فهم پدیدۀ قاچاق کالا از منظر کنشگران موسوم به شوتی

مقدمه و بیان مسئلۀ

قاچاق به واردات و صادرات مخفیانۀ کالا از مرزهای یک کشور گفته می‌شود. «قاچاق یک فعالیت اقتصادی است که از نظر سیاسی و اجتماعی تعریف شده و ازطریق قانون و شکل اجرایی آن که عمیقاً سیاسی است، از تجارت قانونی جدا می‌شود. لذا قاچاق یک حرکت هدفمند از یک مرز برخلاف چارچوب‌های قانونی مربوطه است» (Gallien & Weigand, 2022). آنان درعین‌حال، مفهوم قاچاق را امری سیاسی، سیال، زمان‌مند و مکان‌مند می‌دانند. هدف از قاچاق کالا «فرار مالیاتی و یا دور زدن قوانینی است که واردات یا صادرات این‌گونه کالاها را ممنوع یا محدود کرده‌اند» (Deflem & Kelly, 2001). بدیهی است که قاچاق، چالش‌های امنیتی متعددی را به همراه دارد؛ زیرا جرم کیفری است و بسته به موضوع، دارای اقسامی ازجمله قاچاق: «سلاح، فرآورده‌های دارویی، مواد مخدر، اطلاعات، آثار هنری، گیاهان، حیوانات، نرم‌افزار و کپی‌رایت است و درعین‌حال یکی از مظاهر جرایم سازمان‌یافته ‌است (Čolaković, 2016). موضوع بحث‌شده در این مقاله، ورود کالا از مبادی ورودی خارج از گمرک و توزیع آن در بازارهای اصلی کشور است.

از آنجایی‌که قاچاق امری غیرقانونی و پنهانی است، ارقام دقیقی دربارۀ میزان و حجم قاچاق وجود ندارد. بااین‌وجود، نتایج مطالعه‌ای حاکی‌ از آن است که به‌طور تخمینی «حجم نسبی قاچاق کالاهای وارداتی نسبت ‌به واردات رسمی در سالهای جنگ و سالهای اجرای برنامه‌های اول تا چهارم توسعۀ کشور به‌ترتیب 2/18، 6/17، 29، 2/32 و 8/30 درصد بوده ‌است؛ در حالی‌که حجم قاچاق به واردات رسمی در کل دوره به‌طورمتوسط 24 درصد بوده ‌است. نتایج حاکی ‌از روند افزایشی قاچاق واردات است که از 3/19 درصد در سال 1357 به 6/27 درصد در سال 1389 افزایش یافته است» (Pourkazemi et al., 2013). همچنین برآورد دیگری نشان می‌دهد که «درصد قاچاق ورودی نسبت ‌به واردات رسمی درسال‌های 1396، 1397 و 1398 به ترتیب 28، 2/22 و 25 درصد و ارزش قاچاق ورودی به‌طور میانگین 3/12 میلیارد دلار (ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز، 1398) بوده‌ است. در مطالعۀ دیگری با استفاده از روش سری‌های زمانی ساختاری برآورد شده‌ است که «طی دورۀ زمانی 1400-1352 نرخ بیکاری هم در کوتاه‌مدت و هم در بلندمدت بیشترین اثر را بر افزایش ارزش قاچاق داشته‌ است» (حداد و صالحی ابر، 1403).

در چند دهۀ اخیر ساختار اقتصاد ایران به دلایلی همچون داشتن مرز مشترک با 15 کشور، «ساختار تجارت خارجی زمینه‌ساز قاچاق، اسکله‌های غیرمجاز، توسعه‌نیافتگی مناطق مرزی و وجود یارانه‌های متعدد» (Mozayani, 2021) با قاچاق کالا عجین شده‌ است؛ علاوه‌براین، در دو دهۀ اخیر نیز تحریم‌های اقتصادی بین‌المللی و تقاضاپذیری کالاهای قاچاق وارداتی در سبد خانوارهای ایرانی این وضعیت را تشدید نموده ‌است. چنان‌که در مناطق مرزی استان کردستان پدیدۀ قاچاق کالاهای خانگی با عنوان کول‌بری، عرفی و بدن‌مند شده‌ است. در بلوچستان پدیدۀ سوخت‌بری شیوع یافته است و در مناطق جنوب، جنوب ‌غربی و مرکز کشور نیز «افراد برای فرار از بیکاری و کسب درآمد با استفاده از خودروهای سواری کالای قاچاق» (رشیدی، 1397) را از بنادر جنوبی به سراسر کشور انتقال می‌دهند. وضعیت در این بخش به‌گونه‌ای است که اصطلاح شوتی برای مردم استان‌های جنوب و جنوب غربی کشور همچون فارس، بوشهر، خوزستان، لرستان، ایلام و مرکزی و نیز استان‌های جنوب شرق مثل کرمان و... آشنا است؛ در همین راستا یوسفی لبنی و همکاران (2023) با استناد به تحقیقات متعددی نشان داده‌اند که در بُعد اقتصادی مهم‌ترین پارامترهای کول‌بری شامل تأمین مایحتاج زندگی، اشتغال و بیکاری در منطقۀ مرزی، نبود زمین کشاورزی و مرتع است و در بُعد جغرافیایی مهم‌ترین پارامترهای مؤثر بر پایداری پدیدۀ کول‌بری سطح توسعۀ پایین منطقۀ مرزی در مقایسه با مرکز است. نتایج تحقیقات متعددی حاکی‌ازاین است که هم کول‌بری و هم شوتی به شیوۀ معیشتی پررنج و پرتلفاتی برای افراد محروم در مناطق مرزی تبدیل شده‌اند؛ اما قاچاق موسوم به شوتی مشتمل بر شبکه‌های سازمان‌یافته‌تر با ریسک بالاتر و توأم با مسائل اجتماعی، قانونی و امنیتی نیز هست.

تحلیل کلی مطالعات مرتبط با قاچاق کالا در ایران نشان می‌دهد که این مطالعات عمدتاً حول محتوای قاچاق کالا، تعیین پیامدهای منفی ناشی از آن، شناسایی دلایل گسترش قاچاق کالا به‌عنوان تهدید استراتژیک برای امنیت اقتصادی دولت‌ها انجام شده‌اند و کنشگران اصلی آن اعم از فرادستان استثمارگر و متنفذ در این عرصه مغفول واقع شده‌اند و مطالعات مرتبط با فرودستان تهی‌دست و تحت استثمار در میدان قاچاق کالا نیز عمدتاً گروه‌های مشغول به کول‌بری و سوخت‌بری در مناطق غربی و شرقی کشور را بررسی کرده‌اند؛ اما این مطالعه درصدد است تا دلایل و بسترهای روی‌آوری بخشی از گروه‌های فرودست جامعه به قاچاق کالای موسوم به شوتی و از مبدأ بنادر جنوبی را بررسی کند. با توجه ‌به اینکه استان لرستان یکی از مسیرهای اصلی است که قاچاق‌چیان موسوم به شوتی‌سوار، کالای قاچاق را از بنادر جنوبی کشور به شهرهایی همچون تهران، قم، اصفهان و‏‏... انتقال می‌دهند و بخش عمده‌ای از کنشگران این عرصه عمدتاً جوانان شهرستان‌ پلدختر هستند، قلمرو بررسی‌شده در این مطالعه را همین شهرستان تشکیل می‌دهد؛ ازاین‌رو هدف اصلی این تحقیق شناخت کم و کیف پدیدۀ شوتی از منظر کنشگران ‏اصلی این عرصه (شوتی‌سواران) است و سؤال اصلی تحقیق این است که از منظر شوتی‌سواران، شرایط علّی، زمینه‌ای و مداخله‌ای پدیدۀ شوتی کدامند؟ از چه راهبردهایی استفاده می‌کنند و با چه پیامدهایی در زندگی آنان همراه بوده‌است؟

پیشینۀ پژوهش

رشیدی (1397) در بررسی تجربۀ زیستۀ بازیگران شبکۀ قاچاق کالا (شوتی) در بنادر جنوبی ایران نشان داد که وضعیت نابسامان اقتصادی، دسترسی به شبکۀ قاچاق، ناامنی شغلی و فرسایش اعتماد نهادی، بازاندیشی در هویت مجرمانه، تحلیل هزینۀ فایده و بهره‌مندی از سرمایۀ اجتماعی درون‌گروهی از دلایل عمدۀ روی‌آوری افراد به این حرفه‌ است. زارع شاه‌آبادی و محمدی (1400) دریافتند که خطرپذیری بقا، مسخ اجتماعی، فرسودگی شغلی، ازخودبیگانگی، نارضایتی خانوادگی با زندگی کول‌بران شهرستان بانه عجین شده‌ است. آنان کول‌بری را رفتاری پرخطر و آن را واکنشی‌ ناگزیر به فرصت‌ها و محدودیت‌های وضعیت جغرافیایی، معیشتی، اقتصادی و سیاسی منطقه می‌دانند. قادرزاده و غیاثوند (1402) در مطالعه‌ای دریافتند که در میدان کول‌بری، مناسبات اقتدارگرایانه-استثمارگرایانه، توزیع ناعادلانۀ سود و خطر حاکم است و فرادستان غیرنهادی ازطریق رؤیت‌ناپذیری، تقدم کول بر کول‌بر و طبیعی‌نمایی موقعیت به تثبیت و تداوم کول‌بری می‌پردازند و فرودستان این میدان نیز با پذیرش سازشکارانه‌ و تحمل‌پذیرساختن رنج و مخاطرات کول‌بری برای بقا تلاش می‌کنند. نقدی و همکاران دریافتند که وسوسۀ درآمد زیاد، تبعیض ساختاری، بیکاری، فقر و پذیرش عمومی قاچاق در پیدایش و گسترش پدیدۀ شوتی نقش داشته‌اند. یزدانی‌نسب و بهزادی (1403) در مطالعۀ تجارب زیستۀ رانندگان شوتی فقدان فرصت اشتغال، سود زیاد، فقدان تناسب جرم با مجازات را به‌عنوان عوامل بروز و تداوم این شغل شناسایی کردند. نقدی و همکاران در مطالعه‌ای دریافتند که فقر شدید اقتصادی، بیکاری، تبعیض ساختاری، ذهنیت مثبت مردم به شغل شوتی، آسان‌بودن تردد، وسوسۀ درآمدی بالا، طرد اجتماعی و توجیه‌تراشی شوتی‌سواران برای شغل شوتی در پیدایش و گسترش قاچاق کالای شوتی‌ و اشتغال به شغل شوتی در بین ساکنین مناطق حاشیۀ شهر خرم‌آباد تأثیر داشته است  (Bozçalı, 2019).در بررسی مدیریت نکروپولیتیک دولت دربارۀ تحرک فرامرزی و کشتارهای مرزی که گشت‌های مرزی در مناطق مرزی کردنشین ترکیه مرتکب می‌شوند، نشان می‌دهد که احکام غرامت غالباً برای جبران معیشت ازدست‌رفته کم بوده است و طرف‌های دعوی کرد مجبور می‌شوند دوباره وارد قاچاق شده و با خطر دائمی مرگ روبرو شوند؛ درنهایت انقیاد سیاسی و اقتصادی زندگی و معیشت را در مناطق مرزی کردستان ترکیه نشان می‌دهد. کریمی و سلیمی (2024) در مطالعۀ کول‌بری نوجوانان در مرزهای غرب ایران نشان دادند که تعداد زیادی از شاغلان در امر کول‌بری را نوجوانان تشکیل می‌دهند. آنان دریافتند که تعامل دیالکتیکی بین اقتصاد سیاسی مرزی، فرهنگ مرزی و خرده‌فرهنگ کول‌بری به شکل‌گیری و بازتولید کول‌بری نوجوانان در جامعۀ مرزی انجامیده است.

ملاحظات نظری و چهارچوب مفهومی

دورکیم آنومی را محصول تغییرات سریع اجتماعی ناشی از فرایند نوسازی می‌داند؛ زیرا زمانی که جامعه از سویۀ مکانیکی به سویۀ ارگانیکی حرکت می‌کند، «تمایزات ساختاری و ترویج آمال سیری‌ناپذیر و نامحدود انسان‌ها، قواعد اخلاقی رفتار را با فرسایش مواجه می‌کند و رفتار مجرمانه را سبب می‌گردند» (Durkheim, 1984)؛ چون «آن فرایند انتظام‌بخش یا وجود ندارد و یا با درجۀ توسعۀ تقسیم کار مرتبط نیست» (Durkheim, 1984: 303). نتیجۀ چنین شرایط نابهنجاری، نابرابری اجتماعی، ارتکاب جرم و انحطاط کارکردهای اجتماعی است. یکی از عوامل افزایش جرم در چنین شرایطی آنومی اقتصادی است که در هنگام تغییرات شگرف اقتصادی روی می‌دهد. بنا به استدلال دورکیم، «سطح آنومی هم در دورۀ‌ رکود اقتصادی و هم در دورۀ رشد اقتصادی افزایش می‌یابد. سطح آنومی در مواقع رونق از مواقع رکود بدتر می‌شود؛ زیرا رونق، آرزوهای افراد را درست در زمانی که محدودیت‌ها بر روی آن آرزوها در هم شکسته شده‌اند، تحریک می‌کند» (Vold et al., 2009).

مرتن نیز برای تبیین فروریختن نظم هنجارین مألوف جامعه از مفهوم‌ آنومی استفاده کرده ‌است و بر آن است که عمدتاً شیوه‌های سازمان‌دهی جامعه مسئله‌آفرین می‌شوند. به‌نظر وی فشارها برای رفتار کج‌روانه زمانی شکل می‌گیرند که «بین آرزوهای تجویزشده به‌لحاظ فرهنگی و شیوه‌های ساخت‌یافته به‌لحاظ اجتماعی برای دستیابی به این آرزوها (Merton, 1986: 188) گسستی شکل بگیرد. مرتن استدلال می‌کرد که «آنومی به‌احتمال‌‌زیاد اثر مخربی بر افراد سطوح پایین سلسله‌مراتب اجتماعی مثلاً فقرا داشته باشد» ( Merton, 1938به نقل از فیض‌اللهی و همکاران، 1399: 265)؛ زیرا در چنین شرایطی افرادی که در معرض این‌گونه ناهم‌ترازی عینی اهداف فرهنگی و ابزارهای مشروع رسیدن به آن اهداف قرار می‌گیرند، برای چشم‌پوشی از ابزارهای مشروع یا قانونی و ابداع روش‌های جدید دستیابی به هدف زیر ‌فشار قرار می‌گیرند؛ بنابراین، می‌توان گفت که بنا به این نگرۀ مرتنی، هم‌نوایی با ارزش‌های فرهنگی رایج منبع بروز میزان زیاد جرائم و انحرافات اجتماعی است و آنومی ویژگی مزمن بسیاری از جوامع است.

از نگاه کوهن انطباق‌نداشتن هدف و وسیلۀ مدنظر مرتن به‌خودی‌خود منجر به خلاف‌کاری نمی‌شود، بلکه مستلزم اضافه‌شدن متغیر مداخله‌گر «ناکامی منزلتی یا سرخوردگی» است؛ درنتیجه کنش انحرافی معادل واکنش‌های نوآوری و شورش در دیدگاه مرتن–  ناهمسازی بین هدف و وسیله- و ناکامی منزلتی است.

کلیوارد و اوهلین در نظریۀ ساختار فرصت‌های نامشروع بر این باور هستند که امکان بروز رفتارهای انحرافی منوط است به: 1. میزان و نوع دسترسی به فرصت‌های غیرقانونی و 2. انسداد فرصت قانونی برای طبقات پایین جامعه» (Wareham, 2005: 18)؛ درنتیجه سه نوع خرده‌فرهنگ انحرافی شکل می‌گیرد: 1. خرده‌فرهنگ جنایی: دسترسی به فرصت غیرقانونی به‌واسطۀ وجود باندهای تبهکار و وجود تجربۀ انباشته‌شده‌ای از رفتارهای انحرافی در دسترس برای افراد مستعد تبهکاری؛ 2. خرده‌فرهنگ ستیزه‌جو: دسترسی اندک به فرصت غیرقانونی، اما دارابودن توانایی درگیری با پلیس و نظام مراقبت و 3. خرده‌فرهنگ انصرافی: دسترسی‌نداشتن به هر دو فرصت. با این وصف می‌توان قاچاق کالای شوتی را محصول اولین نوع خرده‌فرهنگ انحرافی قلمداد کرد.

شاو و مک‌کی در نظریۀ بی‌سازمانی اجتماعی با تأکید بر نقش اکولوژی اجتماعی و محل سکونت بر آنند که انحرافات اجتماعی محصول شرایط بی‌سازمان‌کننده هستند؛ ازجمله: 1. مهاجرت افراد محروم به حاشیۀ شهرها؛ 2. انتقال فرهنگی انحراف ازطریق آموختن انحراف و 3. از هم‌پاشیدگی نظام کنترل و نظارت اجتماعی که با مفهوم فروپاشی سنت‌ها یا بی‌هنجاری هم‌راستاست.

گری بکر در نظریۀ اقتصاد جرم بر آن است که فرد زمانی مبادرت به رفتار مجرمانه می‌کند که پس از تحلیل هزینه_فایده، میزان خالص منفعت حاصل از جرم بیشتر از میزان منفعت حاصل از فعالیت‌های قانونی باشد (Becker, 1968 به نقل از پژویان و مداح، 1385). نظریۀ‌ نهادگرایی نیز بر آن است که رفتاری مانند قاچاق کالا متأثر از محیط نهادی‌ای قرار دارد که این رفتار در آن بروز می‌یابد؛ ازجمله دراین‌باره می‌توان به نقش نهادهای رسمی و غیررسمی و «نفوذپذیری کلی و کنترل‌نشدۀ فضاهای بدون حکومت و بدون قانون» (Gallien, 2018) و حتی مدارای عمدی دولت‌ها در مقابل قاچاق کالا اشاره کرد.

آندره گوندر فرانک روابط ساختاری نابرابر را در قالب استعارۀ «متروپل_قمر» یا «مرکز_پیرامون» نشان داده است که می‌توان با الهام از آن از استعمار داخلی که شکلی از «توسعۀ نابرابر» است سخن گفت (Frank, 1971 به نقل از سو[1]، 1397: 124) بدین معنا که برنامه‌های توسعه، مرکزگرا هستند و استان‌های جنگ‌زده‌ای همچون ایلام، خوزستان و... و نیز استان‌هایی نظیر کردستان و سیستان و بلوچستان و... از نوعی عقب‌ماندگی اقتصادی ساختارمند رنج می‌برند که برخی از محققان از «نوعی استعمار داخلی ازطریق توسعه‌زدایی مستمر در برخی از مناطق» (Soleimani & Mohammadpour, 2020) نام می‌برند که منجر به شکل‌گیری روابط داخلی مرکز - پیرامون در کشور شده است.

از مرور نظریه‌ها چنین استنباط می‌شود که تغییرات سریع اجتماعی و اقتصادی ناشی از نوسازی به دلیل ناهم‌ترازی در سطوح برخورداری مناطق مختلف کشور، ناهم‌ترازی عینی بین اهداف فرهنگی و ابزارهای مشروع دستیابی به آنها با ناهم‌ترازی در دسترسی به فرصت‌های مشروع و نامشروع در هم می‌آمیزد. محصول تداوم چنین ساختاری سرخوردگی محتوم اقشار محروم جامعه و فروپاشی نظام کنترل اجتماعی رسمی و غیررسمی است. این وضعیت پرورش‌دهندۀ اشکالی از ناهنجاری عرفی‌شده و عقلانیتی است که ارتکاب جرم قاچاق کالای شوتی را موجه‌ می‌کند.

روش‌شناسی تحقیق

این پژوهش با رویکرد کیفی در پارادایم تفسیری با بهره‌گیری از استراتژی استفهامی و براساس روش نظریۀ زمینه‌ای با هدف کشف و شناسایی دلایل، راهبردهای قاچاقچیان موسوم به شوتی و پیامدهای آن انجام شده است. جامعۀ هدف آن، رانندگان ماشین‌های پرسرعت (شوتی) ساکن در شهرستان پلدختر استان لرستان است که حداقل سه سال به این کار مبادرت کرده‌اند و اکنون نیز در این زمینه مشغول هستند. نمونۀ تحقیق شامل 14 نفر از افرادی است که با استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند و گلوله‌برفی و بنا به معیار اشباع نظری انتخاب شده‌اند و به همین ‏منظور «پاسخ‌دهندگان براساس تجربه‌شان ‏دربارۀ پدیدۀ مطالعه‌شده به‌صورت غیرتصادفی انتخاب ‏شده‌اند» (Bhattacherjee, 2012).

در این پژوهش از تکنیک مصاحبۀ نیمه‌ساختار‌یافته برای گردآوری داده‌ها استفاده شده است. داده‌ها براساس روش استراوس و کربین و مبتنی‌بر ‏کدگذاری باز، محوری و گزینشی تجزیه‌وتحلیل شده‌اند و درنهایت مدل پارادایمی را استخراج کرده و داستان تحقیق به نگارش درآمده است. در این پژوهش از معیار مقبولیت برای اعتباریابی استفاده شده است که خود مبتنی‌بر مقبولیت پژوهشگر، مشاهدۀ ‏مصرانه، درگیری و شرکت طولانی‌‏مدت و مداوم با داده‌ها است. قابلیت تصدیق ‏از طریق حضور مستمر محقق در میدان تحقیق، انجام و ‏استخراج دقیق مصاحبه‌ها، بهره‌گیری از روش ممیزی محقق گشته است. قابلیت انتقال ازطریق نگارش یادداشت‌های فنی، ‏مقایسه و ‏مقارنۀ یافته‌ها با ادبیات تحقیق و آرای صاحب‌نظران تصدیق شد.

جدول 1- اطلاعات مشارکت‌کنندگان در تحقیق

Table 1- The information of paricipaors in research

یافته‌ها

 در جدول زیر نتابج حاصل از کدگذاری باز و محوری داده‌های تحقیق ارائه شده‌ است که بیانگر فرایند تشکیل مقوله‌های استخراج‌شده از مصاحبه با مشارکت‌کنندگان در تحقیق است و متناسب با ابعاد روش نظریۀ زمینه‌ای استراوس و کربین تنظیم شده ‌است.

 جدول 2- فرایند کدگذاری و برساختن مفاهیم و مقوله‌های تحقیق

Table 2- The process of coding and constructing research concepts and categories

 شرایط علی

دشوارزیستی

دشوارزیستی به تنگناهای معیشتی و ناسامانمندی‌ حیات اقتصادی خانواده اشاره دارد و دربرگیرندۀ خرده‌مقوله‌های شرایط نامطلوب اقتصادی خانواده، فقر و فقدان تمکن مالی است که نمایانگر دشوارزیستی خانواده‌ و درآمد بسیار اندک بخش عمده‌ای از مشارکت‌کنندگان در تحقیق‌ هستند که این موارد خواه به تنهایی و خواه توأمان در روی‌آوری فرد به سمت قاچاق کالا نقش داشته‌اند. چنان‌که مشارکت‌کنندۀ کد 8 می‌گوید:

«وضعیت اقتصادی شهرستان ما ضعیف است. زندگی‌ها سخت و درآمدها کم است؛ زیرا اگر غیر از این بود، جوانان به این شغل پرخطر روی نمی‌آوردند. وضعیت اقتصادی خانواده ما ضعیف است که ما مجبور شدیم از جان خود بگذریم، بلکه بتوانیم یک زندگی عادی داشته باشیم.» (32ساله، لیسانس و دارای 7 سال سابقۀ کار شوتی)

مشارکت‌کنندۀ کد 7 گفته است:

«وضعیت اقتصادی خانواده من ضعیف و زیر خط فقر است و همین مورد باعث شد که با وجود آگاهی از تمام شرایط سخت و خطرناک این کار، در این مسیر قدم بگذارم.» (35ساله، سیکل، متأهل، دارای سه فرزند و 4 سال سابقۀ کار شوتی)

در همین ارتباط مشارکت‌کنندۀ کد 6 با تأکید بر نقش عوامل اقتصادی همچون فقر و نداشتن تمکن مالی افراد درگیر با امر قاچاق بر آن است که:

«دلیل اقدام به قاچاق، نبود شغل با درآمد مناسب و نبود سرمایۀ اولیه برای راه‌اندازی شغل‌های بی‌خطر است. نکتۀ دیگر روی‌آوردن جوانان 19 تا 20ساله به این شغل است که مجبورند به دلیل فقر به این شغل رو بیاورند. از طرفی حقوق کم افرادی که دارای مشاغل دولتی هستند نیز ازجمله دلایلی است که در این مسیر قدم می‌گذارند.» (25ساله، دیپلم، متأهل و رانندۀ شوتی)

ناامنی شغلی

خرده‌مقوله‌های عدم ثبات شغلی و فقدان ظرفیت شغلی که مشتمل بر مفاهیم ترک کار از روی ناچاری، اخراج از کار، شیوع بیکاری گسترده در منطقه و نبود فرصت‌های مناسب اشتغال هستند، بر وجود شرایط نامساعد اقتصادی جامعۀ مطالعه‌شده دلالت دارند. این وضعیت درواقع به‌طور هم‌زمان نقشی دوگانه بازی می‌کند؛ نقش رسمی در دفع نیروی کار از بازار کار مرسوم و نقش غیررسمی و غیرقانونی اقتصاد در جذب در فعالیت‌های سوداگرانۀ موجود در بازار پنهان؛ به‌گونه‌ای که مشارکت‌کنندۀ کد 1 معتقد است که جوانان به دلیل:

«عدم وجود کارخانه‌های صنعتی و وضعیت اقتصادی بسیار ضعیف منطقه، جواب‌گو نبودن مشاغل کشاورزی و دامپروری، کمبود شغل و کار، افزایش بیکاری جوانان برای کسب درآمد، تأمین معاش و گذران زندگی به شغل شوتی روی می‌آورند و اکنون در پلدختر شغل شوتی به‌عنوان تنها راه کسب درآمد در حال افزایش است.» (46ساله، سابقاً مغازه‌دار، دارای 8 سال سابقۀ کار شوتی)

مشارکت‌کنندۀ کد 8 نیز بنا به شناختی که از شوتی‌های هم‌گروهی خویش دارد گفته است:

«در تیم ما جوانان بسیاری با مدارک معتبر دانشگاهی وجود دارند که حتی شغل غیرمرتبط با رشتۀ تحصیلی برایشان وجود ندارد و مجبور هستند به این شغل روی بیاورند.» (32ساله، لیسانس و دارای 7 سال سابقۀ کار شوتی)

در تکاپوی معاش بودن

خرده‌مقوله‌های تلاش برای تأمین معاش و جست‌وجوی درآمد مطلوب ناظر بر مفاهیم برساخت‌شدۀ مرتبط با تأمین مخارج خانواده، حل مشکلات زندگی، درآمد زیاد شوتی و طمع‌ورزی ناشی از کسب درآمدهای فراتر از انتظار ازطریق قاچاق کالا در مقایسه با مشاغل مرسوم است. این مقوله و مفاهیم شکل‌دهندۀ آن علاوه‌ بر اینکه نشانگر مسئولیت‌شناسی و تعهد مشارکت‌کنندگان در تحقیق در قبال خانواده، اهمیت کار و فعالیت اقتصادی است، مؤید ناامنی شغلی، آنومی و بی‌ثباتی اقتصادی است که افراد را به سمت زیست پرخطر و راه‌های نامرسوم و غیرقانونی سوق می‌دهد. چنان‌که مشارکت‌کنندۀ کد 4 دراین‌باره می‌گوید:

«به دلیل وضعیت اقتصادی نامناسب خانواده، برای تأمین معیشت خانواده و فرزندانم و نیز به دلیل برآورده‌کردن خواسته‌های شخصی خودم در این مسیر قدم گذاشتم؛ زیرا در مشاغل قبلی درآمدم کم بود و مشکلات معیشتی و اقتصادی زیادی داشتم.» (27ساله، سابقاً مسافرکش، دیپلم و دارای 7 سال سابقۀ کار شوتی)

مشارکت‌کنندۀ کد 7 در ارتباط با خرده‌مقولۀ جست‌وجوی درآمد مطلوب گفته است:

«به تنها جنبۀ مثبت کار قاچاق شوتی که می‌توان اشاره نمود، درآمد بالای آن است که البته در مقابل تمام خطرات جانی و مالی که شوتی‌سوار را تهدید می‌کند، بسیار ناچیز است.» (35ساله، سیکل، متأهل، دارای سه فرزند و 4 سال سابقۀ کار شوتی)

شرایط زمینه‌ای

ساختاری‌شدن قاچاق

ساختار به چگونگی تنظیم رابطۀ متقابل اعضای جامعه حول یک موضوع و سازمان‌دادن آن اشاره دارد. در رابطه با قاچاق کالا نیز می‌توان گفت که نظامی از روابط بین کنشگران مرتبط با قاچاق شکل می‌گیرد که بازارپذیری، شبکه‌ای‌شدن و امکان‌پذیربودن آن را در پی دارد که حاکی‌از نوعی ساختاری‌شدن است؛ زیرا منجر به تکوین فرایند قاچاق همراه با تصدیق اجتماعی و نهادی‌شدن آن می‌شود که می‌توان آن را بیانگر پدیدۀ ساختاری‌شدن قاچاق کالا دانست. چنان‌که تمام مشارکت‌کنندگان در تحقیق ازجمله کد 3 دربارۀ بازارپذیری کالای قاچاق گفته ‌است:

«قاچاق کالای شوتی معمولاً شامل انواع پوشاک اعم از لباس زیر زنانه و مردانه، وسایل خانگی مثل تلویزیون، وسایل برقی، سیگار، مشروبات الکلی، پارچه و اقلام آرایشی بهداشتی است و خریداران فراوان دارند.» (29ساله، دیپلم، متأهل، دارای یک فرزند و 4 سال سابقۀ کار شوتی)

مشارکت‌کنندۀ دیگری نیز تأیید می‌کند که:

«بارها شامل پوشاک (لباس زنانه- جوراب)، لوازم خانگی و وسایل آشپزخانه‌ای و بهداشتی است. صاحب بار در مقصد است و بارها را به‌صورت عمده دریافت می‌کند و به‌صورت خرده‌فروشی پخش می‌نماید و چون کالای مصرفی هستند، سریعاً به فروش می‌روند.» (25ساله، دیپلم، متأهل، دارای یک فرزند و 7 سال سابقۀ کار شوتی)

توسعه‌نیافتگی اقتصادی

خرده‌مقوله‌های غیراقتصادی بودن کشاورزی، فقدان زیرساخت مناسب اقتصادی، صنعتی‌نبودن منطقه و محرومیت اقتصادی دلالت بر توسعه‌نیافتگی اقتصادی دارند. مفاهیمی همچون مضایق زیست‌محیطی برای کار مؤثر در بخش کشاورزی، ضعف زیرساخت اقتصادی، نبودن کارخانه‌های صنعتی و محروم‌بودن منطقه توصیفگر آن‌ هستند. این مفاهیم ازسوی اکثریت غالب مشارکت‌کنندگان در تحقیق برای برساخت وضعیت منطقۀ محل زندگی‌شان و اشاره به بخشی از دافعه‌های محلی آن برای جذب‌شدن جوانان به مشاغل شوتی به کار رفته‌اند و مفهوم مرکزی آن عدم پیشرفت اقتصادی و مستعدبودن برای مبادرت به قاچاق کالای شوتی است. چنان‌که بیشتر مشارکت‌کنندگان در تحقیق ازجمله کد 7 بر آن ‌هستند که:

«وضعیت اقتصادی شهرستان ضعیف بوده و در یک کلام محرومیم از همه‌چیز. می‌شود گفت نبود امکانات کافی برای اشتغال‌ جوانان بیکار شهرستان و نداشتن شرایط مناسب آب‌وخاک برای کار درست‌وحسابی در حوزۀ کشاورزی و دامپروری از اصلی‌ترین دلایلی هستند که جوانان شهرستان پلدختر به این شغل روی می‌آورند.» (35ساله، سیکل، کشاورز و دارای 4 سال سابقۀ کار شوتی)

مشارکت‌کنندۀ کد 12 برای توسعه‌نیافتگی منطقه و روی‌آوری جوانان به قاچاق کالای شوتی صنعتی‌نبودن و وضعیت ضعیف اقتصادی را به‌عنوان دلیل مطرح کرده است:

«به دلیل نبود امکانات و سرمایۀ کافی جهت اشتغال‌زایی جوانان، عدم وجود کارخانه‌های تولیدی و صنعتی بزرگ و نیز شرایط نامناسب آب و هوایی جهت کشاورزی و دامداری، شغل شوتی منبع درآمدی مناسبی است و یک مفر است. به‌طورکلی وضعیت اقتصادی شهرستان بسیار ضعیف است.» (32ساله، فوق‌دیپلم، متأهل و دارای 8 سال سابقۀ کار شوتی)

شرایط مداخله‌ای

عرفی‌شدن قاچاق

تبدیل ناهنجاری به رویۀ اجتماعی منجر به هنجارشدن ناهنجاری‌ می‌شود. در فضای کنونی زیست اجتماعی جامعة ایران شاهد وضعیتی هستیم که کسب موفقیت مادی ازطریق روش‌های مشروع و نامشروع ازسوی بخشی از مردم پذیرفته شده ‌است. خرده‌مضامین پذیرش عمومی و عادی‌شدن شوتی‌سواری که برساخت‌شدۀ عار ندانستن کار شوتی، تعداد زیاد شوتی‌سواران، فرصت‌انگاری شوتی‌سواری و نیز ورود غیرمعمول اقشار دیگری به این عرصه‌اند، دال بر پذیرفتنی‌شدن کار قاچاق است. سترون‌سازی کار قاچاق نمونه‌ای از چنین مضمونی است که در گفتۀ مشارکت‌کنندۀ کد 10 هویداست:

«ما ناچاراً به این کار رو آوردیم، برای یک لقمه نان. ما که مال کسی را نمی‌خوریم، داریم جان می‌کنیم. باری را از بندر می‌بریم به تهران و مزد می‌گیریم.» (26ساله، لیسانس، مجرد و دارای 6 سال سابقۀ کار شوتی)

مشارکت‌کنندۀ کد 4 دربارۀ عادی‌شدن کار شوتی می‌گوید:

«باتوجه‌به شرایط اقتصادی سخت گاهی اوقات بانوان نیز به این شغل روی آورده و حتی در مواردی مشاهده شده که طلاب نیز برای کسب درآمد با لباس روحانیت در این مسیر مشغول به کار می‌شوند.» (27ساله، دیپلم، دارای یک فرزند و 7 سال سابقۀ کار شوتی)

عادی‌شدن قاچاق، مورد تأکید مشارکت‌کنندۀ کد 8 هم هست و آن را پدیدۀ معمول در کشور می‌داند:

«تمام استان‌های زاگرس، مرکزی و بندری درگیر کار قاچاق کالا از بندر به تهران هستند و گروه‌های طایفه‌ای و فامیلی زیادی تشکیل شده ‌است و برخی روستاهای لرستان عموماً در این کار مشغول هستند.» (32ساله، لیسانس و دارای 7 سال سابقۀ کار شوتی)

شبکۀ تسهیل‌گر

وجود شبکۀ تسهیل‌گران قاچاق دلالت بر امکاناتی نظیر داشتن پاتوق در مسیر تردد، در بنادر جنوب و نیز وجود راهنمایان و واسطه‌های محلی در بنادر مبدأ قاچاق دارند. مشارکت‌کنندگان در تحقیق متفقاً بر این مطلب اذعان داشته‌اند که قاچاق توسط شبکۀ درهم‌تنیده‌ای از ذی‌نفعان صورت می‌گیرد. چنانکه مشارکت‌کنندۀ کد 1 بر آن است که:

«در این مسیر پاتوق‌ها و توقفگاه‌هایی پذیرای شوتی‌سواران هستند که جهت تغذیه، استراحت‌کردن، هماهنگی یا بارگیری از آنها استفاده می‌شود.» (46ساله، سیکل، متأهل، دارای 3 فرزند و 8 سال سابقۀ کار شوتی)

مشارکت‌کنندگانی نیز به وجود راه‌بلدها و همکاران محلی در امر تسهیل‌گری قاچاق کالا اشاره نموده‌اند:

«شوتی‌ها برای دورزدن ایست بازرسی... از جادۀ خاکی و مسیرهایی که مردم محلی آن منطقه با آنها آشنایی دارند، عبور می‌کنند. برای عبور هم هزینه‌ای به مبلغ چندصد هزار تومان یا بیشتر به فرد یا افرادی پرداخت می‌شود که در طی مسیر اعضا را همراهی می‌کنند تا به مسیر اصلی برسند. طول این مسیر بین 2 الی 10 کیلومتر متغیر است.» (25ساله، دیپلم، متأهل، دارای یک فرزند و 7 سال سابقۀ کار شوتی)

فایده‌مندی شوتی

مقولۀ فایده‌مندی شوتی مشتمل است بر خرده‌مقولۀ به‌صرفه بودن به دلیل عدم پرداخت مالیات و کسب درآمد مناسب در زمان کوتاه و نیز خرده‌مقولۀ در دسترس بودن ناشی از سهولت مبادرت به قاچاق کالای شوتی و زمان‌مند نبودن کار. از دیدگاه مشارکت‌کنندگان در تحقیق، شغل شوتی نه نیازمند تخصص خاصی است و نه سرمایۀ زیادی لازم دارد؛ ولی درعوض درآمد مناسبی ولو همراه با ریسک بالا دارد که آن را به شغلی دارای سودمندی مالی تبدیل می‌کند. اذعان مشارکت‌کنندۀ کد 4 به درآمد بالای آن مؤید آن است:

«در مشاغل قبلی درآمدم کم بود و مشکلات اقتصادی زیادی داشتم. از طرفی دسترسی به شغل شوتی راحت است و میزان درآمدش هم باوجود تمامی خطرات بالا است و بسیاری از مشکلات مالی قبلی‌ام را اکنون حل کردم.» (27ساله، سابقاً مسافرکش، دیپلم و دارای 7 سال سابقۀ کار شوتی)

قریب‌به‌اتفاق مشارکت‌کنندگان در تحقیق با اذعان به اینکه در زمینۀ مبادرت به قاچاق کالای شوتی با مشکلات فراوانی مواجه هستند، اما افراد زیادی از آنان ازجمله مشارکت‌کنندۀ کد 9 بیان داشته‌اند که این کار با مزیت اقتصادی همراه بوده است:

«به تنها جنبۀ مثبت شغل شوتی می‌توان به درآمد بالای آن اشاره کرد؛ زیرا پایان هر ماه پول زیادی به دست می‌آوری که باتوجه‌به کم‌بودن حقوق مشاغل و کارهای دیگر الآن می‌تواند حلال مشکلات زیادی باشد.» (35ساله، حسابدار، لیسانس، مجرد و دارای 8 سال سابقۀ کار شوتی)

راهبردها

سازمان‌دهی گروهی

مقولۀ سازمان‌دهی گروهی مشتمل است بر حمایت دوجانبه، همیاری، حرکت برنامه‌ریزی‌شده، هماهنگ و مبتنی‌بر پنهان‌کاری. به باور همۀ مشارکت‌کنندگان در تحقیق مبادرت به قاچاق کالای شوتی بدون سازمان‌دهی تیمی و عضویت در شبکه‌ای از همکاران دشوار است. چنان‌که مشارکت‌کنندۀ کد 6 بر آن است که فعالیت در زمینۀ قاچاق کالای شوتی مستلزم کار تیمی، همیاری و حمایت متقابل اعضای گروه از همدیگر است:

«از همان ابتدا گروه متعهد می‌شوند که درصورت ایجاد هرگونه مشکلی از همکاران حمایت کنند و پابه‌پای هم مسیر را طی کنند. از آنجایی‌که این شغل یک شغل پرخطر و پرریسک‌ است، بنابراین برای موفقیت باید به‌صورت گروهی و همراه با افراد باتجربه انجام شود؛ زیرا نیاز به همکاری گروهی و دسته‌جمعی دارد.» (25ساله، دیپلم، متأهل و رانندۀ شوتی)

گفته‌های مشارکت‌کنندۀ کد 2 بر خرده‌مقوله‌های حرکت برنامه‌ریزی‌شده و پنهان‌کاری برای کاهش خطرات دلالت دارد:

«روند کار به این صورت است که گروه در زمانی مشخص که عواملی ازجمله دزد و راهزن و مأموران پلیس سد راه نشوند، حرکت را آغاز می‌کنند. اعضا تحت نظارت اسکورت و راهنما با چیدمانی خاص شروع به حرکت می‌کنند. حرکت با چیدمان خاص و فاصلۀ زمانی خاص جهت جلوگیری از به دام افتادن کل اعضای گروه درصورت مواجه‌شدن با پلیس انجام می‌شود. باتوجه‌به اینکه این شغل جرم محسوب می‌شود، بنابراین باید تمامی هماهنگی‌ها فقط بین اعضای گروه و بدون سر و صدا انجام شود و کسی غیر از اعضا از زمان‌های حرکت و برنامه‌ها اطلاعی نداشته باشد.» (25ساله، دیپلم، متأهل و دارای 7 سال سابقۀ کار شوتی)

قانون‌شکنی

قانون‌شکنی عمدتاً برای توصیف وضعیتی آکنده از ارتکاب جرم و میزان تخلفات از قانون به کار می‌رود. در این پژوهش مشارکت‌کنندگان اذعان داشته‌اند که مرتکب افعال و جرائمی همچون ارتشا، پایش هنجارشکنانۀ مسیر قاچاق کالای شوتی و تخلف از مقررات تردد در جاده‌ها شده‌اند. تخلفاتی همچون اختلال و ممانعت از تعقیب توسط پلیس، مخدوش‌کردن پلاک ماشین، استخدام اسکورت و راه‌بلد محلی برای گریز از اعمال قانون از آن جمله‌اند. دراین‌باره مشارکت‌کنندۀ کد 1 می‌گوید:

«در این مسیر در اولین ایست بازرسی که شوتی‌سواران باید از آن عبور کنند... برای عبور بایستی مبلغی حدود 300 هزار تومان رشوه به مأموران بدهند، در غیر این صورت باید از جادۀ خاکی عبور کنند که مشکلاتی را به همراه دارد؛ ازجمله استهلاک ماشین‌ها.» (46ساله، سیکل، متأهل، دارای 3 فرزند و 8 سال سابقۀ کار شوتی)

مشارکت‌کنندگان دیگری ازجمله مشارکت‌کنندۀ کد 11 به این موضوع اذعان داشته‌اند:

«باید پول زیادی در دست داشته باشی تا با رشوه‌دادن بتوانی این مسیر را با خطر کمتری طی کنی.» (28ساله، لیسانس، دارای 4 سال سابقۀ کار شوتی)

دربارۀ خرده‌مقولۀ پایش هنجارشکنانۀ مسیر حمل کالای قاچاق، مشارکت‌کنندۀ کد 3 اظهار داشته است:

«در خروجی شهر... بعد از سوخت‌گیری ماشین‌ها جهت اطلاع از وضعیت جاده با اسکورت هماهنگ می‌کنند. یک نفر با عنوان راه‌‌پاک‌کن یا اسکورت راه را برای گروه باز می‌کند. حرکت باید به شکلی باشد که ساعت 5 صبح بندر... را ترک کنند؛ چون شیفت مأموران در این ساعت هنوز شروع نشده است و جاده امن است. ... در روزهای بارانی برای عبور از جادۀ خاکی به دلیل شرایط آب و هوایی ساعت‌ها طول می‌کشد که بتوان آن مسیر را طی کرد. افراد محلی با تراکتور جهت بازنمودن مسیر حضور دارند. هزینۀ راه‌پاک‌کن و... برای هر ماشین چند صد هزار تا یک میلیون تومان است.» (29ساله، دیپلم، متأهل، دارای یک فرزند و 4 سال سابقۀ کار شوتی)

مشارکت ناهم‌تراز

مقولۀ مشارکت ناهم‌تراز مشتمل است بر خرده‌مقوله‌های ابزاری‌ساختن خانواده و مخفی‌بودن بهره‌کش. خرده‌مقولۀ ابزاری‌ساختن خانواده در جریان حمل کالای قاچاق به دلیل همراه بردن خانواده برای عادی‌انگاری سفر دال بر مشارکت همه‌جانبۀ کنشگران موسوم به شوتی در امر قاچاق است. در سویۀ دیگر مخفی‌بودن بهره‌کش (صاحبان بار در مبدأ و مقصد) به‌واسطۀ گمنام‌ماندن صاحبان اصلی کالای قاچاق و عدم مسئولیت صاحب کالا در مقابل مال‌باختگی شوتی بر ناهم‌ترازی مشارکت دو سوی ماجرا دلالت دارد. چنان‌‌که مشارکت‌کنندۀ کد 7 دربارۀ درگیرکردن اعضای خانواده در امر شوتی مدعی است که:

«بیشتر اوقات شوتی‌سواران زن و بچۀ خود را با خود همراه میارن تا بتوانند به راحتی از مأموران پلیس عبور کنند؛ چون وقتی زن و بچه به همراه داشته باشی، گیردادن‌ها کمتر اتفاق می‌افتد و طی‌کردن مسیر آسان است.» (35ساله، سیکل، متأهل، دارای سه فرزند و 4 سال سابقۀ کار شوتی)

همچنین مشارکت‌کنندۀ کد 12 بر آن است که مشارکت حداکثری شوتی‌سواران خسارت حداکثری را هم به دنبال دارد:

«اگر شوتی‌سوار گیر بیفتد، حدود 600 الی 700 میلیون تومان جریمه می‌شود که 150 میلیون بابت بار، 200 میلیون بابت ماشین، 200 میلیون هم جریمه می‌شوند. حتی اگر به‌وسیلۀ دوربین‌های راهنمایی و رانندگی جریمه شوند، این جریمه با عنوان استفاده از تلفن همراه و نبستن کمربند ایمنی ثبت می‌شود و در صورت تکرار بیش از 2 بار به مدت 15 روز ماشین توقیف می‌شود که باید به قید وثیقه و پرداخت جریمه ماشین را آزاد کرد و در مواردی هم ممکن است بار و ماشین مصادره شوند.» (32ساله، فوق‌دیپلم، متأهل، دارای 8 سال سابقه کار شوتی)

در مقابل مشارکت حداکثری شوتی‌سواران، بهره‌برداران نهایی قاچاق (شوتی) سرمایه‌داران بندرنشین یا مرکزنشینی هستند که تنها در این موضوع مشارکت مالی دارند و حداکثر بهره از آن آنان است:

«شوتی‌سواران درصورت گیرافتادن تنها با پرداخت جریمه‌ای بیشتر از ارزش بار خود می‌توانند آزاد شوند؛ بااین‌حال صاحب بار خود را از این اتفاقات جدا دانسته و تنها بارش را می‌شناسد که باید صحیح و سالم تحویلش داده شود.» ( 27ساله، دیپلم، متأهل و دارای 7 سال سابقۀ کار شوتی)

پیامدها

نابسامان‌شدگی خانواده

مقولۀ نابسامانی خانواده‌ بر جو آشفتۀ خانواده و برهم‌کنش‌های تنش‌آلود خانوادگی دلالت دارد که محصول اختلال در مناسبات خانواده و در هم‌تنیدگی نابهنجار کار و خانواده است. درهم‌تنیدگی شغلی ارکان اصلی خانواده با قاچاق کالا به دلیل به همراه بردن همسر و ایجاد محدودیت‌ها برای خانواده، احساس شرمساری فرزندان نزد همالان و دیگران، محیط خانوادگی را ناامن و باردار کنش‌های نابسامان‌کننده می‌سازد. چنان‌که مشارکت‌کنندۀ کد 3 دراین‌باره گفته است:

«متأسفانه یک مورد از اثرات سوء در این شغل از هم پاشیدن بنیان خانواده‌هاست. به‌خصوص افرادی که متأهل هستند و برای مدتی از همسر و فرزندان ان خود دور هستند.» (29ساله، دیپلم، متأهل، دارای یک فرزند و 4 سال سابقۀ کار شوتی)

مشارکت‌کنندۀ کد 6 نیز بر آن است که:

«گاهی اوقات شوتی‌سواران زن و بچه‌هایشان را به همراه خود میارن تا بتوانند به‌راحتی از مأموران پلیس عبور کنند. - اضافه بر آن- شغل شوتی جنبه‌های منفی بسیاری دارد؛ مثلاً استرس ناشی از آن باعث پرخاشگرشدن فرد می‌شود که این اثرات بر روی اعضای خانواده افراد نیز تأثیرگذار است.» (25ساله، دیپلم، متأهل و رانندۀ شوتی)

در کرانۀ خطر زیستن

فعالیت در حوزۀ قاچاق کالا قدم‌نهادن در مسیری پر از خطر و با پیامدهای نامشخص است و هر آن امکان دارد که تلاش فرد به شکست ختم شود. برخلاف سایر فعالیت‌ها که نتیجۀ آنها تا حدودی وابسته به میزان تلاش فرد است، در این شغل خنثی‌سازی و تقلیل‌دادن خطرات با قطعیت کمتری با میزان تلاش فرد مرتبط است؛ ازاین‌رو، با تلۀ‌ چیزباختگی، مواجهه با خطر، خطرات و مخاطرات جسمی و روحی برای فرد قرین است. چنان‌که مشارکت‌کنندۀ کد 8 دربارۀ تلۀ ‌چیزباختگی بر آن است که:

«یکی از اصلی‌ترین خطراتی که شوتی‌سواران را تهدید می‌کند، وجود دزدان و راهزنان کمین‌کرده در مسیر است که تنها راه مقابله با این مسئله اتحاد گروه و گروهی طی‌کردن این مسیر است؛ زیرا اگر فرد تنها باشد، هم بار را از دست می‌دهد، هم اینکه ممکن است جانش تهدید شود. شغل شوتی بیشتر جنبۀ منفی دارد؛ زیرا استرس ناشی از آن بسیار زیاد است.» (32ساله، لیسانس و دارای 7 سال سابقۀ کار شوتی)

همچنین مشارکت‌کنندۀ کد 4 خطرات دیگری را مطرح کرده ‌است:

«از تجربیات تلخ بنده این است که 4 ماه زندانی شدم و از دست مأموران کتک زیادی خوردم. یک بار هم به‌خاطر تصادفی که در مسیر شوش به اهواز داشتم و به دلیل خواب‌آلودگی با یک نیسان برخورد کردم. نه‌تنها بار خود را از دست دادم، بلکه خسارت زیادی را نیز پرداخت کردم و ازنظر جسمی هم آسیب دیدم.» (27ساله، سابقاً مسافرکش، دیپلم و دارای 7 سال سابقۀ کار شوتی)

تجربۀ طرد اجتماعی

تصویرسازی از جامعه و مشاغل آن به شکلی آرمانی که در آن نوعی از تنزه در جامعه تبلیغ می‌شود، فضا را برای نگرش‌ها و رفتارهایی فراهم می‌کند که یکی از آنها انگ‌زنی به افراد و مشاغل و سبک‌های زندگی است که انواعی از طرد اجتماعی را ممکن می‌سازد. چنان‌که بیشتر مشارکت‌کنندگان در تحقیق به این موضوع اشاره داشته‌اند که مردم نگاه مثبتی به شغل و کاسبی شوتی ندارند؛ بنابراین، می‌توان گفت که خرده‌مقوله‌های برچسب‌زنی منفی توسط مردم، نگرش ناهمخوان به شوتی و تزلزل منزلتی بر تجربۀ طرد اجتماعی دلالت دارند. چنان‌که مشارکت‌کنندۀ کد 10 اظهار داشته ‌است که:

«اکثر مردم نگرشی منفی نسبت‌به شغل شوتی دارند؛ چون ازنظر آنان این شغل قاچاق محسوب می‌شود و درآمد آن نیز حرام است و شوتی‌سواران را خلاف‌کار تصور می‌کنند.» (26ساله، لیسانس، مجرد و دارای 6 سال سابقۀ کار شوتی)

مشارکت‌کنندۀ کد 9 نیز برآیند نگرش مردم منطقه به شغل خویش را منفی ارزیابی کرده است:

«نگرش‌ها معمولاً منفی است؛ چون این شغل را شغلی با درآمد حرام دانسته و دیدگاه‌شان دربارۀ شوتی‌سواران این است که همگی معتاد بوده و زندگی سالمی ندارند.» (35ساله، حسابدار، لیسانس، مجرد و دارای 8 سال سابقۀ کار شوتی)

ارتقای سطح معیشت

معیشت که شامل تأمین نیازهای اولیه و ثانویۀ زندگی است، مقوله‌ای بسیار مهم برای تمامی افراد جامعه محسوب می‌شود، شامل دو زیر مقولۀ درآمد مناسب و بهبود رفاهی است. چنان‌که مشارکت‌کنندۀ کد 4 گفته ‌است:

«تنها جنبۀ مثبت این شغل میزان بالای درآمد آن است؛ برای مثال درسال‌هایی که بنده مشغول این کار هستم تا ده میلیون تومان و بیشتر کرایه حق من بوده. اگر در هفته‌ای 2 الی 3 دفعه می‌توانستم بار جابه‌جا کنم، درنهایت ماهیانه 70 الی 80 تومان درآمد خالص داشتم.» (27ساله، دیپلم، متأهل و دارای 7 سال سابقه کار شوتی).

و مشارکت‌کنندۀ کد 2 در رابطه با زیرمقولۀ بهبود رفاهی می‌گوید:

«باتوجه‌به اینکه در زمان مجردی وضعیت اقتصادی خانواده‌ام نابسامان بود، اما الان با وجود همسر و فرزند و روی‌آوردن به این شغل اندکی بهتر شده است؛ زیرا بدون پرداخت مالیات و حتی خطرات زیاد مقدار بالایی پول از راه این شغل به دست می‌آید.» (25ساله، دیپلم، متأهل و دارای 9 سال سابقۀ کار شوتی)

به‌طورکلی می‌توان مدل پارادایمی تحقیق را که برآیند یافته‌های تحقیق ‌است، به شکل زیر نشان داد:

شکل 1- مدل پارادایمی تحقیق

Fig 1- Paradigmic model of research

بحث و نتیجه‌

در جریان کدگذاری و تحلیل داده‌های حاصل از مصاحبه،‌ ‏مقوله‌هایی شناسایی شده‌اند که مدل پارادایمی تحقیق را تشکیل می‌دهند. این مدل مشتمل است بر شرایط سه‌گانۀ علّی، زمینه‌ای و مداخله‌ای مرتبط با روی‌آوری به قاچاق کالای شوتی، استراتژی‌های اتخاذشده برای انجام و تداوم کار قاچاق کالا و درنهایت پیامدهای اشتغال به کار قاچاق کالای شوتی بر حیات اجتماعی کنشگران موسوم به شوتی؛ ازاین‌رو پاسخ به پرسش‌های اصلی تحقیق و ارائۀ یافته‌ها در قالب ‏یک ساختار مشخص مبتنی‌بر اجزای مدل پارادایمی تحقیق ارائه شده ‌است.

یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهد که یکی از دلایل اصلی مبادرت به این‌گونه مشاغل چالش‌مند، دشوارزیستی است که به تنگناهای معیشتی و نابسامانی‌ حیات اقتصادی کنشگران پیش از ورود به عرصۀ‌ قاچاق کالای شوتی اشاره دارد. مشارکت‌کنندگان در تحقیق علاوه‌بر وجوه متعدد مختل‌کنندۀ حیات اقتصادی خانواده،‌ فقر و تنگدستی را به‌مثابۀ دلیل موجهی برای ورود به کار قاچاق کالا مطرح کرده‌اند. دشوارزیستی، زیست ناایمن، فشار طاقت‌فرسای ناهم‌ترازی دخل‌وخرج، گرفتارشدن در چرخۀ فقر و فلاکت را برای فرد به ارمغان می‌آورد. ناامنی شغلی بر شرایطی دلالت دارد که بیکاران به دلیل روند فزایندۀ بیکاری در زیست‌بوم خویش خواه ناشی از فقدان فرصت‌های اشتغال و خواه به دلیل از دست دادن شغل، آن را تجربه می‌کنند. از مهم‌ترین عوامل امنیت شغلی می‌توان به «شرایط اقتصادی جامعه، صلاحیت‌های فنی و مهارت‌های فرد، بازارپذیری و تجاری‌بودن حرفه و مهارت‌های فرد اشاره کرد. این ویژگی‌ها همواره در جهت موافق با چرخۀ تجاری عمل می‌کنند» (رحیمی و کاظم‌زاده، 1397)؛ زیرا در شرایط رونق و رفاه، امنیت‌آفرین و در دوران رکود و دشواری‌های اقتصادی امنیت‌زدا هستند. این یافته با یافته‌های رشیدی (1397) همخوانی دارد. مقولۀ در تکاپوی معاش‌بودن و مفاهیم برسازندۀ آن از سویی دال بر مشارکت اقتصادی، حس تعهد و فداکاری برای تأمین معیشت خانواده از قبل فعالیت اقتصادی است؛ اما از سوی دیگر دلالت بر بی‌ثباتی اقتصادی و ناتوانی افراد در تأمین ملزومات یک زیست رفاهی حداقلی در سامانۀ فعالیت اقتصادی متعارف دارد که افراد را به سمت زیست پرخطر و راه‌های نامرسوم و غیرقانونی سوق می‌دهد. این یافته با یافته‌های قادرزاده و همکاران (1403) و یزدانی‌نسب و بهزادی (1403) همخوان است.

به‌لحاظ زمینه‌ای و بسترمندی قاچاق کالای شوتی می‌توان گفت ساختار دلالت بر الگوهای تکرارشونده‌ای دارد که بر انتخاب‌ها و فرصت‌های موجود تأثیر می‌گذارد و به‌تبع ساختاری‌شدن قاچاق ناظر بر شرایطی است که هم افراد را به سمت قاچاق سوق می‌دهد و هم در این زمینه فرصت‌آفرین است. ساختاری‌شدن به‌واسطۀ بازارپذیری، شبکه‌ای‌شدن و امکان‌پذیرساختن قاچاق، محقق شده و به نهادی‌شدن قاچاق کالا در مناطق خاصی از کشور و ازجمله بنادر جنوبی و مسیرهای انتقال کالا ازجمله لرستان منجر شده است. توسعه‌نیافتگی اقتصادی نشانۀ ناهم‌ترازی اقتصادی منطقۀ مطالعه‌شده در قیاس با مناطق معیار توسعۀیافته در کشور است. این موضوع بر شرایطی همچون فقدان زیرساخت‌های لازم برای توسعۀ اقتصادی اجتماعی، صنعتی‌شدن و نیز وجود درجاتی از محرومیت مضاعف منطقۀ بررسی‌شده دلالت دارد. چنین وضعیتی آکنده از عناصر دافعه‌ای زیست متعارف‌ و مشحون از مؤلفه‌های جذب جوانان به فرایند مبادرت به قاچاق کالای موسوم به شوتی است. یافته‌های مربوط به بسترها و شرایط زمینه‌ای با نتایج مطالعات رشیدی (1397)؛ نقدی و همکاران و یزدانی‌نسب و بهزادی (1403) هم‌راستا هستند.

در مطالعۀ حاضر همچنین ازنظر شرایط مداخله‌گر به مقوله‌هایی از قبیل شبکۀ تسهیل‌گر قاچاق، فایده‌مندی بالای شوتی و عرفی‌شدن قاچاق اشاره شده‌اند که علاوه‌بر تسهیل این پدیده، آن را از منظر اقتصادی معقول ساخته‌ و به گسترش آن کمک کرده‌اند؛ بدین معنا که اولی حاکی‌از وجود شبکۀ گسترده و درهم‌تنیده‌ای از ذی‌نفعان است که امکان حمل کالای قاچاق و هماهنگی بازیگران متعدد این عرصه را از مبدأ تا مقصد فراهم می‌سازد. دومی نیز دربرگیرندۀ یک کنش عقلانی بازاری معطوف به سودمندی این کنش است که باوجود خطرات و مخاطرات آشکار و پنهان همزاد با آن، در مقایسه با مشاغل متعارف غالباً با فایده‌مندی درآمدی مناسبی همراه است. عرفی‌شدن ناهنجاری نیز ریشه در این دارد که «تجربة تاریخی ایران و بی‌ثباتی همیشگی در گذشته‌های دور و نزدیک موجب شده‌ است که ایرانی‌ها بیش از هر ملتی، شیوه‌های حل فردی دسترسی به اهداف و ارزش‌های اساسی را بیاموزند» (معیدفر،1380)؛ بدین معنا که جامعه به‌نوعی از سازگاری عرفی با آنچه که از منظر هنجارهای رسمی ناپذیرفتنی است تن داده و در سطح غیررسمی آن را ناهنجاری تلقی نمی‌کند؛ ازاین‌رو ممکن است میل به تأمین معیشت حتی از طرق غیرقانونی در سطح برخی از گروه‌های کوچک، محلی و در سطح غیررسمی، عملی انحرافی تلقی نشود‌. عرفی‌شدن یا به عبارت دقیق‌تر هنجارشدن کارهای ناهنجار در موضوع بحث‌شده دلالت بر همه‌گیری آن در بین برخی از اقشار اجتماعی خاص نظیر گروه‌های فرهنگی و دینی دارد که قابل انتظار نبوده ‌است.

در کنار این شرایط سه‌گانه هر نوع موفقیت در این مسیر مستلزم اتخاذ راهبردها و استراتژی‌هایی ازسوی کنشگران اصلی قاچاق کالای شوتی است که یافته‌های این مطالعه حاکی‌از سه راهبرد قانون‌شکنی، مشارکت ناهم‌تراز و سازمان‌دهی تیمی است. مقولۀ مشارکت ناهم‌تراز با یافته‌های قادرزاده و غیاثوند (1402) مبنی‌بر مناسبات اقتدارگرایانه-استثمارگرایانه، توزیع ناعادلانۀ سود و خطر بین کول‌بران و صاحبان بار همخوانی دارد.

فعالیت در عرصۀ قاچاق کالا برای کنشگران موسوم به شوتی همراه با پیامدهای عمدتاً منفی‌ای همچون در کرانۀ خطر زیستن، نابسامان‌شوندگی خانواده و تجربۀ طرد اجتماعی بوده است که برآیند کلی این شغل به‌جای حل مشکلات اقتصادی و اجتماعی کنشگران اصلی این عرصه با تعمیق گرفتاری‌های سابق یا ایجاد مشکلات جدیدی برای آنان همراه بوده است. یافته‌های زارع شاه‌آبادی و محمدی (1400) مبنی‌بر عجین‌بودن نارضایتی خانوادگی با زندگی کولبران و نیز پرخطر بودن کول‌بری با مقوله‌های نابسامان‌شوندگی خانواده و در آستانۀ خطر زیستن شوتی‌سواران در مطالعۀ حاضر هم‌راستاست.

تحلیل کلی یافته‌های تحقیق حاکی‌ازاین است که فقدان فرصت‌های شغلی مناسب، فقر و بیکاری گسترده در شهرستان پلدختر را می‌توان ناشی از توسعه‌نیافتگی، در حاشیه‌ماندگی و تجربۀ نوعی از روابط نابرابر و آپارتاید اقتصادی مرکز_پیرامون داخلی دانست که قاچاق کالای شوتی را به گزینۀ سهل‌الوصولی برای استمرار بقا در شرایط حاد اقتصادی تبدیل می‌کند. قرارداشتن این شهرستان در یکی از بهترین مسیرهای ترانزیت کالای قاچاق ازنظر را‌ه‌های مواصلاتی اصلی و وجود راه‌های فرعی بی‌شمار در سراسر استان، حاکمیت ضعیف (نهادهای قانونی) یا وجود فضاهای بدون قانون (نهادهای غیررسمی)، همراه با عجین‌شدن بوروکراسی با فساد به دلیل چشم‌پوشی، غفلت یا منفعت‌جویی شخصی یا سازمانی از قبل قاچاق کالا در این مسیرها، علاوه‌بر پیونددادن معیشت با قاچاق منجر به شکل‌گیری شبکه‌هایی از تسهیلگران و یاریگران محلی شده است که قاچاق شوتی را به پدیده‌ای ساختاری‌شده تبدیل کرده ‌است. وابستگی افراد به شبکه‌ای از تسهیلگران و قاچاقچیان ورود آنان به چرخه‌ای از فعالیت‌های غیرقانونی را به دنبال دارد. این چرخه فرد را در یک بازۀ زمانی کوتاه‌مدت از منافع آنی قاچاق برخوردار ساخته و شرایط اقتصادی جامعۀ مطالعه‌شده، قاچاق کالای شوتی را به گزینه‌ای مطلوب، در دسترس، دارای درآمد مناسب و شاید به تنها گزینۀ حل تنگناهای معیشتی افراد مطالعه‌شده بدل ساخته است؛ اما این نوع کنشگری اقتصادی از سویی دیگر بر کسب‌وکارهای قانونی اثری منفی بر جای می‌گذارد؛ ازاین‌رو، در چشم‌اندازی بلندمدت، این تکاپوها و کنشگری‌های غیرقانونی موجب گره‌خوردگی ژرف و عمیق معیشت افراد به کالای قاچاق و فرسایش بنیان‌های معیشت مبتنی‌بر تکاپوهای مشروع می‌شود.

به‌طورکلی عوامل اقتصادی اجتماعی، ناتوانی نهادی دولت و وجود سنت درازدامن فرهنگی در جامعۀ مطالعه‌شده، بینشی به قاچاق کالا را پرورانده است که آن را یک فرصت تلقی می‌کند. همچنین بافت عشیره‌ای مناطق ترانزیت کالای قاچاق، عرفی‌شدن قاچاق کالا، احساس همدلی مردم محلی با شوتی‌سواران و دلسوزی برای شوتی‌های محلی همراه با صبغۀ فرهنگی زرنگ‌پنداری شوتی‌سواران در منطقۀ موصوف در موفقیت عبور امن نقش مهمی دارد. تلقی‌شدن شغل شوتی به‌مثابۀ یک امکان اقتصادی مرتبط با زیست حداقلی خانواده، برای جوانان منطقۀ مطالعه‌شده موجب گره‌خوردگی عمیق معیشت آنان با قاچاق کالای شوتی شده است. شغل قاچاق کالای شوتی در منطقۀ مطالعه‌شده یک امکان و به‌نوعی فرصتی برای تأمین زندگی حداقلی، اما پر از خطر و مخاطره است.

مشارکت نویسندگان

این مقاله برگرفته از پایان‌نامۀ مقطع کارشناسی‌ ارشد است. نویسندۀ اول استاد راهنما و نویسندۀ مسئول است؛ نویسندۀ دوم استاد مشاور پایان‌نامه است و نویسندۀ سوم دانشجوی مقطع کارشناسی‌ارشد رشتۀ مطالعات فرهنگی گروه جامعه‌شناسی و مطالعات فرهنگی دانشگاه ایلام است.

[1] So