روی لبه زندگی: چالشی بر آغاز سالمندی موفق

مقدمه و بیان مسئله

بهبود شرایط اجتماعی و اقتصادی در سایۀ رشد فناوری همراه با بهبود شرایط بهداشتی و مراقبت‌های پزشکی که موجب کاهش نرخ مرگ‌ومیر و افزایش امید به زندگی شده، مهم‌ترین دلایل سالمندی جمعیت در جوامع معاصر است (Lunenfeld & Stratton, 2013). «گزارش‎‌های متعددی در سطوح منطقه‎‌ای و بین‌المللی نشان می‌دهند، هم‌زمان با رشد توسعه‌یافتگی، اعمال سیاست‌های کنترل موالید، کاهش نرخ باروری همراه با کاهش نرخ مرگ‌ومیر موجب شده، سالمندشدن جوامع گریزناپذیر شود» (Fauser et al., 2024). «فرایند توسعۀ اقتصادی به همراه پیشرفت‌های حوزۀ سلامت که منجر به بهبود استانداردهای زندگی شده، موجب افزایش طول عمر و امید به زندگی در مناطق مختلف جهان شده است» (عربی و شاه‌جمالی، 1399). به‌عبارت‌دیگر «سالمندی جمعیت یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهایی است که وام‌دار پیشرفت، رشد فناوری، گسترش مراقبت‌های بهداشتی اولیه، اجرای موفقیت‌آمیز برنامۀ تنظیم خانواده، بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی است» (رازقی نصرآباد و همکاران، 1399: 56).

«در بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه تغییرات جمعیتی، آهنگ رشد شدیدتری دارند. جمعیت‌شناسان بیان می‎‌کنند جمعیت سالمندان در کشورهای درحال‌توسعه در سال‎‌های 2025 و 2050 به ترتیب به 75 و 85درصد کل جمعیت خواهد رسید» (نوری و فارسی، 1397: 267). شواهد جمعیتی و آمارها حاکی‌از‌آن هستند که جامعۀ‎‌ ایران نیز به سوی سالمندی جمعیت پیش می‎‌رود. ‌براساس سرشماری سال 2016 تعداد سالمندان ایران هفت‌ونیم میلیون نفر، معادل 3/9درصد جمعیت در کشور بوده که در سال 2020 از هشت میلیون نفر پیشی گرفته است و هم‌اکنون نزدیک به 10درصد جمعیت کشور را تشکیل می‎‌دهد (پروائی و آزاد ارمکی، 1400: 11-10) و «پژوهش‎‌های متعدد جمعیت‌شناسان نشان می‎‌دهد کشور با شتاب هرچه‌تمام به‌سوی سالمندشدن پیش می‌رود و به‌زودی نیمی از جمعیت ایران را سالمندان تشکیل می‎‌دهند» (آقایاری هیر و همکاران، 1396). براساس آخرین آمار رسمی موجود «در سال 1395، اراک با جمعیتی بالغ بر 520 هزار نفر، به جمعیتی سالمند حدود 53 هزار نفر دست یافته است که 20درصد از کل را تشکیل می‌دهد. در این میان، زنان با 51درصد بر مردان 49درصد غلبه دارند و میانگین سنی این گروه به 65 سال می‌رسد. این آمار نشان‌دهندۀ رشد جمعیت سالمندان در اراک و نیاز به برنامه‌ریزی‌های ویژه برای این قشر آسیب‌پذیر است، به‌ویژه که استان مرکزی به‌عنوان سومین استان سال‌خوردۀ ایران شناخته می‌شود» (زنجری و صادقی، 1399).

افزایش روزافزون جمعیت سالمند که از آن با عنوان خاکستری‌شدن جمعیت یاد می‎‌شود، بار بیشتری را برای تأمین نیازهای اجتماعی، خدمات شهرسازی، خدمات بهداشتی و رفاهی بر دوش دولت‌‌ها می‎‌گذارد (Alimoradzadeh, 2025). برنامه‌ریزان اجتماعی و سیاست‌مداران باید در پژوهش‎‌ها و برنامه‌‌های خود به این گروه اجتماعی و شرایط بهزیستی آنها توجه کنند. آگاهی‌یافتن از ویژگی‌‌های اجتماعی، مسائل، چالش‌ها و نیازهای جامعۀ سالمندان سبب تعهد بیشتری به دغدغه‎‌های موجود در این زمینه می‌شود و درک بهتر از روند تغییرات جمعیتی، امکان سیاست‌گذاری و برنامه‎‌ریزی‎‌ها در این زمینه را بهبود می‌دهد. در کشورهایی که با چالش‌های اقتصادی و از دست رفتن ارزش اقتصادی اموال و دارایی‌‌های افراد روبه‌رو هستند، سالمندان به دلیل محدودیت در دسترسی به فرصت‌ها و منابع تأمین و تسهیل‌کنندۀ زندگی نیازمند توجه ویژه‌ای هستند. «پیری جمعیت در کشورهای درحال‌توسعه نگرانی بیشتری را به همراه دارد؛ چون درآمدهای سرانه در این کشورها پایین است و افراد بدون پس‌انداز کافی از بازار کار خارج می‌شوند و به دلیل سازوکار نامناسب بیمه‌های اجتماعی به‌محض بروز مشکلات، هزینه‌های کمرشکن به افراد تحمیل می‌شود» (عربی و شاه‌جمالی، 1399). «شکاف و نابرابری‎‌های سنی در مشارکت‎‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می‎‌تواند روند توسعۀ جوامع را تحت ‌‌تأثیر قرار دهد. سالمندان به‌عنوان سرمایۀ انسانی منابع ارزشمندی محسوب می‎‌شوند که در جامعه می‎‌توانند نقش بسزایی ایفا کنند» (صفری و همکاران، 1399). «مسیر تحولات و توسعه تنها با بازیگری نسل جوان صورت‌بندی نمی‎‌شود. درکنار نسل جوان و میان‌سال، نسل سالمند نیز می‎‌تواند نیروی عمدۀ تغییرات باشد و این تغییرات می‎‌تواند مسیر توسعه و دموکراسی را تسهیل کند» (پروائی و آزاد ارمکی، 1400). نقش‎‌هایی که سالمندان می‌توانند در جامعه ایفا کنند، در ابعاد مختلفی قابل‌بحث و بررسی است؛ اما به‌لحاظ اجتماعی و فرهنگی «سالمندان به‌عنوان نگهداران تجربه‌ها و دانش‌های گذشته، نقش مهمی در حفظ و انتقال فرهنگ و تاریخ جامعه دارند. آنها می‌توانند از تجربیات خود به‌عنوان منابع زنده استفاده کنند و به نسل‌های جوان ارزش‌ها، رفتارها و سنت‌های فرهنگی را آموزش دهند» (Fisher et al., 2019).

باوجود اینکه در تعاریف سازمان بهداشت جهانی سن 60 سال، سن ورود و پاگذاشتن به سنین سالمندی معرفی شده است (The World Health Organization, 2021)، اما درگفتمان‎‌های نسل جدید حوزۀ سالمندشناسی و جامعه‎‌شناسی سالمندی، تعریف سالمندی با تکیه بر مقولۀ سن از مقبولیت کمتری برخوردار است (Orimo et al., 2006) و تعریف سالمندی با تکیه بر استقلال عملکردی فرد صحیح‌تر به نظر می‎‌رسد؛ براین‌اساس «سالمند فردی است که استقلال عملکردی خود را از دست‌ داده است و برای انجام کارهای روزمره به دیگران نیاز داشته باشد» (Shoko, 2018). بیشتر اندیشمندان این حوزه غالباً نه به مقولۀ‎‌ سن، بلکه به چگونگی گذران دورۀ سالمندی توجه نشان می‎‌دهند و براین‌اساس راهبرد سالمندی موفق^[1] به یکی از موضوعات مهم این حوزه بدل شده است.

مفهوم سالمندی موفق و الگوهای آن در سال‎‌های اخیر از راهبردهای مهمی است که جامعه‎‌شناسان و سیاست‎‌گذاران در حوزۀ سالمندی برای مقابله با چالش‎‌های سالمندی به آن توجه می‌کنند (Seow et al., 2025). سالمندی موفق را نخستین بار رابرت هاویگورست^[2] مطرح کرد. او و همکارانش (1963) اظهار کردند: «فردی که به شکل مطلوب و مناسب سالمند می‎‌شود فعال می‎‌ماند، در برابر کوچک‌شدن دنیای اجتماعی خود مقاومت نشان می‎‌دهد. او فعالیت دوران میان‌سالی را تا زمانی که ممکن است حفظ می‎‌کند و سپس جایگزین‎‌هایی برای آن دسته از فعالیت‎‌ها که مجبور به رهاکردنش است، پیدا می‎‌کند» (براون و همکاران^[3]، 1402: 75). ازنظر هاویگورست سالمندی موفق با رضایت از زندگی و شادکامی در سطوح فردی و بهزیستی ذهنی همراه است. او سالمندی موفق را به‌عنوان افزایش سال‎‌های عمر با جلب رضایت از زندگی تفسیر کرده است (ساسانی‎‌پور و شهبازیان، 1401: 834). سالمندی موفق این تصور رایج را از میان برداشت که پیری همیشه با کاهش عملکرد، گوشه‌نشینی و منزوی‌شدن، زوال عقل و عدم سلامت روان همراه است. الگوی سالمندی موفق نشان می‎‌دهد که می‎‌توان سالمند بود، ولی استقلال عملکرد، روابط گسترده و سالم با محیط پیرامون و سلامت روان داشت (Urtamo, 2019).

لازمۀ نقش‌آفرینی سالمندان به‌عنوان گروهی حساس و آسیب پذیر قبل از هرچیز توجه به نیازها و چالش‎‌های آنان است (Eltayeb et al., 2012). «سالمندان به‌عنوان نیروی کار باتجربه می‌توانند در اقتصاد جامعه نقش مؤثری داشته باشند. آنها می‌توانند در صنایع مختلف به‌عنوان مشاوران یا کارگران ماهر مشغول به کار شوند و به تولید و رشد اقتصادی کمک کنند» (Tkemaladze, 2025). همچنین سالمندان می‌توانند «نقش مهمی در تقاضای بازار و تحرک اقتصادی داشته باشند. برای شرکت‌ها و کسب‌وکارها استفاده از نیازها و تمایلات سالمندان می‌تواند فرصت‌های جدیدی برای بازاریابی و فروش ایجاد کند» (Mason & Lee, 2011). لازم به توجه است که نگهداری و حمایت از سالمندان به‌عنوان اعضای فعال جامعه می‌تواند به تقویت ارزش‌های اجتماعی و حفظ همبستگی جامعه کمک کند. این اقدامات می‌تواند به تقویت احساس تعلق و ارتباطات اجتماعی در جامعه و به پایداری فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کمک کند (Fan et al., 2023). در الگوهای سالمندی موفق، اندیشمندان به مؤلفه‎‌ها و مقولات ‌‌تأثیرگذار متفاوت و جدیدتری در حوزۀ سالمندی توجه نشان دادند؛ یکی از این موارد، توجه به اقتصاد و احساس امنیت اقتصادی است (محمدی و همکاران، 1400)، (Zanjari & Momtaz, 2020). برای درک بهتر ‌‌تأثیر اقتصاد بر سالمندی موفق باید به چالش‌ها و نیازهای اقتصادی سالمندان توجه ویژه‌ای کرد. سالمندان غالباً با مشکلاتی چون کاهش درآمد، افزایش هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی و هزینه‌های زندگی مواجه هستند که این عوامل می‌توانند بر کیفیت زندگی آنها ‌‌تأثیر منفی بگذارند.

با واکاوی چالش‌های موجود برای تحقق فرایند سالمندی موفق، پژوهش حاضر در پی ارائۀ تصویری دقیق و ژرفانگر از احساس امنیت اقتصادی و نقش آن در سالمندی موفق است.

چارچوب مفهومی

باوجود سابقۀ نسبتاً طولانی در توجه و مطالعه در باب سالمندی و سالمندی موفق، کاوش‌ها درایجاد تغییر در تعریف‌ها و یافتن مفاهیم مرتبط با آن همچنان ادامه دارد که نشان‌دهندۀ پیچیدگی مفهوم و چندبُعدی بودن آن است.

سالمندی موفق به‌عنوان مفهومی چندبُعدی همواره موضوع بحث‌های علمی و اجتماعی بوده است. راو و کان (1997) این پدیده را با عدم ناتوانی و بیماری، تعامل مثبت با محیط و حفظ سلامت روان و عملکرد ذهنی مرتبط می‌دانند (Rowe & Kahn, 1997)؛ بااین‌حال، رایلی (1998) و دیگر پژوهشگران مانند روبینشتاین و مدیروس (2015) ‌تأکید دارند که سالمندی به‌طور کامل متأثر از عوامل فردی نیست و باید به‌عنوان فرایندی اجتماعی-اقتصادی و فرهنگی در نظر گرفته شود. این نگرش بر اهمیت نابرابری‌های اجتماعی، شرایط زندگی، فقر، ساختار خانواده و ویژگی‌های محیطی در شکل‌گیری دوران پیری ‌تأکید می‌کند (Chard et al., 2017).

از منظر بالتیس و بالتسیس (2014) تعریف سالمندی موفق نیازمند چارچوب نظری جامع و بوم‌شناختی است که نه‌تنها شاخص‌های ذهنی و عینی را در نظر بگیرد، بلکه آنها را در بافت‌های فرهنگی و اجتماعی بررسی کند (وفایی و همکاران، 1394). این رویکرد به‌ویژه بر اصل بهینه‌سازی انتخابی ‌تأکید دارد که بیان می‌کند با افزایش سن، افراد با ضررها و دستاوردهای اجتناب‌ناپذیری مواجه می‌شوند؛ در این راستا، سالمندان باید مهارت‌هایی را برای مدیریت این چالش‌ها توسعه دهند؛ به‌عبارتی‌دیگر، آنها باید توانایی انتخاب بخش‌های کلیدی زندگی خود را داشته باشند که مایل به حفظ آن هستند، فرصت‌های موجود را بهینه کنند و در صورت لزوم، راهکارهایی برای جبران ضررها بیابند.

این فرایند بهینه‌سازی و جبران به‌عنوان یک سازوکار پویا و پیچیده در طول زندگی فرد شکل می‌گیرد و در مراحل پایانی زندگی به‌ویژه حادتر و بارزتر می‌شود (براون و همکاران، 1402)؛ بنابراین، درک سالمندی موفق مستلزم توجه به تعاملات پیچیده میان عوامل فردی و اجتماعی است. این تعاملات نه‌تنها بر کیفیت زندگی سالمندان ‌‌تأثیر می‌گذارد، بلکه می‌تواند بر ساختار اجتماعی و فرهنگی جوامع نیز ‌‌تأثیرگذار باشد. باتوجه‌به این نکات، ضروری است که سیاست‌های عمومی و برنامه‌های اجتماعی به‌گونه‌ای طراحی شوند که نه‌تنها بر بهبود شرایط فردی سالمندان تمرکز کنند، بلکه به تقویت شبکه‌های اجتماعی، کاهش نابرابری‌ها و افزایش دسترسی به منابع حمایتی نیز بپردازند. این رویکرد جامع می‌تواند به تحقق سالمندی موفق در جوامع مختلف کمک کند و زمینه‌ساز ارتقای کیفیت زندگی سالمندان شود.

رایف^[4] (2009) شش بُعد رابطۀ مثبت با دیگران، پذیرش خود، خودمختاری و توانایی انجام کارهای شخصی، هدفمندبودن در زندگی، رشد و تحولات فردی، رابطۀ موثر با محیط پیرامونی (وفائی و همکاران، 1394) و چاب و اسمیت^[5](2006) نیز بهزیستی درونی و رضایت از زندگی و طول عمر (باولی بهمئی، 1395) را برای سالمندی موفق مطرح کرده‎‌اند. ‌براساس مطالعات انجام‌یافته برای پژوهش حاضر، جدول 1 به خلاصه‌ای از نظریات مرتبط با سالمندی موفق و عوامل مرتبط با آن به ترتیب تاریخی اشاره دارد. پژوهش حاضر مبتنی‌بر نظریۀ داده‌بنیاد انجام یافته است؛ اما برای غنای بیشتر تحلیل‌ها و تبیین یافته‌ها به نظریات موجود نیز توجه شده است تا ارتباطات میان داده‌ها در یک چارچوب مفهومی قرار گیرد و ‌به‌این‌ترتیب فهم عمیق‌تری از موضوع پژوهش حاصل و ارتباط بین یافته‌ها و نظریه‌‌ها بهتر معلوم شود. همچنین استفاده ازنظریه‌ها به تقویت اعتبار یافته‌ها کمک می‌کند و امکان ایجاد بینش‌های جدید و حساسیت نظری را نیز فراهم می‌آورد. درواقع نظریه‌ها به تقویت تحلیل‌های علمی پژوهش کمک می‌کنند و موجب قوت یافته‌ها می‌شوند؛ چون امکان کشف بینش‌های جدیدی را فراهم می‌کنند که ممکن است بدون چارچوب نظری قابل‌شناسایی نباشند.

جدول 1- نظریات مرتبط با سالمندی

Table 1- Theories Related to Aging

با دقت بر نظریه‌های موجود مشاهده می‌شود که یکی از مهم‌ترین مسائل اشاره‌شده در این تئوری‌ها تفاوت بین دنیای اجتماعی سالمندان با دیگر گروه‌های اجتماعی است که از موضوعات مهم در سالمندی موفق است؛ زیرا همچنان که «در نظریۀ نیکلاس لومان^[9] بر طبقه‌بندی جهان فرد به حوزه‌های آشنا و ناآشنا ‌تأکید شده، دنیای آشنا حیطۀ هنجارها و عادت‌هایی است که برای حفظ انسجام در سیستم اجتماعی کافی است» (یاری و هزارجریبی، 1391)، ورود به جهانی که بیشتر حوزه‌های آن دنیای ناآشنا است، احساس ناامنی به وجود می‌آورد و ‌به‌این‌ترتیب برخی فعالیت‌هایی متوقف می‌شود که برای پویایی اجتماعی اقتصادی ضروری است. در زمینۀ احساس ناامنی و ‌‌تأثیر آن بر کیفیت زندگی نظریه‌های متعددی وجود دارد؛ ازجمله نظریۀ «چرخۀ زندگی» فرانکو مودیگلیانی^[10] (1950) که به ‌‌تأثیر ناامنی اقتصادی ناشی از تغییرات اقتصادی بر کیفیت زندگی اشاره دارد و پژوهش حاضر برای ایجاد حساسیت نظری درخصوص دستیابی سالمندان به سالمندی موفق به آن توجه کرده ‌است (Chard et al., 2017).

پیشینۀ تجربی

پژوهش‌های انجام‌شده در زمینۀ سالمندی موفق متعدد است و به ‌‌تأثیر عوامل مختلف اقتصادی، اجتماغی، فرهنگی، پزشکی و روان‌شناختی پرداخته‌اند. پژوهش‌‌ها درخصوص ‌‌تأثیر عوامل اقتصادی بر سالمندی موفق نشان می‌دهد که وضعیت اقتصادی سالمندان ‌‌تأثیر درخور توجهی بر سرزندگی و هیجانات مثبت آنها دارد؛ از آن جمله: محمدی و همکاران، (1400) اشاره کرده‌اند که اقتصاد می‌تواند به‌عنوان عاملی ‌‌تأثیرگذار در سالمندی موفق در نظر گرفته شود. افرا و همکاران، (1399) و باولی بهمئی (1395) نیز به نقش سرمایۀ اقتصادی در بهبود کیفیت زندگی سالمندان ‌تأکید کرده‌اند.

در تحقیق اوتاکی و همکاران[11] (2018) با عنوان «رابطۀ بین امنیت اقتصادی و سلامت خودانگاری در سالمندان ژاپنی که تنها زندگی می‌کنند»، 3532 سالمند در غرب ژاپن ازطریق پرسش‌نامه‌ای ارزیابی شدند. نتایج تحقیق نشان داد که بیش از 60درصد پاسخ‌دهندگان احساس ناامنی اقتصادی دارند و سلامت سالمندانی که احساس امنیت اقتصادی داشتند، به‌طور معناداری بالاتر ارزیابی شده است.

مطالعه‌ای دیگر توسط التمیمی[12] (2016) نشان می‌دهد که درآمد و پس‌انداز اقتصادی دو عامل کلیدی در سالمندی موفق هستند. نتایج این پژوهش حاکی‌ازآن است که سالمندانی که از پس‌انداز کافی برخوردارند، احساس بهزیستی بیشتری گزارش کرده‌اند. تحقیقات علی‌پور و همکاران (1399)، حکمت‌پور و همکاران (1392) و امین[13]  (2017)نیز رابطۀ معناداری را بین کیفیت زندگی، وضعیت تأهل و درآمد ماهیانه تأیید کرده‌اند. کن ورثی[14] (2010) نیز ‌تأکید کرده که امنیت اقتصادی فردی شامل درآمد کافی، دارایی و مخارج مناسب، ازجمله عواملی است که بر کیفیت زندگی ‌‌تأثیر می‌گذارد. تهدیدات این امنیت شامل درآمد پایین، فقدان درآمد در دوران پیری یا ناتوانی، کاهش درآمد ناشی از بیکاری یا بیماری و از دست رفتن دارایی‌ها در شرایط بحرانی است. فقدان امنیت اقتصادی می‌تواند به کاهش کیفیت زندگی، شادکامی و افزایش فشار روانی منجر شود.

دهار[15] (2014) مطالعه‌ای در کلکتۀ هند با محوریت «مشارکت نیروی کار در میان سالمندان» انجام داده است. یافته‌های این پژوهش نیز نشان می‌دهد که بسیاری از سالمندان پس از بازنشستگی به مشاغل با دستمزد پایین روی می‌آورند که معمولاً با فرسودگی بیشتری همراه است. فاستر و واکر[16] (2015) بیان می‌کنند که مفهوم سالمندی موفق به‌شدت متأثر از عوامل اقتصادی قرار دارد. پژوهش سیایرانو و همکاران[17] (2008) نیز ‌تأکید می‌کند که مشاغل نیمه‌وقت می‌تواند احساس استقلال و امنیت روانی را در سالمندان افزایش دهد و این مهم می‌تواند به احساس رضایت از زندگی بیشتر برای این قشر منجر شود.

تحقیقات دیگر در زمینۀ سالمندی موفق، بر نقش عوامل اجتماعی و فرهنگی ‌تأکید کرده‌اند. ناصح و همکاران (1402) با استفاده از روش تحلیل محتوا به نقش مهم «سلامت جسمی، روانی و اجتماعی»، «مشارکت فعال در جامعه» و «عدم وابستگی به دیگران» در سالمندی موفق اشاره کرده‌اند. پژوهش‌های حکمت‌پور و همکاران (1392)، شهبازی‌رام (1402)، عبدی (1399)، Barrios (2020) و Abd El-Mottelb  (2018) این موارد را تأیید کرده‌اند. همچنین طبق نتایج تحقیقات علی‌پور و همکاران (1399)، (Essuman & Mate-Kole, 2021)  (Rojo-Perez et al., 2022) تحصیلات نیز به‌عنوان یکی از عوامل مهم مؤثر بر سالمندی موفق شناخته شده است. پژوهش‌های دانشفر (1402) و سیدی (1399) بر اهمیت ارتباطات خانوادگی و اجتماعی ‌تأکید دارند. عبدخدایی (1397) در جست‌وجوی مدل پیش‌بینی‌کنندۀ سالمندی موفق بر روابط اجتماعی قوی و فعالیت‌های درآمدزا یا داوطلبانه و وفایی و همکاران، (1394) بر مسئولیت‌پذیری فردی و داشتن سبک زندگی سلامت‌محور در دستیابی به سالمندی موفق ‌تأکید کرده‌اند. آهی‎‌اندی و رزاقی (1396) نیز احترام را به‌عنوان شاخص فرهنگی مهم در دوران سالمندی ایرانیان معرفی کرده‌اند. نتایج پژوهش بیرنهولتز و راندز[18] (2010) نیز نشان می‌دهد که صمیمیت خانوادگی، سرزندگی، تمایل به پیشرفت و حمایت اجتماعی ادراک‌شده ازجمله عوامل مهم در سالمندی موفق محسوب می‌شود.

پژوهش‌هایی که عوامل روان‌شناختی را بررسی کرده‌اند، رابطۀ معناداری بین مؤلفه‌های امیدواری، خوش‌بینی، تاب‌آوری و خودکارآمدی با سالمندی موفق را نشان داده‌اند. ازجمله، پژوهش‌‌های جهانبازی (1398) و قاسمی‌آذر (1399) که یافته‌های آن را مطالعات محمدی و فردابراهیمی (1402)، شهبازی‌رام (1402) تأیید کرده است. پژوهش گالیانا و همکاران[19] (2016) در تحقیق خود به چالش‌های مهمی مانند شیوع ویروس اچ آی وی، ناکارآمدی سیستم‌های حمایتی و مشاوره‌ای و محرومیت نسبی از خدمات بهداشتی و درمانی اشاره کردند که بر سالمندی موفق ‌‌تأثیر منفی می‌گذارد. در پژوهش‌های گودس و همکاران[20] (2023) و آدامک و همکاران[21] (2022) امنیت غذایی و تغذیۀ سالم به‌عنوان عوامل کلیدی در سالمندی موفق مطرح شده‌اند. انوار و مسعود[22] (2022) نیز در پاکستان نشان دادند که کلیشه‌های منفی می‌توانند رنج سالمندان را در جامعه افزایش دهند.

با جمع‌بندی نتایج پژوهش‌‌های پیشین می‌توان گفت که باوجود اهمیت روزافزون سالمندی و گذران آن به شکل موفق، پژوهش‌های محدودی نقش اقتصاد را در این فرایند بررسی کرده‌اند و بیشتر پژوهش‌ها معطوف به عوامل اجتماعی، فرهنگی، پزشکی و بهداشتی شده‌ است؛ درحالی‌که باتوجه‌به تغییرات مداوم شرایط اقتصادی و ‌‌تأثیر اقتصاد بر سایر مؤلفه‌های اجتماعی، فرهنگی و بهداشتی نیاز به پژوهش در این زمینه بیشتر احساس می‌شود. این پژوهش تلاش دارد با بررسی عمیق‌ و ژرفانگر بر سالمندی موفق، چالش‌های اقتصادی بر سالمندی موفق را تحلیل و واکاوی کند و امید دارد نتایج آن برای برنامه‌ریزان در جهت بهبود شرایط زندگی سالمندان و گذران این دوران مفید باشد.

روش تحقیق

پژوهش حاضر از نوع پژوهش‌های کیفی است و با استفاده از استراتژی نظریۀ داده‎‌بنیاد انجام شده است. «در این شیوه با کشف مقوله‎‌های مرکزی و فرعی سالمندی موفق و ارتباط مقولات کشف‌شده با یکدیگر درنهایت الگویی پارادایمی ارائه می‌شود» (استراوس و کوربین^[23]، 1394). انتخاب نمونه به شیوۀ نمونه‎‌گیری هدفمند با مد نظر قراردادن رسیدن به بیشترین تنوع انجام شده و هم‌زمان با فرایند جمع‌آوری، داده‌ها کدگذاری و تحلیل شدند. نمونه‌گیری زمانی متوقف شده است که اشباع نظری حاصل شده و پژوهشگر به دادۀ جدیدی از خلال مصاحبه‎‌ها با شرکت‎‌کنندگان دست‌ نیافته ‌است. جامعۀ هدف پژوهش حاضر سالمندان شهر اراک است. در انتخاب شرکت‌کنندگان در پژوهش با اتکا به شیوۀ نمونه‌گیری هدفمند از ورود سالمندان ناهمگن و با شرایط مختلف به نمونه‎‌های هدف استفاده شده است و سعی شده است به اصل رعایت حداکثر تنوع توجه شود. در جریان پژوهش با 25 نفر از سالمندان در مناطق مختلف شهر اراک با رعایت تنوع در سن، جنسیت، منطقۀ زندگی، وضعیت تهل، میزان درآمد، تحصیلات و شغل، مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته انجام شده است. همچنین در معیارهای ورود شرکت‌کنندگان به این پژوهش دارابودن حداقل 65 سال و نداشتن مشکلات شناختی و روانی قابل‌رویت، مدنظر پژوهشگر قرار گرفته است. تمامی مصاحبه‌های انجام ‌شده به‌طور کامل ضبط شد و بلافاصله پس از پایان هر مصاحبه، پژوهشگر متن گفت‌وگو را به‌صورت مکتوب درآورد. در مواردی که برخی از مشارکت‌کنندگان تمایل به ضبط صدایشان نداشتند، به‌منظور رعایت اصول اخلاقی پژوهش، پژوهشگر مطالب آنها را در ذهن خود نگه می‌داشت و پس از پایان مصاحبه، آنها را به شکل نوشتاری ثبت می‌کرد. مصاحبه‎‌‌‌ها به‌صورت انفرادی انجام شده و هر مصاحبه حداکثر 70 و حداقل30 دقیقه طول کشیده است. در مصاحبه سؤالاتی نظیر «امنیت اقتصادی برای شما چه معنایی دارد؟ و چگونه آن را تجربه می‌کنید؟»، «چه عواملی به احساس امنیت اقتصادی شما کمک کرده؟»، «تغییرات اقتصادی اخیر چگونه و چه ‌‌تأثیری بر کیفیت زندگی شما داشته است؟»، «به نظر شما چه اقداماتی باید انجام گیرد تا امنیت اقتصادی سالمندان افزایش یابد؟» پرسیده ‎‌شد و درصورت لزوم از سؤالات دیگر مانند «می‎‌توانید بیشتر توضیح دهید؟» یا «می‎‌توانید مثال بزنید؟» و .... استفاده شد.

به‌منظور افزایش اعتبار مطالعه علاوه‌بر چندبُعدی‌سازی داده‌ها با رعایت تنوع مشارکت‌کنندگان، از روش بررسی تخصصی صاحب‌نظران^[24] نیز استفاده شده است و بدین منظور دو نفر از اساتید صاحب‌نظر، کدها، داده‎‌ها و طبقات حاصلشده توسط محقق را به منظ‌ور اطمینان از همخوانی کدها با اظهارات مشارکت‌کنند‎‌گان بررسی و بازبینی کرده‌اند. برای تجزیه‌تحلیل داده‌ها از روش تحلیل و مقایسه ۀمداوم، طی سه مرحلۀ کدگذاری باز، محوری و انتخابی استفاده شده است (استراوس و کوربین، 1394)؛ به این منظور ابتدا تمام مصاحبه‌های انجام‌شده به متن تبدیل شد. سپس عبارات دارای معنای مرتبط با موضوع استخراج و یادداشت شد. در مرحلۀ بعد، مفاهیم دارای همگرایی معنایی کنار هم قرار گرفتند و در مرحلۀ سوم مقولات محوری شناسایی و انتخاب شدند.

بررسی مشخصات دموگرافیک پرسش‎‌شوندگان در این پژوهش نشان می‌دهد که میانگین سنی پاسخ‌گویان 70 است. کمترین سن پاسخ‌گویان 65 سال و بیشترین سن افراد مشارکت‌کننده در پژوهش 83 سال است. از میان افراد شرکت‌کننده، 12 نفر مرد و 13 نفر زن هستند. بررسی وضعیت تأهل پرسش‎‌شوندگان نشان می‎‌دهد 17 نفر متأهل و 8 نفر مجرد بودند. مصاحبه با پاسخ‌گویان در مکان‌های مختلفی ازجمله: منزل شخصی مشارکت‌کننده‎‌، بوستان‌های داخل شهر، کلینیک‎‌های تخصصی بهداشتی و درمانی، سرای سالمندان و بازار سرپوشیدۀ شهر اراک انجام شد. جدول 2 خلاصه‌ای از وضعیت پاسخ‌گویان و کدهای اختصاصی مربوط به آنها ‌براساس کلید کد‌گذاری برای استخراج مفاهیم را نشان می‌دهد.

 جدول2- اطلاعات مشارکت‌کنندگان در پژوهش

Table 2- Participant Information

یافته‌ها

در فرایند پژوهش، محقق تلاش کرده است تا مقولات و مفاهیم مرتبط با سالمندی موفق را ازطریق گفت‌وگو با نمونه‌هایی از جامعۀ هدف و از خلال تجربیات زیستۀ آنها استخراج کند. یافته‌ها نشان می‌دهد که مقولات اقتصادی به‌عنوان پرتکرارترین موضوع در متن مصاحبه‌ها شناسایی شدند؛ ازاین‌رو مقالۀ حاضر به‌صورت اختصاصی موارد مربوط به این بخش از یافته‌ها را مدنظر قرار داده ‌است تا بتواند تحلیل دقیق‌تری از چالش‌های موجود برای سالمندی موفق ارائه کند. خلاصه‌ای از مفاهیم و مقولات مستخرج در ارتباط با موضوع پژوهش در جدول 3 خلاصه ‌شده است.

جدول3- خلاصۀ مضامین استخراج‌شده در پژوهش

Table 3- Summary of extracted themes

دشواری معیشت

دشواری معیشت برای سالمندان به‌طور فزاینده‌ای به چالشی جدی تبدیل شده ‌است. حقوق ماهیانۀ ناکافی بازنشستگی که در بسیاری از موارد تنها بخشی از هزینه‌های زندگی را پوشش می‌دهد، باعث شده تا این گروه از جامعه به سختی روزگار بگذرانند. مشکلات پوشش بیمه‌ای و کمیت خدمات پزشکی نیز بر این دشواری‌ها می‌افزاید. بسیاری از سالمندان به دلیل هزینه‌های بالای درمان و دارو مجبور به انتخاب بین سلامتی و نیازهای اولیه زندگی می‌شوند. در این شرایط، تورم و گرانی مواد غذایی و کالاهای ضروری، به‌ویژه تعرفه‌های آب، برق و گاز فشار بیشتری بر دوش آنها می‌آورد و نیاز به کمک‌های مردمی را تشدید می‌کند. مشارکت‌کنندۀ‌ زن 67 ساله در پژوهش بیان می‌کند:

«کمبود‌های زندگی، کمبود‌های مالی که توی زندگی خودت و بچه‌هات می‌بینی. اعصابت به هم می‌ریزه؛ اینکه پول داری! نداری! کرایه‌نشینی، خوردوخوراک گرون. الآن یک سوپر مارکت می‌ری، باید کم کم دو یا سه تومن از جیب بدی. اینا همش بدبختی و فلاکته.» (کد1)

بانوی دیگری که 79 سال دارد، تجربۀ خود را این‎‌گونه بیان می‌کند:

«چند روز پیش رفتم یک متخصص نوبت گرفتم با ویزیت و دارو تازه بدون آزمایش شد نهصد و پنجاه. مگه می‌شه سمت این دکترا رفت ؟!» (کد9)

نیازهای اولیه مانند غذا، مسکن و خدمات بهداشتی، برق، گاز و... به‌عنوان حقوق بنیادین آنها باید تأمین شود؛ اما در عمل، بسیاری از سالمندان با چالش‌های جدی مواجه‌اند که نه‌تنها بر کیفیت زندگی‌شان ‌‌تأثیر می‌گذارد، بلکه احساس عزت نفس و امنیت آنان را نیز خدشه‌دار می‌کند. خانم 68 ساله‌ای هم بیان کرد:

«خوشحالی یعنی اینکه یک زندگی نرمال داشته باشی. بتونی سفرۀ رنگی پهن کنی. هرکسی که دلت خواست به خونه‌ات دعوت کنی. به‌لحاظ اقتصادی وضعیتت عالی یا خوب باشه؛ ولی وقتی نتونی هیچ‌کدوم اینارو برای خودت بکنی، چه برسه به دیگران. اون دیگه چه زندگیه؟ من یک شوهری دارم، قند داره بیچاره روزی صد دفعه می‌میره و زنده می‌شه. نمی‌تونه فراهم کنه دیگه، پیره. اینکه زندگیمون هر روز بدتر از دیروزه.» (کد4)

درایت اقتصادی

توانایی مدیریت منابع مالی به‌گونه‌ای که فرد بتواند در طول زندگی خود برای آینده‌ای پایدار و مطمئن برنامه‌ریزی کند، شیوه‌ای است که برخی از افراد اتخاذ کرده‌اند. احساس ناامنی دربارۀ آینده باتوجه‌به روندی که آنها در دوران جوانی داشته‌اند، سبب شده است که به پس‌انداز برای سالمندی فکر کنند. سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی مالی برای دوران سالمندی بخشی از نیازهای آنها را تأمین می‌کند. افراد با عادت‌های مدیریت مالی، با پس‌اندازهای کوچک، سرمایه‌گذاری برای حفظ ارزش ثروت و دارایی‌های گروهی از سالمندان را پپشتیبانی می‎‌کند. این اقدامات نه‌تنها به آنها کمک می‌کند تا در دوران سالمندی ازلحاظ مالی مستقل باشند، احساس امنیت و آرامش خاطر را نیز برایشان به ارمغان آورده است؛ به‌عبارت‌دیگر درایت اقتصادی به سالمندان این امکان را می‌دهد که با برنامه‌ریزی‌های دقیق و هوشمندانه، از منابع مالی خود به بهترین نحو استفاده کنند. داشتن برنامه‌های بلندمدت و کوتاه‌مدت مالی به آنها کمک می‌کند تا نیازهای روزمرۀ خود را تأمین کنند و درعین حال از فرصت‌های جدیدی بهره‌برداری کنند که ممکن است در دوران سالمندی پیش بیاید. این رویکرد نه‌تنها کیفیت زندگی آنها را ارتقا می‌دهد، بلکه به آنها اجازه می‌دهد تا با اعتماد‌به‌نفس و استقلال بیشتری به دوران جدید زندگی خود وارد شوند. یکی از مردان که 80 سال دارد، بیان می‌کند:

«آدم باید توی جوونی و زمانی که هنوز بازنشسته نشده، یک اندوخته‌ای برای خودش داشته باشه؛ اما چه کنه ادم که دردش گرونه! من جوون که بودم خیاطی می‌کردم. یک نون بخورونمیر فقط می‌تونستم فراهم کنم. دیگه به اندوخته و پس‌انداز برای روز تنگم نمی‌رسید. البته آدم فکرشم نمی‌کرد که این‌جوری بشه.» (کد18)

خانم 68 ساله‌ای نیز می‌گفت:

«والا قدیمی‌ها راست می‌گفتن؛ وقتی که جیک‌جیک مستونت هست، باید فکر زمستونتم باشه. وقتی جوونی باید فکر کنی یک روز می‌خوایی پیر شی. حالا که فکر نکردیم باید سختیشم بکشیم.» (کد24)

دولت نامرئی

سالمندان انتظار دارند، دولت به‌عنوان نهاد مسئول در تأمین رفاه اجتماعی، توجه ویژه‌ای به مشکلات اقتصادی سالمندان داشته باشد. این توجه می‌تواند شامل ارائۀ حمایت‌های مالی و اجتماعی برای اطمینان از تأمین نیازهای اولیه زندگی سالمندان باشد. ایجاد و حمایت از کسب‌وکارهای کوچک که سالمندان راه‌اندازی می‌کنند، نه‌تنها به آنها کمک می‌کند تا استقلال مالی خود را حفظ کنند، بلکه می‌تواند حس هدفمندی و مشارکت اجتماعی را نیز در آنها تقویت کند. مرد 70ساله‌ای نظرش را این‌گونه اعلام ‌کرد:

«دولت و مسئولین یکم باید به فکر باشن؛ مثل شما که الآن اومدی داری از من سؤال می‌پرسی، باید یکسری آدم بفرستن توی شهرهای مختلف بپرسن از مردم از سالمندا که شما دردتون چیه؟ مرگتون چیه؟ اگر یک جایی نیازه کمک کنند. اگر جایی نیازه دخالت کنن. چه می‌دونم اگر یک جایی چیزی آدم نمی‌دونه، زود خبر بدن، یاد بدن. الآن خیلی از هم‌سن و سال‌های من از این تسهیلاتی که بهشون تعلق می‌گیره یا وام‌هایی که بانک‌ها می‌دن سر در نمیارن که ... .» (کد15)

دیگری که 71ساله بود گفت:

«والا دولت که حمایتی نداره. یک یارانه می‌،ده اونم هر روز می‌گه نمی‌تونم و نمی‌دم. هی سری‌به‌سری داره قطعش می‌کنه.» (کد12)

آقای سالمند 81 ساله دیگری می‌گفت:

«در جامعۀ ما کسی نیست که به درد مردم برسه، کسی نیست که یک فکری به حال این مردم بکنه. این همه مملکت ما ثروت داره. این همه نفت داره. این همه گاز داره. این همه منابع داره. این منابع صرف هزینه‌های مردم و سالمندان و جوون‌ها بکنن.» (کد13)

مصاحبه‌شوندۀ دیگر که مردی 75ساله بود ‌گفت:

«ببیند این‌طوری نیست که همه‌چیزم دسته ما باشه. یکسری چیزا دست خود آدم نیست. من بازنشستۀ بیمه .... هستم. رانندۀ تریلی بودم. تا دو سال پیش خدا شاهده هفت تومن می‌گرفتم، تازگی‌ها شده نزدیک هشت و خورده‌ای؛ ولی شما نمی‌گید هزینه‌ها هزار برابر شده. هیچ خدمت دیگه‌ای ارائه نمی‌دن. یک زمانی گفتن ثبت‌نام کنید واسه مشهد، می‌خوان بازنشستگان ببرن زیارت سه روز هتل می‌دن با تخفیف زیاد. تازه مجانی هم نه. ما هم ثبت‌نام کردیم. الآن سه یا چهار ساله که می‌خوان ببرن مشهد ... .» (کد7)

حمایت از کسب‌وکارهای کوچک سالمندان توسط دولت و سازمان‌ها می‌تواند شامل ارائۀ تسهیلات مالی، مشاوره‌های کسب‌وکاری و آموزش‌های تخصصی باشد. دولت می‌تواند با اعطای وام‌های کم‌بهره یا کمک‌های مالی مستقیم به سالمندانی که قصد راه‌‌اندازی یا گسترش کسب‌وکار خود را دارند، به آنها کمک کند تا موانع مالی را پشت سر بگذارند. همچنین برگزاری کارگاه‌های آموزشی و مشاوره‌ای در زمینۀ مهارت‌های کسب‌وکار، بازاریابی و مدیریت مالی می‌تواند به سالمندان در افزایش توانمندی‌هایشان کمک کند. ایجاد شبکه‌های حمایتی به‌صورت پشتیبانی نهادهای دولتی از سازمان‌های غیردولتی فعال در این زمینه نیز می‌تواند به تأمین منابع لازم و ایجاد فرصت‌های همکاری برای سالمندان کمک کند. این اقدامات نه‌تنها به تقویت استقلال مالی سالمندان کمک می‌کند، بلکه موجب افزایش حس مشارکت و فعالیت اجتماعی آنها نیز خواهد شد. این امر به کاهش احساس تنهایی و انزوا در سالمندان کمک کرده و آنها را به فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی تشویق می‌کند. خانم 67ساله‌ای بیان ‌کرد:

«والا ما یک مدت توی خونه با عروسم فیلتر هوای ماشین توی خونه بسته‌بندی و درست می‌کردیم. بعد یک مدت یک خانوم اومد گفت برای یک کارگاه عروسک‌سازی لباس کوچیک برای عروسک‌ها درست کنید. ما هم مشغول شدیم. بعدش فهمیدیدم این خانوم دلال بوده و سرمون کلاه گذاشته. ما به قیمت خیلی پایین این کار رو انجام می‌دادیم؛ اما اون با قیمت خیلی بالا می‌فروخته و ما هم اصلاً نمی‌فهمیدیدم. اگر یکی معرفی‌مون می‌کرد و سر در می‌آوردیم که چندوچوند دیگه ضرر نمی‌کردیم.» (کد23)

آقای 65ساله‌ای نیز گفت:

«خیلی از دوستام هستن که از منم بیشتر حقوق می‌گیرن؛ اما وسط ماه موندن که چه کنیم، چی کار کنیم که تا آخر ماه زنده بمونیم. هم‌سن‌های من همه عروس دارن، داماد دارن. الآن من خوبه دنبال تفریح باشم. دنبال استراحت. نباید بیام کنار صندلی پشت میز بشینم، پارچه متر کنم. پس زندگیم نمی‌چرخه که دارم این کار می‌کنم.» (کد19)

حمایت دولت‌ها از سالمندان در زمینۀ گردشگری و فعالیت‌های فرهنگی می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی و سلامت روانی این قشر کمک شایانی کند. تخصیص تسهیلات ویژه برای سفرهای گردشگری، شامل تخفیف‌های مالی، تورهای مسافرتی سازمان‌یافته و برنامه‌های فرهنگی متنوع فرصتی را برای سالمندان فراهم می‌آورد تا از جاذبه‌های طبیعی و تاریخی کشور بهره‌مند شوند و با فرهنگ‌های مختلف آشنا شوند. همچنین ایجاد خدمات رایگان ورزشی مانند کلاس‌های ورزشی، فعالیت‌های تفریحی و برنامه‌های تناسب اندام، نه‌تنها به تقویت سلامت جسمانی آنها کمک می‌کند، بلکه موجب افزایش روحیۀ اجتماعی و تعاملات مثبت در جامعه نیز می‌شود. این نوع حمایت‌ها می‌تواند به سالمندان احساس ارزشمندی و تعلق به جامعه بدهد و درنهایت به ارتقای سلامت عمومی و کاهش مشکلات روانی مرتبط با سنین بالا منجر شود. یکی از پاسخ‌گویان که زن 68ساله‌ای بود بیان می‌کرد:

« اگه وضع اقتصادیم خوب بود، درآمد همسرم بهتر بود، می‌تونستم بیشتر برای خانوادم هزینه کنم. تفریح داشته باشم. هرازچندگاهی یک مسافرتی برم یکم حالم عوض بشه. شاید یکم شرایط بهترم شد.» (کد4)

و مرد 65ساله‌ای نیز نظر خود را دربارۀ حمایت‌های سازمانی این چنین بیان ‌کرد:

«ببینید من پسر عموم در یک کشور دیگه زندگی می‌کنه. می‌گه ما توی اینجا وقتی بازنشسته می‌شیم، حقوقمون بیشترم می‌شه؛ چراکه درک می‌کنن که باید از بازنشستگان حمایت بیشتری کرد. اونا خوب درک می‌کنن که طرف یک عمر زحمت کشیده، الآن وقت استراحت و تفریحشه؛ ولی اینجا مردم مجبورن خودشون دیرتر بازنشسته کنن؛ چون حقوق بازنشستگی کفاف نمی‌ده و حمایتی هم وجود نداره.» (کد8)

دیگری 66ساله بیان می‌کرد:

«به‌صورت طبیعی هر طرحی که توی هر جایی، شهرداری، دولت، استانداری هرجا می‌خوان انجام بدن، باید اول راجبش بپرسن، تحقیق بکنن؛ ولی متأسفانه ما اول میاییم جاده می‌سازیم، بعد می‌گیم ای وای اشتباه شد. اینجا نباید می‌ساختیم باید یک جایی دیگه می‌ساختیم. توی همه کاری همینیم‌‌ها. برای بازنشستگانم اول بیاید بپرسید دردت چیه؟ مرگت چیه؟ بعد سیستم اصلاح کنید.» (کد20)

خانم 68ساله سالمندی تجربۀ خود را چنین بیان کرد:

«ما پارسال توی حیاطمون گوجه کاشته بودیم. ماشالله خیلی هم حاصل داد. خدا شاهده توی یک ذره باغچه اگر ببیند ما چه گوجه‌ای برداشت کردیم. اومدیم دیدیم زیاده، گفتیم رب بکنیم، یکم بفروشیم. نتونستیم که با قیمت خوب بفروشیم. اون همه هم زحمت کشیدیم. می‌گفتن پیچ بزنی توی این اینستاگرام، می‌تونی با قیمت خیلی بیشتر بفروشی یا بفرستی؛ اما من که بلد نبودم. بچه‌‌ها هم که حوصلۀ این کارا رو ندارن، با این همه مشغله که دارن واسم انجام بدن.» (کد4)

شرکت‌کننده 80سالۀ دیگری نظرخود را این‌گونه بیان می‌کرد:

«چرا وضعیتمون اینه؟ چرا؟ چون هیچ برنامه‌ای نداریم؛ واسه جوون‌ها برنامه نداریم، واسه بچه‌ها نداریم، واسه سالمندا نداریم. کلاً اگه می‌خواییم شرایط رو بهتر کنیم، باید مسئولای بالادستی تحقیق کنن و برنامه‌ریزی توسعه بدن. با حلواحلوا گفتن که دهن شیرین نم یشه. باید عمل کرد. حلوا رو برداشت و چشید تا مزهۀ شیرینی شو حس کنی.» (کد18)

تدبیرهای مدیریت مالی

تدبیرهایی مبتنی‌بر مجموعه‌ای از مهارت‌ها وجود دارد که به فرد کمک می‌کند با چالش‌های دوران سالمندی به‌خوبی کنار بیاید. مهارت‌های ارتباطی ازجمله این تدبیرها هستند که به سالمندان اجازه می‌دهند تا روابط اجتماعی خود را تقویت کنند و احساس تنهایی را کاهش دهند. توانایی برقراری ارتباط مؤثر با خانواده، دوستان و حتی اعضای جامعه به سالمندان کمک می‌کند تا در تعاملات اجتماعی خود فعال‌تر باشند و از حمایت‌های عاطفی و اجتماعی بهره‌مند شوند. این ارتباطات نه‌تنها به بهبود کیفیت زندگی آنها کمک می‌کند، بلکه احساس تعلق و ارزشمندی را نیز در آنها تقویت می‌کند. علاوه‌بر مهارت‌های ارتباطی، مهارت‌های مالی نیز نقش حیاتی در سالمندی موفق ایفا می‌کنند. توانایی مدیریت منابع مالی، برنامه‌ریزی برای آینده و پس‌انداز به سالمندان این امکان را می‌دهد که از استقلال مالی برخوردار باشند و در تأمین نیازهای روزمرۀ خود بدون وابستگی به دیگران عمل کنند. با یادگیری اصول مدیریت مالی، سالمندان می‌توانند تصمیمات بهتری دربارۀ سرمایه‌گذاری، هزینه‌ها و پس‌اندازهای خود اتخاذ کنند. این تدبیرها نه‌تنها به آنها کمک می‌کند تا ازلحاظ مالی مطمئن‌تر باشند، بلکه احساس امنیت و آرامش خاطر را نیز در دوران سالمندی برایشان به ارمغان می‌آورد. یکی از مصاحبه‌شوندگان خانم 67ساله می‌گوید:

«ما یدونه قرعه‌کشی خونگی باز کردیم، ماهی سه میلیون ده نفریم. می‌شه 30 تومن. اولش قرعه‌کشی می‌کنیم؛ مثلاً من نفر شیشم، نوبتم می‌شه شهریور. دیگه واسه اون موقع من برنامه می‌ریزم که چک اگه می‌خوام بدم شهریور می‌دم.» (کد17)

اخیراً نوعی از مهمانی‌های اقتصادی و محبوب به نام «قابلمه‌پارتی» در بین زنان سالمند شایع شده است. در این نوع مهمانی، هر شرکت‌کننده یک قابلمۀ کوچک غذا به همراه خود می‌آورد و یک نفر به‌عنوان میزبان عمل می‌کند. شرکت‌کنندگان در خانۀ میزبان جمع می‌شوند و از غذای خودشان می‌خورند. پس از صرف غذا، فعالیت‌های جشنواره‌ای همچون رقص و پایکوبی برگزار می‌شود. این نوع مهمانی باعث تقویت روابط اجتماعی، افزایش شادی و نشاط در بین سالمندان و کاهش هزینه‌های مربوط به مهمانی برای فرد میزبان می‌شود. خانم 67ساله‌ای دربارۀ تجربۀ حضور خود در قابلمه‌پارتی نظر خود را این‌گونه بیان می‌کند:

«من با عروسم و دوستام هر هفته می‌ریم قابلمه پارتی. هر هفته یک شب خونه یکی جمع می‌شیم؛ مثل مهمونی دوره‌ای می‌مونه. خیلی هم خوش می‌گذره. به هیچ کسی هم فشار مالی نمیاد. هر کسی خودش خرج می‌کنه. هر کسی واسه خودش یک قبلمه کوچیک خوشگل گرفته، اکثراً هم رنگی یا طرح‌دار یا ظرف غذا با یک سبد کوچیک واسه خودش غذا و خوراکی میاره. اخرشم کلی می‌گیم و می‌خندیم. بعضی از وقتا آهنگم می‌ذاریم و می‌رقصیم.» (کد10)

دیگری 68ساله می‌گفت:

«زندگی که این‌قدر سخت و این‌قدر ناراحت‌کننده هرچی می‌خوای بخری قسطی قسطی... . با فشار باید یک گونی برنج بخری تا تموم نشده اقساطش باید دوباره بخری. آخه این زندگی لذت می‌ده به آدم؟ اصلاً لذت داره؟ به نظرم کسی مثل ما توی این سن نباید دیگه خرید قسطی بکنه. قسطی واسه جوون‌‌هاست. ما این‌قدر باید پس‌انداز می‌داشتیم که قسطی نمی‌خریدیم؛ ولی خب چاره‌ای هم نیست. همین قسطی خریدن مارو سر پا نگه داشته.» (کد2)

امنیت اقتصادی مناسب به معنای تأمین منابع مالی کافی برای تأمین نیازهای اساسی زندگی و حفظ کیفیت زندگی در طول زمان است. این امنیت به افراد این امکان را می‌دهد که بدون نگرانی از مشکلات مالی، به استقلال خود ادامه دهند و در تصمیم‌گیری‌های زندگی خود آزادانه عمل کنند. همچنین گذران سالمندی به شیوۀ موفق نیازمند برنامه‌ریزی مالی و اجتماعی مناسب است که شامل پس‌انداز، سرمایه‌گذاری و دسترسی به خدمات بهداشتی و اجتماعی می‌شود. این عوامل به یکدیگر وابسته‌اند و ایجاد یک بستر مناسب برای امنیت اقتصادی، استقلال و کیفیت زندگی در دوران سالمندی را فراهم می‌آورد.

شرکت‌کنندۀ‌ مرد 71ساله این چنین بیان می‌کرد:

«از اینکه بچه‌ها سر نمی‌زنن، خیلی دلخور و ناراحتم؛ یعنی راستش زمان‌هایی که اونا نیستن، احساس تنهایی دارم؛ ولی خب با بقیۀ دوستان و آشنایانمون رفت‌وآمد زیاد داریم. دیگه الحمدالله یک حقوقی دستمون میاد. ما هم می‌تونیم مهمونی بدیم، دورهم جمع بشیم.» (کد23)

 مرد 65ساله‌ای نیز معتقد بود:

«من می‌گم وضعیت اقتصادی خوب باشه، همه کاری می‌شه انجام داد. مسافرت بیشتری آدم می‌ره، بیشتر با اطرافیان ارتباط برقرار می‌کنی. الآن متأسفانه اکثر مشکلات یا اقتصادیه یا اقتصاد یه‌جوری درش نقش داره.» (کد19)

خانم 79ساله هم در این باره معتقد بود:

«اگر آدم دستش توی جیب خودش باشه، نیاز نیست کسی حمایتت کنه، نیاز نیست دیگه دولت یارانه بده. دم به دقیقه هم منت بزار سرت که دارم بهت پول می‌دم. اصلاً نده. البته واقعاً یک عده هستن که به اون نیاز دارن. منظورمو می‌فهمید؟ می‌خوام بگم اگر اکثر مردم در رفاه باشن، اون عده کمی که در رفاه نیستن، دولت می‌تونه سامان بده.» (کد25)

مدل پارادایمی این پژوهش نشان‌دهندۀ جریان فرایندها و فعالیت‌هایی است که در بستر تحقیق رخ داده است. این مدل شرایط علّی، تسهیلگر و راهبردی (کنش‌ها و تعاملات) را در حوزۀ پژوهش‌شده نشان می‌دهد. شرایط علّی نشان‌دهندۀ شرایطی است که بر مقولۀ محوری اثر می‎‌گذارند. شرایط تسهیلگر بستری است که بر تحقق راهبردها مؤثر است. راهبردها کنش‌ها یا برهم‌کنش‌های منتج از پدیدۀ اصلی را نشان می‌دهند و پیامدها آن دسته از چالش‌هایی هستند که تحقق سالمندی موفق را تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهند. شکل 1 مدل پارادایمی حاصل از پژوهش را نشان می‌دهد:

شکل 1- مدل پارادایمی پژوهش

Fig 1- Research paradigm model

بحث و نتیجه‌

پرداختن به موضوع امنیت اقتصادی درخصوص کیفیت زندگی سالمندان می‌تواند بینش‌های جدیدی در زمینۀ سیاست‌گذاری اجتماعی و اقتصادی ارائه دهد و به بهبود وضعیت این گروه اجتماعی کمک می‌کند. سالمندی تنها یک پدیدۀ بیولوژیکی، پزشکی یا روان‌شناختی نیست، بلکه پدیده‌ای اجتماعی است که در بستر ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه شکل می‌گیرد. شرایط ساختاری، نیروهای اجتماعی و مسائل اقتصادی نوع و نحوۀ تجربۀ دوران سالمندی را تعیین می‌کنند. یافته‌های این پژوهش نیز نشان می‌دهد که تجربۀ سالمندی و چگونگی گذران این دوره از زندگی به‌شدت وابسته به احساس امنیت اقتصادی است. در دنیای امروز، امنیت اقتصادی به‌عنوان یکی از ارکان اساسی توسعۀ پایدار و بهبود کیفیت زندگی افراد، به‌ویژه گروه‌های آسیب‌پذیر شناخته می‌شود. باتوجه‌به تغییرات جمعیتی و افزایش سن جمعیت در جوامع امروزی، اهمیت این موضوع دوچندان می‌شود.

براساس یافته‌های این پژوهش، عواملی چون حقوق ماهانۀ حداقلی، مزایای ناکافی مالی بازنشستگی، کمبود پوشش بیمه‌ای، کیفیت و کمیت خدمات پزشکی و درمانی، کمک‌های خیریه‌ای، دغدغۀ تورم، هراس از گرانی، جمع‌گریزی ناشی از تنگ‌دستی و تعرفه‌های خدمات عمومی شهری ازجمله عوامل کلیدی در حوزۀ سالمندی موفق شناخته می‌شوند. این نتایج با پژوهش‌های افرا و همکاران (1399)، محمدی و همکاران (1400)، باولی بهمئی (1395)، حکمت‌پور و همکاران (1392)، التمیمی (2016) و امین (2017) همسو و همراستا است.

‌براساس رویکرد نظری استس، محدودیت‌های فرصت و انتخابی که شرایط جدید جسمانی فرد سالمند و جامعه برای او ایجاد می‌کند، او را از دایرۀ امن اقتصادی خارج می‌سازد و این مسئله بر ناامنی اقتصادی این قشر ‌‌تأثیر می‌گذارد. رویکرد نظری کوژیل به‌خوبی تبیین‌کنندۀ این یافته‌ است؛ زیرا بهبود شرایط اقتصادی و خدمات بهداشتی و درمانی دو رکن اصلی از چهار رکن نظریۀ اوست که به بهبود وضعیت سالمندان در جامعه کمک می‌کند. سالمندانی که از امنیت اقتصادی بالایی برخوردارند، بهتر از همسالان خود قادرند نیازهای خود را برطرف کنند و به همین دلیل معمولاً کیفیت و رضایت از زندگی بالاتری را تجربه می‌کنند. در مقابل افرادی که در تأمین نیازهای اولیه خود با چالش مواجه می‌شوند، از درآمد اقتصادی پایینی برخوردارند و دغدغه‌های مالی در زندگی روزمرۀ آنها به‌شدت احساس می‌شود. این وضعیت باعث کاهش احساس رضایت از زندگی در آنها می‌شود.

طبق یافته‌‌ها امنیت اقتصادی نقش تعیین‌کننده‌ای در ارتقای سرمایۀ منزلتی و نمادین سالمندان در خانواده و جامعه ایفا می‌کند. این یافته‌ها با نتایج پژوهش‌های افرا و همکاران (1399) و علی‌پور و همکاران (1399) همسو است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد سرمایۀ منزلتی و نمادین سالمندان به انباشت اقتصادی آنان در طول زندگی نیز وابسته است. در دنیای امروز، صحبت دربارۀ افزایش منزلت سالمندان به نظر کلیشه‌ای می‌آید؛ زیرا اقتدار بسیاری از آنان در دوران سالمندی کاهش می‌یابد. انباشت سرمایۀ اقتصادی در طول زندگی یکی از عوامل مؤثر بر اقتدار و منزلت سالمندان است. سالمندانی که دارای ثروت و موقعیت اقتصادی بالاتری هستند، از جایگاه اجتماعی بهتری برخوردارند و معمولاً دوران سالمندی خود را با موفقیت بیشتری سپری می‌کنند. سالمندی موفق تنها به معنای طول عمر بیشتر نیست، بلکه به کیفیت زندگی و رضایت از آن مربوط می‌شود. برای تسهیل شرایط سالمندی موفق، اقداماتی مانند پس‌انداز برای دوران سالمندی در جوانی و برنامه‌های مدیریت مالی بلندمدت، اهمیت انکارناپذیری دارند.

 رویکرد نظر ی‌‌هاویگورست و آلبرشت با عنوان «نظریۀ فعالیت» بیان می‌کند که سالمندان در جامعۀ امروز باید فعالیت‌های جدیدی را جایگزین فعالیت‌های قدیمی خود کنند؛ اما فعالیت‌هایی که جامعه برای آنان تعیین می‌کند، اغلب آوردۀ اقتصادی برای این قشر ندارد که بتواند رفاه و رضایت زندگی را به همراه داشته باشد. اسمیت بلو نیز در نظریۀ نقش بیان می‌کند که در جوامع سرمایه‌داری، فرد سالمند با از دست دادن شغل باید موقعیت‌های جدیدی را برای ایجاد احساس رضایت درونی پیدا کند؛ اما در شرایط حاضر، بسیاری از سالمندان نقش خود را به‌عنوان پدربزرگ یا مادربزرگ بازتعریف کرده و اگرچه ممکن است به مشاغل پاره‌وقت روی آورند، این مشاغل معمولاً درآمد ناچیزی دارند. این بخش از یافته‌های تحقیق با پژوهش‌های محمدی و همکاران (1400)، عبدی (1399)، دهار(2014) و فاستر و واکر (2015) همخوانی دارد.

طبق یافته‌‌ها، برگزاری مهمانی‌ها و جشن‌های مشارکتی و مقرون‌‌به‌صرفه به‌ویژه بین خانم‌های سالمند، محبوبیت زیادی پیدا کرده است. این یافته‌ای است که در تحقیقات قبلی مشاهده یا گزارش نشده است. در کنار آن، روش‌هایی نظیر برگزاری قرعه‌کشی‌های خانگی، مشاغل خانگی و به‌کارگیری مهارت‌های مدیریت مالی همچون خرید اقساطی کالاهای اساسی و پس‌انداز ازجمله راهبردهای مهمی هستند که سالمندان به آن روی آورده‌اند. به نظر می‌رسد اوضاع اجتماعی به‌گونه‌ای است که در این مقطع از زندگی نیز سالمندان به تنهایی مسئولیت زندگی خود را بر عهده می‌گیرند. دولت‌ها معمولاً شهروندان، به‌ویژه اقشار آسیب‌پذیر را به خودمراقبتی تشویق می‌کنند، بدون آنکه تفاوت‌ها و نابرابری‌های موجود در دسترسی به منابع را در نظر بگیرند. در چنین شرایطی، سالمندان ناگزیر به اتخاذ تدابیر اقتصادی سخت می‌شوند و تلاش می‌کنند در این جامعۀ پرچالش، راه‌هایی را انتخاب کنند که زندگی خود را به شکل مطلوب‌تری اداره کنند؛ این امر می‌تواند چالش‌های دستیابی به سالمندی موفق را برای آنها بیشتر کند. رویکرد نظری اسکینر نیز ‌تأکید دارد که رفتارهای سالمندان ناشی از وضعیت اقتصادی آنان است و این امر به‌خوبی در یافته‌های پژوهش حاضر منعکس شده است. پاسخ‌گویانی که از امنیت اقتصادی کافی برخوردار نیستند، به‌ناچار برای ایجاد زندگی بهتر، رفتار خود را تغییر می‌دهند و راهکارهایی را اتخاذ می‌کنند که آنها را به شرایطی مطلوب‌تر و سالمندی موفق نزدیک می‌کند. یافته‌های تحقیق حاضر با نتایج پژوهش‌های علی‌پور و همکاران (1395) و سیایرانو و همکاران (2008) همسو است؛ درنهایت، این پژوهش نشان می‌دهد که توانمندسازی سالمندان ازطریق تدابیر اقتصادی و اجتماعی می‌تواند به ارتقای کیفیت زندگی آنان منجر شود. باتوجه‌به چالش‌های روزافزون اقتصادی، نیاز به ایجاد فضایی برای حمایت از این قشر در جامعه بیش‌ازپیش احساس می‌شود تا بتوانند با عزت و استقلال دوران سالمندی خود را به معنای واقعی، موفق سپری کنند.

براساس یافته‌‌های پژوهش پیشنهاد می‌شود:

در سناریوهای توسعۀ اقتصادی و در راستای تحقق‌پذیری سالمندی موفق، ایجاد قوانین حمایتی از سالمندان برای ارائۀ خدماتی نظیر خدمات ورزشی، حمل‌ونقل عمومی، استفاده از فضاهای عمومی فرهنگی نظیر کتابخانه‌ها و موزه‌ها به‌صورت رایگان در دستور کار مراجع سیاست‌گذار قرار گیرد.

تخصیص کمک‌هزینه برای خرید اقلام اولیه زندگی، فراهم‌کردن پوشش بیمۀ تکمیلی، ایجاد بیمارستان‌های تخصصی برای سالمندان و ارائۀ تسهیلات مالی برای پروژه‌های اجتماعی مرتبط با سالمندان از موارد مهم دیگری است که باید در سیاست‌‌های رفاه اجتماعی مدنظر قرارگیرد.

ازآنجاکه مواجهۀ سالمندان با ناامنی اقتصادی در شرایط اقتصادی موجود امری اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد، دولت می‌تواند با حمایت‌های اقتصادی مستقیم و غیرمستقیم نقش مهمی در بهبود وضعیت این قشر ایفا کند.

ملاحظات اخلاقی

این پژوهش توسط کمیتۀ اخلاق دانشگاه تبریز با شناسۀ IR.TABRIZU.REC.1403.006 تأیید شده است. برای رعایت اخلاق در پژوهش در تمامی مراحل تحقیق کیفی جاری به جوانب ذیل توجه شده است:

روش پژوهش با ارزش‎‌های اجتماعی، فرهنگی و دینی جامعه تناقض ندارد؛

پژوهشگران از آزادانه‌بودن پژوهش و رضایت شرکت‎‌کنندگان در پژوهش اطمینان حاصل کردند. پژوهشگران به شرکت‎‌کنندگان اطمینان دادند هر زمان که بخواهند می‎‌توانند از ادامۀ مصاحبه انصراف دهند و همچنین تمایل‌نداشتن به شرکت در مطالعه برای آنان ضرری در بر نخواهد داشت؛

مصاحبه‌شوندگان اطمینان یافتند که خطری درحین انجام مصاحبه و بعد از آن نیز شامل حالشان نمی‎‌شود؛

این پژوهش برای ارتقای سلامت انسان‎‌ها و بهبود شرایط آنها بوده و با رعایت حقوق و کرامت ایشان صورت گرفته و هدف دیگری را دنبال نمی‎‌کند.

تعارض منافع

این پژوهش تعارض منافع ندارد.

سپاسگزاری

در پایان این پژوهش لازم می‌دانیم از تمامی شرکت‌کنندگان گرامی که با همکاری و مشارکت ارزشمند خود، به غنای این تحقیق کمک کردند، صمیمانه قدردانی کنیم. بدون حمایت و نظرات آنها، دستیابی به نتایج این پژوهش ممکن نبود. امید داریم که یافته‌های این مطالعه بتواند در راستای پیشرفت و توسعۀ بیشتر در حوزۀ سالمندی مؤثر واقع شود.

[1] Successful aging

[2] Robert Havighurst

[3] Brown et al.

[4] Raif

[5] Chab & and Smith

[6] Skinner

[7] Este

[8] Killian & Strieb

[9] Niklas Luhmann

^[10] Franco Modigliani

[11] Otaki et al.

[12] Al Tamimi

^[13] Amin

^[14] Kenworthy

[15] Dhar

[16] Foster & Walker

[17] Ciairano et al.

[18] Birnholtz & Rounds

[19] Galiana et al.

[20] Godos et al.

[21] Adamek et al.

[22] Anwar & Masood 

[23] Strauss & Corbin

[24] expert check