تحلیل آمایشی پهنه‌های مستعد توسعۀ تفرج گستردۀ طبیعت‌گردی در پناهگاه حیاتوحش عباسآباد

مقدمه

درحال حاضر با افزایش جمعیت تقاضای دسترسی به فضاهای بکر طبیعی برای تفریح و تفرج بیشتر و اهمیت چنین فعالیت‌هایی از‌نظر بهبود سلامت جسمی و روانی به‌طور گسترده برای همگان شناخته شده است (Weitowitz et al., 2019, P. 1). بنابراین به‌طور همزمان، روند تقاضا برای خدمات اکوتوریسم (سالانه 20 تا 30 درصد) و حفاظت از محیط زیست در‌حال افزایش است (Kopeva & Ivanova, 2017, P. 67). گسترۀ فضایی الگوهای گردشگری طبیعت‌محور با رویکرد لذت‌بردن از مواهب و مناظر بکر ‌طبیعی شامل بسترهایی نظیر ساحل، جنگل، کویر، کوه، مناطق حفاظت‌شده و سایر عرصه‌های طبیعی است؛ بنابراین متناسب با بستر محیط انواع مختلف فعالیت‌های طبیعت‌گردی انجام می‌شود که اکوتوریسم یکی از پایدارترین این بهره‌برداری‌هاست؛ زیرا اکوتوریسم برای بقا خود علاوه‌بر مناظر زیبا، میراث زیستی، حیات‌وحش و تنوع فرهنگی نیازمند حفاظت از این میراث است (البرزی‌منش، 1388، ص. 213). از این رو، اکوتوریسم گردشگری مبتنی بر طبیعت است که شامل آموزش و تفسیر محیط طبیعی بوده است و مدیریت می‌شود تا از‌نظر اکولوژیکی پایدار باشد (Beaumont, 2001, P. 317). بنابراین، در این فعالیت از محیط طبیعی و فرهنگی به‌طور عاقلانه‌ای برای پاسخگویی به خواسته‌های گردشگران استفاده می‌شود و در عین حال، اکوتوریسم به حفظ عملکردهای ‌محیط زیست و توسعۀ اقتصادی جامعۀ محلی کمک می‌کند (Sukereni, 2023, P. 165). اکوتوریسم یکی از بخش‌های بالقوۀ گردشگری در جهان امروز است که از‌لحاظ اجتماعی-فرهنگی و محیط زیستی مسئولانه بوده و از‌نظر اقتصادی سودآور است (Bhuiyan et al., 2012, P. 59). همچنین، اکوتوریسم معیارهایی مانند حفاظت از تنوع زیستی و فرهنگی را با حفظ اکوسیستم و تضمین استفادۀ پایدار از زیستگاه‌ها با حداقل تأثیر بر محیط زیست حفظ می‌کند (Ryngnga, 2008, P. 49; Bhuiyan et al., 2012, P. 54). فعالیت‌های انسان در راستای توسعه اثر‌های مختلفی بر محیط زیست دارد؛ اما نمی‌توان این فعالیت‌ها را که جنبۀ حیاتی برای بقا انسان دارد به بهره‌برداری‌های سنتی محدود کرد، بلکه بایستی متناسب با نیازهای حال و آینده هر‌چه بیشتر در توسعه و تکامل آن تلاش کرد. مشروط بر آنکه به بهای نابودی محیط‌ زیست و میراث ‌طبیعی تمام نشود (پیرمحمدی و همکاران، 1389، ص. 232). در سال‌های اخیر ملاحظات اکولوژیکی و محیط زیستی سبب شده است تا اکوتوریسم به‌‌عنوان سازگارترین نوع گردشگری بیش از سایر فعالیت‌های تفرجی مورد توجه قرار گیرد. این نوع گردشگری برای ارتقا اقتصادی جوامع محلی و حفظ میراث طبیعی و فرهنگی مقصد مناسب‌ترین روش بهره‌برداری است (تقوایی و همکاران، 1391، ص. 153).

گسترۀ سرزمینی ایران سرشار از تنوع در گونه‌های زیستی، ژن، زیستگاه و رویشگاه است. رویشگاه‌ها و زیستگاه‌های گوناگون نظیر کویرها و اکوسیستم‌های بیابانی با اقلیم گرم و خشک، دشت‌های نیمه‌گرمسیری، کوهستان‌های معتدل تا سرد، جنگل‌های پهن‌برگ متعدله و حارّه، کرانه‌های ساحلی، تالاب‌ها و دریاچه‌های ‌شور و شیرین به‌همراه موقعیت‌ جغرافیایی و وضعیت اقلیمی و گونه‌های جانوری و گیاهی دلیلی بر این تنوع است (رحمانی و همکاران، 1402، ص. 74-75). این منابع و ذخایر طبیعی به‌صورت بالقوه نشان از توانمندی‌های کشور در طبیعت‌گردی دارد و حاکی از آن است که طبیعت‌گردی می‌تواند یک عامل بسیار مستعد برای توسعۀ پایدار باشد. در این خصوص مناطق حفاظت‌شده با هدف حفاظت از تنوع زیستی و خدمات اکوسیستم‌های طبیعی (Nabout et al., 2022, P. 1)، شناخت ارزش‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و تاریخی مناظر طبیعی و ارتقا توان مادی و معنوی آنها ایجاد شده است. منطقۀ حفاظت‌شده یک فضای جغرافیایی به‌وضوح تعریف‌‌شده، شناخته‌شده، اختصاص‌یافته و مدیریت‌شده است که با قانون یا هر وسیلۀ مؤثر دیگری برای دستیابی به حفاظت بلندمدت طبیعت از‌طریق به خدمت گرفتن اکوسیستم‌ها و ارزش‌های فرهنگی تعیین می‌شود. این مناطق بزرگ‌ترین و عالی‌ترین میراث زیستی است که می‌توان برای نسل‌های آینده به جای گذاشت؛ زیرا از یکسو برای تضمین دسترسی آیندگان به طبیعت و تمامی ثروت‌های مادی و معنوی حاصل از آن و از سویی دیگر برای حمایت از تنوع بیولوژیکی، فرهنگی و محیطی گستره‌های طبیعی شکل گرفته است (احمدی و همکاران، 1392، ص. 153). تجربه نشان داده است که شیوه‌های قدیمی و تک‌بُعدی بهره‌برداری و حفاظت از طبیعت کارایی لازم را ندارد؛ بنابراین بدون شناخت جامعه از ارزش‌های حفاظتی محیط‌ طبیعی که با حضور در طبیعت و درک مستقیم آنها به دست می‌آید، امکان حفاظت از این ارزش‌های اکولوژیکی فراهم نمی‌شود. در روش‌های نوین حفاظت فرصت آشنایی جامعه با ارزش‌های این مناطق و امکان علاقه‌مندی و حساسیت افراد به حفاظت از این ارزش‌ها فراهم می‌شود (البرزی‌منش، 1388، ص. 90). مناطق حفاظت‌شده به‌دلیل حضور گونه‌های کمیاب و نادر گیاهی و جانوری و چشم‌اندازهای زیبا قابلیت‌های فراوانی برای توسعۀ اکوتوریسم دارد. توسعۀ گردشگری در این مناطق با توجه به شرایط خاص و اهمیت فون و فلور آنها لزوم دقت در برنامه‌ریزی را برای این مناطق دو‌چندان می‌کند. هدف‌های برنامه‌ریزی و توسعۀ گردشگری، استفاده از علاقۀ گردشگران است تا بدین ترتیب، فرصت‌های اقتصادی افزایش یابد، از میراث طبیعی و فرهنگی حفاظت شود و کیفیت زندگی ذی‌نفعان بهبود یابد؛ بنابراین با توجه به اهمیت و حساسیت مناطق حفاظت‌شده می‌بایست توسعه و برنامه‌ریزی‌ها مطابق با ظرفیت‌های تحمل باشد تا کمترین آسیب و بیشترین بهره‌وری حاصل شود (امیری و همکاران، 1394، ص. 40). بنابراین هدف اصلی حضور گردشگر در مناطق حفاظت‌شده آموزش و علاقه‌مندکردن آنها به حفظ محیط ‌زیست است (البرزی‌منش، 1388، ص. 90). به‌عبارتی، در فرآیند شکل‌گیری مناطق حفاظت‌شده بایستی طراحی زیرساخت‌های گردشگری طبیعت‌محور به‌عنوان بخشی از استراتژی تشکیل آنها لحاظ شود و تابعی از اصول توسعۀ پایدار قلمرو، به حداقل رساندن تأثیر منفی بر طبیعت، بهبود کیفیت زیرساخت‌ها، ایمنی و راحتی گردشگران باشد (Maslovskaia et al., 2020, P. 1).

مناطق حفاظتی ایران از سال 1353 در چهار گروه پارک ملی، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیات‌‌وحش و منطقۀ حفاظت‌شده طبقه‌بندی و معرفی شد. این پهنه‌ها اراضی به نسبت وسیع با ارزش حفاظتی زیاد است که با هدف حفظ و احیای رویشگاه‌های گیاهی و زیستگاه‌های جانوری انتخاب می‌شود. این مناطق محیط‌های مناسبی برای اجرای برنامه‌های آموزشی و پژوهش‌های محیط زیستی است. همچنین، انجام‌دادن فعالیت‌های گردشگری و بهره‌برداری مصرفی و اقتصادی متناسب با نواحی هر منطقه و بر‌اساس طرح مدیریت جامع مجاز است (درویش‌صفت، 1385، ص. 5). روند رو‌به رشد تقاضا و پذیرش طبیعت‌گردها در اکوسیستم‌های شکننده و حساس ایران طی سال‌های اخیر و نبود برنامه‌ریزی جامع برای گردشگری مناطق حفاظتی لزوم توجه خاص به آنها را شدیدتر کرده است. با نگاهی به این مناطق مشاهد می‌شود که جذب و حضور گردشگران بدون توجه به ظرفیت ‌پذیرش صورت گرفته و یا حداقل تمهیدی برای کنترل شمار آنها اندیشیده نشده است. در این صورت باید تخریب نه‌چندان تدریجی، بلکه سریع این اکوسیستم‌های حساس را انتظار داشت (حسن‌پور و همکاران، 1390، ص. 178). بنابراین در‌پی بروز بحران‌های ‌محیط زیستی، نابودی منابع و ایجاد موانع نیل به توسعة پایدار ضرورت دارد تا برنامه‌ها بر‌اساس شناخت و ارزیابی توان محیطی صورت گیرد و بهره‌برداری درخور و مستمر از محیط انجام و میراث طبیعی نیز حفظ شود؛ از این رو پیش از تدوین راهکارهای توسعه و اجرای برنامه‌های اقتصادی و اجتماعی بررسی جغرافیایی منطقه، شناخت توان‌های محیطی آن و تعیین توان اکولوژیکی سرزمین برای کاربری‌های مختلف و با هدف بهره‌برداری مستمر با کمترین تخریب و حفظ محیط زیست ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. ارزیابی‌ توان‌ اکولوژیک فرآیند برآورد استفادۀ ممکن انسان از سرزمین برای کاربری‌های مختلف است که تلاش دارد با تنظیم رابطۀ انسان با طبیعت توسعه‌ای در‌خور و هماهنگ با آن را فراهم کند (مخدوم، 1393، ص. 25). ارزیابی توان اکولوژیکی سرزمین به‌عنوان هستۀ مطالعات محیط ‌زیستی و پایه‌ای برای تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی سرزمین است؛ از این رو پیش از توسعه تعیین توان اکولوژیکی سرزمین برای کاربری‌های مختلف ضروری است (جوزی و همکاران، 1391، ص. 83).

اکوتوریسم ارتباط تنگاتنگی با توان‌های محیطی دارد و اگر ارزیابی توان تفرج گستردۀ طبیعت‌گردی به‌گونة شایسته‌ای صورت ‌پذیرد، موجب اصلاح طرح‌ها و پیشگیری از بروز ناکامی در توسعة پایدار گردشگری می‌شود و از تخریب پیش‌بینی‌نشدة محیط ‌زیست جلوگیری می‌کند (موسوی و همکاران، 1397ب، ص. 146). بنابراین، یک رویکرد یکپارچه برای ارزیابی پیچیدگی‌های اکولوژیکی (حفاظت) و اقتصادی (توسعه) لازم است تا به برنامه‌ریزی و مدیریت طبیعت‌گردی کمک کند؛ بنابراین درک بین توسعۀ گردشگری و حفاظت از محیط زیست برای مدیریت پایدار اکوتوریسم ضروری است (Dushani et al., 2021, P. 1). توسعۀ اکوتوریسم در مناطق حفاظت‌شده به‌عنوان سازوکاری برای خودگردانی مالی، پشتوانه‌ای برای حفاظت و ابزاری برای تسهیل مدیریت این مناطق است (بزم‌آرا بلشتی و همکاران، 1396، ص. 95). در همین راستا، فعالیت‌های اکوتوریسم بیشتر در اکوسیستم‌های طبیعی به‌عنوان ناجی طبیعت و فرهنگ مردم بومی است (Hasana et al., 2022, P. 27).

پیشینۀ پژوهش

با توجه به اهمیت و ضرورت انجام‌دادن پژوهش با موضوع تفرج گستردۀ اکوتوریسم برای حفظ محیط زیست و بهره‌برداری پایدار از میراث طبیعی می‌توان به مطالعات زیر اشاره کرد.

نسترن و حجه ‌فروش‌نیا (1391) پژوهشی با عنوان «سنجش توانمندی‌های بومگردی مناطق حفاظت‌شده با استفاده از GIS: مطالعۀ موردی: پناهگاه حیات وحش قمیشلو» انجام دادند. نتایج نشان داد که این منطقه از‌لحاظ شرایط آب‌وهوایی، چشم‌اندازهای طبیعی و وجود قلعه‌های تاریخی می‌تواند قطب‌ گردشگری باشد.

بزم‌آرا بلشتی و همکاران (1396) پژوهشی با عنوان «ارزیابی ‌پهنه‌های مناسب توسعۀ اکوتوریسم در مناطق حفاظت‌شده: مطالعۀ موردی: منطقۀ حفاظت‌شدۀ خاییز» انجام دادند. محققان در این مطالعه با تحلیل پهنه‌های مناسب توسعۀ اکوتوریسم در منطقۀ حفاظت‌شدۀ خاییز از‌طریق روش‌های WLC، AHP و GIS بیان کردند که 496/4771 هکتار (5/60 درصد) از منطقه برای اکوتوریسم مناسب است.

جمعه‌پور و یعقوبی فاز (1397) پژوهشی با عنوان «مکان‌یابی تفرجگاه‌های گردشگری در منطقۀ حفاظت‌شدۀ البرز مرکزی با رویکرد توسعۀ پایدار» انجام دادند. نتایج نشان داد که 86/3 درصد از منطقه توان کافی زیست‌محیطی و اجتماعی را برای گردشگری دارد که 01/12 درصد آن برای اکوتوریسم مناسب است.

کلاته و همکاران (1400) پژوهشی با عنوان «بررسی پتانسیل پارک ملی و منطقۀ حفاظت‌شدۀ ساریگل برای اکوتوریسم با استفاده از GIS» انجام دادند. نتایج نشان داد که توسعۀ گردشگری سبب ارتقای سطح حفاظت و بهره‌برداری پایدار از قابلیت‌های منطقه می‌شود.

طالبی و همکاران (1400) پژوهشی با عنوان «پیش‌بینی مناطق دارای توان اکوتوریسم با شبکۀ عصبی مصنوعی» انجام دادند. نتایج نشان داد که به‌ترتیب 06/0 و 33/10درصد از وسعت منطقه توان تفرج متمرکز و گسترده را دارد.

نادری و همکاران (1402) پژوهشی با عنوان «پهنه‌بندی حفاظتی ـ گردشگری و برآورد ظرفیت برد بوم گردشگری منطقۀ حفاظت‌شدۀ جنگلی هلن، استان چهارمحال و بختیاری» انجام دادند. نتایج نشان داد که پهنه‌های امن، حفاظت‌شده، تفرج گسترده، تفرج متمرکز، احیا و بازسازی و استفاده‌های چندجانبه به‌ترتیب 27، 24، 22، 12، 9 و 6 درصد مساحت منطقه را شامل می‌شود و ظرفیت برد فیزیکی، بوم‌شناختی و مدیریتی به‌ترتیب 10067439، 226095 و 45219 نفر در سال است.

گیگویچ و همکاران پژوهشی با عنوان «مدل DEMATEL-MCDA فازی-GIS برای ارزیابی مکان‌های توسعۀ اکوتوریسم: مطالعۀ موردی منطقه Dunavski ključ صربستان» انجام دادند. نتایج نشان داد که این روش و نتایج آن می‌تواند به‌عنوان یک سیاست توسعۀ پایدار در تمام سطح‌های مدیریتی مورد استفاده قرار گیرد و در شناسایی مکان‌های مستعد اکوتوریسم در مناطقی با شرایط جغرافیایی مشابه مفید باشد (Gigović et al., 2016).

ذبیحی و همکاران پژوهشی با عنوان «فرآیند تحلیل سلسله‌مراتبی فازی مبتنی بر  GIS(F-AHP) برای تصمیم‌گیری در مورد مناسب‌بودن اکوتوریسم: مطالعۀ موردی بابل در ایران» انجام دادند. نتایج نشان داد که تلفیق GIS و FAHP یک مدل مطمئن برای شناسایی پهنه‌های مستعد و معیارهای شکل‌ زمین، فاصله از آبراهه، دما و ارتفاع مهم‌ترین عوامل است (Zabihi et al., 2020).

ویتاناژ و همکاران پژوهشی با عنوان «شاخص تناسب اکوتوریسم برای یک شهر میراث جهانی با استفاده از تکنیک‌های تحلیل تصمیم‌گیری چندمعیاره GIS» انجام دادند. محققان در این مطالعه برای ارزیابی پتانسیل اکوتوریسم در سریلانکا با چارچوب GIS-MCDA و ادغام 20 معیار در شش دستۀ چشم‌انداز، توپوگرافی، دسترسی، آب‌وهوا، جنگل و حیات‌وحش به این نتیجه رسیدند 4/45درصد منطقه در طبقه‌های مناسب و بسیار مناسب قرار دارد (Withanage et al., 2024).

پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد به‌عنوان یکی از بکرترین زیست‌بوم‌های کشور زیستگاه امنی را برای انواع گونه‌های جانوری فراهم کرده است. این منطقه با توجه به ویژگی‌های بی‌نظیر طبیعی قابلیت بالایی برای توسعۀ طبیعت‌گردی دارد (موسوی و همکاران، 1396ب، ص. 122). با توجه به اهمیت فون و فلور، قوانین و محدودیت‌های حاکم بر منطقۀ حفاظت‌شده توسعه گردشگری در این پهنه بایستی به‌گونه‌ای انجام شود تا ضمن تأمین منافع ذی‌نفعان ارزش‌های محیط زیستی، فرهنگی‌ و میراث طبیعی آن نیز حفظ شود؛ بنابراین از نخستین مراحل توسعۀ پایدار اکوتوریسم در این منطقه نیز ارزیابی توان اکولوژیک توسعۀ تفرج گسترده با تحلیل‌های آمایشی و رعایت مقدار ظرفیت تحمل پهنه‌های مستعد است. محققان در پژوهش حاضر سعی دارند با روش‌ تحلیل داده‌های ‌مکانی توان اکولوژیک توسعۀ طبیعت‌گردی را در قالب شناسایی پهنه‌های مستعد تفرج گسترده در پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد ارزیابی و درنهایت، ظرفیت تحمل پهنه‌های مستعد آن را با مدل ظرفیت ‌پذیرش گردشگری (TCC) برآورد کنند.

محدودۀ مطالعه‌شده

پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد در شرق استان اصفهان و در شهرستان‌های نایین و خور واقع شده است. مرز غربی این منطقه از 90 کیلومتری جادۀ نایین به چوپانان آغاز شده است و به‌سمت شرق تا کلوت دو شاخ بیاضه امتداد دارد. این محدوده با وسعتی معادل ۳۰۵۴۳۳ هکتار بین طول جغرافیایی °53 و '52 تا °55 و '8 شرقی و عرض جغرافیایی °33 و '11 تا °33 و '44 شمالی قرار دارد (شکل1). سیمای ناهمواری‌ این پناهگاه شامل رشته‌کوه مرکزی به طول تقریبی 131 کیلومتر با روند غربی-شرقی و دشت‌های پهناور پیرامونی است. ارتفاعات اصلی آن شامل قله‌های عباس‌آباد، سیاه، سرخ، شورابه، کبودان، بیاضه، تنگل بالا، کالو، مغون، چفت، قطنی، خونی و کماب است. این پهنه از‌نظر توپوگرافی شامل 44% کوهستان و تپه‌ماهور، 46% اراضی دشتی، 7% تاغ‌زار و تپه‌های ماسه‌ای و 3% دشت‌سرهای سیلابی است (اکبری و جلالپور، 1392، ص. 30).

شکل 1: موقعیت جغرافیایی پناهگاه‌ حیات‌وحش عباس‌آباد (منبع: نگارنده)

Figure 1: Geographical location of Abbasabad wildlife refuge

این پناهگاه در دو ناحیۀ رویشی ایرانو-تورانی و نوبو- سندی قرار دارد و سیمای‌ گیاهی آن شامل انواع مختلف گیاهان هالوفیت و گزروفیت می‌شود؛ به‌طوری که دشت‌های عاری از گیاه تا جنگل‌های گز و تاغ در آن دیده می‌شود. در این پهنه جوامع گیاهی کویری، بیابانی، نیمه‌بیابانی، خاک‌های شور و استپی کوهستانی پراکنش دارد که گونه‌هایی نظیر بادام‌ کوهی، پستۀ ‌وحشی، بنه، تنگرس، کاروانکش، آنغوزه، ریواس، زیره ‌سیاه، آویشن، درمنه، قیچ، تاغ، گز، اشنان، اسکاریولا و استیپا از‌جملۀ آنهاست. به‌سبب بهره‌برداری اندک دامداران از مراتع، گونه‌های مهاجم نظیر اسفند، چرخک و افدرا در این پناهگاه حیات‌وحش کمتر دیده می‌شود (اکبری و جلالپور، 1392، ص. 63-70). منطقۀ عباس‌آباد آب‌و‌هوایی گرم و خشک دارد. میانگین بارندگی منطقه 92 میلی‌متر بوده که معادل 84% آن در فصل‌های زمستان و بهار باریده است؛ بنابراین این منطقه بیشتر با بارش باران همراه است. میانگین بلندمدت دمای هوا نیز از 7- درجه سانتی‌گراد در دی و بهمن تا 43 درجه سانتی‌گراد در تیر و مرداد متغیر است (اکبری و جلالپور، 1392، ص. 57). یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد موقعیت حساس آن در‌میان زیستگاه‌های یوزپلنگ آسیایی است. به‌عبارتی، این پناهگاه در‌میان اصلی‌ترین زیستگاه‌های یوزپلنگ ‌ایرانی نظیر پارک ملی و منطقۀ حفاظت‌شدۀ توران در شمال ‌‌شرق، پارک ملی و منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ کویر در شمال‌ غرب، پناهگاه حیات‌وحش نایبندان در شرق و جنوب ‌شرق، پناهگاه حیات‌وحش دره انجیر در جنوب و پارک ملی و منطقۀ حفاظت‌شدۀ سیاه‌کوه در جنوب غرب قرار گرفته است و به‌عنوان پل ارتباطی جمعیت‌ کوچک و پراکندۀ یوزپلنگ عمل می‌کند (فرهادی‌نیا و همکاران، 1385، ص. 3-5). همچنین، این منطقه از بهترین زیستگاه‌های پلنگ، کاراکال، گربۀ شنی، گربۀ وحشی ایرانی، آهوی ‌ایرانی، جبیر، قوچ و میش، کل و بز، گرگ، شغال، کفتار، شاه روباه، سمور سنگی، تشی، خارپشت‌ ایرانی، خرگوش، پایکا، پامسواکی ‌بزرگ و انواع خفاش است (اکبری و همکاران، 1389ب، ص. 19-29؛ ایرجی و همایی، 1390، ص. 15). از مهم‌ترین گونه‌های پرندگان این پناهگاه می‌توان هوبره، زاغ بور، سارگپه ‌پابلند، عقاب طلایی، دلیجه، تیهو، کبک، انواع گونه‌های چکچک، شاه بوف، چوپ‌پا، هدهد، کمرگلی‌کوچک و باقرقره ‌شکم سیاه را نام برد (اکبری و همکاران، 1389الف، ص. 5-9؛ ایرجی و همایی، 1390، ص. 15؛ جلالپور و حجتی، 1396، ص. 82) (شکل2). شهرهای نایین و انارک از‌نظر مراکز سکونتگاهی در جنوب ‌غرب و شهر خور در شمال‌ شرق منطقۀ عباس‌آباد قرار دارد و بیشتر روستاهای آن در نوار شمالی واقع شده که از غرب به شرق شامل چوپانان، ایراج، هفتومان، بازیاب، خنج، بیاضه گرمه و کبودان است. از مهم‌ترین این میراث انسان‌ساخت در کنار میراث طبیعی می‌توان بافت سنتی و تاریخی روستای آشتیان، قلعه‌باستانی و بافت تاریخی روستای بیاضه، مزرعۀ ییلاقی و تاریخی دادکین، کاروانسراهای مشجره و عباس‌آباد، قلعۀ تاریخی کبودان، مزرعۀ عروسان، جادۀ سنگفرش بیابانی، روستای چوپانان، قلعۀ ایراج، روستای تاریخی گرمه، امام‌زاده‌های منک و بهین و معادن متروکه (خامو و بزکش، سرب شورابه، سرب و مس کال‌کافی، طلای ‌خونی، آهن‌ پشتکوه، سرب‌ گدار سورک) را نام برد (صادقی، 1396، ص. 43-50). از این ‌رو، خصوصیات ژئوبیوزیستی بی‌نظیر این پناهگاه نظیر غنای ‌زیستی، تنوع میراث طبیعی و فرهنگی باعث شده است که این پهنه به‌عنوان یک اکوژئومورفوسایت قابلیت‌های متعدّدی را برای گردشگری ‌زیستی، زمین‌گردشکری، اکوتوریسم و تفرج گسترده داشته باشد.

شکل2: نمونه‌ای از حیات‌وحش و جاذبه‌های گردشگری پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد (صادقی، 1396، ص. 36-50)

Figure 2: A sample of wildlife and tourist attractions in Abbas Abad wildlife refuge

روش‌شناسی پژوهش

پس از تعیین حدود و بررسی ویژگی‌های زیستی، ژئومورفیک، اقلیمی و انسانی پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد با استفاده از بازدیدهای میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای در راستای تحقق هدف‌ها ابتدا توان اکولوژیک توسعۀ اکوتوریسم در منطقه ارزیابی و سپس با استخراج پهنه‌های مستعد تفرج گسترده در دوره‌های گرم و سرد سال ظرفیت تحمل آنها محاسبه شد. شکل(3) روند اجرایی پژوهش حاضر را نشان می‌دهد.

شکل 3: مراحل عملیاتی ارزیابی پهنه‌های مستعد توسعۀ طبیعت‌گردی در پناهگاه حیات وحش عباس‌آباد (منبع: نگارنده)

Figure 3: Operational stages of evaluating areas susceptible to ecotourism development in Abbasabad wildlife refuge

در این مطالعه به‌منظور ارزیابی توان اکولوژیکی منطقه برای توسعۀ طبیعت‌گردی و شناسایی مناطق مستعد تفرج گسترده در دورۀ گرم و دورۀ سرد سال مراحل زیر طی و برای تحلیل آمایشی و ترسیم نقشه‌ها نیز از سامانۀ اطلاعات جغرافیایی استفاده شد. هدف از ایجاد پناهگاه‌های حیات‌وحش حمایت از جمعیت گونه‌های کمیاب و بی‌نظیر است؛ بنابراین طراحی مدل و انتخاب معیارها و زیرمعیارها برای شناسایی مناسب‌ترین مکان‌های تفرج‌ گسترده در پناهگاه حیات‌وحش بایستی علاوه‌بر توجه به رضایت طبیعت‌گردها در حفاظت از اکوسیستم و تنوع‌زیستی این مناطق اخلالی ایجاد نکند؛ بنابراین برای تدوین مدل مکان‌یابی تفرج گسترده در این پناهگاه پس از مطالعات کتابخانه‌ای و بررسی‌های میدانی پنج معیار شامل سیمای‌ سرزمین (ناهمواری‌ها و ژئومورفولوژی)، عوامل انسانی (دسترسی، خدمات و تمهید‌های گردشگری)، آب‌وهوا (عناصر اقلیمی)، عوامل زیستی (پوشش گیاهی و منطقۀ امن زیستگاه) و عوامل محدودکننده (مخاطره‌ها) با زیرمعیارهایی متعدّد تعیین شد (جدول1). اطلاعات زیرمعیارهای مزبور با استفاده از داده‌های پایه نظیر مدل رقومی ارتفاع با اندازۀ سلول 20متر از usgs.gov، نقشه‌های توپوگرافی با مقیاس 1:50000 سازمان جغرافیای نیروهای مسلح، نقشه‌های زمین‌شناسی با مقیاس 1:100000 سازمان زمین‌شناسی کشور، نقشه‌های خاک‌شناسی، کاربری اراضی، پوشش گیاهی و مناطق حفاظتی محیط زیست برگرفته از سازمان جنگل‌ها و مراتع و سازمان حفاظت محیط زیست، تصاویر ماهواره‌ای google earth و Landsat7 برگرفته از وبگاه usgs.gov، داده‌های اقلیمی ایستگاه‌های هواشناسی مجاور پناهگاه برگرفته از ادارۀ کل هواشناسی استان اصفهان تهیه و لایه‌های رقومی آنها نیز با توابع تحلیل فضایی، میانیابی، تراکم‌سنجی و تعیین حریم در محیط نرم‌افزار ArcGIS ترسیم شد.

جدول1: معیارها و زیرمعیارهای مدل تحلیل آمایشی تفرج ‌گستردۀ طبعیت‌گردی در پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد

Table 1: Criteria and subcriteria of the extensive ecotourism landuse planning analysis model in Abbasabad wildlife refuge

منبع: مخدوم (1393)، ایرجی و همایی (1390)، طباطبایی خاتم بخش (1389)، اسکندری و همکاران (1390)، عزیزی جلیلیان و دانه‌کار (1390)، جوزی و همکاران (1391)، رفیعیان و همکاران (1393)، احمدی و همکاران (1395)، مسعودی و همکاران (1395)، رنجبرفردوئی و همکاران (1396)، کیانی سلمی و همکاران (1396)، بزم آرا بلشتی و همکاران (1396)، موسوی و همکاران (1396الف، 1397الف، 1400)، شفیعی و همکاران (1401)، موسوی (1401)، Gigović et al. (2016)، Zabihi et al. (2020) و Withanage et al. (2024)

از آنجایی که هریک از لایه‌های رقومی زیرمعیارها، مقدار‌های عددی با واحدهای محاسباتی مختلف دارد، فرآیند بی‌بُعدسازی آنها با استفاده از معادلۀ (1) (اگر حداکثر مقدار موجود در لایه بیشترین مطلوبیت را داشته باشد) و معادلۀ (2) (اگر حداقل مقدار موجود در لایه بیشترین مطلوبیت را داشته باشد) انجام شد. بر همین اساس، مقدار بُعد سوم و میزان مطلوبیت پیکسل‌های زیرمعیارها در دامنۀ صفر (عدم مطلوبیت) تا یک (نهایت مطلوبیت) قرار می‌گیرد.

رابطۀ (1):                                                                  

رابطۀ (2):                                                           

در این روابط، wi: امتیاز و ارجحیت هر پیکسل لایۀ رقومی، xi: مقدار عددی واقعی هر پیکسل در لایۀ مربوط، xmin: کمترین مقدار عددی موجود در لایۀ رقومی و xmax: بیشترین مقدار عددی موجود در لایه است.

دستیابی به نتایج مدل مکان‌یابی تفرج گسترده در پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد مستلزم تلفیق تمامی زیرمعیارهاست؛ از این رو پس از تهیۀ لایه‌های وزن‌دارِ زیرمعیارها با اندازۀ سلول 50 در 50 متر برای هر‌یک از دوره‌های گرم و سرد سال با تلفیق تمامی آنها لایه‌های نهایی تهیه و با طبقه‌بندی آن براساس شکست‌های طبیعی (آزمون آماری مقایسه میانگین‌ها) مناسب‌ترین اراضی برای تفرج‌ گستردۀ دورۀ گرم و دورۀ سرد استخراج شد. در‌نهایت، ظرفیت‌ پذیرش منطقه بعد از محاسبۀ مقدار مساحت پهنه‌های مستعد طبیعت‌گردی با استفاده از مدل ظرفیت پذیرش (تحمل) گردشگری (TCC) محاسبه و تعداد گردشگرانی که می‌توانند در سه سطح فیزیکی (PCC)، واقعی (RCC)، مؤثر (ECC) در پناهگاه حضور یابند، برآورد شد.

ظرفیت پذیرش فیزیکی (Physical Carrying Capacity) عبارت است از حداکثر تعداد بازدیدکنندگان که در یک مکان و زمان معین می‌توانند حضور فیزیکی داشته باشند (Eduarte et al., 2021, P. 638). این ظرفیت به هیچ عنوان نمی‌تواند اساس برنامه‌ریزی قرار گیرد، بلکه ظرفیت محیط فیزیکی منطقه را بدون در نظر داشتن عوامل و عناصر محدودکننده نشان می‌دهد (حسن‌پور و همکاران، 1390، ص. 190). بر این اساس، در معادله‌های طرح‌شدۀ Cifuentes  (1992)،  Sayan & Atik(2011)، Kusumoarto & Ernawati  (2018)، Sari &  Rahayu  (2018)، Eduarte et al.  (2021)، Odtojan & Amarille  (2023)، نهرلی و رضائی (1381)، حسن‌پور و همکاران (1390)، شیخ و همکاران (1392)، موحدی و همکاران (1392)، صادقی چهارده و همکاران (1394)، حسین‌زاده و عرفانیان (1394)، الهی چورن و همکاران (1398) و بهمن‌پور (1401) ابتدا ظرفیت تحمل فیزیکی بر‌اساس رابطۀ (3) محاسبه شد.

رابطۀ (3):                                                          

در این معادله :A مساحت پهنه‌های مستعد تفرجی،  :vمعادل یک‌ نفر گردشگر، a: مقدار وسعتی است که هر گردشگر نیاز دارد تا به‌راحتی بتواند در آن جابه‌جا شود و تداخلی با سایر پدیده‌های فیزیکی و یا افراد نداشته باشد. RF: میزان دورۀ بازدید از یک مکان که با رابطۀ (4) محاسبه می‌شود.

رابطۀ (4):                                                          

ظرفیت‌ پذیرش واقعی (Real Carrying Capacity) عبارت است از حداکثر تعداد گردشگرانی که از یک مکان تفرجگاهی با توجه به عوامل محدودکنندۀ ناشی از شرایط آن مکان و تأثیر این عوامل بر ظرفیت پذیرش فیزیکی مجاز هستند، بازدید کنند. عوامل محدودکننده با در نظر گرفتن شرایط و متغیرهای اکولوژیکی، اجتماعی و کالبدی به‌ دست می‌آید (حسن‌پور و همکاران، 1390، ص. 192). بنابراین، ظرفیت ‌پذیرش واقعی با لحاظ عوامل محدودیت براساس رابطۀ (5) محاسبه شد.

رابطۀ (5):                            

در این معادله PCC: ظرفیت پذیرش فیزیکی، Cf: یک عامل محدودکننده است که به درصد بیان و با رابطۀ (6) محاسبه می‌شود.

رابطۀ (6):                                                                    

در این معادلهM1: مقدار محدودکنندۀ یک متغیر، M: مقدار کل متغیر است.

در این پژوهش با توجه به شرایط اکولوژیکی و جغرافیای حاکم بر منطقه پنج عاملِ حریم 200 متر جاده‌ها، حریم 200 متر آبراهه‌ها، حریم 2000 متر معادن فعّال، مناطق امن زیستی و فصل زادآوری به‌عنوان عوامل محدودکننده برای طبیعت‌گردی در پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد در‌نظر گرفته شد.

ظرفیت‌پذیرش مؤثر (Effective Carrying Capacity) عبارت‌ است از حداکثر تعداد گردشگران از یک مکان که مدیریت موجود توانمندی ادارۀ آن را به صورت پایدار دارد (صادقی‌چهارده و همکاران، 1394، ص. 90). ظرفیت‌پذیرش مؤثر براساس رابطۀ (7) محاسبه شد.

رابطۀ (7):                                                             

در این معادله RCC: ظرفیت ‌پذیرش واقعی و FM: ضریب تعدیل مدیریت است که با استفاده از رابطۀ (8) محاسبه می‌شود. این ضریب شامل مجموعه‌شرایطی است که مدیریت یک منطقه برای رسیدن به هدف‌ها و عملکردهای لازم نیاز دارد. متغیرهای فراوانی در برآورد کمّی این عوامل دخالت دارد که می‌توان از سیاست‌گذاری‌ها، خط مشی‌ها، قوانین و مقرارت، تسهیلات زیربنایی و تجهیزات و نیروی انسانی لازم نام‌ برد.

رابطۀ (8):                                                              

در این معادله Imc: امکانات ایدئال برای مدیریت پایدار گردشگری (ظرفیت مدیریت ایدئال) و Amc: امکانات موجود (ظرفیت مدیریت واقعی یا موجود) است. بایستی توجه کرد که ظرفیت ‌پذیرش مؤثر هیچ‌گاه از ظرفیت‌ پذیرش واقعی فراتر نمی‌رود و وجود توانمندی‌های مدیریتی می‌تواند موجب بهره‌برداری از یک پهنه تا نهایت حد ظرفیت پذیرش واقعی آن شود.

یافته‌های پژوهش و تجزیه‌‌و‌تحلیل

سیمای سرزمین با فرآیندهای ژئومورفولوژیکی، تعارض‌های طبیعی و بهره‌برداری‌های انسانی نظیر کشاورزی، کاربری اراضی و غیره شکل می‌گیرد. در این پژوهش از شش زیرمعیار ارتفاع از سطح دریا، جنس‌ سازند، شیب، جهت‌ شیب، ردۀ ‌خاک و کاربری ‌اراضی برای ارزیابی معیار سیمای سرزمین استفاده شد. نتایج حاصل از ارزیابی وضعیت ارتفاعی منطقه نشان داد که مقدار آن از حداقل 789 تا حداکثر 2390 متر نوسان دارد. این تفاوت ارتفاع با قرارگیری تودۀ کوهستانی عباس‌آباد در وسط پناهگاه حیات‌وحش است که شرایط زیستی مناسب را برای گونه‌های زیستی فراهم کرده است (شکل4).

جنس سازندهای زمین‌شناسی به‌عنوان یکی از زیرمعیارهای سیمای سرزمین مؤثر در طبیعت‌گردی مبیّن پایداری و رفتار فرسایشی مواد و نوع خاک است. جنس مواد در پناهگاه حیات‌‌وحش عباس‌آباد شامل ماسه‌سنگ، کنگلومرا، مارن و سنگ آهک ماسه‌ای (E1s)؛ کنگلومرای توف‌د‌ار و آندزیت ماسه‌ای (Ea.bvt)؛ آندزیت، آندزیت بازالت، بازالت و داسیت، توف و سنگ آهک (Edavt)؛ گرانیت و گرانودیوریت (Egr)؛ ماسه‌سنگ سیلتستون، آهک پکتن‌دار، مارن و ژیپس (Jub)؛ سنگ آهک اربیتال و سنگ آهک ارژلیکی و ماسه دار (Jurb)؛ سنگ آهک توده‌ای ضخیم‌لایه (K2l2)؛ مارن، شیل و سنگ آهک تخریبی (K2lm)؛ سنگ آهک فسیل‌دار، سنگ آهک ماسه‌دار، ماسه‌سنگ، مارن و کنگلومرا (K2m,1)؛ شیل فیلیتی با میان لایه‌های ماسه‌سنگ و سنگ ‌آ‌هک (Kbsh)؛ مارن، شیل، ماسه‌سنگ و سنگ آهک (Kdzsh)؛ ماسه‌سنگ، کنگلومرا، سنگ ‌آهک ماسه‌ای، سنگ سیلتی، گچ‌مارنی (Kns)؛ سنگ آهک آرژیلی نازک‌لایه و سنگ‌ آهک اربیتولین‌دار ضخیم لایه تا توده‌ای (Ktl)؛ مرمر (mb)؛ انیدریت، نمک، مارن‌های دگرسان‌شدۀ خاکستری و قرمز با انیدریت، آهک‌های آرژیلی و آهک (Mlgs)؛ مارن و مارن ژیپس‌دار با میان لایه‌های ماسه‌سنگ (Murm)؛ شیل سیلتی، مارن‌ژیپس‌دار، ماسه‌سنگ و ژیپس (Olm,s,c)؛ سنگ آهک، مارن، مارن ژیپس‌دار، مارن ماسه‌ای و ماسه‌سنگ (OMq)؛ سنگ‌های با درجه کم دگرگونی (pCmt2)؛ آهک و مارن سفید توده‌ای ضخیم‌لایه (Pel)؛ کنگلومرای پلی‌متال ‌و ماسه‌سنگ (Plc)؛ سنگ‌های تفکیک‌نشده پالئوزوئیک (Pz1)؛ پهنه‌های ‌رسی (Qcf)؛ ذخایر تراسی و مخروط‌افکنه‌های کوهپایه‌ای قدیمی مرتفع (Qft1) و جدید کم‌ارتفاع (Qft2) و رسوبات ماسه‌ای سست در‌بردارندۀ تلماسه‌ها (Qs,d) است که از‌نظر میزان مطلوبیت برای تفرج گسترده، گرانیت، گرانودیوریت (Egr) بیشترین مطلوبیت و پهنه‌های رسی (Qcf) کمترین مطوبیت را دارد (شکل5).

میزان شیب اهمیت کلیدی در ارزیابی توان مناطق برای توسعۀ اکوتوریسم دارد. هر‌چه شیب منطقه ملایم‌تر باشد، فعالیت‌های تفرجی در آن راحت‌تر و ایمن‌تر خواهد بود (جوزی و همکاران، 1391، ص. 88). شیب کم باعث می‌شود که دامنه‌ها کمتر فرسایش یابد و موجب به وجود آمدن خاک مناسب با عمق زیاد و در‌نتیجه، پوشش‌گیاهی غنی و مناظر زیبای طبیعی شود (رفیعیان و همکاران، 1393، ص. 105). نتایج حاصل از ارزیابی وضعیت شیب در منطقه نشان داد که دامنۀ آن از 0 تا 878/249 درصد متغیر است. وضعیت شیب نیز به‌طور کامل، وابسته به تودۀ کوهستان عباس‌آباد است و حداکثر شیب در نواحی مرکزی این پناهگاه مشاهده می‌شود (شکل6).

جهت جغرافیایی به‌دلیل زوایۀ تابش خورشید و تأثیر آن بر دما، پوشش‌ گیاهی، مهاجرت حیات‌‌وحش و تجمع آنها اهمیت دارد؛ بنابراین می‌تواند به‌عنوان عاملی مثبت در فعالیت‌های تفرجی باشد. بر این اساس، جهت‌های شمالی (آزیموت‌های 270تا360و 90تا0) برای تفرج گستردۀ دورۀ گرم و جهت‌های جنوبی (آزیموت‌های90تا270) برای تفرج گستردۀ دورۀ سرد بیشترین مطلوبیت را دارند. وضعیت جهت شیب در پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد نشان داد تمام جهت‌های هشتگانۀ فرعی و اصلی را می‌توان در منطقه مشاهده کرد که با امتداد شرقی-غربی تودۀ کوهستانی آن غلبۀ گستردگی با جهت‌های شمالی و جنوبی است (شکل7).

وضعیت خاک به‌همراه عواملی نظیر اقلیم و منابع آب تعیین‌کنندۀ تیپ گیاهی و به‌تبع آن اسقرار جامعۀ زیستی هستند. پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد از‌نظر ردۀ خاک شامل چهار طبقۀ اراضی صخره‌ای، تپه‌های ماسه‌ای، اریدی ‌سل و بدلندها (اراضی بد) است که از‌نظر میزان مطلوبیت برای تفرج به‌ترتیب ردۀ اریدی‌سل بیشترین مطلوبیت و اراضی ‌صخره‌ای و بدلندها کمترین مطلوبیت را دارد (شکل8).

کاربری اراضی شامل انواع بهره‌برداری‌های انسان از زمین برای رفع نیازهاست. یکی از پیش‌شرط‌های اصلی برای استفادۀ بهینه از زمین، اطلاع از الگوهای کاربری اراضی و دانستن تغییرات هر‌کدام از کاربری‌ها در‌طول زمان است (محمدی یگانه، 1392، ص. 88). کاربری اراضی در پناهگاه حیات‌ وحش عباس‌آباد شامل درختزار (بنه و بادام کوهی)، تاغزار، اراضی‌ صخره‌ای، اراضی نمکی، مرتع متوسط، مرتع فقیر و اراضی کشاورزی است که از‌نظر میزان مطلوبیت برای فعالیت‌های اکوتوریسمی به‌ترتیب درختزار بیشترین مطلوبیت و اراضی کشاورزی به‌دلیل برخورد فعالیت‌های گردشگری با زراعت کمترین مطلوبیت را دارد (شکل9).

اقلیم از‌دیدگاه برنامه‌ریزی اکوتوریسم به‌دلیل نقش مهم در تصمیم‌گیری برای انتخاب مقصد، ابزار و وسایل، زمان سفر و مدت اقامت اهمیت بسیار دارد. همچنین، شرایط اقلیمی یک ناحیۀ جغرافیایی در آماده‌سازی و حمایت طبیعت‌گردان در‌برابر بعضی از خطر‌های محیطی بسیار حائز اهمیت است. اقلیم نه‌تنها بر منابع محیط زیستی‌ که اساس طبیعت‌گردی است، تأثیر می‌گذارد، به‌عنوان یک منبع گردشگری در کیفیت سفر و تجربۀ گردشگران تأثیر بسیار زیادی دارد (کریمی و محبوب‌فر،1390، ص. 64 - 66). در این پژوهش از مهم‌ترین عناصر اقلیمی تأثیرگذار بر احساس آسایش گردشگران که شامل پنج زیرمعیار میانگین سالانه درجه‌حرارت، میانگین سالانه رطوبت ‌نسبی، میانگین سالانه بارش، میانگین سالانه سرعت ‌باد و مجموع سالانه ساعت ‌آفتابی است، استفاده شد. آمار عناصر مذکور از ایستگاه‌های سینوپتیک مجاور منطقه با دورۀ ‌آماری 30 ساله جمع‌آوری و به روش میانیابی نقشه‌های آن ترسیم شد.

تابش آفتاب آثار حرارتی (تابش مادون ‌قرمز) و بیولوژی بر پوست و آفتاب‌سوختگی (اشعه فرابنفش) دارد. اثر تابش حرارتی آفتاب بر منطقۀ ‌آسایش با دو عامل درجه‌حرارت و رطوبت ‌نسبی هوا مشخص می‌شود. در دمای پایین که بدن حرارت خود را از دست می‌دهد با جبران آن در اثر حرارت تابش آفتاب شرایط آسایش انسان تأمین می‌شود و در محدودۀ ‌آسایش قرار می‌گیرد (کریمی و محبوب‌فر، 1390، ص. 84). نتایج میانگین سالانه ساعت آفتابی در منطقه نشان داد که مقدار آن از 87/3321 تا 64/3372 ساعت نوسان دارد (شکل10). دما آسایش انسان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و جذب و یا دفع حرارت از بدن با دمای محیط ارتباط مستقیم دارد. حال اگر این تبادل حرارت به حالت تعادل درآید، یعنی بدن قادر به انتقال انرژی اضافی خود به محیط باشد یا بتواند انرژی لازم را از محیط جذب کند، آسایش حرارتی برقرار می‌شود (کریمی و محبوب‌فر، 1390، ص. 81). منطقۀ آسایش برای انسان دمای هوای بین 18 تا 22 درجه سانتی‌گراد است. نتایج میانگین سالانۀ دما در منطقه نشان داد که مقدار آن از 8167/18 تا 0785/20 درجه سانتی‌گراد متغیر است (شکل11).

رطوبت نسبی به‌عنوان درصد رطوبت موجود در هوا اثر مستقیمی بر مکانیزم تبخیر و تعرق دارد و تعیین‌کنندۀ آسایش حرارتی است. وقتی رطوبت نسبی زیاد باشد، امکان تبخیر کاهش می‌یابد و بدن نمی‌تواند به‌راحتی حرارت خود را دفع کند. ترکیب دمای بالا و رطوبت نسبی بالا باعث رخداد پدیدۀ شرجی می‌شود و کاهش آسایش‌حرارتی را به دنبال دارد (کریمی و محبوب فر،1390، ص. 83). نتایج میانگین سالانه رطوبت نسبی در منطقه نشان داد که مقدار آن از 6425/30 تا 1956/32 درصد نوسان دارد (شکل12). بارش و پدیده‌های آن برای برخی گردشگران به‌عنوان مزاحم و غیرجذاب و برای عده‌ای جذاب و دیدنی است. بارش در هوای سرد باعث کاهش آسایش حرارتی می‌شود؛ بنابراین هرچه شرایط جوّی آرام‌تر باشد و باران کمتری ببارد برای گردشگران خوشایندتر است (کریمی و محبوب‌فر، 1390، ص. 84). نتایج میانگین سالانه بارش در منطقه نشان داد که مقدار آن از 381/87 تا 9462/96 میلی‌متر در تغییر است (شکل13).

باد آرام در هوای گرم لذت‌بخش است و با انتقال گرما از‌طریق افزایش تبخیر و برداشتن لایه‌های گرمایی هوای اطراف پوست نقش عمده‌ای در آسایش انسان دارد؛ اما باد با سرعت بالا مشکل‌ساز است و حس ناراحتی را در گردشگر به وجود می‌آورد. در‌مقابل، در هوای سرد به‌علت اثر خنک‌کنندگی باد تأثیر منفی در آسایش دمایی دارد (کریمی و محبوب‌فر، 1390، ص. 84). نتایج میانگین سالانه سرعت باد در منطقه نشان داد که مقدار آن از 73319/3 تا 25442/5 نات متغیر است (شکل14).

شکل14: نقشۀ میانگین سالیانه سرعت ‌باد (منبع: نگارنده)

Figure 14: Map of annual average wind speed

وجود تمهید‌ها، زیرساخت‌ها، امکانات و خدمات در مقصد گردشگری از شروط لازم برای ایجاد و توسعه است که در این پژوهش ذیل معیار انسانی ارزیابی شد. عوامل انسانی شامل زیرمعیارهای مراکز جمعیتی (فاصله تا مراکز شهری و روستایی)، دسترسی (فاصله تا راه‌های ارتباطی و تراکم آن)، فاصله تا جاذبه‌های تاریخی- فرهنگی و فاصله از معادن فعّال است. مراکز جمعیتی به‌دلیل داشتن تمهید‌ها و امکانات برای گردشگران و راه‌های ارتباطی به‌دلیل امکان دسترسی به جاذبه‌های گردشگری در برنامه‌ریزی تفرجی نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای دارد. در‌مقابل، معادن ‌فعّال نیز به‌علت تغییر چهرۀ طبیعی و تخریب سیمای سرزمین و وجود مخاطره‌های محیطی تأثیر منفی در مطلوبیت منطقه برای فعالیت‌های تفرجی دارد.

راه‌ها و مسیرهای دسترسی به جاذبه‌ها و مراکز جمعیتی در تقاضای تفرجی یک منطقه اهمیت دارد. به همین دلیل، قرارگیری پهنه‌های تفرجی شناسایی‌شده در ارزیابی توان اکولوژیک در مجاورت مسیرهای دسترسی موجود بسیار مهم است؛ بنابراین اولویت برنامه‌ریزی تفرجی طبق نظر کارشناسی برای گستره‌هایی است که در نزدیکی جاده‌ها واقع شده است و فواصل کمتر نسبت به راه‌ها بیشترین مطلوبیت را دارد (جوزی و همکاران، 1391، ص. 95). زیرمعیار دسترسی در این پژوهش شامل دو شاخص فاصله تا راه‌های ارتباطی و تراکم آنهاست. نتایج نشان داد در منطقه مقدار حداکثر فاصله تا راه‌های ارتباطی 7/17381 متر و حداکثر تراکم راه 94835/1 متر در متر مربع است (شکل15 و شکل16).

مراکز شهری و روستایی به‌علت وجود زیرساخت‌ها و تمهید‌هایی نظیر اقامتگاه‌های روستایی، غذاهای محلی، صنایع‌دستی، هتل‌ها، مراکز درمانی، پمپ بنزین و غیره که در اختیار گردشگران قرار می‌دهد، عامل مناسب برای جذب گردشگر است. مراکز اقامتی به‌عنوان مبدأ و مقصد گردش‌های روزانه اهمیت بسیاری دارد. گردشگران بعد از ورود به مقصد مکانی را برای استراحت و اقامت برمی‌گزینند که این مکان هستۀ اصلی فعالیت آنان را تشکیل می‌دهد؛ بنابراین گردشگران علاوه‌بر کیفیت اقامتگاه‌ها نزدیکی به محل و مقصد مدنظر و نزدیکی به جاذبه‌ها را که هدف نهایی سفر آنان است، در‌نظر می‌گیرند؛ بنابراین در مکان‌یابی فعالیت‌های تفرجی باید فاصله تا شهرها و روستاها مدنظر قرار گیرد (محمدی‌یگانه و همکاران، 1392، ص. 89). در این پژوهش فاصله تا مراکز شهری و روستایی به‌عنوان ارزیابی زیرمعیار مراکز جمعیتی بررسی شد. نتایج نشان داد در پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد مقدار فاصله تا مراکز شهری از حداقل 4/35827 تا حداکثر 5/78403 متر و حداکثر مقدار فاصله تا مراکز روستای 9/38918 متر متغیر است (شکل17 و شکل18).

معدن‌کاری و عبور‌و‌مرور کامیون‌ها به معادن علاوه‌بر آلودگی‌های صوتی و تخریب چشم‌انداز منطقه برای گردشگران و حیات‌وحش نیز مخاطره‌هایی اعم از تصادف و تخریب گونه‌های زیستی را به همراه دارد؛ بنابراین نزدیکی به معادن‌ فعّال با میزان مطلوبیت برای فعالیت‌های تفرجی رابطۀ معکوس دارد. در‌مجموع، دو معدن فعّال به نام‌های معدن سنگ تزئینی قائم و معدن سلیس گود در منطقه وجود دارد که مقدار فاصله از آنها تا حداکثر 4/59770 متر است (شکل19).

در پناهگاه حیات‌‌وحش عباس‌آباد وجود جاذبه‌های تاریخی-فرهنگی در کنار جاذبه‌های طبیعی فرصت کم‌نظیری برای توسعۀ اکوتوریسم است. جاذبه‌های تاریخی-فرهنگی این پهنه شامل بافت تاریخی روستاهای چوپانان، بیاضه، ایراج، گرمه، آشتیان، کاروانسرای عباس‌آباد، کاروانسرا و جاده سنگفرش بیابانی مشجره، مزارع کبودان، عروسان، دادکین، مغون، هجرک، خرمدشت، ابنیه تاریخی و آثار معادن متروکه طلای‌خونی، شورابه، عروسان، گدارسورک، خامو و بزکش، کال‌کافی، آهن‌پشتکوه و امام‌زاده‌های منک و بهین است. نزدیکی به این جاذبه‌ها با میزان مطلوبیت اکوتوریسم رابطۀ مستقیم دارد؛ بنابراین فاصله از آنها ملاک ارزیابی قرار گرفت که نتایج آن نشان‌دهندۀ حداکثر فاصله تا 5/23892 متر است (شکل20).

پوشش ‌گیاهی به‌دلیل زیبایی چشم‌انداز و تأثیر آن بر نوع و تجمع حیات‌‌وحش اهمیت زیادی در تفرج طبیعت‌گردی دارد. تیپ ‎گیاهی در پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد شامل بنه، بادام کوهی، تاغ، درمنه، قیچ، شور، سلنج، اشنان، علف‌های یکساله و مناطق فاقد پوشش گیاهی است که از‌نظر میزان مطلوبیت برای فعالیت‌های تفرجی به‌ترتیب بنه و بادام کوهی بیشترین مطلوبیت و مناطق فاقد پوشش کمترین مطلوبیت را دارد (شکل21). تراکم پوشش‌‌ گیاهی یک عامل مهم در ارزیابی منطقه برای توسعۀ اکوتوریسم است. به‌عبارتی، هر‌چه تراکم پوشش گیاهی بیشتر باشد، منطقه چشم‌انداز زیباتر و برای گردشگران جذابیت بیشتری دارد؛ بنابراین با افزایش تراکم پوشش ‌‌گیاهی میزان مطلوبیت آن برای فعالیت‌های تفرجی افزایش می‌یابد. برای تهیۀ تراکم پوشش ‌گیاهی، شاخص پوشش‌ گیاهی تفاضلی نرمال‌شده (NDVI) روی تصاویر ماهواره‌ای لندست 7 برازش داده شد. این شاخص مقدار‌های 1- تا 1+ دارد که مقدار‌های بین 05/0 تا 1/0 پوشش گیاهی تُنک، 1/0 تا 5/0 پوشش ‌گیاهی معمولی و بیش از 5/0 پوشش گیاهی بسیار متراکم و غنی دارد (فاطمی و رضایی، 1391، ص. 136). نتایج نقشۀ تراکم پوشش ‌گیاهی در منطقه مقدار‌های NDVI از 536/0- تا 798/0 و پهنه‌های تراکمی خیلی فقیر تا پوشش متراکم را نشان می‌دهد (شکل22).

با توجه به مقدار‌های متفاوت دامنۀ عددی و واحد محاسباتی لایه‌های رقومی عوامل مؤثر اقدام به بی‌بُعد سازی آنها و نقشۀ وزن‌دار زیرمعیارها برای تفرج ‌گستردۀ طبیعت‌گردی تهیه شد. از آنجایی که نقش‌آفرینی پارامترهایی نظیر جهت شیب و عناصر اقلیمی در تعیین آسایش حرارتی دوره‌های گرم و سرد سال متفاوت است، نقشه‌های تناسب ارضی تفرج گسترده از‌منظر این مؤلفه‌ها به‌صورت مجزا برای هر دوره استخراج شد. مقدار عددی لایه‌های موزون از صفر (حداقل ارجحیت) تا یک (حداکثر ارجحیت) متغیر است که وزن بالاتر هر مکان نشان از مطلوبیت بیشتر آن برای فعالیت‌های تفرجی طبیعت‌گردی را دارد (شکل23).

شکل23: نقشه‌های موزون زیرمعیارهای ارزیابی‌شده در تفرج گستردۀ طبیعت‌گردی (منبع: نگارنده)

Figure 23: Weighted maps of sub-criteria evaluated in the extensive ecotourism recreation

در‌نهایت، برای تعیین و استخراج مناطق مناسب تفرج‌ گسترده در پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد نقشه‌های وزن‌دار زیرمعیارها براساس میانگین‌گیری وزنی با یکدیگر تلفیق و نقشه‌های تناسب ارضی توسعۀ تفرج گسترده متناسب با پارامترهای مؤثر برای دوره‌های سرد و گرم سال تهیه شد. نقشه‌های تفرج‌ گستردۀ طبیعت‌گردی براساس شکست‌های طبیعی و آزمون مقایسۀ میانگین‌ها طبقه‌بندی شد که شامل سه پهنۀ نامناسب، مناسب و بسیارمناسب توسعۀ تفرجی است (شکل24 و شکل25). نتایج نشان داد که برای تفرج گستردۀ دوره ‌گرم سال 117948هکتار (39%) بسیارمناسب، 135137 هکتار (44%) مناسب و 52769 هکتار (17%) نامناسب و برای تفرج گستردۀ دورۀ سرد سال نیز 82347 هکتار (27%) بسیارمناسب، 128213 هکتار (42%) مناسب و 95294 هکتار (31%) نامناسب است (جدول2).

شکل24: نقشۀ طبقات تفرج گستردۀ دورۀ گرم سال در پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد (منبع: نگارنده)

Figure 24: Map of extensive recreation areas in warm period of the year in Abbas Abad wildlife refuge

شکل25: نقشۀ طبقات تفرج گستردۀ دوره سرد سال در پناهگاه حیات‌ وحش عباس‌آباد (منبع: نگارنده)

Figure 25: Map of extensive recreation areas in cold period of the year in Abbas Abad wildlife refuge

تعیین استانداردهای کمّی ظرفیت پذیرش برای انواع مختلف فعالیت‌های تفرجی در محیط‌های بکر و مناطق حفاظت‌شده مشکلات و حساسیت‌های خاصی دارد. هرچه منبع تفرجگاهی امکانات طبیعی و بکر بیشتری داشته باشد برای حفاظت آن باید ظرفیت پذیرش کمتری در‌نظر گرفت؛ زیرا منابع تفرجگاهی طبیعی در‌مقایسه با منابع انسان ساخت و یا منابعی که تغییرات و ایده‌های انسانی در‌حد چشمگیری در آنها صورت گرفته است، درجۀ آسیب‌پذیری و شکنندگی بیشتری دارد و در‌صورت تخریب نیز نمی‌تواند به‌سادگی به شرایط اولیه و طبیعی خود بازگردد؛ البته توجه به این نکته نیز اهمیت دارد که در مناطق طبیعی مراجعه‌کنندگان بیشتر نیازمند سطح‌های وسیع‌تری نسبت به منابع انسان‌ساخت و نیمه‌طبیعی هستند (نهرلی و رضایی، 1381، ص. 106). نتایج محاسبۀ ظرفیت‌ پذیرش فیزیکی طبقات تفرج ‌گسترده بر‌حسب نفر در سال به صورت جدول(2) است. با توجه به اینکه حفظ و حراست از تنوع زیستی در پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد اولویت بالایی داشته و این منطقه یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های یوزپلنگ ‌آسیایی در کشور است و نیز وجود گونه‌های با‌ارزش و کمیاب دیگر نظیر پلنگ، گربۀ شنی، کاراکال، گربۀ وحشی، شاه‌روباه، جبیر، هوبره و زاغ بور در این پناهگاه مقدار فضای لازم برای هر گردشگر 100 متر مربع در‌نظر گرفته شد تا حضور گردشگران در امر حفاظت از منطقه و تنوع‌ زیستی آن اختلالی ایجاد نکند. میانگین طول روز عرض جغرافیایی 33 درجه در دورۀ گرم و سرد سال به‌ترتیب 14 و 10 ساعت است. بر این اساس، میانگین طول زمان یک بازدید در دورۀ گرم سال با توجه به طولانی‌تر‌بودن طول روز 7 ساعت و در دورۀ سرد سال 6 ساعت در‌نظر گرفته و ظرفیت پذیرش فیزیکی منطقه 8557 نفر در سال محاسبه شد (جدول2).

جدول2: ظرفیت ‌پذیرش فیزیکی طبقات تفرج‌ گسترده در پناهگاه حیات‌وحش عباس‌‌آباد

Table 2: Physical carrying capacity of extended recreation classes in Abbas Abad wildlife refuge

منبع: محاسبات نویسندگان

با توجه به وضعیت منطقۀ مطالعاتی و انواع مخاطر‌های محیطی موجود در آن پنج پارامتر حریم ‌جاده، حریم ‌معادن‌ فعّال، حریم ‌آبراهه‌ها، منطقۀ ‌امن زیستگاه و فصل زاد‌آوری به‌عنوان محدودیت‌های طبیعت‌گردی تعیین‌ شد. حریم 200 متر جاده‌ها و حریم 2000 متر معادن‌ فعّال به‌علت مخاطر‌های‌ ناشی از آلودگی‌های صوتی و تصویری، عبور‌و مرور‌ خودروها، فرار و نابودی گونه‌های زیستی، تصادف و تخریب چشم‌انداز منطقه و حریم 200 متر آبراهه‌ها به‌دلیل خطر‌های ناشی از سیل‌خیزی به‌عنوان عامل محدودکننده در‌نظر گرفته شد. علاوه بر این، بر‌اساس حساسیت‌های زمانی و مکانی خاص و ضابطه‌های قانونی حاکم بر مناطق حفاظت‌شده بخش‌هایی از پناهگاه حیات‌وحش با هدف دست‌‌خوردگی کمتر و ترمیم جمعیت‌های جانوری به‌عنوان مناطق امن زیستی در‌نظر گرفته می‌شود؛ بنابراین توسعۀ گردشگری در این مناطق با محدودیت‌های بیشتری مواجه است. همچنین، در پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد نیمۀ دوم فروردین ماه شروع فصل زاد‌آوری حیات‌وحش است. بر این اساس، برای حفظ آرامش حیات‌وحش از 15 فروردین تا 15 اردیبهشت به‌مدت یک‌ ماه امکان حضور گردشگران در این منطقه وجود ندارد. با لحاظ موارد پیشگفته به‌عنوان عوامل محدودکننده لایۀ رقومی پهنه‌های با محدودیت تهیه شد (شکل26). سپس این لایه‌ با پهنه‌های تفرج گسترده تلاقی داده و ضریب اثرگذاری هر عامل محاسبه و سپس با اعمال این ضرایب ظرفیت ‌پذیرش‌‌ واقعی پناهگاه حیات‌وحش عباس‌‌آباد 4884 نفر در سال محاسبه شد (جدول3).

شکل26: نقشۀ عوامل محدودکننده در تفرج ‌گسترده (منبع: نگارنده)

Figure 26: Map of limiting factors in extensive recreation

محاسبۀ ضریب تعدیل مدیریت بر‌اساس امتیاز عیار بهره‌وری شامل شاخص‌های میزان دسترسی به منطقه، تجهیزات و سرویس‌های پشتیبانی، امکان استفاده از جاذبه‌های موجود، قابلیت مشاهدۀ گونه‌های زیستی و پدیده‌های زمین‌‌گردشگری، حفاظت‌های حقوقی و اعمال محدودیت‌های بهره‌وری استخراج شد که امتیاز بهره‌وری کسب‌شده برای پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد 82/3 از 7 است (موسوی و همکاران، 1396ب، ص. 130). بر این اساس، ضریب تعدیل مدیریت 42/45 درصد و ظرفیت ‌پذیرش ‌مؤثر منطقه 2665 نفر در سال محاسبه‌ شد (جدول3).

جدول3: تلاقی طبقات تفرجی با عوامل محدودکننده، ضریب اثرگذاری آنها، ضریب تعدیل مدیریت و ظرفیت ‌پذیرش واقعی و مؤثر

Table 3: Intersection of recreational classes with limiting factors, their impact coefficient management adjustment coefficient and real and effective carrying capacity

منبع: محاسبات نویسندگان

نتیجه‌گیری

در پژوهش حاضر برای انتخاب معیارهای مدل مکان‌یابی تفرج‌ گسترده در پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد سعی شد بیشترین معیارهای مؤثر بر هدف در‌نظر گرفته شود. در‌مجموع، پنج معیار اصلی ناهمواری‌ها و سیمای سرزمین، اقلیم، انسانی، زیستی، محدودیت و 24 زیرمعیار شامل ارتفاع از سطح دریا، شیب، جهت شیب، ردۀ خاک، جنس سازند، کاربری اراضی (معیار ناهمواری‌ها و سیمای‌ سرزمین)، میانگین سالانه درجه‌حرارت، میانگین سالانه رطوبت نسبی، میانگین سالانه بارش، میانگین سالانه سرعت باد، مجموعه سالانه ساعت ‌آفتابی (معیار اقلیم)، تراکم راه‌های ارتباطی، فاصله تا راه‌های ارتباطی، فاصله تا مراکز شهری، فاصله تا مراکز روستایی، فاصله از معادن فعّال، فاصله تا جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی (معیار انسانی)، تراکم پوشش‌ گیاهی، تیپ‌گیاهی (معیار زیستی)، حریم 200 متر جاده، حریم 2000 متر معادن فعّال، حریم 200 متر آبراهه‌ها، مناطق امن زیستگاه، فصل زادآوری (معیار محدودیت) انتخاب شد. در پژوهش‌های مشابه نظیر طباطبایی‌خاتم‌بخش (1389) برای ارزیابی‌توان اکولوژیکی توسعۀ اکوتوریسم در پناهگاه حیات‌وحش بوروئیه ‌خاتم، جوزی و همکاران (1391) برای ارزیابی توان اکولوژیکی منطقۀ حفاظت‌شدۀ ورجین، نسترن و حجه فروش نیا (1391) برای سنجش توانمندی‌های بوم‌گردی پناهگاه حیات‌وحش قمیشلو، رفیعیان و همکاران (1393) برای انتخاب مناطق مستعد طبیعت‌گردی پناهگاه حیات‌وحش کیامکی، بزم آرا بلشتی و همکاران (1396) برای ارزیابی ‌پهنه‌های مناسب توسعۀ اکوتوریسم در منطقۀ حفاظت‌شدۀ خاییز،Gigović et al.  (2016) برای ارزیابی مکان‌های مستعد توسعۀ اکوتوریسم در صربستان، Zabihi et al.  (2020) برای مطالعۀ قابلیت توسعۀ اکوتوریسم در بابل با تلفیق GIS و FAHP و Withanage et al.  (2024) برای ارزیابی تناسب اکوتوریسم میراث جهانی در سریلانکا با استفاده از تکنیک‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره و GIS از معیارها و زیرمعیارهای مشابه استفاده شد که با نتایج این پژوهش همسویی دارد.

زیرمعیارهای اقلیم و زیرمعیار جهت شیب که با آسایش حرارتی و استقرار گونه‌های جانوری ارتباط مستقیم دارد، بر‌اساس میزان مطلوبیت برای تفرج در دوره‌های گرم و سرد سال استانداردسازی و مکان‌یابی تفرج‌ گسترده برای این دوره‌ها به‌صورت مجزا انجام شد که وجه تمایز این پژوهش با موارد مشابه است. بر‌اساس نتایج برای تفرج گستردۀ دورۀ‌ گرم از مجموع کل وسعت منطقه %39 بسیارمناسب، 44% مناسب و 17% نامناسب و برای دورۀ سرد نیز %27 بسیارمناسب، 42% مناسب و 31% نامناسب است؛ بنابراین بخش عمده‌ای از وسعت منطقه معادل 79% آن پتانسیل بالایی برای توسعۀ اکوتوریسم دارد. این نتایج با مطالعات پیشین صورت‌گرفته در سایر مناطق نظیر کلاته و همکاران (1400)، طالبی و همکاران (1400)، بزم آرا بلشتی و همکاران (1396)، رفیعیان و همکاران (1393)، جوزی و همکاران (1391)، طباطبایی‌خاتم‌بخش (1389)،Gigović et al.  (2016) وWithanage et al.  (2024) منطبق است که علت تفاوت در مقدار مساحت مطلوب‌ترین اراضی برای توسعۀ اکوتوریسم را باید در تفاوت مدل‌ها، وسعت مختلف مناطق و ویژگی‌های خاص هر منطقه جست‌وجو کرد.

مقدار فضایی لازم هر گردشگر برای تعیین ظرفیت پذیرش گردشگری با توجه به ویژگی‌های طبیعی و حساسیت‌های هر منطقه متغیر است. با توجه به اینکه منطقۀ عباس‌آباد به‌عنوان پناهگاه حیات‌وحش زیر حفاظت سازمان محیط زیست است و حفظ و حراست از تنوع‌ زیستی در این منطقه اولویت بالایی دارد با مرور منابع و مشورت با کارشناسان مقدار فضای لازم هر گردشگر برای تفرج‌ گسترده در این منطقه 100 متر مربع در‌نظر گرفته شد. مدت زمان قابل استفاده‌بودن متناسب با میانگین طول روز عرض جغرافیایی 33 درجۀ منطقه در دورۀ گرم و سرد سال به‌ترتیب 14 و10 ساعت است. بر این اساس، میانگین طول زمان یک بازدید در دورۀ گرم سال با توجه به طولانی‌تر‌بودن طول روز 7 ساعت و در دورۀ سرد سال 6 ساعت در‌نظر گرفته شد. بر‌اساس نتایج این پژوهش ظرفیت پذیرش فیزیکی برای طبقات بسیارمناسب و مناسب تفرج ‌گستردۀ دورۀ گرم به‌ترتیب 2359 و 2703 نفر در سال و برای دورۀ سرد به‌ترتیب 1367 و 2128 نفر در سال و در‌مجموع، ظرفیت ‌پذیرش فیزیکی 8557 نفر در سال محاسبه شد. با لحاظ عوامل محدودکننده شامل حریم آبراهه، حریم معادن فعّال، حریم جاده، منطقۀ امن زیستگاه و فصل زادآوری، ظرفیت پذیرش واقعی برای طبقات بسیارمناسب و مناسب تفرج گستردۀ دورۀ گرم به‌ترتیب 1331 و 1460 نفر در سال و برای دورۀ سرد به‌ترتیب 805 و 1288 نفر در سال برآورد شد. ضریب تعدیل ‌مدیریت بر‌اساس شاخص‌های میزان دسترسی به منطقه، تجهیزات و سرویس‌های پشتیبانی، امکان استفاده از جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی موجود، قابلیت رؤیت گونه‌های زیستی و پدیده‌های زمین‌گردشگری، حفاظت‌های حقوقی و اعمال محدودیت‌های بهره‌وری 42/45 درصد لحاظ شد. بر این اساس، ظرفیت‌ پذیرش مؤثر برای طبقات بسیارمناسب و مناسب تفرج‌ گستردۀ دورۀ گرم به‌ترتیب 726 و 797 نفر در سال و برای دورۀ سرد به‌ترتیب 439 و 703 نفر در سال برآورد شد. گفتنی است با برنامه‌ریزی مناسب در راستای تأمین زیرساخت‌ها، امکانات و خدمات لازم و نیروی انسانی مجرب می‌توان ظرفیت پذیرش مؤثر را افزایش داد. این نتایج با پژوهش مشابه نظیر حسن‌پور و همکاران (1390)، شیخ و همکاران (1392)، موحدی و همکارن (1392)، صادقی چهارده و همکاران (1394)، حسین‌زاده و عرفانیان (1394)، الهی چورن و همکاران (1398)، بهمن‌پور (1401)، نادری و همکاران (1402)، Kusumoarto & Ernawati  (2018)، Sari & Rahayu  (2018)، Eduarte  et al.  (2021)، Odtojan & Amarille  (2023) همسو است. گفتنی است محاسبۀ ظرفیت پذیرش در هر نوع مقصد گردشگری با توجه به قابلیت‌ها، ویژگی‌ها و اولویت‌های مدیریتی آن منطقه متفاوت است. این تفاوتِ اولویت‌ مدیریتی منطقه می‌تواند روی جنبه‌های مختلف روش به کار رفته در محاسبۀ انواع ظرفیت پذیرش تأثیر بگذارد. در محاسبۀ ظرفیت‌ پذیرش پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد اولویت اول مدیریتی حفاظت از تنوع زیستی است؛ بنابراین فضای لازم هر گردشگر، نوع عوامل محدودکننده و ضرایب محدودیت تا حدود زیادی با سایر مناطق متفاوت است و ظرفیت پذیرش مؤثر هر‌یک از مناطق نیز بر‌اساس امکانات، خدمات و زیرساخت‌ها و ضریب تعدیل ‌مدیریت آنها محاسبه شده است.

درمجموع، پناهگاه حیات‌وحش عباس‌آباد باوجود قابلیت‌های بسیار بالا برای توسعۀ اکوتوریسم جزء برای برخی از محققان و علاقه‌مندان طبیعت‌گرد همچنان برای بیشتر افراد ناشناخته است و جایگاه مناسبی را به‌لحاظ پذیرش گردشگر در‌میان سایر پهنه‌های جاذب گردشگری کشور ندارد. در‌صورت شناساندن این منطقه با معرفی در رسانه‌های گروهی و تبیین ارزش‌های زیستی، فرهنگی و اکولوژیکی منطقه به مجامع بوم‌گردشگری برای قرار‌دادن این منطقه یا روستاهای آن در مسیر تورهای طبیعت‌گردی، سرمایه‌گذاری بخش‌های خصوصی و دولتی، آموزش نیروهای متخصص و فراهم‌آوردن امکانات و زیرساخت‌های لازم می‌توان بستر لازم را برای حضور گردشگران در این منطقه به‌منظور آشنایی بیشتر آنان با ارزش‌های این زیست‌بوم و توسعۀ گردشگری زیستی پایدار فراهم کرد. در راستای نتایج پژوهش پیشنهادهایی نظیر تأمین امکانات و ایجاد زیرساخت‌های لازم برای توسعۀ طبیعت‌گردی نظیر جاده، کمپ، حمل‌و‌نقل و غیره، توجه به ظرفیت ‌پذیرش و محدودیت‌های منطقه در برنامه‌های توسعه‌ای، ایجاد بستر مناسب برای مشارکت و سرمایه‌گذاری بخش‌های مختلف، همراهی و مشارکت جوامع‌ محلی در برنامه‌ریزی‌ها، توسعۀ گردشگری و حفاظت از تنوع زیستی منطقه، آگاه‌سازی و آموزش گردشگران و جامعۀ ‌محلی در‌زمینۀ ارزش‌های مناطق حفاظت‌شده و اهمیت حفاظت از این مناطق، ساماندهی گروه‌های مستقل طبیعت‌گردی در قالب تورهای کوچک، نصب تابلوهای خودآموزشی و هشداردهنده در مسیر طبیعت‌‌گردی، تعیین مسیر حرکت گردشگران با راه‌های چوبی برای هدایت گردشگران و ممانعت از مزاحمت برای حیات‌وحش، تخریب پوشش گیاهی و کاهش آلودگی، تعبیۀ کابین‌های تماشای حیات‌وحش و پرندگان، ایجاد یک موزه فضای بستۀ کوچک برای راهنماهای طبیعت‌گردی با هدف معرفی حیات‌وحش و پوشش گیاهی منطقه، تحویل نقشۀ گردشگری، معرفی مسیر تورها، کنترل عبور‌و‌مرور و عدم اجازۀ ورود گردشگران به منطقه در زمان تولید مثل ارائه می‌شود.