برآورد ارزش اقتصادی تفکیک از مبدأ زباله و نقش آن در اقتصاد خرد خانوار (مطالعۀ موردی شهر تالش)

مقدمه

رشد جمعیت و توسعۀ شهرنشینی در دهه‌های اخیر به طرزی چشمگیر افزایش یافته است و این امر موجب رشد بی‌رویۀ تولید زباله‌های جامد شهری شده است. در نتیجه، مدیریت پسماند به یکی از چالش‌های اصلی جوامع امروزی تبدیل شده است. مشکلات ناشی از پسماندها فقط محدود به آلودگی محیط‌زیست و تهدید سلامت عمومی نمی‌شود، بلکه تأثیرات منفی بر منابع طبیعی و کیفیت زندگی شهروندان نیز به ‌دنبال دارد (طالبی و همکاران، 1402). پسماند باید به نحوی مدیریت شود که کمترین خطر را برای سلامت انسان داشته باشد، اما جوامع امروزی نیازهای گسترده‌تری را مطرح کردند؛ پایداری زیست‌محیطی از طریق بازیافت، استفادۀ مجدد آن و بازده اقتصادی از جملۀ این نیازها محسوب می‌شوند. سیستم مدیریت پسماند مجموعه‌ای از فعالیت‌هایی است که برای سامان‌دهی پسماندهای تولیدی جوامع به روش‌های مهندسی و بهداشتی انجام می‌شوند و نبود سیستم کارآمد مدیریت پسماند صدماتی جبران‌ناپذیر را به سلامت جامعه و محیط‌زیست وارد می‌کند (Lohrasbi et al., 2023). در این راستا، اهمیت مدیریت صحیح پسماندها و به ‌ویژه اجرای طرح‌های تفکیک از مبدأ به طرزی فزاینده‌ مورد توجه قرار گرفته است (توکلی و همکاران، 1401). این روش به ‌عنوان یکی از راهکارهای مؤثر در کاهش آلودگی‌ها و افزایش بهره‌وری از منابع طبیعی در بسیاری از کشورهای جهان با موفقیت اجرا شده است.  

در بیشتر کشورهای دنیا بهترین راه بازیافت مواد و انرژی از پسماندها تفکیک از مبدأ است و طرح تفکیک و جداسازی پسماندها در مبدأ حلقۀ اصلی زنجیرۀ بازیافت را تشکیل می‌دهد و عامل اصلی برای اجرایی‌شدن این طرح جلب مشارکت و همکاری مردم است (فهیمی‌نیا و همکاران، 1392). صنعت بازیافت به عنوان یکی از صنایع پردرآمد در دنیا شناخته‌ شده است و بیشتر کشورهای پیشرفته با استفاده از فناوری پیشرفته توانسته‌اند از این صنعت درصدی جالب ‌توجه منابع مالی به اقتصاد کشور خود بیفزایند (زرقی و رحمانی‌زاده، 1397). کشورهای توسعه‌یافته با علم به این موضوع درصدی جالب ‌توجه از زباله‌ها و ضایعات غیرقابل استفادۀ خود را با استفاده از فناوری‌های مدرن و جدید بازیافت و مجدد استفاده می‌کنند. این کشورها نگاهی اقتصادی به زباله‌های غیرقابل استفاده دارند و درصدد درآمدزایی از آن هستند. به کمک بازیافت در مصرف منابع طبیعی صرفه‌جویی می‌شود، زیرا از مواد بازیافتی به‌جای مواد خام برای تولید محصولات نو استفاده می‌شود (Farzadkia et al., 2012). تفکیک از مبدأ، علاوه بر کاهش آلودگی‌های محیط‌زیستی و بیماری‌های ایجادشده، به عنوان یک منبع مالی برای مدیریت شهری می‌تواند به اقتصاد کشور کمک کند؛ در نتیجه، علاوه بر کاهش بسیاری از هزینه‌ها، می‌توان مبالغ زیاد صرفه‌جویی‌شده را به توسعه و پیشرفت شهر اختصاص داد (پیوسته‌گر و انصاری، 1396). همچنین، با تفکیک زباله‌ها در مبدأ امکان بازیافت مواد ارزشمند مانند پلاستیک، کاغذ، شیشه و فلزات فراهم می‌شود که این امر می‌تواند علاوه بر حفظ محیط‌زیست، به رشد اقتصادی نیز کمک کند. در ایران، به ‌ویژه در شهرهای کوچک و متوسط، طرح‌های تفکیک از مبدأ هنوز به ‌طور کامل اجرا نشده‌اند و چالش‌هایی مانند نداشتن زیرساخت‌های مناسب، کمبود آموزش‌های عمومی و عدم فرهنگ‌سازی مؤثر مانع از موفقیت این طرح‌ها شده‌اند (طالبی و همکاران، 1402). در کشور ایران نیز با ایجاد زیرسازی لازم برای سرمایه‌گذاری در این صنعت، می‌توان باعث اشتغال‌زایی زیادی در کشور شد (زرقی و رحمانی‌زاده، 1397).

در این بین، مشارکت مردمی و فرهنگ‌سازی برای تفکیک زباله‌ها از مبدأ نقش حیاتی دارد (توکلی و همکاران، 1401). جلب مشارکت مردم و افزایش آگاهی آنها در خصوص فواید تفکیک زباله از مبدأ می‌تواند به بهبود کیفیت مدیریت پسماند و توسعۀ پایدار کمک شایانی کند. عدم آگاهی مردم از تعهدات اجتماعی و شهرنشینی، به ویژه در امر بهداشت، حفاظت محیط‌زیست و این تصور غلط بیشتر شهروندان که باید زباله‌ها را از محیط خانه دور کرد، باعث می‌شود اجرای برنامه‌های مدیریت مواد زائد جامد موفقیت کمی داشته باشد (توانایی بشرویه و همکاران، 1395). مشارکت عمومی در برنامه‌های بازیافت سبب افزایش نرخ بازیافت، کاهش هزینه‌های وابسته و بهبود کیفیت کالاهای بازیافتی می‌شود. از مؤثرترین عوامل در جلب مشارکت عمومی، برنامه‌های افزایش سطح آگاهی مردم در زمینه تفکیک زباله از مبدأ است که از بین آنها آموزش چهره به چهره یا حضوری تأثیر بیشتری در جلب مشارکت مردم دارد، اما استفاده از فناوری‌های آموزشی و رسانه‌های گروهی استمرار و پوشش بیشتر و هزینۀ به‌مراتب کمتری خواهد داشت (زارعی و کریمی، 1401). موفقیت این طرح در گرو سیاست‌گذاری صحیح، ایجاد برنامه‌های مناسب آموزشی و فرهنگی برای اقشار مختلف مردم و تدوین قوانین و مقررات ویژه در ایجاد زیرساخت‌های لازم از طرف مسئولان است. بیشتر کشورهای پیشرفته و موفق در زمینۀ مدیریت پسماند همچون آلمان و سوئد کار خود را با مشارکت و جلب همکاری مردم شروع کردند؛ در آلمان امروزه بیش از 90 درصد مردم به صورت داوطلبانه این طرح را اجرا می‌کنند (فهیمی‌نیا و همکاران، 1392).

در این پژوهش، برآورد ارزش اقتصادی تفکیک از مبدأ پسماندهای خانگی در شهر تالش بررسی شده است. هدف اصلی پژوهش تعیین میزان پسماند خشک تولیدی، تحلیل اجزای بازیافتی و ارزیابی تأثیرات اقتصادی آن در سطح خانوارهاست. این مطالعه همچنین نقش مشارکت مردمی در موفقیت طرح‌های تفکیک از مبدأ و بازیافت را مدنظر قرار می‌دهد و با تحلیل ارزش اقتصادی زباله‌های خشک خانوار، امکان ایجاد انگیزه برای شهروندان در راستای مشارکت در این فرایند را بررسی می‌کند. با توجه به ظرفیت زیاد تولید پسماند خشک در کشور و به‌ ویژه در این شهر، اجرای طرح تفکیک از مبدأ می‌تواند به طرزی جالب توجه به کاهش هزینه‌های جمع‌آوری و دفع پسماندها و در عین حال به افزایش درآمد خانوارهای محلی کمک کند. علاوه بر این، با توجه به نقش حیاتی آگاهی‌بخشی و مشارکت مردمی در موفقیت این طرح‌ها، بررسی و اجرای برنامه‌های آموزشی مناسب و ایجاد فرهنگ تفکیک زباله از مبدأ برای موفقیت طرح‌های مدیریت پسماند در آینده ضروری به نظر می‌رسد. در نهایت، این پژوهش با هدف ارائۀ راهکارهایی مؤثر برای مدیریت پسماندهای شهری و ارتقای سطح آگاهی مردم به ‌ویژه در زمینۀ تفکیک از مبدأ، می‌تواند به بهبود وضعیت محیط‌زیست و توسعۀ پایدار شهری کمک کند و به ‌عنوان یک مدل برای دیگر شهرها و مناطق مشابه در ایران و جهان عمل کند.

مواد و روش‌ها

الف- منطقۀ مورد مطالعه: در شهر تالش با جمعیتی بالغ بر 54000 نفر و 12850 خانوار، روزانه بین 60 تا 90 تن زباله تولید می‌شود (تقی‌زاده و همکاران، 1402). سرانۀ تولید زباله بیش از 1200 گرم است. در حال حاضر، طبق گزارش شهرداری از مناطق شهری و بخش­های اطراف، بین 80 تا 120 تن زباله در روز وارد محل دفن قروق می‌شود. در تالش، اجرای طرح تفکیک از مبدأ به صورت قانونی انجام نمی‌شود. زباله‌گردها و پاکبان­ها طبق گزارش شهرداری فقط 20 الی 30 درصد از زباله را در مبدأ تفکیک می‌کنند. از سوی دیگر، دستگاه‌های جمع‌آوری زباله قدیمی و فرسوده هستند و عملکرد مناسبی ندارند و باعث پخش زباله در سطح شهر و جادۀ منتهی به مرکز دفن می‌شوند (قلی‌زاده، 1401). در حال حاضر، مصاحبه با کارشناسان و متخصصان نشان داد یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های محیط­زیستی در این شهر عدم تفکیک زباله از مبدأ است. عملکرد ضعیف شهرداری به عنوان متولی این امر، تغییر مداوم شهرداران و مدت کوتاه مدیریتی آنان در 2 دهۀ گذشته به این موضوع دامن می‌زند. به علاوه، تکمیل ظرفیت محل دفن زباله، تکمیل‌نشدن کارخانۀ کمپوست تالش در منطقۀ جوکندان و عدم مدیریت شیرابۀ تولیدی از چالش‌های دیگر در این منطقه هستند.

ب- روش کار: برای انجام این پژوهش، ابتدا یک مطالعۀ جامع کتابخانه‌ای و بررسی مقاله‌های علمی و پژوهش‌های پیشین در زمینۀ مدیریت پسماند و تفکیک از مبدأ در داخل و خارج از کشور انجام شد. در این بخش، سعی شد تا از نتایج و تجربیات پژوهش‌های مشابه استفاده شود و با کارشناسان و متخصصان حوزۀ مدیریت پسماند و بازیافت نیز مصاحبه‌های تخصصی انجام شود.

مرحلۀ نمونه‌برداری: پس از انجام پژوهش‌های مقدماتی، به منظور ارزیابی دقیق کمیت و کیفیت پسماندهای تولیدی در شهر تالش، تعداد 30 خانوار در طی 12 ماه از سال، به ‌طور تصادفی از سطوح مختلف سنی و تحصیلی انتخاب شدند. این نمونه‌ها از بین خانوارهای مختلف با ویژگی‌های متنوع انتخاب شدند تا نتایج نمایانگر تمامی اقشار جامعه باشد. در انتخاب این خانوارها، از روش نمونه‌برداری خوشه‌ای استفاده شد که به ‌وسیلۀ آن جمع‌آوری داده‌ها از خانواده‌های مختلف در محله‌ها و مناطق متنوع انجام شد.

مرحلۀ جمع‌آوری داده‌ها: در مرحلۀ بعدی، به منظور آموزش و تفهیم صحیح مفهوم تفکیک از مبدأ و جمع‌آوری پسماندهای خشک، جلسات آموزشی حضوری به صورت گروهی و انفرادی برای هر یک از خانوارها برگزار شد. این آموزش‌ها شامل نحوۀ جداسازی مواد قابل بازیافت مانند پلاستیک، کاغذ، شیشه و فلزات از پسماندهای ‌تر و معمولی بود. برای تسهیل فرایند، کیسه‌های مخصوص به هر خانوار تحویل داده شد که بر روی آنها برچسبی با شمارۀ خانوار درج شده بود. این کیسه‌ها ابعادی معادل 15×10 سانتیمتر داشتند و هدف از استفاده از آنها مدیریت و پیگیری آسان‌تر پسماندهای جداشده بود. جمع‌آوری پسماندها به‌ طور ماهانه و در پایان هر ماه با تحویل کیسه‌ها از سوی خانوارها انجام می‌شد.

تحلیل و آنالیز پسماندها: کل پسماند تولیدشده توسط خانوارها به ‌طور کامل تفکیک و بررسی شد. در این پژوهش، پسماندها به پنج گروه اصلی شامل پسماندهای تر، کاغذ و کارتن، پلاستیک، شیشه و فلزات تقسیم شدند. هر نمونه پس از تفکیک به‌ طور دستی، توسط ترازوی دیجیتال با دقت 05/0 کیلوگرم توزین شد. در مجموع، فرایند آنالیز به صورت ماهانه و در طی یک دورۀ 12ماهه از اردیبهشت 1401 تا فروردین 1402 انجام شد که 360 نمونه در این مدت به دست آمد.

تجزیه‌وتحلیل آماری: برای ارزیابی نرمال‌بودن داده‌ها، از آزمون کولموگروف-اسمیرنوف[i] استفاده شد. نتایج این آزمون نشان داد داده‌ها از توزیع نرمال پیروی می‌کنند (مقدار به‌دست‌آمده بیشتر از 05/0 بود)؛ بنابراین، برای تحلیل داده‌ها از آزمون‌های پارامتریک استفاده شد. برای مقایسۀ میانگین‌ها در چند گروه مختلف (مانند فصول مختلف) از آزمون ANOVA استفاده شد. دسته‌بندی داده‌ها و تجزیه‌وتحلیل آماری داده‌ها از طریق نرم‌افزارهایEXCEL  نسخۀ 2016 و SPSS  نسخۀ 26 انجام شد. به منظور بررسی نهایی میزان تأثیر فرایند تفکیک از مبدأ بر روی اقتصاد خرد خانوار مشارکت‌کننده در پژوهش، تعیین قیمت پسماندهای تفکیک‌شده و همسان‌سازی آن با توجه به نوسان قیمت در بازار، قیمت فروردین 1402 مبنای ارزش‌گذاری قرار گرفت. ارزش‌گذاری پسماند تفکیک‌شده در مبدأ نیز توسط مرکز خرید ضایعات شهر تالش که در طول زمان نمونه‌برداری با تیم پژوهش همکاری داشت، تعیین شد.

یافته‌‌ها

نتایج آنالیز فیزیکی پسماند تولیدی شهر تالش مطابق جدول (1) نشان می‌دهد بیشترین مقدار پسماند خشک تولیدی 30 خانوار مربوط به اسفندماه و در نتیجه، بیشترین درآمد که از فروش پسماندهای خشک حاصل ‌شده مربوط به همین ماه است. در ضمن بیشترین مقدار وزن پسماند تر تولیدی 30 خانوار طی نمونه‌گیری‌های انجام‌شده، مربوط به ماه خرداد و سپس مرداد است.

جدول 1- آنالیز وزن (کیلوگرم) پسماند 30 خانوار در ماه‌های سال 1401-1402 (یافته‌های پژوهش)

مطابق جدول (1) و شکل (1)، وزن کل کاغذ و شیشۀ تولیدشده توسط 30 خانوار در فصل بهار و پلاستیک در فصل تابستان و همچنین، وزن کل فلزات در فصل زمستان به بیشترین مقدار خود رسیده است. از سوی دیگر، این نمودار نشان می‌دهد وزن کل پلاستیک بیشترین پسماند تولیدی 30 خانوار در فصل تابستان است، اما در فصل پاییز، این کاغذ و مقواست که بیشترین پسماند تولیدی را به خود اختصاص داده است.

درصد ترکیب فیزیکی پسماندهای خشک شهر تالش مطابق شکل (2) نشان می‌دهد بیشترین پسماندهای خشک تولیدشده توسط 30 خانوار پلاستیک است و کمترین مقدار آن فلزات است. نتایج حاصل از تعیین قیمت واحد پسماندهای تولیدی 30 خانوار در فصول مختلف به تفکیک انواع پسماند در جدول (2) ارائه ‌شده است.

شکل 1- متوسط تولید پسماند هر خانوار در فصول مختلف

شکل 2- درصد وزنی کل پسماندهای خشک تولیدی 30 خانوار در طول سال 1401-1402

جدول 2- قیمت (تومان) و وزن کل (کیلوگرم)، درآمد حاصل از فروش (تومان) پسماندهای 30 خانوار در فصول مختلف (یافته‌های پژوهش)

نتایج به‌دست‌آمده از درآمد پسماند تولیدی شهر تالش نشان داد (جدول 2) درآمد و وزن کاغذ و مقوا در فصل بهار روندی افزایشی دارد. این نتایج در شکل (3) ارائه ‌شده است. همچنین، طبق شکل (4)، مشخص شد درآمد و وزن پلاستیک در فصل تابستان روند افزایشی داشته است.

شکل 3- درآمد و وزن کل کاغذ و مقوا تولیدی 30 خانوار در فصول مختلف

شکل 4- درآمد و وزن کل پلاستیک تولیدی 30 خانوار در فصول مختلف

 شکل 5- درآمد و وزن کل فلزات تولیدی 30 خانوار در فصول مختلف

 شکل 6- درآمد و وزن کل شیشۀ تولیدی 30 خانوار در فصول مختلف

مطابق شکل (5)، درآمد فلزات در فصل زمستان روند افزایشی داشته و وزن فلزات تولیدی 30 خانوار نیز در همین فصل افزایشی بوده است. در ضمن، درآمد شیشه در فصل زمستان و وزن شیشۀ تولیدی 30 خانوار در فصل بهار روند افزایشی داشته است که در شکل (6) ارائه ‌شده است. سرانۀ تولید پسماندها در خانوارهای مختلف شهر تالش مشخص شد که بیشترین میزان سرانۀ پسماند تولیدی در خانوار 2نفره و کمترین در خانوار 8نفره مشاهده شده است که نتایج آن در شکل (7) ارائه ‌شده است.

میانگین درآمد خانوار در شهر تالش نیز تعیین شد و نتایج آن در جدول (3) ارائه ‌شده است. گفتنی است، با توجه به نوسان قیمت‌ها برای همسان‌سازی، قیمت انواع پسماندهای خشک با توجه به قیمت فروردین ماه 1402 محاسبه شده است. میزان درآمد حاصل از تولید کاغذ و مقوا در یک سال در خانوارهای شهر تالش به‌ترتیب در شکل (7) ارائه ‌شده است. طبق نتایج این پژوهش، خانوار 6 نفره بسیار بیشتر از بقیۀ خانوارها درآمد کسب می‌کند، بعد از آن خانوار 2 نفره درآمد بیشتری را کسب می‌کند، خانوار 5 نفره نیز دارای درآمدی کمتر نسبت به خانوارهای 3، 4 و 8 نفره بوده است.

نتایج حاصل از سرانه‌های تولید زبالۀ خشک خانوارها  در فصول مختلف در شهر تالش با روش ANOVA تعیین شد. نتایج حاصل نشان داد سرانۀ تولید زبالۀ خشک در فصول مختلف دارای اختلاف معنا‌دار نیست (Sig: 0.636) که در جدول (4) مشخص‌ شده است.

نتایج حاصل از فروش پسماند خشک و درآمد آن در فصول مختلف با روش ANOVA تعیین شد. نتایج نشان داد درآمد فروش پسماند خشک در فصول مختلف دارای اختلاف معنا‌دار نیست (Sig: 0.356) که در جدول (5) مشخص ‌شده است.

شکل 7- سرانۀ تولید پسماند خشک هر خانوار

جدول 3- متوسط درآمد خانوارها در یک سال برحسب تومان (یافته‌های پژوهش)

 جدول 4- نتایج حاصل از سرانه‌های تولید زبالۀ خشک خانوارها در فصول مختلف در شهر تالش (ANOVA)

جدول 5- نتایج حاصل از فروش پسماند خشک و درآمد آن در فصول مختلف (ANOVA)

بحث

اهمیت تفکیک از مبدأ: مطالعۀ حاضر تفکیک از مبدأ در خانوارهای شهر تالش را بررسی و برآورد اقتصادی کرده است. بر اساس مطالعات در کشور ایران به ‌طور متوسط 700-1000 گرم پسماند به‌ازای هر نفر تولید می‌شود که حدود 70 درصد آن پسماند تر، 29 درصد پسماند خشک و 1 درصد پسماند خطرناک است (حسینی و همکاران، 1399). در مناطق مختلف ایران به لحاظ تفاوت در سطح توسعه، شرایط آب‌وهوایی، شرایط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و عادات غذایی، تولید پسماند در هر منطقه متفاوت است. در شهرستان تالش، بین 250 تا 300 تن و در سطح شهری، بین 60 تا 90 تن زباله روزانه تولید می شود و سرانۀ تولید آن بیش از1200 گرم است. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده در این پژوهش، برای هر خانوار، متوسط تولید زبالۀ تر 05/15کیلوگرم و زبالۀ خشک 45/25 کیلوگرم است. مواد آلی، پلاستیک، کاغذ و مقوا از مهم‌ترین انواع پسماند در شهر تالش محسوب می‌شوند که می‌توان در بحث بازیافت و کاهش ضایعات از آنها استفاده کرد. این حجم زیاد پسماندها اهمیت تفکیک از مبدأ را برجسته می‌کند، زیرا این فرایند می‌تواند در کاهش حجم پسماندهای تر و افزایش پسماندهای خشک قابل بازیافت نقشی مهم ایفا کند. پژوهش‌های جهانی در زمینۀ تفکیک پسماند از مبدأ نیز اهمیت این موضوع را تأیید می‌کنند. برای مثال، پژوهشی که توسط آیدوله^[ii] و همکاران (2018) در نیجریه انجام شد نشان داد پلاستیک به‌ عنوان مهم‌ترین زبالۀ قابل بازیافت در مناطق مختلف این کشور شناخته شده است. همچنین، کاغذ دردسترس‌ترین مواد قابل بازیافت در پسماند خشک است. این پژوهش نشان داد بازیافت مواد زائد قابل بازیافت به‌جای تولید محصولات جدید از مواد اولیه، باعث صرفه‌جویی در منابع می‌شود. همچنین، پژوهش سلامت نیا^[iii] و همکاران (2016) در ایران نشان داد حمایت‌های مالی و قانونی می‌تواند موجب افزایش توجیه اقتصادی پروژه‌های بازیافت شود. به علاوه، تغییرات فرهنگی و رفتار مصرف‌کنندگان از عوامل تأثیرگذار در کاهش تولید پسماند و افزایش کارایی طرح‌های بازیافت هستند.

در این پژوهش، بر اساس اطلاعات موجود در زمینۀ بازیافت پسماند جامد در طی 12 ماه گذشته، جمعاً 73/257 کیلوگرم کاغذ و مقوا و 21/326 کیلوگرم پلاستیک، 54/81 کیلوگرم فلزات و 09/ 116کیلوگرم شیشه در شهر تالش در طرح تفکیک از مبدأ جمع‌آوری شده است. در مطالعۀ حاضر، پلاستیک 42 درصد از پسماند جامد را به خود اختصاص داده است. همچنین، نتایج نشان داد میزان تولید پسماند پلاستیک در ماه‌های خاصی از سال مانند اسفند و تابستان افزایش می‌یابد. این نتایج مشابه مطالعه‌های انجام‌شده در شیراز (نوروزیان باغانی و همکاران، 1394) و تهران (دهقانی و همکاران، 1388) است که در آنها نیز پلاستیک بخشی عمده‌ از پسماندها را تشکیل داده است؛ اما نتایج حاصل از بررسی پسماندهای ساحلی در شهر نور (Kavyanifar et al., 2020) و بررسی پسماند جامد در تهران (دهقانی و همکاران، 1388) و تولید پلاستیک در بخش جنوبی دریای خزر (Lohrasbi et al., 2023) مبنی بر اینکه میزان پلاستیک موجود در پسماند در این شهرها به‌ترتیب 17/39، 25 و 4/27 درصد است، با نتایج این پژوهش مطابقت ندارد. همچنین، نتایج نشان داد پسماند شیشه‌ای 15 درصد از وزن کل پسماندها را تشکیل می‌دهد. میزان تولید شیشه در ماه‌های مختلف ثابت بود، اما در ماه اسفند به دلیل خانه‌تکانی‌ها، این میزان کمی افزایش یافت. این نتایج مشابه مطالعات مشابه در شهرهای دیگر مانند املش (طالبی و همکاران، 1402) و چابهار (سهرابی و شیرزادی، 1387) است که نشان‌دهندۀ تأثیر ماه‌های خاص بر تولید پسماندهای شیشه‌ای است؛ اما با نتایج حاصل از بررسی پسماندهای جامد تهران (دهقانی و همکاران، 1388) و بررسی بازیافت پسماندهای خانگی منطقۀ بیست تهران (منوری و همکاران، 1387) مبنی بر اینکه میزان شیشۀ موجود در پسماند در این شهرها به‌ترتیب 4 و 48/1 درصد است، دارای تناقص است. مطابق نتایج این مطالعه، کاغذ 33 درصد از پسماندهای خشک در شهر تالش را تشکیل می‌دهد. پسماند کاغذ در ماه‌های اسفند و اردیبهشت بیشترین میزان را داشته است. این نتایج مشابه مطالعات مشابه در تهران (دهقانی و همکاران، 1388) و شیراز (نوروزیان باغانی و همکاران، 1394) است که در آنها نیز پسماند کاغذ بخشی عمده‌ از پسماندهای خشک را تشکیل می‌دهد؛ اما با نتایج حاصل از بررسی پسماندهای ساحلی در شهر نور (Kavyanifar et al., 2020) و بررسی مدیریت پسماند در شهر خمارلو (موسوی و همکاران، 1398) مبنی بر اینکه میزان کاغذ و مقوای موجود در پسماند در این شهرها به‌ترتیب 47/8 و 14/7 درصد است، تطابق ندارد. در شهر تالش، 10 درصد از پسماندهای تولیدی خانوارها به فلزات اختصاص داشته است. تولید پسماند فلز در این مطالعه ثابت بود و فقط در ماه اسفند کمی افزایش نشان داد. این نتایج مشابه مطالعات انجام‌شده در شهرهای دیگر مانند شیراز (نوروزیان باغانی و همکاران، 1394) و تهران (دهقانی و همکاران، 1388) است که در آنها نیز تولید فلزات در ماه‌های خاصی از سال افزایش یافته است؛ اما با نتایج حاصل از بررسی مدیریت پسماند در شهر اردکان (زارعی و همکاران، 1389) و بررسی بازیافت پسماندهای خانگی منطقۀ بیست تهران (منوری و همکاران، 1387) مبنی بر اینکه میزان فلز موجود در پسماند در این شهرها به‌ترتیب 3/6 و 3/2 درصد است، مطابقت ندارد.

تأثیرات اقتصادی تفکیک از مبدأ: مطالعۀ حاضر نشان می‌دهد تفکیک از مبدأ در شهر تالش می‌تواند اثرات اقتصادی جالب توجهی داشته باشد. بررسی‌های انجام‌شده بر روی 30 خانوار این شهر نشان می‌دهد درآمد حاصل از فروش مواد بازیافتی در طی یک سال بسته به نوع مادۀ بازیافتی متفاوت است. مهم‌ترین نتایج ارائه‌شده در طی 12 ماه به این شرح است: درآمد حاصل از فروش پسماند خشک 780,5,858 تومان و هزینۀ به‌دست‌آمده 000,790 تومان و در نتیجه مقدار سود حاصل از بازیافت 780,5,068 تومان است و این مقدار بازیافت برای شهر تالش امیدوارکننده و از لحاظ اقتصادی مقرون‌به‌صرفه است. وزن و قیمت پسماند خشک در طی یک سال تفاوت چندانی ندارد، ولی در مقایسه با پژوهش‌های به‌دست‌آمدۀ در سال‌های مختلف، به دلیل تورم، نوسانات نرخ ارز و دلار، تفاوت دارد. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد تفکیک و بازیافت پسماندها می‌تواند تأثیرات اقتصادی چشمگیری داشته باشد. به ‌ویژه، بازیافت مواد اولیه همچون شیشه، پلاستیک، کاغذ و فلزات می‌تواند به کاهش هزینه‌های واردات، ایجاد اشتغال و تقویت درآمد خانوارها منجر شود. تغییرات اقتصادی، تورم و نوسانات قیمت ارز تأثیر زیادی بر قیمت مواد بازیافتی دارند و باعث تغییرات درآمدی می‌شوند. بنابراین، آموزش و فرهنگ‌سازی در زمینۀ تفکیک از مبدأ و بازیافت می‌تواند به بهبود وضعیت اقتصادی خانوارها و جامعه کمک کند. مطالعۀ سانچز^[iv] و همکاران در سال 2023 نشان داد رابطه‌ای مثبت و معنادار بین نحوۀ مدیریت پسماند و ارزش اقتصادی بازیافت وجود دارد. یافته‌های این پژوهش نشان‌دهندۀ تأثیر مستقیم بهبود فرایندهای بازیافت بر ارتقای ارزش اقتصادی در سطح خانوارها بود. این نتایج می‌تواند به عنوان مبنایی قوی برای تحلیل وضعیت مدیریت پسماند در منطقۀ مورد مطالعه در مقالۀ ما استفاده شود و امکان مقایسۀ دقیق بین شرایط موجود در منطقۀ ما با منطقۀ سانتا مونیکا[v] را فراهم کند.

الف) شیشه: قیمت هر کیلوگرم شیشۀ بازیافتی به‌ طور متوسط 300 تومان در ماه است و در طول یک سال، درآمد حاصل از فروش شیشۀ بازیافتی از 30 خانوار مبلغ 34,827 تومان خواهد بود. مقایسۀ این نتایج با مطالعات مشابه نشان می‌دهد قیمت هر کیلوگرم شیشه در شهرهای مختلف ایران متفاوت است. برای مثال، در مطالعۀ صفری و همکاران (1399) در زاهدان، قیمت هر کیلو شیشۀ بازیافتی 1000 تومان بود، در حالی که در مشهد (رستگار و همکاران، 1394) این مقدار 5 تومان و در قائم‌شهر (ززولی و همکاران، 1399) 400 تومان گزارش شده است. این اختلاف قیمتی ناشی از افزایش قیمت مواد اولیۀ شیشه، تورم و نوسانات قیمت دلار است. این نتایج نشان می‌دهد بین قیمت شیشۀ بازیافتی و تورم ارتباطی معنادار وجود دارد، و تغییرات درآمد به قیمت شیشۀ بازیافتی بستگی دارد. این وضعیت می‌تواند به اشتغال‌زایی بیشتری منجر شود.

ب) پلاستیک: قیمت هر کیلوگرم پلاستیک بازیافتی به‌ طور متوسط 6500 تومان در ماه است و درآمد حاصل از فروش پلاستیک بازیافتی از 30 خانوار در طول یک سال به مبلغ 2,120,365 تومان می‌رسد. در مقایسه با مطالعات دیگر، در شهر زاهدان (صفری و همکاران، 1399) قیمت پلاستیک بازیافتی 550 تومان، در مشهد (رستگار و همکاران، 1394) 58 تومان و در قائم‌شهر (ززولی و همکاران، 1399) 800 تومان بود. این اختلافات قیمتی به دلیل نوسانات اقتصادی، تورم، و تغییرات در قیمت مواد اولیه پلاستیک است. به‌ طور کلی، تغییرات قیمت پلاستیک ارتباط معناداری با تورم دارد و بر درآمد و اشتغال‌زایی تأثیرگذار است.

پ) کاغذ: در این مطالعه، قیمت هر کیلوگرم کاغذ بازیافتی به ‌طور متوسط 5000 تومان در ماه است و درآمد حاصل از فروش کاغذ بازیافتی از 30 خانوار در طی یک سال مبلغ 1,288,650 تومان است. مقایسه با سایر مطالعات مانند پژوهش رستگار و همکاران (1394) در مشهد (6 تومان)، صفری و همکاران (1399) در زاهدان (700 تومان) و ززولی و همکاران (1399) در قائم‌شهر (450 تومان) نشان‌دهندۀ اختلافات جالب توجهی است که به دلیل عواملی مختلف همچون تورم، نوسانات ارز، افزایش قیمت مواد خام و تغییرات در واردات کاغذ است. از آنجا که واردات کاغذ هزینه‌های زیادی به کشور وارد می‌کند، بازیافت کاغذ می‌تواند به کاهش واردات و صرفه‌جویی در هزینه‌های کشور کمک کند. همچنین، بازیافت کاغذ منبع درآمدی جالب توجه را برای خانوارها فراهم می‌کند و موجب اشتغال‌زایی می‌شود. در شهر تالش، در ادارات و مدارس، برای جمع‌آوری کاغذهای باطله، از طریق آموزش‌وپرورش فرهنگ‌سازی شده است و کاغذهای باطله پس از جمع‌آوری و فروش برای ساخت مدارس در مناطق عشایری استفاده می‌شوند و تا به امروز از طریق فروش کاغذ، چهار مدرسۀ عشایری احداث و تحویل داده شده‌اند. یافته‌های پژوهش هوینه^[vi] و همکاران در سال 2021  با عنوان «برآورد ارزش اقتصادی برنامۀ کاهش پسماند جامد شهری در خانوارها: رویکرد تمایل به پذیرش» نشان داد خانوارها به ‌طور میانگین تمایل دارند ماهانه ۳۰,۰۰۰ دونگ ویتنام به منظور مشارکت در برنامۀ کاهش پسماند پرداخت کنند. این مطالعه بر اهمیت مشارکت جامعه و ارائۀ مشوق‌های مالی برای موفقیت برنامه‌های مدیریت پسماند تأکید می‌کند.

ت) فلزات: قیمت هر کیلوگرم فلز بازیافتی به‌ طور متوسط 29,000 تومان در ماه است و درآمد حاصل از فروش فلز بازیافتی از 30 خانوار مبلغ 2,364,805 تومان در سال است. مقایسۀ این نتایج با سایر مطالعات نشان می‌دهد قیمت فلز بازیافتی در شهرهای دیگر ایران نیز متفاوت است. برای مثال، در مشهد (رستگار و همکاران، 1394) 108 تومان، در زاهدان (صفری و همکاران، 1399) 100 تومان و در قائم‌شهر (ززولی و همکاران، 1399) 4,950 تومان قیمت هر کیلوگرم فلز بازیافتی گزارش شده است. این اختلافات قیمتی ناشی از عواملی همچون افزایش قیمت مواد اولیۀ فلزات، تورم، نوسانات ارز و تقاضای زیاد برای فلزات است. بنابراین، بین قیمت فلز بازیافتی و تورم ارتباطی معنادار وجود دارد و تغییرات درآمد به قیمت فلز بستگی دارد.

چالش‌های مدیریتی و اجرایی تفکیک از مبدأ: یکی از معضلات اصلی در مدیریت پسماند جامد هزینه‌های زیاد بهره‌برداری، نگهداری ماشین‌آلات و وسایل نقلیۀ مستعمل است. این مشکل به ‌ویژه در حوزۀ بازیافت که نیازمند سرمایه‌گذاری‌های سنگین است، بیشتر مشهود است. علاوه بر این، کمبود سرمایه‌گذاری در سرمایه‌های در گردش می‌تواند بر کارآمدی سیستم‌های بازیافت تأثیر منفی بگذارد (Barros et al., 2023). در بسیاری از مناطق، بازیافت زباله به صنعتی پرهزینه‌ تبدیل شده است که اگر به‌درستی مدیریت نشود، نمی‌تواند سودآور باشد. بای^[vii] و همکاران (2022) در مطالعه‌ای اذعان کردند منابع قابل بازیافت دارای ارزش مالی هستند. بنابراین، شهروندان کشورهای در حال توسعه که درآمد کمی دارند، می‌توانند از خرید و فروش زباله سود ببرند. بر این اساس، هماهنگی حمل‌ونقل زباله و ایجاد سیستم‌های جمع‌آوری پسماند خشک می‌تواند فعالیت‌های بازیافت را توسعه دهد و اقتصادی باشد. این امر به ‌ویژه در کشورهای در حال توسعه که نیازمند تشویق شهروندان برای مشارکت در بازیافت هستند، نمود بیشتری دارد. در ایران، ویژگی‌های مدیریت پسماند جامد شهری شامل نبود زیرساخت‌های مناسب برای اجرایی‌کردن طرح‌های تفکیک پسماند و بازیافت است. نداشتن آگاهی شهروندان، نبود آموزش مناسب برای خانوارها و عدم فرهنگ‌سازی مناسب در این زمینه مشکلات عمده‌ای را ایجاد می‌کنند. همچنین، عدم تمایل برخی از شهروندان به نگهداری بلندمدت زباله‌های خشک، عدم جمع‌آوری به‌موقع پسماندها توسط پیمانکاران، نبود نظارت بر فعالیت‌های بازیافتی و عدم وجود قوانین و مقررات تشویقی برای بازیافت مانع از تحقق کامل اهداف بازیافت می‌شوند (طالبی و همکاران، 1402). از دیگر مشکلاتی که باعث کاهش مشارکت در تفکیک از مبدأ می‌شوند می‌توان به زمان‌بربودن و دشواری‌های اجرایی آن اشاره کرد. در برخی از موارد، شهروندان به دلیل نداشتن فضای کافی برای تفکیک پسماندها و نبود کیسه‌های مناسب از این کار امتناع می‌کنند. همچنین، بسیاری از خانوارها به دلیل کمبود وقت و توجه به دیگر مسائل، تمایلی به نگهداری پسماند خشک ندارند (زارع و کریمی، 1401).

مطالعات جهانی نیز نشان‌دهندۀ چالش‌های مشابه در مدیریت پسماند هستند. برای مثال، پژوهش ارلو^[viii] و همکاران (2021) در روسیه نشان می‌دهد در منطقۀ مومانسک، بازیافت زباله با هزینه‌های زیاد سرمایه‌گذاری و عملیاتی مواجه است و جداسازی پسماند در مبدأ می‌تواند به طرزی جالب توجه هزینه‌ها را کاهش دهد و بازیافت را مقرون‌به‌صرفه‌تر کند. همچنین، این پژوهش نشان می‌دهد بازیافت می‌تواند اشتغال‌زایی ایجاد کند و به نسبت دفن و سوزاندن زباله‌ها، تعداد افراد بیشتری را درگیر کند. در برزیل نیز، پژوهش باروس^[ix] و همکاران (2023) نشان می‌دهد تغییرات در قیمت زباله و دستمزد کارکنان شرکت‌های جمع‌آوری پسماند بر هزینه‌ها و مشارکت شهروندان تأثیرگذار است. افزایش دستمزد کارکنان می‌تواند به مشارکت اجتماعی و کاهش فقر در میان شهروندان کمک کند. مطالعات مختلف نشان می‌دهند مدیریت صحیح پسماند و بازیافت می‌تواند به نتایج اقتصادی مثبت و کاهش فقر منجر شود. برای مثال، مطالعات زمان^[x] در سال 2016  نشان داد بازیافت منابع قابل بازیافت می‌تواند به طرزی جالب ‌توجه منجر به سود اقتصادی جهانی شود و تخمین زده شده است که سالانه حدود 5/201 میلیارد دلار یا 60 دلار به‌ازای هر فرد از طریق بازیافت به‌ دست می‌آید. همچنین، در مطالعه‌ای در تهران توسط دهقانی و همکاران (1388)، نتایج نشان داد تفکیک از مبدأ و سامان‌دهی صنایع بازیافت نه‌ فقط هزینه‌ها را کاهش می‌دهد، بلکه موجب درآمدزایی و اشتغال‌زایی می‌شود. گزارش مرکز مشترک تحقیقات اتحادیه اروپا (Martinez et al., 2021) از بررسی گستردۀ مطالعات اقتصادی و اجتماعی-اقتصادی بازیافت در کشورهای مختلف نشان می‌دهد در مدیریت پسماند، شکست‌های بازار رایج است که موجب کاهش انگیزه‌های اقتصادی بازیافت می‌شود. این یافته کاملاً با نتایج مطالعۀ ما هم‌سو است که در آن، نوسانات قیمت مواد بازیافتی و عدم ثبات بازار تأثیری جالب توجه بر سودآوری پروژه‌های بازیافت دارد.

نقش مشارکت مردمی در اجرا: مشارکت مردمی یکی از ارکان اصلی موفقیت هر طرح مدیریت پسماند است. در واقع، موفقیت در اجرای طرح‌های تفکیک پسماند از مبدأ به‌شدت به مشارکت فعال و همکاری مردم بستگی دارد. زمانی که مردم به این طرح‌ها باور دارند و به ‌طور فعال در آنها شرکت می‌کنند، نتایجی مطلوب‌تر و مؤثرتر حاصل می‌شود. این مشارکت نه فقط به کاهش مشکلات زیست‌محیطی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی جامعه نیز منجر شود.

تاثیرات مشارکت مردمی:

کاهش حجم پسماندهای تر: یکی از تأثیرات اصلی مشارکت مردمی در طرح‌های تفکیک پسماند کاهش حجم پسماندهای تر است. با جداسازی و تفکیک صحیح پسماندهای خشک از تر در مبدأ حجمی زیاد از پسماندهای تر کاهش می‌یابد. این امر باعث کاهش هزینه‌های جمع‌آوری، حمل و دفن پسماند می‌شود. مشارکت مردمی بیشتر به معنای انجام این جداسازی به طور دقیق‌تر است که در نتیجه، منجر به کاهش فشار مالی بر شهرداری‌ها و سازمان‌های مدیریت پسماند می‌شود.

افزایش درآمد شهرداری از فروش پسماندهای خشک: هنگامی که مردم پسماندهای خشک (کاغذ، پلاستیک، شیشه، فلزات) را به‌ طور منظم و صحیح تفکیک می‌کنند، شهرداری‌ها می‌توانند این پسماندها را به مراکز بازیافت بفروشند و درآمد حاصل از این فروش را برای توسعۀ خدمات خود و بهبود مدیریت پسماند استفاده کنند. این امر نه فقط به بهبود وضعیت مالی شهرداری‌ها کمک می‌کند، بلکه باعث تقویت چرخۀ اقتصادی بازیافت در جامعه می‌شود.

آموزش و آگاهی: مشارکت مردم در این طرح‌ها نیازمند آموزش و آگاهی‌رسانی گسترده است. مردم باید از اهمیت تفکیک پسماند از مبدأ آگاه شوند. این آگاهی به آنها کمک می‌کند تا بدانند تفکیک پسماند نه فقط به حفظ محیط‌زیست کمک می‌کند، بلکه باعث صرفه‌جویی در منابع شهری و کاهش هزینه‌های شهرداری نیز می‌شود. آموزش می‌تواند از طریق رسانه‌ها، برنامه‌های آموزشی در مدارس و در سطح جامعه گسترش یابد تا فرهنگ تفکیک پسماند در بین مردم نهادینه شود.

نتیجه‌گیری

مطالعۀ حاضر بر اهمیت تفکیک از مبدأ و تأثیرات اقتصادی آن در شهر تالش متمرکز بوده است. نتایج نشان می‌دهد تفکیک پسماندها از مبدأ نه فقط به کاهش حجم پسماندهای تر کمک می‌کند، بلکه موجب افزایش میزان پسماندهای خشک قابل بازیافت و کاهش فشار بر سیستم‌های مدیریت پسماند شهری می‌شود. پسماندهای پلاستیک، شیشه، کاغذ و فلزات بیشترین سهم را در تولید پسماندها به خود اختصاص داده‌اند و می‌توانند در صورت تفکیک صحیح، به منابع درآمدزایی و کاهش هزینه‌های واردات تبدیل شوند. این امر می‌تواند علاوه بر حفظ منابع طبیعی، موجب اشتغال‌زایی و بهبود وضعیت اقتصادی خانوارها و جوامع شهری شود. نتایج اقتصادی این پژوهش نشان می‌دهد تفکیک و بازیافت پسماندها می‌تواند درآمدی جالب توجه برای خانوارها فراهم کند، به ‌ویژه با بازیافت مواد اولیه‌ای همچون شیشه، پلاستیک، کاغذ و فلزات که درآمدهایی مستقیم و غیرمستقیم به همراه دارند. تفاوت قیمت مواد بازیافتی در مناطق مختلف کشور و ارتباط آن با تورم و نوسانات اقتصادی تأثیرات مستقیم بر درآمد و اشتغال ایجاد کرده است. همچنین، آموزش و فرهنگ‌سازی در زمینۀ تفکیک از مبدأ نقش کلیدی در موفقیت این برنامه‌ها ایفا می‌کند. با این حال، چالش‌های مدیریتی و اجرایی مانند کمبود زیرساخت‌ها، فقدان آگاهی عمومی، و مشکلات اجرایی در جمع‌آوری و تفکیک پسماندها از مبدأ همچنان موانعی برای اجرای بهینۀ این برنامه‌ها به شمار می‌روند. بنابراین، توجه ویژه به سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های مناسب، ارائۀ آموزش‌های هدفمند به شهروندان و ایجاد انگیزه‌های مالی و قانونی برای مشارکت بیشتر مردم می‌توانند موفقیت این طرح‌ها را تضمین کند.

[i] Kolmogorov-Smirnov Test

[ii] Ayodele

[iii] Salamat Nia

[iv] Sanchez

[v] Santa Mónica

[vi] Huynh

[vii] Bui

[viii] Orlov

[ix] Barros

[x] Zaman