کاربست تئوری جینجیکوب در تحلیل مرزهای پایش قلمرو در فضاهای شهری ازدیدگاه شهروندان بندرعباس

مقدمه

از شالوده‌های زندگی بشر، تعامل اجتماعی و برای شهرنشینان، تعامل اجتماعی در فضاهای شهری است؛ از این ‌رو علوم جغرافیایی، فضایی، مکانی و برنامه‌ریزان شهری در تلاش هستند که برای این نیاز شهروندان محیطی شایسته و پاسخگو فراهم کنند. نکتۀ اساسی این است که دست‌کم باید از دو دیدگاه‌ها به این موضوع پرداخته شود: الف) از‌دیدگاه عینی (کالبدی، فیزیکی و زیرساختهای فیزیکی هم‌پیوند آن) با مشاهده و مستند‌های موجود؛ ب) از‌دیدگاه ذهنی (برداشت‌ها ذهنی شهروندان با توجه به شاخص‌های اجتماعی، فرهنگی، رویکردهای ذهنی و الگوهای رفتاری آنها) با خوداظهاری خود شهروندان. آشکار است که پژوهش‌هایی در هر‌یک از این دو حوزه نیاز است. چنانچه هدف از پژوهش حاضر بررسی زیرساخت‌های فیزیکی و کالبدی فضاهای شهری باشد، ماهیت داده‌ها، روش گردآوری، فرآیند تحلیل و ارزیابی آنها متفاوت خواهد بود؛ اما چنانچه هدف پژوهش تشخیص و تعیین مرزهای پایش، نظارت فضاهای شهری و قلمرو عملکردی این پایش و نظارت و ارزیابی میزان باورمندی شهروندان به پایش و نظارت باشد، نوع داده‌های لازم، روش جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها متمایز خواهد بود. مشخصه‌های یک محیط خوب شهری استفادۀ‌ فعّال از خیابان، فعالیت‌های خیابانی و ایجاد حرکت است (عبدالهی و شهداد پور، 1402). انواع فعالیت‌های پیاده‌روی و حضور شهروندان ارزشمند است (Jinyu, 2024). زیرا سبب ارتقای امنیت محیط می‌شود؛ از این ‌رو نبود امنیت در مکان‌های عمومی یکی از مهم‌ترین عوامل کاهش جذابیت و عدم سرزندگی فضاهاست (Wang, 2024). جیکوب معتقد است نشانه‌های یک ناحیۀ شهری موفق آن است که فرد در خیابان‌های مملو از بیگانگان احساس امنیت فردی و اطمینان کند (Jinyu, 2024). این احساس اطمینان با نظارت اجتماعی طبیعی، حضور مداوم مردم در فضاهای عمومی و طراحی مناسب شهری که تعاملات انسانی را تشویق می‌کند، به دست می‌آید (Kaklauskas et al., 2021) پژوهش کنونی به‌دلیل هدف، معطوف به دیدگاه «ب»، یعنی دیدگاه اجتماعی، فرهنگی (رویکردهای ‌ذهنی و الگوهای رفتاری شهروندان) است به این اعتبار که پایش و نظارت فضاهای شهری را ابتدا در باورمندی و رویکرد ذهنی شهروندان ارزیابی می‌کند و دوم، مرزهای ذهنی و قلمروهای عملکردی این پایش و نظارت را که در قالب الگوهای رفتاری شهروندان بروز می‌یابد، شناسایی و تحلیل و درنهایت، عوامل اجتماعی، اقتصادی و فضایی که توضیح‌دهنده و تبیین‌کنندۀ رویکردهای ذهنی، الگوهای رفتاری و مرزها و قلمروهای عملکردی این پایش و نظارت است، شناسایی، تحلیل و تبیین می‌کند. سؤال اصلی این است که آیا پایش فضاهای عمومی تابع طراحی محیطی و برنامه‌ریزی کاربری اراضی است یا عوامل دیگری تبیین‌کنندۀ رویکرد شهروندان به پایش و نظارت فضاهای شهری است؟ نوآوری پژوهش این است که تاکنون در پیشینۀ منتشر‌شده نمونه‌ای مشاهده نشد که در آن به‌طور مشخص، از‌طرفی، به قلمروهای عملکردی پایش و کنترل فضای شهری (برمبنای رویکرد و باورمندی شهروندان) پرداخته و از طرف دیگر، عوامل هم‌پیوند با این باور و رویکرد تحلیل، آزمون و تبیین شده باشد.

مبانی نظری پژوهش

جین جیکوب در کتاب مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکا مفهوم «چشمان خیابان» را مطرح کرد که با نگاه او به شهرها به‌عنوان اکوسیستم‌های زنده ارتباط نزدیک دارد (Thompson, 2024). در این مفهوم بر اهمیت حضور مردم در خیابان‌ها و فضاهای عمومی تأکید و بیان شده است که وقتی افراد در فضاهای عمومی فعّالانه حضور دارند و به یکدیگر توجه می‌کنند، امنیت و نظم اجتماعی به‌‌صورت طبیعی برقرار می‌شود (Sarwar & Khan, 2024). خیابان‌های پرجنب‌وجوش با حضور فروشندگان، ساکنان و عابران زنده، پویا و ایمن می‌شود (Hopman, 2024). جیکوب معتقد بود که «چشمان‌خیابان»، یعنی نگاه و حضور مردم در فضاهای عمومی بهترین ابزار برای افزایش امنیت است (Harumain et al., 2024). کنترل اجتماعی اصطلاحی عام و غیررسمی است که به واکنش‌ شهروندان در‌مقابل رفتارهای هنجارشکنانه و ضد‌اجتماعی افراد منحرف اشاره دارد. به‌عبارتی، واکنش‌های افراد را می‌توان با حضور دیگران مهار کرد. پدیده‌ای که به «اثر تماشاچی» (Bystander effect’) معروف است (Chekroun, 2008). بر‌اساس نظریۀ «اثر گوسفند سیاه» شهروندان با فرد منحرف در زمانی که عضوی از یک گروه بیرونی باشد و نسبت به زمانی که هویت اجتماعی خود را به اشتراک می‌گذارند، سخت‌گیرتر هستند .امنیت در شهرها با نظارت طبیعی مردم و نیز با افزایش تعاملات اجتماعی تأمین می‌شود (Lehmann, 2020). امنیت شهری را نمی‌توان تنها با حضور پلیس یا ابزارهای نظارتی رسمی تأمین کرد (Jaffe & Pilo, 2023). بنابراین یک خیابان مطلوب دو شرط اساسی دارد: 1- تمایز واضح میان فضای عمومی و فضای خصوصی؛ 2- چشمان خیابان یا عنصر طبیعی بر خیابان (Helmy, 2024). در برنامه‌ریزی شهری برای نخستین بار جین جیکوب رابطۀ بین محیط ساخته‌شده و جرم را مطرح کرد (Schwetman, 2024). بر‌اساس عقیدۀ‌ وی تنوع کاربری اراضی و سطح بالای فعالیت‌های پیاده که فرصتی برای نظارت طبیعی غیررسمی است، مهم‌ترین ویژگی برای ایمنی محله‌هاست (رحیمی و همکاران، ۱۳۹۹). مطالعه و پردازش فضاهای عمومی بدون توجه به مخاطبان آن و نظر‌های آنها کامل و کارا نیست (پوراحمد و حبیبیان، 1397، ص. 75).

از‌دیدگاه جیکوب طراحی مناسب فضاهای شهری می‌تواند به افزایش تعاملات اجتماعی و در‌نتیجه، بهبود امنیت شهری منجر شود (Hess & Mandhan, 2023). تلاش‌ها برای ایجاد انسجام اجتماعی باید با هدف راهبردی افزایش احتمال تسهیل کنترل اجتماعی غیررسمی باشد (Gearhart, 2019). همسایگان می‌توانند و شاید باید اولین (اما نه تنها) خط دفاعی در‌برابر بدرفتاری با کودکان باشند. آنها در محل هستند و اغلب می‌توانند سریع‌تر از پلیس واکنش نشان دهند (Emery et al., 2015). مداخلات برای تقویت مقاومت در‌برابر بدرفتاری باید بر ترویج اقدام‌های کنترل اجتماعی غیررسمی محافظتی متمرکز شود (Emery et al., 2023). کنترل اجتماعی غیررسمی جزء حیاتی رفاه جوامع شهری است. اگرچه برخی استدلال می‌کنند که این فرآیندهای اجتماعی مبتنی بر قلمرو و محدودۀ خاصی است (Jiang et al., 2010)، از‌لحاظ تاریخی، کنترل اجتماعی غیررسمی با تئوری‌های سطح جامعه (مانند بی‌سازمانی اجتماعی، نظریۀ سیستمی و اثربخشی جمعی) مرتبط بوده است (Groff, 2015). ساکنانی که روابط اجتماعی قوی دارند، بیشتر از افرادی که فاقد روابط اجتماعی هستند، درگیر اقدام‌های کنترل اجتماعی غیررسمی عمومی و محلی می‌شوند؛ با این حال افرادی که در محله‌هایی با سطح‌های بالایی از پیوندهای اجتماعی زندگی می‌کنند، نسبت به افرادی که در مناطقی زندگی می‌کنند که این پیوندها وجود ندارد، احتمال بیشتری دارد که در کنش‌های کنترل اجتماعی غیررسمی محلی مشارکت کنند (Wickes et al., 2017). تئوری پنجره‌های شکسته بیان می‌کند که بی‌نظمی محله با تضعیف کنترل اجتماعی غیررسمی محله به‌طور مستقیم و غیرمستقیم میزان جرم را افزایش می‌دهد. اگرچه درمیان پژوهشگران نظر کاملاً همسانی دیده نمی‌شود (Lanfear et al., 2020)، کنترل اجتماعی غیررسمی با ترکیبی از مشخص‌ترین عناصر ممکن است به‌معنای مداخلۀ ساکنان برای کاهش جرم باشد.

نظریۀ بی‌سازمانی اجتماعی تأثیر‌های ساختار و فرهنگ محله را بر جرم و بزهکاری توضیح می‌دهد. در این دیدگاه نقش کنترل اجتماعی غیررسمی محله به‌عنوان یک عامل حفاظتی مهم در‌برابر بسیاری از مشکلات اجتماعی مطرح می‌شود (Warner & Burchfield, 2010). یافته‌های پژوهش از تلاش‌های اخیر برای کاهش فرصت‌های جرم و جنایت در نقاط داغ جرم با برنامه‌هایی مانند پلیس نقاط داغ حمایت می‌کند؛ اما اگر بخواهیم در درازمدت برای مشکلات جرم و جنایت کاری انجام دهیم، مداخلات اجتماعی معطوف به نقاط داغ جرم و جنایت مهم خواهد بود.

جین جیکوب معتقد است که اغلب رفتارهایی که موجبات ناراحتی، ترس و خشم مردم را در فضاهای شهری فراهم می‌آورد، نتیجۀ طراحی و برنامه‌ریزی نادرست شهری است (1961 Jacobs,). او بر این باور بود که شهرها باید به‌گونه‌ای طراحی شود که به تعاملات اجتماعی، ارتباطات بین افراد و حس امنیت و راحتی مردم در فضاهای عمومی کمک کند (افسری و همکاران، 1400). اگر طراحی شهری به‌گونه‌ای باشد که این شرایط را فراهم نکند، رفتارهای ناپسند، ترس و ناراحتی به‌صورت طبیعی بروز خواهد کرد (Askarizad et al., 2024). جیکوب بر «سرزندگی» (1961 Jacobs,) و تبیین سر‌زندگی شهری بر فعّال‌بودن فضا به‌عنوان عاملی در ایجاد یک محیط امن و شاداب تأکید کرده است (Wang, 2024). وقتی افراد با همسایگان خود در تماس هستند و روابط اجتماعی را برقرار می‌کنند، تمایل بیشتری به مراقبت از محیط اطراف خود و نظارت بر آن دارند (Carmona, 2021). جیکوب بر این باور بود که افراد باید به استفاده از فضاهای عمومی و خیابان‌ها تشویق شوند. وقتی مردم با یکدیگر آشنا باشند، همبستگی بیشتری ایجاد می‌شود و این روابط اجتماعی خود به تقویت احساس امنیت کمک می‌کند (Leclercq & Pojani, 2023). ساختمان‌هایی که با محیط پیرامون تعامل ضعیفی دارد، مانند مجتمع‌های مسکونی بزرگ با ورودی‌های محدود و بی‌ارتباط با خیابان مانع از تعاملات اجتماعی می‌شود و محیط‌های بی‌روح و ناامن ایجاد می‌کند (Schwabe et al., 2024). جیکوب معتقد بود که معماری ساختمان‌ها باید تعاملات و فعالیت‌های محیط را با پنجره‌های بزرگ، تراس‌ها و ورودی‌های متعدّدی که به خیابان مشرف است، نظارت کند (Vidal-Domper et al., 2024) تا فضایی امن‌تر، اجتماعی‌تر و با ارتباط مستقیم به خیابان همراه با نظارت «چشم‌های خیابان» فراهم شود (Ebaid & ElSemary, 2024). جیکوب بر تراکم بالا و کاربری ترکیبی (مسکونی، تجاری و تفریحی) تأکید داشت (Bosler, 2024). جیکوب معتقد بود که فضاهای عمومی و خیابان‌ها باید به‌گونه‌ای جذاب و در‌دسترس طراحی و معماری شود (Harumain et al., 2024). محله‌هایی که پیاده‌روهای پهن، نیمکت‌ها، کافه‌ها و فضاهای دعوت‌کننده برای توقف و تعامل دارد، محیط‌هایی برای گذراندن وقت است و به این ترتیب چشم‌های طبیعی و نظارتی بیشتری فراهم می‌کند (Xin, 2024).

پیشینۀ پژوهش

سنجش عوامل مؤثر در امنیت محیطی محله‌های سنتی کرمانشاه نشان داد که استفادۀ مرکب از فضاهایی با کاربری‌های مختلط و ورودی‌هایی در بافت محله‌ها بیشترین اولویت را در امنیت محیطی دارد (سجادزاده و همکاران، 1402). پارامترهای ایمنی زنان و محیط ساخته‌شده و جنایت بر زنان در دهلی هند حاکی ‌‌از تأثیر عناصر طراحی شهری بر ایمنی زنان بود (Gupta, 2024). تحقیق در اسلام آباد پاکستان بیانگر نقش محوری عامل «نظارت چشمان خیابان» جین جیکوب و ایدۀ مشارکت‌های نظری او در کاهش جرم بوده است (Sarwar & Khan, 2024). مطالعۀ تعاملات اجتماعی در خیابان‌های کرمان نشان داد که امنیت فضاهای عمومی و جلوگیری از وقوع جرم با روش‌هایی چون نورپردازی خیابانی و برنامه‌ریزی تداوم زندگی در ساعت‌های مختلف و ایجاد نظارت غیرمستقیم تضمین می‌شود (عبدالهی و شهدادپور، 1402). پیشران‌های کالیدی امنیت در فضاهای شهری کرمانشاه نشان داد که 9 عامل کلیدی از‌جمله اعتماد، عملکرد پلیس و کیفیت محیط کالبدی فیزیکی و انسجام اجتماعی در احساس امنیت اجتماعی مؤثر است (جمینی و شهابی، 1401، ص. 71). پژوهشی در شهر قاهره نشان داد که حفظ یا بازیابی بُعد انسانی در خیابان‌های شهری با توسعۀ چارچوب نظری «چشمان خیابان» جیکوب امکان‌پذیر است (Helmy, 2024). مطالعه‌ای در سیدنی نشان داد که «سرزندگی‌ شهری» مدنظر جیکوب با برنامه‌ریزی بلوک‌های کوچک، کاربری اراضی‌ ترکیبی، حمل‌و‌نقل فعّال (پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری و حمل‌ونقل عمومی، تبدیل جاده عریض به چشمان رو به خیابان) تأمین می‌شود (Xin, 2024).

پژوهشی در دانشگاه اسکس انگلستان بر تنوع، اختلاط و چشمان ‌خیابان برای حفاظت شهروندان تأکید کرد (Bosler, 2024). تحقیق مروری 26 مقاله نشان داد که تمرکز بیش از اندازه بر کاربردهای اجتماعی- فضایی مانند دسترسی، امنیت، راهیابی و مکان‌یابی می‌تواند به تقویت «چشمان خیابان» و رفتارهای اجتماعی مثبت کمک کند (Askarizad et al., 2024). ادراکات دربارۀ ایمنی حمل‌و‌نقل عمومی در‌میان کاربران زن کوالالامپور نشان داد که برای ایمنی بیشترِ زنان باید در خیابان‌ها به نظریه‌‌های جیکوب توجه شود (Harumain et al., 2024). تحلیل امنیت در قاهره نشان داد که نظارت و قابل مشاهده‌بودن فعالیت‌ها (چشمان خیابان) از‌جمله دوربین‌ها و پرسنل امنیتی اجزای ضروری برای حفظ یک محیط مسکونی امن و مطمئن در هر نقطه است (Ebaid & Semary, 2024). نظارت تصویری شهری در شهر کاتوویسه لهستان در کنار دیگر ابزارها مفید بوده است ( 2020,Socha & Kogut).

مدل مفهومی (شکل1) برآیند مطالعات اکتشافی، مشاهده‌های مشارکتی، مبانی‌نظری و پیشینه است.

شکل1: مدل مفهومی پژوهش (منبع: مطالعات اکتشافی اسنادی، مشاهده‌های مشارکتی، مبانی نظری و پیشینه)

Figure 1: Conceptual model of the research

روش‌شناسی پژوهش

این پژوهش به‌لحاظ هدف، کاربردی و به‌لحاظ روش، توصیفی-تحلیلی است. قلمرو مکانی پژوهش شهر بندرعباس بود. داده‌ها با پرسشنامۀ محقق‌ساخته و نمونه‌برداری تصادفی دومرحله‌ای گردآوری شد. در مرحلۀ اول نمونه‌برداری به‌صورت قضاوتی و معطوف به پنج سطح اقتصادی، اجتماعی و فضایی بود و در مرحلۀ دوم نمونه‌برداری به‌صورت تصادفی ساده صورت گرفت. اصل مهم این بود که 384 نمونۀ پژوهش به‌صورت واقعی در پنج سطح اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و فضایی شهر توزیع شده باشد تا نمایندۀ دقیق کلیت شهر بندرعباس باشند. جامعۀ نمونه‌برداری جمعیت 18 سال و بیشتر شهر بندرعباس بود. مدل‌های تحلیل عبارت بود از: کروسکال‌والیس (Kruskal Wallis Test)، سامرز‌دی (Somers’d)، کای‌دو (Chi-Square)، اسپیرمن(Spearman's rho)، کولموگروف سمیرنوف، شاپیروویلک و ... که بسته به شرایط متغیرهای کمیت‌پذیری، چندارزشی‌بودن، مقیاس ‌داده‌ها تعداد سطر و ستون جدول انتخاب شد.

معرفی قلمرو مطالعاتی

شهر بندرعباس مرکز استان هرمزگان و بزرگ‌ترین شهر بندری ایران است. بر‌حسب ساختار اجتماعی، اداری، اقتصادی و جایگاه ملی بافت فرهنگی به‌نسبت ناهمگون، درهم‌آمیخته و به‌نسبت چندفرهنگی دارد. همچنین، این شهر از یکسو جنبه‌های مدرنیته رخنمون و از سوی دیگر، جنبه‌های سنتی و رسوم سخت‌جان باقی‌مانده از گذشته را دارد. این در حالی است که مهاجر‌پذیری شهر به‌گونۀ چشمگیری مانند همۀ شهرهای بندری دنیا وجود داشته است و همچنان دارد. این شهر 526 هزار نفر جمعیت دارد (مرکز آمار ایران، 1395) و در‌برگیرندۀ اقلیت‌های بلوچ، هرمزگانی بومی است و تعداد چشمگیری مهاجر افغانستانی نیز دارد. انتظار می‌رود که ترکیب به‌نسبت ناهمسان و معنادار نگرش‌ها، باورمندی‌ها و الگوهای رفتاری شهروندان در تعریف قلمرو نظارتی شهروندان دیده شود. شکل 2 نشان‌دهندۀ جایگاه شماتیک شهر بندرعباس در‌سطح استان و کشور است.

شکل 2: جایگاه شماتیک شهر بندر عباس در‌سطح استان و کشور (منبع: استانداری استان، سازمان راه و شهرسازی)

Figure 2: Schematic location of Bandar Abbas city at the provincial level

یافته‌های پژوهش و تجزیه‌و‌تحلیل

رویکرد شهروندان به پایش و کنترل فضاهای شهری

نتایج جدول 1 نشان داد که 5/46 درصد شهروندان خیابان و پارک را حتی اگر از محله‌شان دور باشد، قلمرو پایش و کنترل می‌دانند؛ در‌حالی که 66 درصد از شهروندان اگر پارک و خیابان داخل محله یا مجاور محله باشد آن ‌را قلمرو پایش و کنترل تلقی می‌کنند (جدول 1).

جدول 1: رویکرد شهروندان به نظارت و کنترل فضاهای‌عمومی دور از محله‌ و خیابان آنها بر‌حسب گروه سنی

Table 1: Citizens' approach to monitoring and controlling public spaces away from their neighborhood and street

منبع: نتایج پژوهش 1403

مرزهای پایش قلمرو در فضای شهری با توجه به سن شهروندان

در این مطالعه برای آسان‌تر‌شدن کار از روش تحلیل گرافیکی (ترندلاین) بهره‌گیری شد (شکل3). درصد شهروندانی که تمایلی به پایش قلمرو ندارند با افزایش نسبی و تدریجی سن از 20 سال به 70 سال از حدود صفر ‌درصد به حدود 63 % رسیده است. این در‌حالی است که رویکرد شهروندان به پایش قلمرو در فضاهای شهری داخل یا مجاور محله نشان‌دهندۀ این است که رویکرد شهروندان به قلمرپایی از 50 % در جوانی با افت و خیزی افزایشی به 72 % در میانسالی رسیده است و درنهایت، به 38 % در سالخوردگی کاهش می‌یابد؛ در‌حالی که با توجه به اعوجاج منحنی تمایل شهروندان به پایش قلمرو دور از محله‌شان (منحنی ترندلاین) نشان داد که شهروندان در گروه سنی پایین و گروه سنی بالا تمایل کمتری برای پایش قلمروی دور از محله‌شان دارند.

شکل 3: تحلیل گرافیکی رابطۀ سن پاسخگویان با رویکرد آنها به پایش قلمرو در فضای شهری (منبع: نتایج پژوهش)

Figure 3: Graphical analysis of the relationship between the age and their approach to territory monitoring

آزمون ارتباط متغیر سن با متغیر رویکرد به نظارت در فضاهای دور از محل سکونت (جدول 2) بیانگر معنا‌داری ارتباط آنها در‌سطح خطای 054/0 بود (شاخص در مرز معنا‌داری است).

جدول 2: آزمون رویکرد شهروندان به نظارت فضاهای عمومی دور از محله و خیابان آنها بر‌حسب سن

Table 2: Examining citizens' approach to monitoring public spaces away from their neighborhoods according to age

منبع: نتایج پژوهش 1403

مرزبندی قلمرو پایش فضای شهری با توجه به جنسیت شهروندان

بررسی نشان داد که هرگاه نظارت و پایش خیابان و پارک‌های دور از خانه مطرح باشد، رویکرد جمعیت مرد و زن متفاوت است. 59 % پاسخگویان زن در‌مقابل 44 % پاسخگویان مرد معتقد بودند که پارک و خیابان حتی اگر دور از محله‌شان باشد نیز درحد زیاد تا خیلی زیاد قلمرو نظارتی و کنترل آنهاست. این در‌حالی است که هرگاه نظارت و پایش خیابان و پارک‌های داخل و یا مجاور محله مطرح باشد، رویکرد پاسخگویان زن و مرد یکسان است. 65 % پاسخگویان معتقد بودند که داخل و مجاور محله‌شان را باید در حد زیاد تا خیلی زیاد نظارت کنند (شکل 4).

شکل 4: میزان تمایل شهروندان به نظارت و پایش خیابان و پارک در «داخل و مجاور محله» یا «دور از محله زندگی» (منبع: نتایج پژوهش)

Figure 4: The degree of citizens' willingness to monitor inside the neighborhood or far from the neighborhood

نتایج فوق با مدل‌های استنباط آماری کای دو و سامرز دی (Somers' d) آزمون و تأیید شد (جدول 3 و جدول 4).

جدول 3: آزمون معنا‌داری رابطۀ جنسیت و مرزهای پایش قلمرو در «داخل ‌و مجاور محله» یا «دور از محلۀ زندگی»

Table 3: The significance test of the relationship between gender and territory monitoring boundary

منبع: نتایج پژوهش

جدول 4: آزمون معنا‌داری جنسیت و مرزهای پایش قلمرو در «داخل‌ و مجاور محله» یا «دور از محلۀ زندگی»

Table 4: The significance test of the relationship between gender and territory monitoring boundary

منبع: نتایج پژوهش 1403

تأهل و رویکرد به مرزهای پایش قلمرو

با وجود اینکه انتظار می‌رفت تفاوت معنا‌داری میان تأهل رویکرد به پایش فضای خیابان و کوچه دیده شود، این فرضیه تأیید نشد؛ بنابراین نتایج برای گریز از افزایش حجم مقاله آورده نشد.

نوع مالکیت مسکن شهروندان و رویکرد به پایش قلمرو

اگر‌چه انتظار بود مالکیت مسکن تمایل به نظارت را افزایش دهد، نتایج تحلیل نشان‌دهندۀ عدم تأثیر مالکیت مسکن بر علاقۀ شهروندان به پایش و کنترل فضاهای شهری بود

مرزهای پایش قلمرو برمبنای سواد

معادل 70 % پاسخگویان بی‌سواد و معادل 38 % تا 63 % تحصیلکردگان معتقد هستند که فضای شهری دور از محله‌شان قلمرو پایشی آنهاست. (شکل5). این نتایج با مدل استنباط آماری«(Somers' d» آزمون و معنا‌داری با خطای 002/0 تأیید شد (جدول 5). ولی90 % پاسخگویان بی‌سواد و 60 % پاسخگویان زیردیپلم معتقد هستند که باید بر فضاهای عمومی داخل یا مجاور محله‌شان نظارت و پایش داشته باشند. این شاخص با افزایش تدریجی به 75 % برای دارندگان مدرک دکتری رسیده است. نتایج آزمون با مدل استنباط آماری«(Somers' d» نشان‌دهندۀ معنا‌داری ارتباط میان متغیر تحصیلات و رویکرد پاسخگویان به پایش قلمرو «داخل یا مجاور محله» بود (شکل5).

شکل 5: رویکرد شهروندان به پایش فضای ‌عمومی «دور از محله»‌ و «داخل یا مجاور محله» بر‌مبنای تحصیلات پاسخگویان (منبع: نتایج پژوهش)

Table 5: The citizens' willingness to monitor inside the neighborhood or far from the neighborhood

جدول 5: آزمون رابطۀ تحصیلات پاسخگویان و تمایل به پایش قلمرو در فضای عمومی

Table 5: The significance test of the relationship between Literacy and territory monitoring boundary

منبع: نتایج پژوهش 1403

مرزهای پایش قلمرو در فضای شهری بر‌مبنای سابقۀ اقامت شهروندان در محله

با وجود اینکه انتظار بود تمایل به پایش فضاهای عمومی با سابقۀ اقامت رابطۀ مستقیم و معنا‌داری داشته باشد، فقط پاسخگویانی با سابقۀ اقامت‌ 11 تا 30 ساله تمایل به پایش فضای عمومی «دور از محله‌شان» را داشتند. معنا‌داری نتایج با مدل استنباط آماری ناپارامتریک Somers' d با سطح خطای 048/0 تقریباً تأیید شد. ضریب همبستگی میان سابقۀ اقامت در محله و تمایل به نظارت و پایش فضای ‌عمومی «دور از محله» نیز با مدل استنباط آماری Spearman's rho (مناسب داده‌های رتبه‌ای) تحلیل و رد شد؛ زیرا ضریب همبستگی بسیار پایین بود و معنا‌دار هم نبود. این در‌حالی است که در پایش فضای ‌عمومی «داخل یا مجاور محله» 65 % پاسخگویان تمایل به نظارت زیاد تا خیلی زیاد داشتند. این شاخص میان شهروندان با سابقۀ اقامت 20 تا 30 سال، 73 % بود؛ ولی برای شهروندان با سابقۀ اقامت 30 تا 40 ساله معادل 20 % و برای شهروندان با سابقۀ کمتر از 10 سال معادل 16 % بود. ارتباط متغیرها با مدل استنباط آماری ناپارامتریک Somers' d آزمون و با خطای 01/0 تأیید شد (جدول 6).

جدول 6: رابطۀ متغیر سابقۀ اقامت در محله و تمایل به پایش قلمرو

Table 6: The relationship between the variable of residence history in the neighborhood and monitor the territory

منبع: نتایج پژوهش 1403

بازتاب محل تولد شهروندان در تبیین رویکرد به پایش فضای ‌عمومی

رویکرد 35 % متولدین کلانشهرها به نظارت و پایش در حد زیاد تا خیلی زیاد بود؛ اما این شاخص برای متولدین شهرهای کوچک استان هرمزگان به 92 % رسید. این نتایج با مدل استنباط آماری ناپارامتریک کروسکال والیس «Kruskal Wallis Test» آزمون و معنا‌داری آنها با خطای 024/0 تأیید شد (شکل 6).

شکل 6: تأثیر محل تولد در رویکرد شهروندان به نظارت و پایش «فضای عمومی دور از محله‌شان» (منبع: نتایج پژوهش)

Figure 6: The influence of the citizens' place of birth on their approach to the monitoring of public space

رویکرد شهروندان به پایش فضاهای عمومی در داخل و مجاور محله یا فضاهای دور از محله نشان داد که رویکرد 52 % متولدین شهرهای کوچک (از استان‌های دیگر) به نظارت و پایش در حد زیاد تا خیلی زیاد بود؛ ولی این شاخص برای متولدین شهرهای کوچک استان هرمزگان به 100 % می‌رسد (شکل 7). از مدل استنباط آماری ناپارامتریک کروسکال والیس «Kruskal Wallis Tes» برای آزمون رابطه بهره‌گیری شد (جدول 7) و سطح معناداری34/0 به دست آمد.

شکل 7: تأثیر محل ‌تولد در رویکرد به پایش «فضای‌ عمومی داخل یا مجاور محله (منبع: نتایج پژوهش)

Figure 7: The influence of the citizens' place of birth on their approach to the monitoring of public space

جدول 7: آزمون رابطۀ محل تولد و تمایل به پایش قلمرو در فضاهای شهری

Table 7: Test of the relationship between place of birth and monitoring the territory in public spaces

منبع: نتایج پژوهش 1403

تأثیر مشاهدۀ سرقت و زورگیری و تمایل به نظارت و پایش فضای‌ عمومی

فرض آغازین این بود که رابطۀ موارد سرقت و میزان پایش و نظارت شهروندان در فضاهای عمومی «داخل و مجاور محله» رابطه‌ای مستقیم و مثبت دارد؛ ولی تحلیل نشان داد که این رابطه معکوس و منفی است (شکل 8). این نتایج با مدل استنباط آماری ناپارامتریک کندال تائو سی (Kendall's tau-c) که مناسب داده‌های رتبه‌ای است، آزمون و معناداری نتایج با سطح خطای 05/0 تأیید شد. این در‌حالی است که وضعیت برای پایش و نظارت در فضای عمومی «دور از محله زندگی» نیز با فضای عمومی «داخل و مجاور محلۀ زندگی» مشابه است. همچنین، نتایج با مدل استنباط آماری ناپارامتریک کندال تائو سی (Kendall's tau-c) آزمون و در‌سطح معنا‌داری 000/0 تأیید شد (شکل 8).

شکل 8: رابطۀ میزان سرقت دیده‌شده در محله با رویکرد شهروندان به پایش فضاها (منبع: نتایج پژوهش)

Figure 8: The relationship between the amount of theft seen in the neighborhood and the monitoring public spaces

جدول 8: آزمون رابطۀ متغیر میزان سرقت مشاهده‌شده با میزان تمایل به نظارت و پایش فضای شهری

Table 8: The relationship between the amount of theft seen and the monitoring in public spaces

منبع: نتایج پژوهش 1403

تحلیل رابطۀ سطح اقتصادی و اجتماعی محله با رویکرد به پایش فضای ‌عمومی

شهروندان محلۀ بالای ‌شهر تمایل بیشتری برای پایش فضاهای عمومی «دور از محلۀ خود» داشتند.

تمایل شهروندان به پایش فضاهایی عمومی دور از محله‌شان

 نتایج پژوهش (شکل9) نشان داد که این شاخص در‌میان ساکنان محله‌های ‌خیلی ‌بالا 61 %، در‌میان محله‌های متوسط حدود 42 % و درمیان ساکنان محله‌های خیلی ‌پایین 79 % درصد بود؛ بنابراین با دیدگاه جین‌جیکوب انطباق کامل ندارد.

تأثیر سطح ‌اقتصادی، اجتماعی ‌محله بر پایش ‌قلمرو در «داخل ‌محله یا مجاور آن»

نتایج نشان داد که (شکل10) شهروندان در محله‌های با سطح خیلی بالا 74 % درصد، در محله‌های با سطح متوسط 47 % و در محله‌های با سطح ‌خیلی‌ پایین 85 % درصد معتقد به پایش ‌قلمرو در «داخل‌ محله یا مجاور آن» هستند. نتایج با مدل استنباط آماری ناپارامتریک کروسکال والیس (جدول 9) آزمون و معنا‌داری ارتباط سطح محله با پایش فضای دور از محله و نیز پایش فضاهای داخل با خطای000/0 تأیید شد.

شکل 9: تأثیر سطح اقتصادی اجتماعی محله بر رویکرد شهروندان به پایش فضای عمومی «دور از محله‌شان (منبع: نتایج پژوهش)

Figure 9: The effect of the socioeconomic level of the neighborhood on the citizens' approach to monitoring

شکل 10: تأثیر سطح اقتصادی اجتماعی محله بر رویکرد شهروندان به پایش فضای عمومی «داخل و مجاور محله‌شان» (منبع: نتایج پژوهش)

Figure 10: The influence of the socioeconomic level of the neighborhood on the citizens' approach to monitoring

جدول 9: آزمون رابطۀ سطح‌ موقعیت اقتصادی اجتماعی محله و تمایل شهروندان به پایش فضای عمومی

Table 9: The test of the relationship between the neighborhood's socio-economic status and the monitoring

منبع: نتایج پژوهش 1403

نتیجه‌گیری

موارد همسانی و تفاوت یافته‌های این پژوهش با دیدگاه‌ها و پژوهش‌های دیگران به این ترتیب است که پژوهش حاضر با نظریۀ جین‌جیکوب (تمرکز بر طراحی شهری و نوع و ترکیب کاربری‌ها به‌عنوان عامل انحصاری تمایل شهروندان به قلمروپایی) (Askarizad et al., 2024; Jacobs, 1961) به‌طور کامل همخوانی ندارد؛ زیرا نتایج پژوهش حاضر آشکار‌ساخت عواملی مانند سطح‌ اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و فضایی، سطح و تراز محلۀ‌ سکونت، گروه سنی، سطح سواد و تحصیلات و نوع شغل نیز با تمایل شهروندان به پایش و کنترل فضاهای شهر مرتبط است. یافته‌های این مطالعه به‌صورت عام با دیدگاه‌های Sarwar & Khan  (2024)، Harumain et al. (2024)، Hopman (2024)، Helmy (2024)، Lehmann (2023) از‌جهت اثربخشی حضور فعّالانۀ افراد در فضاهای شهری، خیابان‌های پرجنب‌وجوش، حضور فروشندگان، ساکنان و عابران در تأمین امنیت شهرها با نظارت طبیعی مردم و اینکه امنیت شهری را نمی‌توان تنها با حضور پلیس یا ابزارهای نظارتی رسمی تأمین کرد، هم‌راستاست. جمع‌بندی، تحلیل و تبیین نتایج نشان داد که تمایل شهروندان به پایش و نظارت فضاهای ‌عمومی دور از محله‌ 45 % و تمایل به پایش فضاهای عمومی داخل یا مجاور محله 65 % بود. برخلاف اینکه انتظار می‌‌رفت شهروندان میانسال و بالاتر به‌دلیل باورهای به‌نسبت سنتی بیشتر خواهان پایش فضاهای دور از محله‌شان باشند، نتایج نشان داد که شهروندان 40 ساله و بیشتر به‌تدریج نوعی محافظه‌کاری را پیشه کرده‌اند و به‌خاطر احتیاط، تجربۀ زیسته و کاهش توانایی جسمی و ذهنی تا 70 سالگی با روندی کاهشی تمایلشان به پایش فضای ‌عمومی دور از محله کاهش می‌یابد (شهروندان 40 ساله و بیشتر از حدود 56 % در40 سالگی به‌تدریج به صفر و به گروه بالای 70 سال می‌رسند. معناداری یافته‌ها با مدل استنباط آماری Somers' d تأیید شد). جنسیت شهروندان بر پایش فضای عمومی مؤثر بود. اگر‌چه انتظار می‌رفت پاسخگویان زن به‌دلیل احتیاط و محافظه‌کاری تمایل کمتری به پایش فضاهای عمومی دور از محله‌شان نشان می‌دهند، 63 % پاسخگویان زن در‌مقابل 38 % پاسخگویان مرد تمایل به پایش فضاهای فوق داشتند. این نتایج با مدل Chi-Square و مدل استنباط آماری Somers' d آزمون و تأیید شد؛ البته جنسیت شهروندان در رویکردشان به پایش فضای داخل و مجاور محله تفاوت معنا‌داری نداشت. نکتۀ دیگری که برای محقق غیرقابل انتظار بود، عدم تأثیر تأهل پاسخگویان بر رویکردشان نسبت به پایش و نظارت فضاهای عمومی (خیابان و پارک و ...) بود. به این اعتبار که ازدواج یا مجرد بودن پاسخگویان تأثیر معنا‌داری بر رویکردشان به پایش فضای عمومی اعم از دور از محله یا داخل و مجاور محله نداشت. وضعیت مشابه دربارۀ تأثیر نوع مالکیت شهروندان (مالک – مستأجر) هم دیده شد. حال آنکه انتظار می‌رفت شهروندانی که مالک هستند، رویکردشان به پایش فضای عمومی (اعم از داخل محله‌شان یا دور از محله‌شان) بیشتر باشد؛ اما نتایج تحلیل و آزمون استنباط آماری چنین چیزی را نشان نداد.

تحلیل رابطۀ سواد با رویکرد شهروندان به پایش قلمرو حاکی از این بود که پاسخگویان بی‌سواد به‌دلایلی همچون نگرش‌های سنتی و هنجارمندی در فضاهای دور از محله در حد70 % و در داخل و مجاور محله‌شان درحد 90 % تمایل به پاییش و نظارت داشتند. اگرچه بین سواد پاسخگویان و تمایلشان به پایش فضای عمومی ارتباط وجود داشت، میزان تمایل به پایش فضاهای ‌عمومی برای فضاهای دور از محلۀ زندگی و فضاهای نزدیک به محله زندگی متفاوت بود. تحلیل تأثیر سابقۀ اقامت شهروندان نشان داد که سابقۀ اقامت شهروندان سبب شده است میل آنها به نظارت و پایش فضاهای‌ عمومی بیشتر باشد. فقط پاسخگویانی که سابقۀ اقامتشان 11 تا 30 سال بود، تمایل به نظارت و پایش فضای عمومی دور از محله‌شان داشتند. معناداری نتایج با مدل استنباط آماری ناپارامتریک Somers' d آزمون و با سطح خطای نه‌چندان مناسب 048/0 تقریباً تأیید شد. ضریب همبستگی میان سابقۀ اقامت در محله و تمایل به نظارت و پایش فضای ‌عمومی دور از محله نیز با مدل استنباط آماری Spearman's rho (مناسب داده‌های رتبه‌ای) تحلیل و رد شد؛ زیرا ضریب همبستگی معنا‌دار نبود. بازتاب محل تولد شهروندان در تبیین رویکردشان به نظارت و پایش فضای عمومی، تحلیل برای فضاهای عمومی دور از محله و آزمون نتایج با مدل  Kruskal Wallis Testنشان‌دهندۀ معنا‌داری این ارتباط فقط برای فضاهای عمومی دور از محلۀ سکونت شهروندان بود. به این اعتبار که متولدین شهرهای کوچک تمایل بیشتری برای پایش و نظارت داشتند؛ اما بازتاب محل تولد شهروندان برای فضاهای داخل یا مجاور محله فاقد اثری معنا‌دار بود. تحلیل رابطۀ سطح اقتصادی - اجتماعی محله و رویکرد شهروندان به پایش فضای‌ عمومی نشان‌دهندۀ این بود که برمبنای دیدگاه جین‌جیکوب در مبحث چشم خیابان یا چشم‌های ناظر مردم در خیابان انتظار می‌رفت، فقط ساکنان محله‌های با سطح پایین شهر میزان تمایل بیشتری نسبت به محله‌های مدرن، جدید و سطح بالای شهر برای پایش قلمرو (خیابان و پارک) داشته باشند؛ اما به‌گونۀ چشمگیری شهروندان محلۀ خیلی بالای شهر نیز تمایل به پایش و نظارت فضاهای عمومی دور از محلۀ خود داشتند. واقعیت‌ها نشان داد که 74 % شهروندان ساکن در محله‌های خیلی‌ بالای شهر تمایل به پایش فضاهای داخل محله و مجاور محله‌شان و 61 % تمایل به پایش فضاهای عمومی دور از محله داشتند. این شاخص برای شهروندان ساکن در محله‌های متوسط به‌ترتیب معادل 42 % و 47 % بود و برای شهروندان ساکن در محله‌های خیلی پایین شهر به‌ترتیب معادل تقریباً 80 % و 85 % بود. به این اعتبار به نظر می‌رسد که شهروندان محله‌های متوسط کمترین میزان تمایل به پایش فضای عمومی و شهروندان محله‌های با سطح خیلی پایین بیشترین تمایل را به پایش فضاهای عمومی داشتند.

جمع‌بندی یافته‌ها آشکار کرد که میزان تمایل شهروندان به قلمروپایی به میزان چشمگیر و معنا‌داری با میزان سواد و تحصیلات شهروندان، سطح و تراز اجتماعی، اقتصادی و کالبدی فضایی محلۀ سکونت، نوع شغل شهروندان تبیین می‌شود؛ بنابراین نباید فقط بر عوامل طراحی شهری و منطقه‌بندی کاربری‌های اراضی تکیه کرد. درادامه، با دو رویکرد پیشنهاد‌هایی ارائه می‌شود: پیشنهاد اول برآمده از یافته‌های پژوهش و پیشنهاد دوم برای ادامۀ پژوهش‌های بعدی و تکمیلی است؛ اما با توجه به یافته‌های پژوهش باید برندسازی در‌زمینۀ گسترش مسئولیت‌پذیری آحاد جامعه، تشویق و پاداش معنوی و رسانه‌ای برای شهروندانی که انگیزه و علاقه به پایش و کنترل فضاهای شهری با الگوسازی دارند، مد‌نظر قرار گیرد تا امکان نظارت غیر‌رسمی و اتکای کمتر به پلیس و نظارت رسمی فراهم شود. همچنین، برای تداوم پژوهش کنونی و دستیابی به تعمیم بیشتر نتایج پیشنهاد می‌شود با رویکردی آسیب‌شناسانه و مبتنی بر گونه‌شناسی انواع رفتارهای هنجارشکنانه و گونه‌شناسی انواع واکنش‌های ممکن و مطلوب شهروندان واکاوی شود. این امیدواری وجود دارد که کارشناسان حوزۀ برنامه‌ریزی شهری، جغرافیای اجتماعی و به‌صورت خاص، مدیریت شهری با توجه به تبیین نسبی پراکنش فضایی رویکرد شهروندان به پایش، نظارت و کنترل فضاهای عمومی در راهبردها، سیاست‌های اجرایی، برنامه‌ها و به‌ویژه طرح‌های جامع و طرح‌های موضوعی و موضعی به این مهم توجه کنند.