اثر بخشی درمان هیجان مدار براضطراب درد و تاب آوری در بیماران مبتلا به میگرن

طبق طبقه‌بندی انجمن بین‌المللی سردرد (IHS)[1]، میگرن به ‌عنوان یک اختلال سردرد اولیه طبقه‌بندی می­شود و یکی از شایع‌ترین اختلالات عصبی مشاهده‌‌شده در جمعیت عمومی است. تخمین زده می‌شود میگرن با توزیع غالب در بین زنان در مقایسه با مردان (9/18 درصد در مقابل 8/9 درصد)، 4/14 درصد از کل جمعیت جهان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. اشکال شدید میگرن شامل دوره‌هایی با فراوانی زیاد (HFEM)[2] شامل ۸ تا ١٤ روز حملات میگرنی در هر ماه و میگرن مزمن با داشتن دست‌کم ۱۵ روز سردرد در ماه یا دست‌کم ۸ روز سردرد با ویژگی‌های میگرنی برای بیش از ۳ ماه (CM) تعریف می‌شوند (di Cola et al., 2023).

درد از ناتوان‌کننده‌ترین علامت‌ها در میان بیماران مبتلا به میگرن است. متون پژوهشی مختلف نشان داده‌اند متغیرهای هیجانی و شناختی نقشی مهم در تعیین شدت و ناتوانی مرتبط با درد بازی می‌کنند (Crouch et al., 2024). در تعامل عوامل شناختی، هیجانی و شدت درد با ناتوانی‌های مرتبط با درد، می‌توان به نقش مهم اضطراب مرتبط با درد اشاره کرد (Gilanyi et al., 2023). اضطراب درد به  ‌عنوان حالت هیجانی فراگیر و آینده‌محور توصیف ‌شده است که به دنبال محرک دردزا که لزوماً حضور ندارد، رخ می‌دهد (Matko et al., 2023). مک‌کراکن و دینگرا (McCracken & Dhingra, 2002) اضطراب درد را دارای سه بُعد شناختی، زیستی و حرکتی می‌دانند که با تفسیرهای ترسناک، اجتناب و فرار، پاسخ‌های فیزیولوژیک و تداخل شناختی مشخص می‌شوند. در این راستا، طی پژوهشی در بررسی رابطۀ بین اضطراب مرتبط با درد و ناتوانی‌های ناشی از درد در افراد مبتلابه میگرن همبستگی مثبت و معنا‌داری نشان داده شد (Bishay et al., 2023).

از دیگر عواملی که در تعیین شدت سردرد و ناتوانی‌های مربوط به درد نقش بازی می‌کند تاب‌آوری است. انجمن روان‌شناسی آمریکا تاب‌آوری را به عنوان «یک فرآیند پویا که افراد با سازگاری رفتاری مثبت در مواقع رویارویی با سختی، تروما، فجایع، تهدیدات یا حتی منابع جالب توجه فشارهای روانی از خود نشان می‌دهند» تعریف کرده است. تاب‌آوری ساختاری دوبُعدی دارد که یکی مربوط به قرار گرفتن در معرض سختی و دیگری مربوط به سازگاری مثبت با نتایج آن سختی است (Vos et al., 2015). در واقع، تاب‌آوری به انطباقی موفق اطلاق می‌شود که در شرایط استرس‌آمیز خود را نشان می‌دهد. مطابق این تعریف، تاب‌آوری، کنش‌وری و پویایی سازنده‌ای است که لازمۀ آن تعادل پیچیده بین عوامل خطرساز و محافظت کننده است (Stonnington et al., 2016). فشارهای زندگی واردشده بر فرد، نحوۀ مقابلۀ فرد با آن فشار و میزان مقاومت و تحمل فشارها بر ایجاد و تشدید حملات میگرنی تأثیر زیادی دارند. افرادی که دارای تاب‌آوری زیادی هستند، از سلامت عمومی بیشتری برخوردار هستند و می‌توانند به این وسیله تعداد و شدت حملات میگرنی را کاهش دهند (Vos et al., 2015). در مواردی که بیمار بعد از درمان‌های دارویی و غیردارویی همچنان میزانی از درد جسمی را داشته باشد، افراد با تاب‌آوری زیاد به رشد و بالندگی در زندگی با وجود درد ادامه می‌دهند و زندگی معناداری خواهند داشت؛ اما افرادی که تاب‌آوری ندارند اجازه خواهند داد تا درد و علائم آن تعریف‌کنندۀ زندگی فردی و اجتماعی آن‌ها باشد (Olsson et al., 2003).

درمان هیجان‌مدار (EFT)[3] یک روان‌درمانی انسانی ـ تجربی برخاسته از سنت‌های فردمحور گشتالت و درمان وجودی است (Elliott & Greenberg, 2007) و بر این اصل کلیدی استوار است که همه ‌چیز جاری و در حرکت است (Tseng et al., 2024). این شیوۀ درمانی برای ایجاد احساس دل‌بستگی مجدد به ‌طور ایمن و احساس تعلق و امنیت خاطر استفاده می‌شود. به طور کلی، گرینبرگ و جانسون سه هدف برای این نوع درمان قرار داده‌اند که عبارت‌اند از: 1. ایجاد ارتباط، پیوند و حمایت توسط درمانگر برای مراجع، 2. تغییر و تنظیم هیجانات و 3. بازسازی الگوهای تعاملی دل‌بستگی اصلی و سازمان نهادن مجدد تعاملاتی که در اثر آشفتگی‌های فردی، طرد و رهاشدگی‌های ادراکی و ارتباطی رشد پیدا کرده و تداوم ‌یافته‌اند (Weisberg et al., 2021).

اثربخشی EFT بر چندین مشکل روانی از جمله افسردگی، مشکلات بین‌فردی، اضطراب و تروما نشان داده شده است (Elliott et al., 2013). در این راستا، فتحی و همکاران (1399) در «مقایسۀ اثربخشی درمان هیجان‌مدار و درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر کیفیت زندگی زنان مبتلا به سردرد مزمن»، نشان دادند این دو درمان با کاهش فاجعه‌آمیز بودن سردرد و در نتیجه کاهش اضطراب و ترس مرتبط با درد، در کاهش شدت سردرد و افزایش کیفیت زندگی زنان مبتلا به سردرد مزمن مؤثر هستند. امیدی و همکاران (1401) نیز طی پژوهشی بیان کردند آموزش تنظیم هیجان بر کاهش استرس و بهبود خودکارآمدی و کیفیت زندگی مؤثر است. یزدان‌فر و همکاران (1399) نیز اثربخشی درمان مبتنی بر مدل راهبردهای تنظیم هیجانی در کاهش اضطراب درد بیماران مبتلا به آرتریت روماتوئید را نشان دادند. همچنین، تأثیر مداخلات غیردارویی همچون درمان شناختی رفتاری (CBT)[4]، ذهن‌آگاهی، بیوفیدبک، تکنیک‌های آرام‌سازی و کنترل احساسات منفی بر سردرد میگرن در مطالعات متعدد نشان داده شده است (موسی‌زاده و همکاران، 1402؛Marelli et al., 2024 ؛Meise et al., 2022 )؛ اما پژوهشی که تأثیر EFT بر اضطراب درد و تاب‌آوری در بیماران مبتلا به میگرن را به طور خاص بررسی کرده باشد، یافت نشد.

با توجه به شیوع زیاد میگرن و تأثیر جالب ‌توجه آن بر کیفیت زندگی افراد، شناسایی و به‌کارگیری روش‌های درمانی مؤثر برای مدیریت علائم این اختلال از اهمیت بسیاری برخوردار است. اضطراب درد و تاب‌آوری به ‌عنوان دو عامل کلیدی در تعیین شدت درد و ناتوانی‌های مرتبط با میگرن شناخته شده‌اند؛ اما پژوهش‌های محدودی اثربخشی درمان ‌EFT بر این متغیرها را بررسی کرده‌اند. این پژوهش با هدف پر کردن این خلأ پژوهشی و ارائۀ شواهد تجربی در رابطه با «اثربخشی درمان هیجان‌مدار بر اضطراب درد و تاب‌آوری در بیماران مبتلا به میگرن» طراحی شده است، تا با ارائۀ راهکارهای درمانی نوین، گامی مؤثر در جهت بهبود کیفیت زندگی این بیماران برداشته شود.

به این ترتیب، با توجه به مطالعات گذشته، ادبیات نظری و پیشینۀ پژوهش، می‌توان فرضیه‌های زیر را مطرح کرد:

(الف) فرضیۀ اول: درمان گروهی هیجان‌مدار بر اضطراب درد بیماران مبتلابه میگرن اثربخشی معناداری دارد.

(ب) فرضیۀ دوم: درمان گروهی هیجان‌مدار بر تاب‌آوری بیماران مبتلا به میگرن اثربخشی معناداری دارد.

روش پژوهش

روش پژوهش، جامعۀ آماری و نمونه: پژوهش حاضر از نوع نیمه آزمایشی با طرح پیش‌آزمون و پس‌آزمون با گروه کنترل بود. یک گروه به‌ عنوان گروه کنترل و یک گروه دیگر به ‌عنوان گروه آزمایش انتخاب شدند. گروه آزمایش در معرض درمان هیجان‌مدار قرار گرفتند و گروه کنترل هیچ‌گونه درمانی را دریافت نکردند. بعد از اتمام جلسات آموزشی، پس‌آزمون و سه ماه بعد نیز پیگیری برای هر دو گروه اجرا شد.

در این مطالعه، برای تعیین حجم نمونه از نرم‌افزار GPower استفاده شد. با در نظر گرفتن توان آزمون[5] برابر80 درصد، سطح معناداری دوطرفه (α) برابر 05/0 و بر اساس میانگین و انحراف معیار گزارش‌شده در مطالعۀ یزدان‌فر و همکاران (1399) برای متغیر اضطراب درد (با میانگین 3/25 و انحراف معیار 8/4 در گروه کنترل و میانگین 1/20 و انحراف معیار 2/5 در گروه مداخله)، حجم نمونۀ اولیۀ محاسبه شد. همچنین، با توجه به مطالعه برچخ و همکاران (Barchakh et al., 2021)، حجم نمونه با پیش‌فرض 20 درصد افزایش در تاب‌آوری و کاهش اضطراب درد محاسبه شد. با در نظر گرفتن حدود 10 درصد ریزش نمونه، حجم نمونۀ نهایی برای این مطالعه 30 نفر (15 نفر در گروه کنترل و 15 نفر در گروه آزمایش) برآورد شد. نمونه‌گیری پس از کسب مجوز از کمیتۀ اخلاق دانشگاه آزاد اسلامی واحد فلاورجان (کداخلاق: IR.IAU.FALA.REC.1403.038) با هماهنگی و اخذ مجوز انجام شد. اعضای نمونۀ پژوهش به روش در دسترسانتخاب و به ‌تصادف در یکی از گروه‌های آزمایش (15 نفر درمان و 15 نفر کنترل) جایگزین شدند؛ به این‌صورت که با هماهنگی با مراکز مربوط از میان بیماران دارای تشخیص میگرن با توجه به ملاک­های ورود و خروج مطالعه از نمونۀ اولیه انتخاب شدند و به پرسشنامه‌های پژوهش پاسخ دادند.

معیارهای ورود: دریافت تشخیص بیماری میگرن؛ داشتن دست‌کم تحصیلات دیپلم برای پاسخ‌گویی به پرسش‌ها؛ تمایل و رضایت آگاهانه برای شرکت در طرح پژوهشی؛ نداشتن اختلال جسمانی و روان‌شناختی (به گزارش فرد) که مانع شرکت در پژوهش شود؛ داشتن سن بین 20تا 40 سال؛ عدم دریافت داروهای تثبیت‌کنندۀ خلق در زمان تشخیص و در طول دورۀ پژوهش؛ نداشتن اختلال زمینه‌ای؛ دست‌کم شش ماه از تشخیص نهایی بیماری گذشته باشد؛ عدم وجود علائم شدید مربوط به بیماری میگرن به طوری که امکان حضور در جلسات وجود نداشته باشد؛ عدم ابتلا به یکی از بیماری‌های شدید جسمانی و وجود معلولیت‌های جسمی؛ عدم سابقۀ تشخیص اختلال شدید روانی مانند افسردگی و اضطراب شدید و عدم دریافت مداخلۀ روان‌شناختی دیگر طی 6 ماه اخیر.

معیارهای خروج: عدم تمایل به همکاری؛ غیبت در بیش از دو جلسه؛ داشتن سابقۀ ابتلا به بیماری کمتر از 6 ماه و اختلال بارز که با مصاحبه با بیمار و بررسی پروندۀ پزشکی احراز شد.

ابزار سنجش

الف) پرسشنامۀ اضطراب درد

پرسشنامۀ نشانه‌های اضطراب درد توسط مک‌کراکن و دینگرا (McCracken & Dhingra, 2002) به منظور سنجش نشانه‌های اضطراب درد طراحی و تدوین شده است. در ایران نیز توسط پاک‌نژاد و همکاران (1393) اعتباریابی شده است و آلفای کرونباخ 90/0 گزارش شده است. این پرسشنامه دارای 20 پرسش و 4 مؤلفۀ شناختی، گریز ـ اجتناب، ترس و اضطراب فیزیولوژیکی است و بر اساس طیف چهارگزینه‌ای لیکرت با پرسش‌هایی مانند (زمانی که درد دارم، نمی توانم فکر کنم.) نشانه‌های اضطراب درد را می‌سنجد. دامنۀ نمرات این مقیاس بین 0 تا 100 متغیر بود و آزمودنی‌ها باید در دامنۀ صفر (هرگز) تا 5 (همیشه) به پرسش‌های این مقیاس پاسخ می‌دادند. ضریب آلفای کرونباخ در پژوهش کلیمن و همکاران (Kleiman et al., 2011) 95/0 به دست آمد. داوودی و همکاران (1391) بر روی یک گروه 50نفری بیماران مبتلا به دردهای روماتیسمی در ایران، پایایی این مقیاس را با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ برای نمرۀ کل مقیاس اضطراب درد 88/0 و برای خرده‌مقیاس‌ها بین 64/0 تا 87/0 محاسبه کردند. آلفای کرونباخ گزارش‌شده در پژوهش حاضر 91/0 بود.

ب) پرسشنامۀ تاب‌آوری

پرسشنامۀ تاب‌آوری توسط کانر و دیویدسون (Connor & Davidson, 2003) ساخته‌شده است. این مقیاس دارای 25 گویه است که در یک مقیاس لیکرتی بین صفر (کاملاً نادرست) تا چهار (همیشه درست) نمره‌گذاری می‌شود. کانر و دیویدسون گزارش کرده‌‌اند این مقیاس از روایی محتوایی خوبی برخوردار است و ضریب شاخص روایی محتوایی آن 86/0 است و ضریب آلفای کرونباخ مقیاس تاب‌آوری را 89/0 گزارش کرده‌اند. این مقیاس در ایران توسط محمدی و همکاران (1384) هنجاریابی شده است. ایشان برای تعیین پایایی از روش آلفای کرونباخ بهره گرفته و ضریب پایایی 89/0 را گزارش کرده‌اند. ضریب پایایی آلفای کرونباخ گزارش‌شده در پژوهش حاضر 835/0 بود.

بستۀ آموزشی درمان هیجان‌مدار

درمان استفاده‌شده در این پژوهش بر اساس بستۀ درمانی درمان هیجان‌مدار گرینبرگ و همکاران (Greenberg et al., 2008) به نقل از فتحی و همکاران (1399) تدوین شده است. مداخله طی 8 جلسه به صورت گروهی و هفته‌ای 1 جلسه ارائه شد. خلاصۀ کارهایی که در 8 جلسه انجام شد به شرح زیر است:

جدول 1: بستۀ آموزشی درمان هیجان‌مدار (اقتباس از بستۀ درمانی درمان هیجان‌مدار گرینبرگ و همکاران (Greenberg et al., 2008))

Table 1: Emotion-Focused Therapy Educational Package (Adapted from the Emotion-Focused Therapy Package by Greenberg et al. (2008))

روش اجرا و تحلیل داده‌ها: روش اجرای پژوهش به این صورت بود که ابتدا به چند کلینیک‌ تخصصی و فوق‌تخصصی میگرن شهر اصفهان مراجعه شد. بعد از هماهنگی با مسئولان و ملاقات با بیماران و ارائۀ توضیح در رابطه با پژوهش، از بین بیمارانی که مایل به مشارکت در پژوهش حاضر بودند، با رعایت ملاک‌های ورود، اعضای نمونۀ مدنظر انتخاب شدند و با روش تصادفی ساده در گروه‌ آزمایش و کنترل قرار گرفتند. پس از اجرای مرحلۀ پیش‌آزمون، طی جلسات معین برنامه‌های یادشده آموزش داده شدند. سپس یک هفته بعد از اتمام جلسات آموزشی مرحلۀ پس‌آزمون و 3 ماه بعد از پایان جلسات درمان، پیگیری مداخله انجام شد.

در این پژوهش، برای تجزیه‌وتحلیل داده­ها، علاوه بر شاخص‌های آماری آمار توصیفی، از شاخص­های آمار استنباطی نیز استفاده شد. با توجه به نوع طرح پژوهش، ابتدا برای تعیین برابری گروه­ها از نظر متغیرهای وابسته در پیش­آزمون، آزمون‌های آماری شاپیرو ـ ویلک اجرا شدند تا تعیین شود تخصیص تصادفی توانسته است برابری گروه­ها را ایجاد کند یا نه. همچنین، برای تعیین اثربخشی درمان هیجان‌مدار از آزمون آماری تحلیل واریانس آمیخته استفاده شد. تحلیل‌ها با کمک نرم‌افزار SPSS نسخۀ 26 انجام شد.

یافته‌های پژوهش

میانگین و انحراف معیار متغیرهای اضطراب درد و تاب‌آوری در دو گروه درمان هیجان‌مدار و گروه کنترل در مراحل پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری محاسبه شد. یافته‌های جدول (2) بیانگر آن است که میزان اضطراب درد و تاب‌آوری در هر دو گروه در مرحلۀ پیش‌آزمون نزدیک به هم است. در گروه درمان هیجان‌مدار، میانگین اضطراب درد از 8/49 در پیش‌آزمون به ۴۰ در پس‌آزمون و 1/34 در مرحلۀ پیگیری کاهش یافت؛ در حالی که در گروه کنترل، این متغیر تغییر محسوسی نداشت. برای متغیر تاب‌آوری، در گروه درمان هیجان‌مدار، میانگین از 6/63 در پیش‌آزمون به 7/69 در پس‌آزمون و 2/69 در پیگیری افزایش یافت؛ اما در گروه کنترل، این متغیر تقریباً ثابت باقی ماند.

جدول 2: میانگین و انحراف معیار پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری متغیرهای اضطراب درد و تاب‌آوری

Table 2: Mean and standard deviation of pretest, posttest, and follow-up variables of pain anxiety and resilience

M: mean, SD: standard deviation

جدول 3: نتایج آزمون شاپیرو - ویلک برای بررسی نرمال بودن توزیع اندازه‌های وابسته

Table 3: Results of the Shapiro-Wilk test to check the normality of the distribution of dependent measures

بررسی نرمالیتی داده‌ها (جدول 3) نشان‌دهندۀ عدم معناداری نتایج آزمون شاپیرو ـ ویلک بود (05/0<p)؛ در نتیجه، توزیع داده‌های متغیرهای اضطراب درد و تاب‌آوری در هر دو گروه و در تمام مراحل ارزیابی نرمال بوده است. برای مثال، در گروه درمان هیجان‌مدار، نمرات اضطراب درد در پیش‌آزمون (897/0=W ، 087/0=p) پس‌آزمون (93/0=W ، 27/0=p) و پیگیری(877/0=W ، 062/0=p) نرمال بودند. همین الگو برای تاب‌آوری و در گروه کنترل نیز مشاهده شد.

جدول 4: نتایج آزمون لوین برای همگنی واریانس‌های متغیرهای وابسته در گروه‌های آزمایش و کنترل

Table 4: Results of Levine's test for homogeneity of variances of dependent variables in experimental and control groups

مفروضۀ بعدی برای انجام تحلیل واریانس آمیختۀ چندمتغیره همگنی واریانس‌های خطاست. در این پژوهش، برای بررسی این مفروضه از آزمون لوین استفاده شد که نتایج آن در جدول (4) ارائه شده است. نتایج این آزمون نشان داد مقدار F برای هیچ یک از متغیرهای وابسته معنادار نیست که حاکی از برقراری مفروضۀ همگنی واریانس‌های بین گروه‌هاست (05/0<p). برای متغیر اضطراب درد در پیش‌آزمون (5/0=F ، 610/0=p)، پس‌آزمون (01/0=F ، 373/0=p) و پیگیری (15/1=F ، 324/0=p) واریانس‌ها همگن بودند. همچنین، نتایج برای متغیر تاب‌آوری نیز تأیید شد؛ به این ترتیب، برای متغیر تاب‌آوری در مرحلۀ پیش‌آزمون واریانس‌ها همگن بودند (44/1=F ، 248/0=p) و همگنی واریانس‌ها در پس‌آزمون (47/1=F ، 240/0=p) و پیگیری (57/1=F ، 219/0=p) نیز حفظ شد.

جدول 5: نتایج آزمون ام باکس برای بررسی مفروضه برابری ماتریس‌های کوواریانس

Table 5: Results of the M-box test to test the assumption of equality of covariance matrices

برای بررسی مفروضۀ برابری ماتریس‌های کوواریانس از آزمون ام باکس استفاده شد که نتایج آن در جدول (5) ارائه شده است. بر اساس نتایج گزارش‌شده در این جدول، با توجه به اینکه مقدار F مشاهده‌شده در آزمون ام باکس معنادار است (05/0>p)، نتیجه گرفته می‌شود مفروضۀ برابری ماتریس‌های کوواریانس برقرار نیست؛ اما با توجه به برابری تعداد گروه­ها می­توان از این فرض چشم­پوشی کرد.

جدول 6: نتایج آزمون موچلی برای بررسی کرویت داده‌ها

Table 6: Results of Mauchly's test for data sphericity

مفروضۀ کرویت داده‌ها با آزمون موچلی بررسی شد که نتایج آن در جدول (6) گزارش شده است. همان‌طور که در جدول (6) مشاهده می‌شود، مجذور کا برای هر دو متغیر وابستۀ اضطراب درد (037/0=W ، 001/0=p) و تاب‌آوری (081/0=W ، 001/0=p)  معنادار است؛ بنابراین، مفروضۀ کرویت داده‌ها برای هر دو متغیر رد می‌شود؛ از این رو، در محاسبۀ تحلیل واریانس از مقادیر اصلاح‌شدۀ گرینهاوس ـ گیزر برای درجات آزادی استفاده شد.

برای آزمون فرضیه‌ها، تحلیل واریانس آمیختۀ چندمتغیره انجام شد. جدول (7) خلاصۀ نتایج تحلیل واریانس آمیختۀ چندمتغیره را نشان می‌دهد. همان‌طور که ملاحظه می‌شود، همۀ آزمون‌های اثر پیلایی، لامبدای ویلکز، اثر هتلینگ و بزرگ‌ترین ریشۀ روی معنادار هستند؛ در نتیجه، تفاوتی معنادار در اضطراب درد و تاب‌آوری برحسب گروه، زمان ارزیابی و تعامل گروه و زمان ارزیابی وجود دارد؛ به این ترتیب، فرضیۀ اصلی پژوهش تأیید می‌شود و نتیجه گرفته می­شود که درمان هیجان‌مدار بر اضطراب درد و تاب‌آوری بیماران مبتلا به میگرن اثربخشی معناداری دارد (001/0=p). برای بررسی منبع دقیق تفاوت­ها و آزمون فرضیه‌های فرعی، تحلیل‌های تک‌متغیره نیز انجام شد که نتایج آن در جدول (8) نشان داده شده است.

جدول 7: نتایج تحلیل واریانس آمیختۀ چندمتغیره روی اضطراب درد و تاب‌آوری

Table 7: Results of multivariate mixed analysis of variance on pain anxiety and resilience

جدول 8: نتایج تحلیل واریانس آمیخته برای بررسی اثر گروه و زمان ارزیابی روی متغیرهای وابسته

Table 8: Results of mixed analysis of variance to examine the effect of group and assessment time on dependent variables

با توجه به نتایج تحلیل واریانس آمیخته در جدول (8)، اثر اصلی زمان ارزیابی بر هر دو متغیر وابستۀ اضطراب درد (02/113=F ، 001/0=p)  و تاب‌آوری (3/54=W ، 001/0=p) معنادار است. همچنین، اثر تعاملی گروه و زمان ارزیابی بر هر دو متغیر وابستۀ اضطراب درد (7/29=F ، 001/0=p) و تاب‌آوری (6/15=W ، 001/0=p) معنادار است؛ به این معنا که نمرات اضطراب درد و تاب‌آوری کلیۀ آزمودنی‌ها، صرف‌نظر از اینکه در چه گروهی باشند، در پیش‌آزمون و پس‌آزمون و پیگیری به طرزی معنادار متفاوت است. این نتایج نشان می‌دهد مداخلۀ هیجان‌مدار به‌ طرزی معنادار باعث کاهش اضطراب درد و افزایش تاب‌آوری در بیماران مبتلا به میگرن شده است.

بحث و نتیجه‌گیری

نتیجۀ حاصل از تجزیه‌وتحلیل داده‌ها نشان داد درمان گروهی هیجان‌مدار بر متغیرهای اضطراب درد و تاب‌آوری بیماران مبتلا به میگرن اثربخشی معناداری دارد. هم‌سو با نتایج این مطالعه، فتحی و همکاران (1399) نشان دادند درمان هیجان‌مدار با کاهش شدت درد به افزایش تاب‌آوری بیماران مبتلا به سردرد مزمن منجر می‌شود. یزدان‌فر و همکاران (1399) نیز اثربخشی درمان مبتنی بر مدل راهبردهای تنظیم هیجانی بر کاهش اضطراب درد بیماران مبتلا به آرتریت روماتوئید را نشان دادند. همچنین، نتایج مطالعۀ امیدی و همکاران (1401) مبنی بر اثربخشی آموزش تنظیم هیجان بر استرس درک‌شده و خودکارآمدی بیماران مبتلا به دیابت نوع دو با مطالعۀ حاضر هم‌سو است.

رویکرد ساختارمند و فازمحور درمان هیجان‌مدار که عناصر گشتالت و درمان‌های شخص‌محور را ادغام می‌کند، چارچوبی قوی برای تسهیل آگاهی عاطفی، تنظیم و تحول فراهم می‌کند. EFT با تمرکز بر تجربیات عاطفی اصلی و نیازهای دل‌بستگی برآورده‌نشده، به بیماران کمک می‌کند تا پاسخ‌های عاطفی خود به درد را تغییر و راهبردهای مقابله‌ای سازگارانه‌تری را توسعه دهند (Paivio et al., 2010). این فرآیند درمانی نه فقط اضطراب مرتبط با درد را کاهش می‌دهد، بلکه انعطاف‌پذیری را نیز افزایش می‌دهد و بیماران را قادر می‌سازد تا چالش‌های روانی و عاطفی مرتبط با میگرن را بهتر مدیریت کنند.

در مطالعۀ حاضر، درمان هیجان‌مدار اثربخشی جالب ‌توجهی در بررسی عوامل عاطفی و شناختی مؤثر بر اضطراب درد و تاب‌آوری در بیماران مبتلا به میگرن نشان داد. جلسات درمانی ماهیت پیش‌روندۀ EFT را برجسته می‌کنند؛ جایی که بیماران از مراحل کاوش عاطفی، اعتبارسنجی و تحول هدایت می‌شوند. در جلسات اولیه، بیماران تشویق شدند تا احساسات واکنشی ثانویه مانند خشم یا ناامیدی، که معمولاً با تجربه‌های درد آن‌ها مرتبط است، را شناسایی و ابراز کنند. با پیشرفت درمان، توجهات به کشف احساسات اولیه و نیازهای دلبستگی برآورده‌نشده معطوف شد و توانایی درک عمیق‌تر از زمینه‌های عاطفی درد در شرکت‌کنندگان تقویت شد. در جلسات پایانی، بیماران به ابزارها و راهبردهای عاطفی جدید مجهز شدند که به آن‌ها امکان ایجاد روایت‌های جایگزین دربارۀ درد و ارائۀ پاسخ‌های سازگارانه‌تر به عوامل استرس‌زا را داد. این پیشرفت ساختاریافته با اصول EFT که بر اهمیت پردازش عاطفی و ایجاد تجربیات عاطفی اصلاحی تأکید می‌کند، هم‌سو است (Greenberg et al., 2008).

اضطراب درد در بیماران مبتلا به میگرن از تعامل بین درد فیزیکی و پاسخ‌های هیجانی ناشی می‌شود. میگرن معمولاً احساساتی مانند درماندگی، ترس و ناامیدی را تحریک می‌کند. این دسته از احساسات ادراک درد را تشدید می‌کنند و به راهبردهای مقابله‌ای ناسازگار مانند اجتناب یا فاجعه‌سازی منجر می‌شوند. این پاسخ‌های هیجانی یک چرخۀ معیوب ایجاد می‌کنند که هم درد و هم اضطراب را تشدید می‌کند (May & Schulte, 2016; Kim et al., 2021). یکی از مکانیسم‌های کلیدی که از طریق آن EFT اضطراب درد را کاهش می‌دهد، بررسی اختلالات عاطفی و اجتناب است (Greenberg & Goldman, 2019). جلسات درمان به بیماران کمک کرد تا تجربیات عاطفی خود را عادی کنند و بپذیرند و در نتیجه، رفتارهای ترس و اجتناب مرتبط با درد را کاهش داد. در این فرآیند، احساسات واکنشی ثانویه که معمولاً با سردردهای میگرنی همراه هستند، شناسایی شدند. این امر به بیماران کمک کرد تا از احساسات سطحی‌تر عبور کنند و به احساسات عمیق‌تر خود دست یابند. برونی‌سازی مشکلات و بررسی احساسات و نیازهای برآورده‌نشده در جلسات درمانی، به بیماران کمک کرد تا مشکلات خود را به عنوان بخشی جدا از هویت خود ببینند و درکی بهتر از ریشه‌های عاطفی درد خود پیدا کنند؛ بنابراین، EFT با تقویت آگاهی عاطفی و پذیرش، بیماران را قادر ساخت تا با اعتمادبه‌نفس بیشتر و تفکر فاجعه‌آمیز کمتر به موقعیت‌های مرتبط با درد نزدیک شوند. این تغییر در پردازش عاطفی برای کاهش اضطراب درد بسیار مهم است؛ زیرا چرخۀ ترس و اجتناب، که ناتوانی مرتبط با درد را تداوم می‌بخشد، را مختل می‌کند (Marren et al., 2022).

در طول جلسات درمان، بیماران آموختند توجه خود را به علائم درونی و بیرونی ناشی از هیجانات معطوف کنند، اطلاعات حاصل را به شیوه‌ای شناختی پردازش کنند و به‌جای سرکوب افکار مرتبط با درد میگرن، به آن‌ها اجازه دهند همان‌گونه که هستند باقی بمانند. در نهایت، با توسعۀ توجه پایدار و آگاهی غیرقضاوتی و غیرواکنشی، دامنه‌ای گسترده‌ از عرصه‌های گوناگون از جمله تعادل هیجانی، تغییر در خودقضاوتی، بهبود خودآگاهی و تنظیم عاطفی تحت تأثیر قرار گرفت. بهبود در هر یک از این حوزه‌ها می‌تواند به طور بالقوه فشار روانی را کاهش دهد؛ بنابراین، فرد انجام واکنش‌های هیجانی قضاوتی و تحلیلی از روی عادت را نسبت به موضوع مورد توجه (درد) محدود و قطع می‌کند و همین موضوع به کاهش اضطراب درد در شرکت‌کنندگان منجر شد (Maroti et al., 2021).

در تبیینی دیگر از اثربخشی درمان هیجان‌مدار بر اضطراب درد، باید به این نکته اشاره کرد که EFT با ایجاد یک رابطۀ ایمن و حمایت‌گرانه، به بیماران کمک می‌کند تا هیجانات منفی را شناسایی و تنظیم کنند، هیجانات ناخودآگاه را پردازش کنند و تغییرات مثبت در الگوهای هیجانی ایجاد کنند. این فرآیند به بیماران کمک می‌کند تا احساس امنیت و کنترل بیشتری بر تجربۀ درد خود داشته باشند (Timulak & Keogh, 2020)؛ بنابراین، شکل‌گیری احساس امنیت در شرکت‌کنندگان طی جلسات درمان به کاهش ترس و اضطراب مرتبط با درد کمک کرد. از سوی دیگر، درمانگران در جلسات درمان، مراجعان را از طریق کاوش عاطفی راهنمایی کردند و به آن‌ها کمک کردند تا تجربۀ درد خود را دوباره چارچوب‌بندی کنند و پاسخ‌های عاطفی سالم‌تری ایجاد کنند. این موضوع نه فقط اضطراب درد را کاهش داد، بلکه می‌تواند کیفیت کلی زندگی را نیز افزایش دهد (Connolly-Zubot et al., 2020).

علاوه بر این، شرکت‌کنندگان در مطالعه به شناختی عمیق‌تر از جنبه‌های مختلف خود دست یافتند و احساس ارزشمندی خود را تجربه کردند. جلسات درمان به بیماران کمک کرد تا تصویری مثبت‌تر از خود داشته باشند و اعتمادبه‌نفس، خودتنظیمی عاطفی و انعطاف‌پذیری خود را افزایش دهند. تأکید جلسات درمان بر ایجاد یک محیط درمانی ایمن و حمایتی، به بیماران این امکان را داد تا بدون ترس از قضاوت، احساسات خود را کشف و پردازش کنند. این فرآیند نه فقط توانایی آن‌ها را برای مدیریت پریشانی عاطفی تقویت کرد، بلکه احساس ارزشمندی و توانمندی آنان را نیز بهبود بخشید. هنگامی که بیماران یاد می‌گیرند احساسات خود را شناسایی و بیان کنند، برای گذر از موقعیت‌های استرس‌زا و حفظ تعادل عاطفی مجهزتر می‌شوند. این تنظیم عاطفی بهبودیافته، سنگ بنای تاب‌آوری است که بیماران را قادر می‌سازد تا با چالش‌های زندگی با میگرن سازگار شوند و کیفیت زندگی بالاتری داشته باشند (Pradeep et al., 2020).

اثربخشی درمان هیجان‌مدار در افزایش تاب‌آوری را می‌توان به تأکید آن بر تقویت دل‌بستگی سازگار و ایمن از طریق مراقبت، حمایت و توجه متقابل به نیازهای خود و دیگران نسبت داد. جلسات درمانی مهارت‌هایی را در افراد ایجاد کرد تا آگاهی عاطفی خود را افزایش دهند، احساسات منفی مانند خشم، سرزنش خود، استرس و افسردگی را کنترل کنند و در نتیجه، مکانیسم‌های مقابله با درد و تاب‌آوری خود را بهبود بخشند. از سوی دیگر، بهبود توانایی نمادسازی احساسات به کاهش واکنش‌های روانی غیرطبیعی کمک کرد و ظرفیت افراد را برای خودتنظیمی هیجانی و خودمراقبتی افزایش داد. در نهایت، افراد یاد گرفتند احساسات خود را بیان کنند و بهتر با موقعیت‌های استرس‌آمیز زندگی کنار بیایند. با افزایش آگاهی از احساسات مثبت و منفی، EFT پذیرش و بیان به‌موقع احساسات را تسهیل کرد که این موضوع نقشی به‌سزا در افزایش تاب‌آوری در افراد داشت (Amjadiyan et al., 2023).

یافته‌های این مطالعه با پژوهش‌های قبلی در رابطه با اثربخشی EFT در بررسی چالش‌های عاطفی و روانی در جمعیت‌های مختلف بالینی مطابقت دارد. برای مثال، مطالعات نشان داده‌اند که EFT در کاهش علائم افسردگی، اضطراب و تروما و همچنین، بهبود عملکرد بین‌فردی و تنظیم هیجانی مؤثر است (Elliott & Greenberg, 2007). کاربرد EFT برای بیماران میگرنی یک رویکرد جدید و امیدوارکننده است؛ زیرا عوامل احساسی و شناختی که در شدت و ناتوانی درد کمک می‌کنند را بررسی می‌کند. با هدف قرار دادن اضطراب و تاب‌آوری درد، EFT یک گزینۀ درمانی جامع و یکپارچه ارائه می‌دهد که مکمل مداخلات پزشکی سنتی برای میگرن است.

در نتیجه، نتایج این مطالعه بر پتانسیل درمان متمرکز بر هیجان به عنوان یک مداخلۀ مؤثر برای کاهش اضطراب درد و افزایش تاب‌آوری در بیماران مبتلا به میگرن تأکید می‌کند. رویکرد ساختاریافته و عاطفه‌محور EFT ابزارهایی را برای پردازش و تنظیم احساسات خود در اختیار بیماران قرار می‌دهد که به بهبود مدیریت درد و به‌زیستی کلی منجر می‌شود. پژوهش‌های آینده باید به بررسی اثرات طولانی‌مدت EFT بر پیامدهای میگرن و بررسی ادغام بالقوۀ آن با سایر روش‌های درمانی ادامه دهند.

از محدودیت­های این پژوهش کمبود مطالعات مشابه در این زمینه بود که امکان مقایسۀ نتایج این مطالعه را با سایر پژوهش­ها ممکن نساخت. همچنین، نمونۀ پژوهش حاضر از تمامی بیماران مبتلا به میگرن ساکن شهر اصفهان تشکیل ‌شده است که امکان تعمیم نتایج را به سایر افراد و سایر مکان‌ها با محدودیت روبه‌رو می‌کند. ضمناً، باید توجه داشت متغیرهای مداخله‌گر همچون تأثیر خرده‌فرهنگ‌ها و شرایط اجتماعی و اقتصادی می‌توانند در نتایج پژوهش حاضر اثرگذار باشند. با توجه به اثربخشی درمان هیجان‌مدار، پیشنهاد می­شود این درمان­ به ­صورت برنامۀ آموزشی و چندرسانه­ای برای بیماران مبتلا به میگرن در کنار درمان­های رایج ارائه شود. همچنین، درمان هیجان‌مدار به ‌عنوان بخش اصلی برنامۀ آموزش عمومی پذیرفته و از افراد دارای صلاحیت حرفه­ای در مراکز مشاوره و درمانی برای اجرای برنامۀ یادشده بهره گرفته شود. برای پزشکان، ترکیب EFT در درمان بیماران میگرنی با مشکلات عاطفی می‌تواند مسیری امیدوارکننده برای بهبود نتایج سلامت روانی و جسمی ارائه کند.

[1] International Headache Society

[2] High-Frequency Episodic Migraine

[3] Emotion-focused therapy

[4] Cognitive Behavioral Therapy

[5] Power