معاصرسازی اصول شهرسازی مکتب اصفهان به منظور ارتقای کیفیت فضای شهری در دوران معاصر

مقدمه

افزایش جمعیت در دهه‌های اخیر توسعه‌های بی‏برنامه، گستردگی شهرها و ناهمگونی فضاهای شهری را به همراه داشته است (کرمی و رضایی‏نژاد، 1399). فضای شهری پدیده‏ای است سازمان‏یافته از اطلاعاتی که در صور مختلف فرم، عملکرد و معنا تجلی می‏یابد، بستر شکل‏گیری و ارتقای زندگی اجتماعی یک جامعه است که بیانگر فرهنگ و شیوۀ شهرنشینی یک تمدن است، عینیتی است برخاسته از تلفیق روابط اجتماعی، در بستری کالبدی، در زمینه‏ای معنایی و در راستای عملکردهای مورد نیاز جمعی انسانی (ماجدی و همکاران، 1400). آنچه در شهرهای امروز ما دیده می‏شود، نه فضای شهری، که فضاهایی خالی محصول کنار هم قرار گرفتن بناها و تکه‌هایی باقی‏مانده از توده‌هایی است که کمتر معنا و مفهومی را به ذهن متبادر می‌کنند. شاید این‏گونه باشد که در شهر ما اول ساختمان‌ها ساخته می‌شوند و آنچه باقی می‏ماند فضای شهری است. دورافتادگی فرهنگی، دور بودن از معیارها و اصولی که در تمامی محافل علمی و آکادمیک جزء پارامترهای لازم و ضروری هر فضای شهری شمرده می‏شوند، فاصله گرفتن از آنچه پیشینۀ ارزشمند این‏گونه فضاها نام می‏گیرد، کیفیت نامطلوب‌ زیبایی‌شناسانۀ محیط شهری، توسعۀ شهری بدون در نظر گرفتن اهمیت و جایگاه ویژۀ فضای شهری در زندگی اجتماعی و تبعات منفی آن بر روحیۀ شهر (مردم و فعالیت‌ها)، استفادۀ به‏ناچار شهروندان از زمین‌های خالی در میان توده‌ها تحت عنوان فضای شهری و غیره از جملۀ موضوع‏هایی هستند که می‏توانند معرف وضع موجود باشند (مدنی‏پور، 1384، ص. 17)؛ در صورتی که هر محیط شهری فضایی مادی است با ابعاد اجتماعی و روان شناختی‏اش. فضای شهری فقط عرصۀ جولان دادن مدل‌ها و نظریه‌های اقتصادی و نظام‌های پولی نیست، بلکه مکانی است برای جریان یافتن زندگی روزمره و بستری است برای تجربه‏های متنوع و به‏یادماندنی.امروزه، دلیل عدم موفقیت برخی از فضاهای شهری این است که این فضاها در یک اجماع عمومی ‌به دست نیامده‏اند. این فضاها خلق‏الساعه است و به همین دلیل است که برای آن‏ها از واژۀ انتزاعی استفاده می‌کنند؛ زیرا از دل یک فرآیند بیرون نیامده‏اند. تمام فضاهای مدرنیستی با وجود زیبایی‏شان فضاهایی انتزاعی هستند؛ یعنی از جامعه، زمینه و بافت فرهنگی منتزع هستند و فضاهایی آبستره و تجریدی محسوب می‌شوند. فضاهای عمومی ‌به عنوان منبعی مفید، محلی و روزمره و عاملی به منظور مشارکت اجتماعی محسوب می‌شوند و می‏توانند به ایجاد حس تعلق کمک کنند (دوست‏محمدی و همکاران، 1400، ص. 16). نمونه‌های موفق فضاهای شهری که به عنوان میراث گذشته به ما رسیده‏اند، از دل فرآیندهای حاوی معنا و در تطابق با نیازهای روز و مکاتب فلسفی حاکم دردوره‌های زمانی مختلف بیرون آمده‏اند (حبیبی و صمدی کافی، 1399، ص. 49). مکتب اصفهان به عنوان یکی از مکاتب تاریخی گذشته، حاوی اصول و توصیه‌هایی بر مبنای تداوم تاریخی، توجه به هویت تاریخی، فرهنگی و اجتماعی شهر و درنظر گرفتن حس تعلق و کیفیت زندگی شهروندان است. از این نظر، این پژوهش مکتب اصفهان را به عنوان یکی از راهکارهای تطابق فضاهای شهری با تداوم تاریخی، هویت بافت و شرایط اجتماعی و اقتصادی آن به کار می‏برد. این به‏کارگیری نه به معنای تعریف دوبارۀ شهر بر اساس اصول مکتب اصفهان، بلکه به معنای معاصرسازی این اصول بر اساس شرایط وضع موجود فعلی شهر اصفهان است. معاصرسازی الگوی تعاملی حفاظت و توسعۀ شهر است که گویای آن است که از یک سو، لازم است از میراث فرهنگی شهرهای تاریخی حفاظت شود و از سوی دیگر، لازم است زیرساخت‌های لازم برای رونق زندگی فعال شهری در آن‏ها فراهم آیند. توسعۀ شتابزده موجب وارد آمدن آسیب‌هایی جبران‏ناپذیر بر میراث فرهنگی و تاریخی می‌شود؛ همان‏گونه که حفاظت موزه‌ای خود باعث تخریب بافت‌های باارزش شهری می‏شود. فقط بنایی می‏تواند در بافت باارزش شهری ساخته شود که علاوه بر احترام بر میراث گذشته و حفظ اصالت بافت، پاسخ‏گوی نیازهای معاصر باشد و بتواند به میراث فرهنگی شهرهای تاریخی بیفزاید و در نهایت، پاسخ‏گویی به عملکردهای مورد انتظار، خود نیز به میراثی برای آیندگان تبدیل شود. این الگو تلاش می‏کند تا تعاملی بین شیوه‌های اقدام مبتنی بر به‏سازی و نوسازی و بازسازی را مطرح کند (حبیب، 1397). در این میان، مکتب اصفهان می‏تواند به عنوان حلقۀ واسط بهبود کیفیت فضاهای شهری در تطابق با تاریخ گذشته بر آن و همچنین، معاصرسازی فضاهای شهری نقشی مهم ایفا کند؛ از این ‌رو، این پژوهش بر آن است تا با بهره‌گیری از فرایند معاصرسازی، ویژگی‌های مکتب اصفهان را تبیین کند. دغدغۀ این پژوهش ایجاد ارتباط و تداوم تاریخی بین اصفهان امروز و مکتب اصفهان به عنوان یکی ازدوره‌های تاریخی موفق گذشته بر این شهر و برندیابی بر اساس این تداوم تاریخی است. معاصرسازی به عنوان یکی ازرویکردهای اخیر در مرمت و بازسازی فضاهای شهری مطرح شده است. این رویکرد، رویکردی همه‏جانبه است که تمامی شاخص‌های کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و زیست‏محیطی را در بر می‏گیرد. استفادۀ مجدد از سبک‌های شهرسازی و معماری گذشته موضوع بحث بسیار گسترده‏ای در دهه‌های گذشته بوده است. همچنین، در سطح بین‌المللی، با توجه به آگاهی از ارزش‌های فرهنگی و هویتی مصنوعات شهری، این موضوع بیش از پیش محوری شده است. لندن این اهداف جاه‌طلبانه را‌ برای بازسازی و مکان‌سازی دارد که تعدادی زیاد از لندنی‌ها در محله‌های خود به عنوان مکان سکونت خویش، فعالیت، گذران اوقات فراغت و ایجاد شغل کنند؛ با این حال، بیشتر اوقات، بازسازی چیزی است که برای جوامع «انجام می‏شود». مردم احساس می‏کنند از تصمیم‏هایی مهم که بر محلۀ آن‏ها تأثیر می‌گذارند، کنار گذاشته شده‏اند. تحولاتی ایجاد می‏شوند که ممکن است اهداف اقتصادی و زیست‏محیطی شهر را برآورده کنند؛ اما نمی‏توانند زندگی مردمی را که در آن زندگی می‏کنند بهبود بخشند. کمیسیون توسعۀ پایدار لندن معتقد است قرار دادن ارزش اجتماعی در قلب بازسازی و مکان‌سازی راه‌هایی جدید از کار را باز می‌کند که مکان‌های عالی را ارائه می‌دهند که به مردمی که در آن شهر زندگی می‌کنند، خدمت می‌کنند. پیش‏نویس طرح جدید لندن رویکردی جامع را برای تشویق رشد خوب تعیین می‌کند. «ساخت جوامع قوی و فراگیر» در قلب آن است و جاه‏طلبی‌هایی روشن برای حمایت از مردم محلی بیشتر برای ایفای نقش‌های فعال در شکل دادن به محله‌های خود وجود دارند. هدف این پژوهش شناسایی شاخص‌های اثرگذار بر معاصرسازی اجتماعی طرح‌های واحد همسایگی در شهر لندن است. در گام نخست، هیئت دلفی از نخبگان واحدهای همسایگی شهری تشکیل شده است و بر اساس مصاحبه، مهم‏ترین شاخص‌های مدنظر استخراج شده‏اند. بر این اساس، شاخص‌های محیطی از جمله کاهش آلودگی‌های بصری، کنترل ارزش زمین، بهبود امنیت محلات، رسیدگی به فضای سبز شهری و نظافت شهری به عنوان اثرگذارترین شاخص‌ها به دست آمده‏اند (LSDC, 2023). در گذشته، ناهنجاری‌های ناشی از مکاتب کالبدی کمتر از دورۀ کنونی بوده‏اند. در دورۀ جهانی شدن و مدرنیته، هیچ کالبدی بر اساس بستر موضوعی‏اش سر از زمین برنیاورده است؛ بنابراین، موضوع‏هایی جدید در بحث دربارۀ حفاظت و استفادۀ مجدد مطرح می‌شوند. نتایج این پژوهش بیانگر آن است که تمام انتخاب‌ها در فرآیندهای لایه‏نگاری شهری را می‌توان در منظری متفاوت، پس از مرحلۀ «انطباق» تا «حفاظت از پتانسیل تکاملی» دید. در این پژوهش، از روش پرسشنامه برای شناسایی شاخص‌های مؤثر گذشته بر فضای شهری استفاده شده است. در همین راستا، تعداد 1230 پرسشنامه در سطح شهر بر اساس روش نمونه‏گیری سهمیه‏ای توزیع شده‏اند و مهم‏ترین شاخص‌های مؤثر گذشته که تمایلی به حضور دوبارۀ آن‏ها در شهر بوده است، استخراج شده‏اند. شاخص‌هایی همچون افزایش باغ‏سازی، استفاده از مسیرهای دوچرخه، ایجاد پیوستگی در کالبد شهر و جلوگیری از تجاری‏سازی فضای شهری از پراولویت‏ترین شاخص‌ها بوده‏اند ( Yi & Lorenzo, 2023). در پژوهشی در شهر آمستردام، به منظورمعاصرسازی بافت ناکارآمد شهری از روش تحلیل محتوای اسناد فرادست شهر استفاده شده است. در این روش، شعارهای در نظر گرفته‏شده برای منطقۀ شهری و محلات زیرمجموعۀ آن و مکاتب نظری، رهیافت‌ها و نظریه‌های مرتبط  با معاصرسازی استخراج شده‏اند. در همین رابطه، از نرم‏افزار اطلس بهره برده شده است و ارتباط بین شاخص‌های پژوهش استخراج شده است. در نهایت، مدل بومی به منظور معاصرسازی بافت محلات تبیین شده است (Altrock, 2023). سازمان ملل متحد در برنامه‏ای دستور کاری را برای دولت‌های محلی در راستای معاصرسازی بافت‌های قدیمی منتشر کرده است. در این دستور کار، چک‏لیستی شامل شاخص‌های محیطی، اجتماعی، کالبدی، اقتصادی و تاریخی گردآوری شده‏اند که در شناسایی بافت‌های واجد ارزش به منظور معاصرسازی کمک می‏کنند. در این دستور کار، معاصرسازی به عنوان یک اقدام پیچیدۀ همه‏جانبه در راستای کنترل روند افزایشی تجاری‏سازی شهرها معرفی شده است (UN-Habitat, 2022). شهر سوپوت[i] نه فقط با توجه به موقعیت و ارزش‌های طبیعی، بلکه به خاطر معماری مسکونی برجسته‏اش که قدمت آن به پایان قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم باز می‌گردد، منحصر‏به‏فرد است. پس از جنگ جهانی دوم، بیشتر خانه‌ها از صاحبانشان گرفته شدند (ملی شدند). آن‏ها که از مراقبت صاحبان خود محروم شدند، در طول سال‌ها بیشتر و بیشتر و فرسوده شدند. در معماری قرن نوزدهم، مکتب سوپوست دارای ویژگی‏هایی همچون رعایت سلسله‏مراتب، استفاده از نور و رنگ در طراحی‌ها، استفاده از پلان‌های مستطیلی‏شکل و بهره‏گیری از فضای سبز بوده است. در پی فرسوده شدن شهر، این مکتب نیز به دست فراموشی سپرده شده است. این پژوهش مباحث کالبدی و ساختار فضایی شهر را پوشش داده است و اقدامات احتمالی با هدف احیای شکوه و ارزش فرهنگی سابق خانه‌های تاریخی را ارائه داده است. به چیدمان عملکردی، ساخت‏وساز، ترکیب نماها، نوسازی عناصر و جزئیات معماری اشاره شده است (Poplatek, 2021). انجمن مدیریت شهری ایالات متحدۀ آمریکا در پژوهشی چگونگی برنامه‏ریزی مجدد  بافت‌های مستهلک شهری با هدف بازگرداندن آن‏ها به حیات شهری و معاصرسازی آن‏ها را بررسی کرده است. در این پژوهش، رئوس برنامه‏ریزی‌های قبلی و نتایج آن‏ها ارزیابی شده‏اند. در ادامه، پرسشنامه به منظور اولویت‏بندی اصول گذشته بر اساس نظرات مردم تدوین و توسط 240 نفر تکمیل شده است. نتایج نشان‏دهندۀ این است که در طراحی گذشتگان، بیش از هر چیز، عوامل استفاده از فضای سبز، طراحی بلوارهای عریض و پراکندگی مراکز تجاری و تفریحی مدنظر مردم بوده‏اند (Community Resiliency Initat, 2019). ارزیابی محدود عوامل تعیین‌کنندۀ چندسطحی، فرآیندهای مبتنی بر مکان و عوامل تعیین‌کنندۀ شهری که ظرفیت انطباقی بالقوۀ بافت شهری را شکل می‌دهند، نقشی جالب توجه در معاصرسازی بافت‌های شهری دارند و عدم توجه به تعاملات ظرفیت انطباقی بین موجودات اجتماعی از جمله پتانسیل ناسازگاری محلات شهری به بهبود شکاف‌های وضعیت کالبدی شهر کمک می‌کند که می‌تواند به اندازۀ کافی از برنامه‏ریزی سازگاری مناطق شهری در کشورهای در حال توسعه حمایت کند (Flórez & Labbé, 2019). مکتب اصفهان به عنوان یکی از مکاتب پیشین اصفهان که موجب رونق معماری و شهرسازی این دوره بوده است، می‏تواند به عنوان حلقه‌ای گمشده در وضعیت موجود اصفهان بررسی شود. این مکتب روح را برکالبد مقدم می‏شمارد و بر پایۀ روابط اجتماعی میان مردم در محله یا به طورکلی شهر استوار است. با بررسی ابعاد طراحی و برنامه‌ریزی ‌شهری در این مکتب، یافته‌ها نشان می‏دهد از آنجا که این نگرش در شهرسازی، شهر را موجودی زنده و پویا می‌شمارد، فرهنگ و فرهنگ‌گرایی در جزء جزء آن نمود پیدا کرده است و به طور کلی، این مهم یک اصل جدایی‏ناپذیر در این مکتب شمرده می‌شود (فتاحی سده و افیونیان،  1402). در پژوهشی دیگر، مکتب اصفهان و آرای ‌هایدگر[ii] دربارۀ موضوع «مرکز» مقایسه شده‏اند. روش پژوهش متکی بر حوزۀ تفسیری با رویکرد تطبیقی است. در این پژوهش، بنیادهای هستی‌شناسانۀ این دو طیف که معنای لازم را به جهان و انسان یا عالم و آدم می‌بخشند بررسی تطبیقی می‌شوند. سپس، این مقوله‏ها بازخوانی معنای مرکز را در حوزه‌های سه‌گانۀ جهان، مکان و زندگی در ارتباط و پیوندی معنادار با هم به دست می‌دهند. یافته‌های این پژوهش به عنوان پیش‌فهم می‏تواند زمینۀ فهم دگرگونی در ساختارهای تاریخی معنابخش مرکز را در نسبت با دوران معاصر نیز میسر کند؛ وجهی که معطوف به دگرگون شدن فلسفۀ مکان از حوزۀ هستی‌شناسانه به حوزۀ زیست‌شناسانه بوده است (پرتوی و باقریان، 1400). بررسی آثار به‏جای‌مانده در اصفهان بیانگر آن است که معماری و شهرسازی دورة صفوی و به طور شاخص باغ‌ها، کاخ‌ها و خیابان‌های آن در اصول حاکم بر مکتب اصفهان ریشه دارد (قلی‌پور و مهدی‌نژاد، 1400). بیشترین مطالعه‏های انجام‏شده در حوزۀ مکتب اصفهان، شهر و شاکلۀ آن را بررسی کرده‏اند و پژوهشگران به این نکته رسیده‌اند که شهر اصفهان و فضاهای شهری آن بر اساس نظام‌ها و مؤلفه‌های گیاه، هوا، آب، خاک، نور و نظم مقدس طرح‌ریزی شده‏اند (لقمانی و فرح‏زا، 1398). بر اساس پیشینه‌های بررسی‏شده، کلیدواژۀ معاصرسازی به عنوان یکی از کلیدواژه‌های روز دارای چارچوبی برگرفته از پیشینه‌های تاریخی، اقتصادی، اجتماعی و محیطی شهر است. در بیشتر پژوهش‌های بررسی‏شده، اگرچه داعیۀ بررسی همۀ شاخص‌ها در همۀ ابعادهای شهری وجود داشته است، در نهایت، مؤلفۀ کالبدی بیشترین سنجه را در مدل نهایی داشته است؛ به این ترتیب، این پژوهش در مغایرت با پیشینه‌های بررسی‏شده کلیدواژۀ معاصرسازی را نه فقط در مؤلفه‌های کالبدی، بلکه در تمام ابعاد شهر مؤثر می‏داند؛ از همین رو، مکتب اصفهان به عنوان یکی از کلیدواژه‌های اساسی پژوهش انتخاب شده است.

ادبیات پژوهش

معاصرسازی

در معاصرسازی، الگوی تعاملی حفاظت و توسعه مطرح می‏شود که گویای آن است که از یک سو، لازم است از میراث فرهنگی شهرهای تاریخی حفاظت شود و از سوی دیگر، لازم است زیرساخت‌های لازم برای رونق زندگی فعال شهری در آن‏ها فراهم آیند. توسعۀ شتابزده موجب وارد آمدن آسیب‌هایی جبران‏ناپذیر بر میراث فرهنگی و تاریخی می‌شود؛ همان‏گونه که حفاظت موزه‏ای خود باعث تخریب بافت‌های باارزش شهری ساخته می‏شود که علاوه بر احترام به میراث گذشته و حفظ اصالت بافت، پاسخ‏گوی نیازهای معاصر باشد و بتواند به میراث فرهنگی شهرهای تاریخی ایران بیفزاید و در نهایت، پاسخ‏گویی به عملکردهای مورد انتظار، خود نیز به میراثی برای آیندگان تبدیل شود. این الگو تلاش می‏کند تا تعاملی بین شیوه‌های اقدام مبتنی بر به‏سازی و نوسازی و بازسازی را مطرح کند (فتاحی سده و افیونیان، 1402).

با جمع بندی متون نظری در زمینۀ رویکرد معاصرسازی و نظریه‏های گوناگون نسبت به آن، نمودار زیر را می‏توان به عنوان جمع ابعاد و معیارهای مؤثر بر معاصرسازی ترسیم کرد. سه دسته از معیارهایی که مطابق نظریه‏ها بر معاصرسازی اثرگذار هستند، عبارت‏اند از: عوامل تاریخی، توسعه‏ای و آینده‏نگری.

معیارهای زمینه‏ای: معیارهای زمینه‏ای به عوامل برگرفته از ارزش و اصالت اطلاق می‌شوند که در معاصرسازی مؤثر هستند. مهم‏ترین عامل زمینه‏ای ارزش‌های مشترک میان کنشگران، انسجام و اتحاد میان ساکنان هستند که در تعاریف و نظریه‏ها بر آن‏ها تأکید شده است. از دیگر عوامل مؤثر بر عوامل زمینه‏ای اصالت زمان است که از نقشی بسیار تأثیرگذار در هدایت جریان معاصرسازی برخوردار است. سنت و پارادایم حاکم نیز از دیگر عواملی هستند که در این زمینه حائز اهمیت تلقی شده‏اند (Correia & Schutz, 2023).

معیارهای توسعه‏ای: این معیارها به طور عمده در قالب تجدید نسل به معنای به‏روز نگه داشتن و پاسخ به نیازهای نو و تحت عنوان فرآیندهای طراحی، توسعه و مدیریت شناخته شده‏اند. از دیگر معیارهای این دسته مرمت موضعی، مشارکت اجتماعی و فرهنگی و افزایش کیفیت هستند. از آنجا که در هر فرآیند محرک توسعه، تأمین منابع مالی و ایجاد کاربری‌های محرک توسعه حائز اهمیت تلقی می‌شوند و بر آن‏ها تأکید شده است، در معاصرسازی نیز ازمهم‏ترین عوامل شناخته می‌شوند (Ibid).

آینده‏نگری: در این زمینه، بر رسیدن به تعادلی پایدار میان مرمت شهری و حفاظت شهری و اهداف توسعه‏ای، توجه هم‏زمان به تغییرات آیندۀ شهر، رسیدگی به جنبه‌هایی از میراث آینده و تأکید بر مفهوم میراث مشترک و میراث در خطر در عرصۀ جهانی تأکید شده است. همچنین، بر ایجاد سازمان فضایی مستقل و تلفیق هوشمندانۀ شهرسازی تاریخی و معاصر نیز تأکید شده است (Faraudi & Eadreath, 2017).

مکتب اصفهان

واژة مکتب مانند سبک برای دسته‌بندی آرا و عقاید اندیشمندان، متفکران، ادیبان و هنرمندان در دوره‌های مختلف و برای نشان ‌دادن ویژگی‌های مشترک بین آن‌ها به کار رفته است. در دورة صفویه، امتزاج تفکر شیعی با اندیشة عرفانی به همراه اندیشة فلسفی، مکتب اصفهان را به وجود می‌آورد که نقشی مهم ‌در آفرینش هنری این دوره داشته است. زبان و قواعد دستوری مکتب اصفهان را می‌توان در دو گروه بررسی کرد: دستة اول اصول عام هستند که عمدتاً بر ابعاد فلسفی و حکمی ‌ناظر هستند و فارغ از زمان و مکان هستند. دستة دوم اصول ویژه یا اصولی هستند که پایة زبان طراحی در معنای مادی آن را می‌سازند. پیرنیا نیز ویژگی‌های معماری سبک اصفهان را چنین برشمرده است: ساده شدن طرح ساختمان که بیشتر مربع  یا مستطیل‏شکل است، به‌کارگیری هندسة ساده، شکل‌ها و خطوط شکسته، کاهش پیش‌آمدگی و پس‌رفتگی ساختمان و رواج گوشه‌های پخ، پیمون‏بندی و بهره‏گیری از اندام‌ها و اندازه‌های یکسان در ساختمان و آشکار بودن سادگی طرح در بناها (پیرنیا، 1377). علاوه بر این، مکتب اصفهان اصول کلی را برای شهرسازی پیشنهاد داده است که در جدول زیر به آن‏ها اشاره شده است.

جدول 1- اصول شهرسازی مکتب اصفهان

منبع: (حبیبی و رضوانی، 1390، ص. 42)

روش‏شناسی پژوهش

در این پژوهش، اصول شهرسازی مکتب اصفهان هم بر اساس مصاحبه با کارشناسان و هم بر اساس مطالعات کتابخانه‏ای گردآوری شده‏اند و در نخستین گام، شاخص‏های متناظر پژوهش بر اساس تحلیل محتوای کمی مصاحبۀ کارشناسان و مطالعات کتابخانه‏ای به دست می‌آیند. فرآیند اخذ شاخص‏های متناسب با اصول شهرسازی مکتب اصفهان به صورت رفت‏وبرگشتی پس از سه دوره احصاء شده است. در ادامه، بر اساس آزمون فریدمن، شاخص‏های پژوهش متناظر با ویژگی‏های حال حاضر فضاهای شهری اصفهان اولویت‏بندی شده‏اند. به عبارت دیگر، از هیئت دلفی پژوهش خواسته شده است تا شاخص‏هایی را به عنوان شاخص نهایی انتخاب کنند که راه‏گشای شرایط کنونی شهر اصفهان باشند و به نوعی در بافت کنونی شهر از آن‏ها غفلت شده باشد. علت انتخاب آزمون فریدمن ناپارامتریک بودن داده‏های به‏دست‏آمده در این مرحله از پژوهش است. در گام بعدی، نتایج شاخص‏های گردآوری‏شده در گام قبل بر اساس آمارنامه‏ها و نقشه‏های موجود شهرداری اصفهان در قالب 15 منطقۀ شهرداری اصفهان ردیابی شده است. در ادامه، یک مدل اولیه بر اساس ویژگی‏های شهرسازی مکتب اصفهان منطبق با نظرات هیئت دلفی استخراج و در قالب شاخص‌های مدنظر پژوهش تبیین شده است. سپس، از روش تحلیل عاملی به منظور تبیین مدل نهایی شاخص‏های مکتب اصفهان بهره گرفته شده است.

جدول زیر نتایج حاصل از مطالعات کتابخانه‏ای و پرتکرارترین اصول مکتب اصفهان از نظر تعداد و درصد فراوانی را نشان می‏دهد. از همین جدول در سایر مراحل پژوهش استفاده شده است.

جدول 2- تعداد فراوانی اصول در منابع مورد مطالعه

منبع: (توسلی، 1392؛ سامانی و همکاران، 1394؛ معطریان، 1398؛ پورامینی، 1399؛ (قلی‌پور وهمکاران، 1400؛ لقمانی و فرح‌زا، 1396؛HaghighatBin, 2018  ).

یافته ‏های پژوهش

در نخستین مرحله، از هیئت دلفی متشکل از 15 نفر از اساتید دانشگاه در حوزۀ معماری و شهرسازی خواسته شده است تا اصول شهرسازی مکاتب اصفهان را به سطح سنجه برسانند و شاخص‏های قابل به‏کارگیری را مشخص کنند. گفتنی است، این مرحله به صورت رفت‏وبرگشت 3 مرتبه تکرار شده است و اعضای هیئت دلفی بر جدول زیر به توافق رسیده‏اند.

جدول 3- سنجه‏ های متناظر اصول شهرسازی مکتب اصفهان

در گام بعدی از هیئت دلفی خواسته شده است تا بر اساس شرایط کنونی شهر اصفهان میزان اولویت هر یک از شاخص‏های به‏دست‏آمده را مشخص کنند. در این مرحله، با توجه به ناپارامتریک بودن داده‏های به‏دست‏آمده از آزمون فریدمن استفاده شده است.

جدول 4- امتیازات سنجه‏ها بر اساس آزمون فریدمن

مطابق جدول بالا، 17 سنجه مطابق بیشترین امتیاز به‏دست‏آمده - بر اساس دو چارک بالای امتیازها - وارد مرحلۀ بعد می‏شوند. مابه‏ازای این سنجه‏ها در 15 منطقۀ شهرداری اصفهان ردیابی و وارد چرخۀ تحلیل عاملی برای تقلیل داده می‏شوند. در اولین مرحله از تحلیل عاملی، دو آزمون بسندگی تعداد نمونه (KMO) و بارتلت[iii] انجام شده‏اند.

جدول 5- دو آزمون KMO و بارتلت

در جدول بالا، مطابق نتایج آزمون KMO و آزمون کرویت بارتلت[iv]، عدد 798/0 به دست آمده است که قابل قبول است و می‏توان تحلیل عاملی را برای سنجش داده‏ها به کار برد. همچنین، SIG آزمون برابر 000/0 به دست آمده است که فرض ناهمبسته بودن متغیرها را رد کرده است؛ بنابراین، متغیرها با یکدیگر همبستگی دارند و می‏توان از تحلیل عاملی استفاده کرد.

جدول 6- نتایج آزمون

در جدول بالا، تمام نتایج ستون  امتیازاتبیش از 4/0 است که از میزان قابل قبول وابستگی شاخص‏های پژوهش نشان دارد. در ادامه، میزان پوشش‏دهی عوامل مستخرج از تحلیل عاملی از شاخص‏های پژوهش نشان داده شده است.

جدول 7- نتایج واریانس تجمعی

نمودار 1- تعداد عوامل مستخرج از تحلیل عاملی

مطابق جدول بالا، میزان 72/86 درصد از داده‏های پژوهش توسط 6 عامل مستخرج از تحلیل عاملی پشتیبانی می‏شود که با توجه به اینکه از 6/0 بیشتر است، نشان از وضعیت مناسب پشتیبانی عوامل مستخرج از تحلیل عاملی دارد. در ادامه، وضعیت Cross loadings برای انتخاب نوع دوران و الزام آن بررسی شده است. همچنین، بر اساسScree Plot ترسیم‏شده، تعداد عوامل شناسایی‏شده برابر 6 عامل است.

جدول 8-  اجزای ماتریس

بر اساس جدول بالا، در اولین گام با دوران Direct Oblimin=0 انجام می‏دهیم. نتایج اشتراکات قابل قبول نیست. در  ماتریس ارتباط اجزادر اعداد خارج از قطر عدد بزرگ‏تر از 32/0 داریم؛ در نتیجه، از روش دوران Promax با میزان عددی Kappa=3 استفاده می‌کنیم. در این حالت، ماتریس Pattern را چک می‏کنیم تا مشخص شود وضعیت Cross Loadingها و میزان اختلاف آن‏ها به چه صورت است. در این مرحله، با Kappa=3 نتیجۀ مطلوب حاصل شده است و نتیجه دارای بیشترین سازگاری با چارچوب مفهومی پژوهش است.

جدول 9- شاخص‏های مستخرج از هر عامل

بنا بر نتایج به‏دست‏آمده، 6 عامل شناسایی شده‏اند ‏که بر اساس همبستگی بین نتایج این 6 عامل به‏ترتیب عبارت‏اند از: اقتصادی، سطح و سرانه، آثار تاریخی، کالبد، اجتماعی و دسترسی. جدول زیر نحوۀ قرار گرفتن هر یک از عوامل در ذیل عامل‏های مستخرج از تحلیل عاملی را نشان می‏دهد.

جدول 10- نتایج مستخرج از تحلیل عاملی

نتیجه‏ گیری

معاصرسازی فرآیندی است که به خلق فضای شهری جدید با حفظ ویژگی‏های اصلی فضایی (کالبدی و فعالیتی) منجر می‏شود. در واقع، معاصرسازی ترکیبی از اقدامات و فعالیت‏های گوناگون اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و کالبدی برای آفرینش مجدد احساس زندگی در بافت شهری با تأکید و توجه بر نظم موجود عناصر و سازمان فضایی بافت تاریخی شهر به منظور بهبود کالبد و تغییر عملکرد فضا، متناسب با نیازهای معاصر در راستای توسعۀ اقتصادی - کالبدی مجموعه و تقویت ویژگی‏های اجتماعی - فرهنگی بافت است (باقری و درسخوان، 1398).

معاصرسازی با شناسایی هویت شکل‏دهندۀ فضای شهری با لحاظ ارزش‏های فرهنگ ایرانی و شناخت نیازهای جامعۀ انسانی به زیبایی همه‏جانبۀ معنوی و روانی و ظاهری از جهت‏های مختلف کیفی و کمی، نمایش تداوم تاریخی و ریشۀ تاریخی، تجلی‏ امنیت روحی، روانی، معنوی و فرهنگی و مادی، اصالت، توازن، متعادل و هماهنگ منجر می‏شود. مکتب اصفهان نیز به عنوان یکی از مکاتب گذشته بر معماری و شهرسازی ایران دارای اصولی تعریف‏شده در حوزۀ شهرسازی است. زمان اوج‏گیری این مکتب یکی از موفق‏ترین روزگارهای گذشته بر شهر اصفهان بوده است و بیشتر آثار به‏جای‏مانده در اصفهان که امروزه مورد اقبال قرار گرفته‏اند، محصول این دوره هستند. از این نظر، این پژوهش مکتب اصفهان را به عنوان یکی از راهکارهای تطابق فضاهای شهری با تداوم تاریخی، هویت بافت و شرایط اجتماعی و اقتصادی آن به کار می‏برد. این به‏کارگیری نه به معنای تعریف دوبارۀ شهر بر اساس اصول مکتب اصفهان، بلکه به معنای معاصرسازی این اصول بر اساس شرایط وضع موجود فعلی شهر اصفهان است. معاصرسازی الگوی تعاملی حفاظت و توسعۀ شهر است که گویای آن است که از یک سو، لازم است از میراث فرهنگی شهرهای تاریخی حفاظت شود و از سوی دیگر، لازم است زیرساخت‌های لازم برای رونق زندگی فعال شهری در آن‏ها فراهم آیند. توسعۀ شتاب‌زده موجب وارد آمدن آسیب‌هایی جبران‏ناپذیر بر میراث فرهنگی و تاریخی می‌شود؛ همان‏گونه که حفاظت موزه‏ای خود باعث تخریب بافت‌های باارزش شهری می‏شود. فقط بنایی می‏تواند در بافت باارزش شهری ساخته شود که علاوه بر احترام به میراث گذشته و حفظ اصالت بافت، پاسخ‏گوی نیازهای معاصر باشد و بتواند به میراث فرهنگی شهرهای تاریخی بیفزاید و در نهایت، پاسخ‏گویی به عملکردهای مورد انتظار، خود نیز به میراثی برای آیندگان تبدیل شود. در این پژوهش، اصول شهرسازی مکتب اصفهان هم بر اساس مصاحبه با کارشناسان و هم بر اساس مطالعات کتابخانه‏ای گردآوری شده‏اند و در نخستین گام، شاخص‏های متناظر پژوهش بر اساس تحلیل محتوای کمی مصاحبۀ کارشناسان و مطالعات کتابخانه‏ای به دست می‌آیند. فرآیند اخذ شاخص‏های متناسب با اصول شهرسازی مکتب اصفهان به صورت رفت‏وبرگشتی پس از سه دوره احصاء شده است. در ادامه، بر اساس آزمون فریدمن، شاخص‏های پژوهش متناظر با ویژگی‏های حال حاضر فضاهای شهری اصفهان اولویت‏بندی می‏شوند. در این مرحله، تعداد 17 سنجه از 24 سنجۀ گردآوری‏شده از مرحلۀ قبل به عنوان نتایج اولیه به دست می‌آیند. در گام بعدی، نتایج شاخص‏های گردآوری‏شده در گام قبل، بر اساس آمارنامه‏ها و نقشه‏های موجود شهرداری اصفهان در قالب 15 منطقۀ شهرداری اصفهان ردیابی و یک مدل اولیه بر اساس ویژگی‏های شهرسازی مکتب اصفهان منطبق با نظرات هیئت دلفی استخراج و در قالب سنجه‌های مدنظر پژوهش تبیین می‏شود. در ادامه، از روش تحلیل عاملی به منظور تبیین مدل نهایی شاخص‏های مکتب اصفهان بهره گرفته شده است. بنا بر نتایج به‏دست‏آمده، 6 عامل شناسایی شده‏اند که بر اساس همبستگی بین نتایج، این 6 عامل به‏ترتیب عبارت‏اند از: اقتصادی، سطح و سرانه، آثار تاریخی، کالبد، اجتماعی و دسترسی. عامل نخست عامل اقتصادی است که سنجه‏های میانگین ارزش زمین، نسبت فضاهای عمومی به مساحت محدوده،  مساحت تجاری به کل محدوده و میانگین تراکم ساختمانی در منطقه را در بر می‏گیرد. عامل دوم سطح و سرانه است که سنجه‏های سرانۀ فضای سبز و میانگین مساحت پلاک مسکونی را در بر می‏گیرد. عامل سوم آثار تاریخی است که سنجه‏های نسبت فضای بازآفرینی‏شده به کل محدوده، مساحت بافت تاریخی و تعداد آثار تاریخی با ثبت ملی را در بر می‏گیرد. عامل چهارم کالبد است که سنجه‏های مساحت زمین‏های بایر در محدوده و تراکم مسکونی محدوده را در بر می‏گیرد. عامل پنجم اجتماعی است که سنجه‏های تعداد خیریه‏های موجود در منطقه، میانگین رضایت شهروندان در منطقه، میانگین مشارکت مردمی و نسبت جمعیت به محدوده را در بر گرفته است و عامل ششم دسترسی است که سنجه‏های مساحت معابر به کل محدوده و نسبت فضای باز به کل محدوده را شامل شده است.مطابق با نتایج به دست آمده معاصرسازی اصول شهرسازی مکتب اصفهان توسط این 6 عامل و شاخص های مرتبط با آن انجام میگیرد. از پیشنهادات این پژوهش میتوان به ارزیابی چرخه ای اصول شهرسازی مکتب اصفهان و تغییرات ناشی از آن در فضاهای شهری، میزان رضایت شهروندان از تغییرات ناشی از اصول این مکتب و میزان سازگاری با هویت تاریخی شهر اشاره نمود.

[i] SOPOUT

[ii] Heidegger

[iii] Bartlett

[iv] Croit Bartlett