اثر میانجی کیفیت اطلاعات حسابداری در رابطۀ بین سطح تحصیلات نیروی کار و کارایی سرمایه‌گذاری

مقدمه

از دیدگاه نظریۀ نمایندگی[1]، مکانیزم‌هایی همانند کیفیت بالای اطلاعات حسابداری و افشای اطلاعات می‌تواند عدم تقارن اطلاعاتی را کاهش و نظارت بر فعالیت‌های مدیران را افزایش دهد. این درنهایت از رفتارهای فرصت‌طلبانۀ مدیران جلوگیری می‌کند (Hope & Thomas, 2008). ازآنجایی‌که ادبیات نظری و تجربی بیان می‎‌دارد که عدم تقارن اطلاعاتی می‌تواند کارایی سرمایه‌گذاری را کاهش دهد (Fazzari et al., 1998)، بنابراین بهبود کیفیت اطلاعات حسابداری نقش مهمی در کاهش عدم تقارن اطلاعاتی و افزایش کارایی سرمایه‌گذاری دارد (Biddle & Hilary, 2006).

در این راستا به تازگی پژوهش‎‌های متعددی (برای مثال کال و همکاران (Call et al., 2017)؛ بوون و همکاران (Bowen et al., 2010) و دایک و همکاران (Dyck et al., 2010) در زمینۀ تأثیر سطح تحصیلات نیروی کار بر افزایش کیفیت اطلاعات حسابداری در حال گسترش است و بیان  می‎‌دارد که اگرچه مدیر مالی به‌طورکلی مسئول کیفیت گزارشگری مالی شرکت است، تمامی کارکنان ازجمله افراد شاغل در بخش‌های تولیدی، اداری، فروش و بازاریابی نه‌تنها در تهیۀ اطلاعات حسابداری نقش دارند، با ارائۀ داده‌های داخلی اولیه و اسناد مثبت که دلالت بر وقوع معامله یا رویداد مالی خاصی دارد، به‌طور غیرمستقیم در تهیۀ گزارش‌های مالی مشارکت می‌کنند (Andrew et al., 2017). برآیند کلی این مطالعات نشان می‎‌دهد که شرکت‌هایی با نیروی کار دارای سطح تحصیلات بالاتر، کیفیت اقلام تعهدی بالاتر، ضعف درکنترل‌های داخلی کمتر (Call et al., 2017)، کاستی‌های کنترل داخلی کمتر (Liu et al., 2017)، ریسک عملیاتی کمتر (Dakhli & Declerc, 2004) و ارائۀ مجدد صورت‌های مالی کمتری (McGuire et al., 2012) داشته‎‌اند. ازنظر افشای داوطلبانۀ اطلاعات، سطح بالاتر تحصیلات کارکنان با پیش‌بینی‌های درآمدی مرتبط است که بیشتر به‎‌موقع‌، دقیق‌ و صحیح‌تر هستند (Call et al., 2017)؛ علاوه‌براین شواهد قبلی نشان می‌دهد که کارکنان با تحصیلات بالاتر ازنظر کیفیت گزارش‌دهی شرکت، هزینه‌های حسابرسی و تعهد مسئولیت اجتماعی، پیامدهای اقتصادی برای شرکت دارند (Call et al., 2017; Li et al., 2020; Wang & Yan, 2022)؛ بنابراین، اگر بتوان این فرضیه را ایجاد کرد که نیروی کار با تحصیلات بالاتر، کیفیت اطلاعات حسابداری را افزایش می‌دهد، احتمالاً کارایی سرمایه‎‌گذاری نیروی کار نیز متأثر از آن قرار می‎‌گیرد.

پژوهش‌های اخیر نقش تحصیلات نیروی کار شرکت‌ها را در بهبود کیفیت اطلاعات حسابداری برجسته کرده‌اند و بیان می‌دارند که چنین کارکنانی می‌توانند ازطریق افزایش کیفیت اطلاعات حسابداری، موجب کارایی سرمایه‌گذاری‌های شرکت شوند (Fazzari et al., 1998)؛ در این راستا، از دیدگاه نظریۀ نمایندگی، وجود مکانیزم‌های مختلف در شرکت‌ها مانند کیفیت بالای اطلاعات حسابداری و افشای اطلاعات می‌تواند نقش مهمی در کاهش عدم تقارن اطلاعاتی و ریسک اطلاعاتی و نیز افزایش نظارت بر فعالیت‌های مدیران ایفا کند. این امر درنهایت می‌تواند از بروز رفتارهای فرصت‌طلبانۀ مدیران جلوگیری کند (Hope & Thomas, 2008) و درنتیجه با بهبود کیفیت اطلاعات حسابداری می‌تواند نقش مهمی در کاهش عدم تقارن اطلاعاتی و افزایش شناسایی فرصت‌های سرمایه‌گذاری ایفا کند. برخی مطالعات همچون خدایی و یحیایی (1398) و قجاوند و همکاران (1393) به این موضوع اشاره کرده‌اند.

بیدل و هیلاری (Biddle & Hilary, 2006) نیز دریافتند کیفیت بالای اطلاعات حسابداری می‌تواند موجب افزایش کارایی سرمایه‌گذاری شود. درمجموع، بهبود کیفیت اطلاعات حسابداری می‌تواند نقش مؤثری در کاهش عدم تقارن اطلاعاتی و افزایش کارایی سرمایه‌گذاری شرکت‌ها داشته باشد؛ در این راستا، یک نیروی کار با تحصیلات عالی می‌تواند کیفیت اطلاعات حسابداری را از چندین مسیر بهبود بخشد: 1) ارائۀ اطلاعات با خطای کمتر به سیستم‌های حسابداری (Andreou et al., 2017)؛ 2) شناسایی و گزارش معاملات غیرعادی و محتمل تقلبی (Call et al., 2016)؛ 3) افزایش اثربخشی کنترل‎‌های داخلی و کاهش ریسک (Fu et al., 2020)؛ 4) افزایش شفافیت در گزارشگری (Call et al., 2017)؛ 5) دستکاری صورت‌های مالی درصورت عدم دسترسی به سطح هدف بهره‌وری در نیروی کار (Hanushek & Woessmann, 2008; Barro et al., 2013; Acemoglu & Autor, 2011) و 6) مسئولیت‎‌پذیرکردن و افزایش کیفیت نیروی کار (Hasan ali al-hasani et al., 2023, 2024)؛ بنابراین، باتوجه‌به مطالبی که در ابتدای بحث دربارۀ تأثیرات مثبت وجود کیفیت بالای اطلاعات حسابداری بر کارایی سرمایه‌گذاری شرکت بیان شد و باتوجه‌به آنکه احتمالاً سطح تحصیلات نیروی کار شرکت، اثر مثبتی نیز بر کیفیت اطلاعات حسابداری دارد، پژوهش حاضر به دنبال بررسی اثر میانجی کیفیت اطلاعات حسابداری در رابطۀ بین سطح تحصیلات نیروی کار و کارایی سرمایه‌گذاری است؛ بااین‌حال چالش‌های زیادی در بررسی این موضوع وجود دارد؛ ازجمله احتمال بالاتربودن سطح دستکاری سود درصورت وجود نیروی کار با تحصیلات بالا (Shen et al., 2024) و استفاده از روابط و جانب‌داری در استخدام نیروی کار که معمولاً منجر به استخدام نیروی کار کم‌کیفیت می‌شود (Hassan ali al-hasani et al., 2024) و مواردی از این قبیل که در بخش مبانی نظری به آن اشاره شده است، ممکن است مشکلاتی را برای پژوهش حاضر ایجاد کند؛ بدین منظور برای کنترل چنین اثرات مخربی از متغیرهای کنترلی مناسبی به پیروی از پژوهش‎‌های پیشین استفاده شده است؛ بااین‌وجود آنچه ادبیات نظری و تجربی بیشتر به آن تأکید دارد، اثرات مثبت سطح تحصیلات نیروی کار است.

این مطالعه علاوه‌بر هدف پرکردن خلأ پژوهشی حاضر، انجام پژوهش حاضر را به دلایل زیر ضروری می‎‌داند: 1) از میان پژوهش‌های انجام‌شده در مطالعات داخلی می‌توان به پژوهش ‎‌قلی‎‌زاده و همکاران (1398) و ملکی و علوی (1401) اشاره کرد که سطح تحصیلات نیروی کار را بر محتوای گزارش حسابرس و هزینۀ حقوق و دستمزد کارکنان بررسی کرده‌اند. این خلأ نشان می‌دهد که نیاز به پژوهش بیشتری برای درک عمیق‌تر و ارائۀ شواهد علمی در این حوزه احساس می‌شود؛ در این راستا باتوجه‌به نقش بسیار کلیدی نیروی کار در هر شرکتی، بررسی پیامدهای حضور کارکنان با تحصیلات بالاتر برای گزارشگری مالی و کارایی سرمایه‌گذاری ضروری به نظر می‌سد؛ 2) انجام این پژوهش می‎‌تواند انگیزۀ افزایش کیفیت اطلاعات حسابداری را در شرکت‎‌ها بیشترکند؛ زیرا بهبود کیفیت اطلاعات حسابداری می‌تواند به تخصیص بهتر منابع و افزایش کارایی سرمایه‌گذاری منجر شود. این امر در محیط ایران که نیاز به جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی دارد، بسیار مهم است؛ 3) ادبیات پژوهشی نشان می‎‌دهد که کارکنان دارای تحصیلات بالاتر به دلیل دانش و تخصص بالاتر، توانایی بهتری در شناسایی و جلوگیری از تخلفات مالی و سوءاستفاده‌ها دارند. اگر فرضیه‎‌های این پژوهش تأیید شود، این امر می‌تواند نظارت بر فعالیت‌های مدیران را بهبود ببخشد و رفتارهای فرصت‌طلبانه را کاهش دهد؛ 4) کارکنان با تحصیلات بالاتر توانایی بیشتری در تهیه، تحلیل و گزارش‌دهی اطلاعات مالی دارند که این امر به افزایش شفافیت، کاهش عدم تقارن اطلاعاتی، دقت گزارش‌های مالی و درنهایت کارایی سرمایه‌گذاری منجر می‌شود. در ایران که اقتصاد درحال‌توسعه است و شرکت‌ها نیاز به بهبود کارایی سرمایه‌گذاری دارند، این مسئله بسیار حیاتی است.

در ادامه، سایر بخش‎‌های مطالعۀ حاضر عبارت‌اند از: مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش، روش‎‌شناسی پژوهش، یافته‎‌های پژوهش و نتیجه‎‌گیری و پیشنهادات.

مبانی نظری

ادبیات پژوهشی نشان می‌دهد که چهار راه اصلی وجود دارد که کارکنان با تحصیلات بالاتر می‌توانند کارایی سرمایه‌گذاری شرکت‌ها را بهبود بخشند: نخست، کارکنان دارای تحصیلات عالی می‌توانند اطلاعات با کیفیت بالاتری را به‌عنوان ورودی ارائه دهند که به مدیران در تصمیم‌گیری‌های سرمایه‌گذاری مؤثر کمک می‌کند. این امر به دلیل این است که کارکنان اطلاعات ارزشمندی دربارۀ شغل خود دارند که می‌تواند توسط مدیران استفاده شود (Navaes & Zingales, 2003; Bova et al., 2015; Huang et al., 2020). به طور خاص، این کارکنان اطلاعات خارجی را از ذی‌نفعان جمع‌آوری و درک کرده و آنها را ازطریق عباراتی معنادار و مفید به مسئولین یا همکارانشان منتقل می‌کنند و درنهایت اطلاعات مهم را به مدیران گزارش می‌دهند؛ در این راستا هوانگ و همکاران (2020) دریافتند که کارکنان با تحصیلات بالاتر به دلیل توانایی بیشتر در جمع‌آوری و پردازش اطلاعات، در پیش‌بینی عملکرد عملیاتی آینده، اطلاعات ارزشمندتری دارند؛ بنابراین، این کارکنان ممکن است توانایی بالاتری در پردازش اطلاعات خارجی داشته باشند و اطلاعات مهم و مفید را با دقت بیشتری تشخیص دهند (Call et al., 2017; Herzber, 1968; Wise, 1975) و درنتیجه مدیران در موقعیت بهتری برای تصمیم‌گیری‌های سرمایه‌گذاری قرار گیرند.

دوم، سطح تحصیلات نیروی کار یکی از عوامل کلیدی در افزایش بهره‌وری و کاهش ریسک عملیاتی در سازمان‌ها محسوب می‌شود. مطالعات متعدد نشان می‌دهند که نیروی کار با تحصیلات بالاتر توانایی بیشتری در مدیریت چالش‌های پیچیده و تصمیم‌گیری‌های استراتژیک دارد که این امر می‌تواند به کاهش ریسک‌های عملیاتی منجر شود (Hanushek & Woessmann, 2008; Barro et al., 2013). بهره‌وری بالاتر نیروی کار تحصیل‌کرده، باعث افزایش کارایی سرمایه‌گذاری‌های سازمان می‌شود؛ زیرا این نیروها بهتر می‌توانند از منابع موجود استفاده کنند و درنتیجه عملکرد کلی سازمان را بهبود بخشند (Acemoglu & Autor, 2011). تحصیلات بالاتر نه‌تنها باعث ارتقای مهارت‌های تخصصی و فنی در نیروی کار می‌شود، بلکه توانایی آنها را در تطبیق با تغییرات محیطی و نوآوری‌ها نیز افزایش می‌دهد. این عوامل به‌نوبۀ خود باعث می‌شوند که سازمان‌ها بتوانند به‌صورت مؤثرتری سرمایه‌گذاری‌های خود را مدیریت کنند و به بهره‌وری بالاتری دست یابند (Barro et al., 2013)؛ ازاین‌رو، می‌توان گفت که سطح تحصیلات بالاتر نیروی کار نه‌تنها بهره‌وری را افزایش می‌دهد، بلکه به‌عنوان سپر محافظ در برابر ریسک‌های عملیاتی نیز عمل می‌کند و درنهایت منجر به بهبود کارایی سرمایه‌گذاری نیز می‌شود.

سوم، کارکنان دارای تحصیلات بالاتر می‌توانند ازطریق توانایی بالاتری که دارند در نظارت بر تصمیمات مدیران، بر کارایی سرمایه‌گذاری شرکت‌ها تأثیرگذار باشند. فاور و فارست (Fauver & Fuerst, 2006) نشان دادند که نمایندگان نیروی کار اطلاعات دقیق سطح عملیاتی را به بالاترین سطوح شرکت ارائه می‌دهند؛ درنتیجه، این اطلاعات برتر، اثربخشی نظارت هیئت‌ها را بهبود می‌بخشد. دایک و همکاران (2010) دریافتند که دسترسی کارکنان به اطلاعات داخلی به آنها اجازه می‌دهد تا به‌عنوان ناظران مؤثر عمل کنند و ناظران داخلی 17درصد از موارد تقلب مالی را شناسایی می‌کنند. همچنین، وایلد (Wilde, 2017) شواهد تجربی ارائه می‌دهد که نشان می‌دهد شرکت‌هایی که در معرض افشای کارکنان قرار دارند، متعاقباً کمتر درگیر گزارش‌های نادرست مالی می‌شوند. به‌واقع، کارکنان نقش نظارتی و حاکمیت شرکتی مهمی در افشای تخلفات مدیران یا شرکت‌ها ایفا می‌کنند؛ بنابراین، کارکنان دارای تحصیلات بالاتر، بیشتر احتمال دارد که تخلفات اجرایی را شناسایی کنند و بر تصمیمات مدیران نظارت و درنتیجه سرمایه‌گذاری ناکارآمد مدیران را مهار کنند.

درنهایت، کارکنان با تحصیلات بالاتر می‌توانند تبادل اطلاعات بین مدیران و کارکنان را تسهیل کنند. از یک طرف، کارکنان با تحصیلات بالاتر ممکن است مهارت‌های ارتباطی بیشتری داشته باشند (Herzber, 1968; Wise, 1975). از سوی دیگر، طبق نظریۀ شناختی اجتماعی، افرادی که زمینۀ مشابهی دارند (مثلاً پیشینۀ تحصیلی) احتمال بیشتری دارد که یکدیگر را درک کنند (Bandura, 1989)؛ در این راستا مدیران عموماً تحصیل‌کرده هستند؛ بنابراین، ارتباطات زمانی بهتر خواهد بود که کارکنان دارای تحصیلات بالاتر باشند. نتیجۀ این بازده ارتباطی بالا به پایین، بهبود دقت انتقال اطلاعات و درنهایت افزایش مجموعۀ اطلاعات مدیران برای تصمیم‌گیری‌های شرکت است.

در مقابل تأثیرات مثبتی که سطح تحصیلات نیروی کار شرکت‌ها بر کارایی سرمایه‌گذاری دارد، باید توجه داشت که این ارتباط ممکن است همیشه معنادار نباشد. اولاً، سطح تحصیلات عالی همیشه کیفیت آموزش عالی را تضمین نمی‌کند؛ بنابراین، کارکنان دارای تحصیلات بالاتر ممکن است توانایی بالاتری در ارائۀ اطلاعات باکیفیت، شناسایی رفتارهای نادرست یا برقراری ارتباط با مدیران نداشته باشند؛ دوم، وربورگ و همکاران (Verburg et al., 1999) نشان دادند که هماهنگی و روابط شخصی در محل کار بسیار ارزشمند است. ثبات برای حفظ هماهنگی حیاتی است، به‌طوری‌که کارکنان ممکن است ترجیح دهند تصمیمات مدیران را اجرا کنند، حتی اگر بتوانند سوء رفتار را شناسایی کنند؛ درنهایت، این مدیر است که تصمیم نهایی را برای سرمایه‌گذاری اتخاذ می‌کند. انتظار می‌رود وقتی شرکت‌ها به بازخورد از پایین به بالا توجه نمی‌کنند، کارکنان نقش کمتری در تصمیمات سرمایه‌گذاری داشته باشند.

در بین مطالعاتی که به‌نوعی مرتبط با فرضیG اول هستند، می‌توان به جین و همکاران (Jin et al., 2023) اشاره کرد که ارتباط بین سطح تحصیلات کارکنان و کارایی سرمایه‌گذاری را بررسی کرده‌اند. نتایج آنان نشان داد که سطوح بالاتر تحصیلات تأثیر مثبتی بر کارایی سرمایه‌گذاری شرکت‌ها دارد و این تأثیر با استفاده از مدل‌های رگرسیونی مختلف و ملاحظات درون‌زایی قوی باقی می‌ماند. چن و همکاران (Chen et al., 2024) نیز بررسی کردند که چگونه کارکنان دارای تحصیلات بالاتر بر کارایی سرمایه‌گذاری شرکت‌ها تأثیر می‌گذارند. آنها متوجه شدند که نیروی کار با تحصیلات بالاتر، کمتر دچار سرمایه‌گذاری بیش‌ازحد یا کم‌سرمایه‌گذاری می‌شود و نیز حضور چنین کارکنانی با کارایی سرمایه‌گذاری بالاتر همراه است. آنان نشان دادند که این ارتباط برای شرکت‎‌هایی با رقابت در بازار محصول بالا، تمرکز پایین مشتری، شرکت‎‌های دولتی و تحصیلات مدیران ارشد، قوی‌تر است. درمجموع، نتایج آنان نشان می‌دهد که کانال ورودی اطلاعات، کانال نظارت و کانال ارتباطات سطوح بالا به پایین، احتمالاً مکانیسم‌هایی هستند که ازطریق آن کارکنان با تحصیلات بالاتر بر تصمیم‌های سرمایه‌گذاری شرکت‌ها تأثیر می‌گذارند؛ بنابراین، بنابرآنچه از ادبیات نظری و تجربی بیان شد، می‌توان فرضیۀ اول را به‌صورت زیر تبیین کرد:

فرضیۀ اول: سطح تحصیلات نیروی کار بر کارایی سرمایه‌گذاری اثر مثبت دارد.

سطح تحصیلات نیروی کار از چندین مسیر می‎‌تواند موجب بهترشدن کیفیت اطلاعات حسابداری شود: اولاً، سطح تحصیلات بالاتر با سطح بالاتری از بهره‌وری نیروی کار نیز همراه است (Hanushek & Woessmann, 2008; Barro et al., 2013; Acemoglu & Autor, 2011). در این بین، موفقیت شرکت تا حد زیادی به عملکرد نیروی کار آن بستگی دارد (Sun & Yu, 2015) و برای مدیران ضروری است که بهره‌وری نیروی کار را افزایش دهند (Mefford, 2006)؛ در این راستا هرگونه کسری از سطح بهره‌وری نیروی کار هدف، هزینۀ ثابت شرکت را افزایش می‌دهد و بر سطح فروش شرکت تأثیر می‌گذارد. براساس نظریۀ مدیریت برداشت (Goffman, 1949) مدیران تمایل دارند بر دیگران تأثیر بگذارند یا با ارائۀ اطلاعات سودمندِ خودارزیابی‌شده بر ادراک دیگران تأثیر بگذارند (Dillard et al., 2000)؛ بنابراین، مدیران گزارش مالی را با هدف تأثیر گذاشتن بر سهام‌داران حتی پس از شکست در دستیابی به بهره‌وری نیروی کار هدف، دستکاری می‌کنند؛ بنابراین، مطابق با فرضیۀ رفتار فرصت‌طلبانه، مدیرانی که در دستیابی به بهره‌وری نیروی کار هدف شکست می‌خورند، اطلاعات مالی شفاف و مطمئن را به سرمایه‌گذاران و سایر ذی‌نفعان گزارش نمی‌دهند و در رفتار دستکاری گزارشگری مالی افراط می‌کنند. به‌طورکلی، هرچه شرکت‌ها شکاف بهره‌وری بیشتری داشته باشند، مدیران بیشتر درگیر مدیریت سود ازطریق اقلام تعهدی و دستکاری فعالیت‌های عملیاتی واقعی خواهند بود. مدیریت سود به آنها اجازه می‌دهد تا عملکرد مالی خود را با سال‌های قبل مطابقت دهند؛ بنابراین، سطح پایین تحصیلات نیروی کار ممکن است با شکاف بهره‌وری نیروی کار بالاتر همراه شود و درنتیجه مدیران را به مشارکت در مدیریت سود تشویق کند؛ از این رو، ارتباط مثبت بین سطح تحصیلات نیروی کار و مدیریت سود قابل پیش‌بینی است که می‌تواند منجر به کاهش کیفیت گزارشگری شود (Bhuyan & Hassan, 2022).

نکتۀ دوم آن است که ازجمله ویژگی‎‌های کیفی نیروی کار شرکت میزان تحصیلات آنان است که در راستای ارتقای آن، حقوق و دستمزد پرداختی به نیروی کار نیز بالاتر خواهد بود (Hasan ali al-hasani et al., 2023, 2024)؛ در این راستا براساس نظریۀ انگیزش[2]، حقوق و دستمزد پرداختی بیشتر به نیروی کار با تحصیلات بالاتر، می‎‌تواند انگیزۀ‎‌ ایجاد کار باکیفیت را در نیروی کار ایجاد کند و مسیر رسیدن به اهداف سازمانی را با مسئولیت‎‌پذیرکردن نیروی کار و افزایش کیفیت آنان هموار سازد. نظریۀ سرمایۀ انسانی[3] نیز بیان می‎‌کند که افزایش کیفیت نیروی کارمهارت‎‌هایی را توسعه می‎‌دهد که باعث بهره‎‌وری نیروی کار می‎‌شود و تفاوت‎‌های دستمزد منعکس‌کنندۀ تفاوت در بهره‎‌وری است (Kampelman et al., 2018)؛ درنتیجه می‎‌توان بیان کرد، میزان پرداختی حقوق و دستمزد به نیروی کار با تحصیلات بالاتر، با کیفیت آنان در ارتباط است و با گزارش‌های باکیفیت نیز همراه خواهد بود؛ زیرا کارکنان با سطح تحصیلات بالاتر حقوق و دستمزد بالایی دریافت می‌کنند و کار باکیفیتی نیز ارائه می‎‌دهند و حضور چنین کارکنانی با اثربخشی کنترل‎‌های داخلی، ایجاد نقش حاکمیت شرکتی، کیفیت سود بالاتر، ارائۀ ‎‌گزارش‌های شفاف‎‌تر، عدم تجدید ارائۀ مجدد، کاهش تقلب و افزایش مسئولیت‎‌پذیری سازمانی و اجتماعی همراه است که درنتیجۀ آن، کیفیت گزارش‌های شرکت نیز ارتقا می‎‌یابد (Hasan ali al-hasani et al., 2023, 2024).

سوم، نیروی کار با تحصیلات عالی علاوه‌بر اینکه می‎‌توانند کار خود را با کارایی بیشتری انجام دهند، توانایی بیشتری در پاسخ‌گویی به شرایط اضطراری دارند که هر دو به کاهش ریسک‎‌های عملیاتی روزانۀ شرکت کمک می‎‌کنند (Fu et al., 2020). ازآنجایی‌که کارکنان، نقش پیشرو در تجارت روزانۀ شرکت دارند، اثربخشی دستیابی به کار آنها با ریسک عملیاتی شرکت مرتبط است (Fu et al., 2020)؛ در این راستا شرکت‎‌ها با استفاده از آموزش، میزانِ مهارت‎‌ها، دانش و تخصص کارکنان را افزایش می‎‌دهند (Dakhli & Declerc, 2004) که نیروی کار با تحصیلات بالاتر درک بهتری از این آموزش‎‌ها دارد. ازطریق آموزش، کارکنان با سطح تحصیلات بالاتر نه‌تنها می‎‌توانند به ابزارها و تکنیک‌های لازم برای انجام کار خود و انطباق با روندهای در حال تغییر صنعت مجهز شوند، بلکه می‎‌توانند روشی سیستماتیک برای درک و تفکر ایجاد کنند (Dakhli & Declerc, 2004). تحصیلات عالی می‎‌تواند به کارکنان کمک کند تا خطاهای کمتری داشته باشند، کار خود را به نحو احسن انجام دهند و به‌سرعت به مشکلات پیش‌بینی‌نشده در عملیات تجاری پاسخ دهند؛ بنابراین، می‎‌توان فرض کرد که کارکنان با تحصیلات عالی می‎‌توانند ریسک عملیاتی را کاهش دهند و ازطریق شایستگی بیشتر اطلاعات باکیفیتی را به سیستم حسابداری منتقل ‎‌کنند (Fu et al., 2020).

چهارم، پژوهش‌های قبلی ارتباط بین میزان تحصیلات نیروی کار (نماینده‎‌ای برای کیفیت کارکنان) و افزایش کیفیت اطلاعات حسابداری را برجسته و بیان می‎‌کند که کارکنان با سطح تحصیلات بالا در نظارت بر تهیۀ گزارشگری مالی و کشف تقلب نقش نظارتی و حاکمیتی دارند. یافته‌های بوون و همکاران (2010) و دایک و همکاران (2010)، نشان می‌دهد که کارکنان پس از ارتکاب تقلب و تحریف، نقش حاکمیت شرکتی مهمی ‌را ایفا می‌کنند. در راستای این مطالب شن و همکاران (2024) نشان می‎‌دهند که سطح تحصیلات نیروی کار ازطریق کاهش ریسک حسابرسی بر حق‌الزحمۀ حسابرسی تأثیر می‎‌گذارد. ایشان بیان می‎‌دارند که حسابرسان هنگام تعیین قیمت حسابرسی، تأثیر سطح تحصیلات کل نیروی کار بر شرکت را در نظر خواهند گرفت. این بدین دلیل است که تحصیلات بالاتر منجر به درک بهتر و پیاده‌سازی کنترل‌های داخلی مناسب‌تر شود که می‌تواند از بروز خطاها و تقلب‌های مالی جلوگیری کند (Call et al., 2017). این موضوع به بهبود کیفیت گزارشگری مالی شرکت کمک خواهد کرد.

در ادامۀ مسیر چهارم، پژوهش‌های تجربی تأیید می‌کنند که سطح تحصیلات نیروی کار نقش مهمی در اثربخشی کنترل‌های داخلی دارد؛ برای مثال، فنگ و مک‌وی (2009) نشان دادند که نبود کارکنان با کیفیت بالا که ازطریق سطح تحصیلات نیروی کار اندازه‎‌گیری می‌شوند، یکی از دلایل اصلی ناکارآمدی کنترل‌های داخلی در شرکت‌ها است. به‌طوری‌که وجود چنین نیروی کاری با اجرای بهتر وظایف و رعایت سیاست‌ها و رویه‌های کنترل داخلی، به بهبود اثربخشی این کنترل‌ها و افزایش کیفیت گزارش‌های شرکت کمک می‌کند (Call et al., 2017)؛ بنابراین، کارکنان دارای سطح تحصیلات بالاتر نقش حیاتی در بهبود کیفیت کنترل‌های داخلی و به‌تبع آن، ارتقای کیفیت گزارش‌های شرکت دارند.

پنجم، کارکنان با سطوح تحصیلات بالاتر می‎‌توانند کیفیت اطلاعات حسابداری را با ارتقای سطح افشای شرکت افزایش دهند. کارکنان در طول کار روزانۀ خود در تولید و جمع‎‌آوری داده‎‌های خام برای گزارش‎‌های مالی شرکت می‎‌کنند (Call et al., 2017). به‌جز اِعمال نفوذ بر روی ارائۀ اطلاعات اولیه، شناسایی فعالیت‎‌های غیرعادی و افشای آنها نیز کانال‎‌هایی برای نیروی کار هست که بر افشای شرکت‎‌ها تأثیر می‎‌گذارند (Call et al., 2017; Dyck et al., 2010)؛ در همین حال، افراد با تحصیلات عالی در برابر رفتارهای نامناسب، کمتر تحمل می‎‌کنند (Glaser & Sachs, 2006)؛ بنابراین، کارکنان با تحصیلات عالی می‌توانند با جلوگیری و کشف بیشتر تخلفات در شرکت‌ها به افشای مالی بهتر کمک کنند و کیفیت اطلاعات حسابداری را افزایش دهند (Lambert et al., 2007).

درنهایت، نیروی کار با سطح تحصیلات بالاتر از مزیت‎‌های نسبی در یادگیری و استفاده از فناوری‎‌های جدید برخوردارند (Goldin & Katz, 1996) و این کارکنان می‌توانند اطلاعات با کیفیت بالاتر (با خطاهای کمتر) را به‌عنوان ورودی به سیستم حسابداری ارائه دهند؛ درنتیجه اگر خطاهای کمتری به سیستم حسابداری وارد شود، صورت‌های مالی حاصل باید از کیفیت بالاتری برخوردار باشند؛ به‌عبارت‌دیگر، کارکنان با سطح تحصیلات بالاتر می‎‌توانند اشتباهات ناخواسته‎‌ای را کاهش دهند که در فرایند جمع‎‌آوری و تولید داده‎‌ها در کلیۀ بخش‎‌های شرکت مرتکب می‎‌شوند. در این رابطه نظریۀ سیستم‌ها[4] سازمان را به‌عنوان سیستمی کلان و پیچیده بررسی می‌کند که از اجزای مختلفی تشکیل شده است. در این چارچوب، تحصیلات بالاتر کارکنان می‌تواند به بهبود ارتباطات و هماهنگی بین اجزای مختلف سیستم کمک کند (Shen et al., 2024). علاوه‌بر خطاهای غیرعمدی کمتر، نیروی کار با تحصیلات بالاتر به احتمال زیاد تشخیص می‌دهند که معامله‌ غیرعادی و احتمالاً تقلبی به نظر می‌رسد و قبل از اینکه به تحریفی جدی‌تر تبدیل شود، آن اطلاعات را در اختیار مدیریت قرار می‌دهند (Call et al., 2017). در این رابطه کال و همکاران (2016) دریافتند که مدیران ارشد گزینه‎‌های سهام بیشتری را در طول دورۀ تقلب در گزارش‎‌های مالی به کارکنان رده‎‌های پایین‌تر از خود اعطا می‎‌کنند تا از افشای آنها جلوگیری کنند؛ بنابراین، انتظار بر این است که سطح تحصیلات نیروی کار با افزایش کیفیت اطلاعات حسابدرای، موجب بهبود کارایی سرمایه‎‌گذاری شود و درنتیجه فرضیه‌‌های دوم و سوم پژوهش را نیز می‌توان به شکل زیر تبیین کرد:

فرضیۀ دوم: سطح تحصیلات نیروی کار بر کیفیت اطلاعات حسابداری اثر مثبت دارد.

فرضیۀ سوم: کیفیت اطلاعات حسابداری در رابطۀ بین سطح تحصیلات نیروی کار و کارایی سرمایه‌گذاری اثر میانجی‌گری دارد.

در بین پژوهش‌هایی که به‌نوعی مرتبط با مطالعۀ حاضر هستند، می‌توان به گو و همکاران (2016) اشاره کرد که نقش سیاست‌های اشتغال را در کاهش ناکارآمدی کنترل‌های داخلی و تجدید ارائه‌های مالی بررسی کرده‌اند. آنان شواهدی ارائه دادند که سیاست‌های رفتاری کارکنان یک پیش‌بینی‌کنندۀ مهم کنترل داخلی ناکارآمد است. آنان دریافتند که سیاست‌های کارمنددوستانه به میزان درخور توجهی تمایل به ضعف‌های مادی مرتبط با کارمندان را کاهش می‌دهد. این نتایج نشان می‌دهد که اعطای مزایای بیشتر به کارکنان، باعث جذب، توسعه و انگیزۀ نیروی کار و مانع از، از دست دادن سرمایۀ انسانی ارزشمند می‎‌شود؛ درنتیجه قصور کارکنان را در اجرای صحیح وظایف کنترل داخلی کاهش می‌دهد. کال و همکاران (2017) نیز با استفاده از میانگین سطح تحصیلات کارکنان به‌عنوان نمایندۀ کیفیت کارکنان، دریافتند که شرکت‌هایی که کارکنان با کیفیت بالا دارند کمتر با نقض کیفیت و کنترل داخلی مواجه می‌شوند و به دلیل خطاهای داخلی کمتر به ارائۀ مجدد کمتری نیاز دارند؛ علاوه‌براین، پیش‌بینی‌های مدیریتی صادرشده توسط این شرکت‌ها ازنظر فراوانی، به‌موقع بودن، دقت و سوگیری، بهتر از سایر شرکت‌ها است. شواهد آنان نشان داد که سطح تحصیلات کارکنان، به‌ویژه در دفتر مرکزی شرکت، با کیفیت افشای اجباری و داوطلبانه مرتبط است.

روش پژوهش

برای استخراج داده‌های مربوط به متغیرهای پژوهش از نرم‌افزار ره‌آورد نوین و یادداشت‌های همراه صورت‌های مالی برای اطلاعات صورت‌های مالی و گزارش‌ فعالیت هیئت‌مدیره برای داده‌های مربوط به سطح تحصیلات نیروی کار استفاده شده‌ است. پس از جمع‌آوری داده‌ها، از نرم‌افزار اکسل برای طبقه‌بندی و پردازش اولیه و از نرم‌افزارهای ایویوز (نسخۀ 13) و استتا (نسخۀ 17) برای تجزیه‌وتحلیل نهایی داده‌ها استفاده شده است. نمونۀ آماری پژوهش شامل شرکت‌هایی است که در بازۀ زمانی 1388 تا 1402 عضو بورس اوراق بهادار تهران بوده‌اند. این شرکت‌ها تا پایان اسفند 1387 در بورس پذیرفته شده‌اند و پایان سال مالی آنها نیز اسفند ماه است؛ علاوه‌براین، در طول دورۀ مطالعه‌شده تغییر فعالیت یا تغییر سال مالی نداشته‌اند و جزء شرکت‌های واسطه‌گری مالی یا سایر شرکت‌های سرمایه‌گذاری نیستند. تا پایان سال 1402 از بورس خارج نشده‌اند و فعالیت مستمر دارند. داده‌های لازم برای محاسبۀ متغیرهای پژوهش نیز برای این شرکت‌ها در دسترس است؛ درنهایت براساس شرایط ذکرشده در بالا تعداد 141 شرکت به‌عنوان نمونۀ بررسی‌شده انتخاب شد که شامل 2115 سال-شرکت مشاهده است.

به پیروی از چن و همکاران (2024) و جین و همکاران (2023) برای بررسی فرضیه‌های پژوهش از مدل‌های رگرسیونی 1 تا 3 استفاده شده است:

در مدل (1) تا (3) سطح تحصیلات نیروی کار، AVAA شاخص کیفیت اطلاعات حسابداری، InvEff کارایی سرمایه‎‌گذاری،  نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری حقوق صاحبان سهام، ROA سودآوری، Lev اهرم مالی، CGQ کیفیت حاکمیت شرکتی، CFO جریان نقد عملیاتی، SALE رشد شرکت، SIZE اندازۀ شرکت، AQ کیفیت حسابرسی و εi,t خطای مدل است.

متغیر وابستۀ این پژوهش کارایی سرمایه‎‌گذاری شرکت است. برای محاسبۀ کارایی سرمایه‌گذاری از مدل چن و همکاران (2013)، استفاده شده که به شرح رابطۀ (1) است.

INV_it کل سرمایه‌گذاری شرکت، _1-Q_i,_t کیو-توبین (نسبت جمع ارزش بازار حقوق صاحبان سهام و ارزش دفتری بدهی‎‌ها به کل دارایی‎‌ها)، _1-Sales_i,_t تغییرات فروش در سال 1-i, t و e_i,_t باقی‌ماندۀ مدل است. برای تخمین رابطۀ (1)، ابتدا اطلاعات مربوط به متغیرها از صورت‌های مالی شرکت‌های بررسی‌شده استخراج شده است. سپس با استفاده از روش حداقل مربعات معمولی (OLS) در نرم‌افزار ایویوز (نسخۀ 13) باقی‌مانده‌ها محاسبه شده است. سپس، معکوس باقی‌مانده به‌عنوان کارایی سرمایه‌گذاری استفاده می‌شود؛ به این معنا که مقادیر کمتر نشان‌دهندۀ کارایی سرمایه‌گذاری بیشتر و مقادیر بالاتر نشان‌دهندۀ ناکارایی سرمایه‌گذاری هستند.

مطابق با پژوهش کال و همکاران (2017) و قلی‌زاده و همکاران (1398) برای محاسبۀ متغیر مستقل از متوسط سطح تحصیلات نیروی کار شرکت استفاده شده است. در این اندازه‌گیری سطح تحصیلات کارکنان شرکت که از گزارش فعالیت هیئت‌مدیره به مجمع عمومی استخراج شده است، از زیر دیپلم تا دکتری تقسیم‌بندی شده و به هرکدام از این سطوح نمرۀ 1 تا 6 داده شده است. سپس ازطریق ضرب تعداد کارکنان در هر سطح به میزان وزن هر سطح و تقسیم آن بر تعداد کارکنان، متوسط سطح تحصیلات به دست آمده است.

به پیروی از اندریو و همکاران (2017) و دارابی و سجادی‎‌نژاد (1401) براساس فرانسیس و همکاران (2005) کیفیت سود به‌عنوان نماینده‎‌ای برای نشان‌دادن کیفیت اطلاعات حسابداری اندازه‎‌گیری شده است. باقی‌ماندۀ رابطۀ (5) نشان‎‌دهندۀ کیفیت اقلام تعهدی است که معکوس قدرمطلق آن کیفیت سود را نشان می‎‌دهد. برای تخمین رابطۀ (5)، ابتدا اطلاعات مربوط به متغیرها از صورت‌های مالی شرکت‌های بررسی‌شده استخراج شده است. سپس با استفاده از روش حداقل مربعات معمولی (OLS) در نرم‌افزار ایویوز (نسخۀ 13) باقی‌مانده‌ها محاسبه شد. هرچه میزان این متغیر کمتر و به صفر نزدیک‌تر باشد، نشان‎‌دهندۀ کیفیت بالای اطلاعات حسابداری است.

که در رابطۀ (5)، TA_i,t جمع کل اقلام تعهدی (سود خالص منهای جریان وجوه نقد عملیاتی)، A_i,t-1 جمع کل دارایی‎‌های شرکت در دورۀ قبل، CFO_i,t جریان نقد عملیاتی، ∆REV_i,t تغییر درآمد فروش و PPE_i,t ارزش ناخالص، اموال ماشین‌آلات و تجهیزات شرکت است. به پیروی از پژوهش چن و همکاران (2024) و از متغیرهای کنترلی به شرح زیر برای بررسی مدل‎‌های آماری فرضیه‎‌ها استفاده خواهد شد. ارزش بازار به دفتری (MTB_i,t) ازطریق نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری حقوق صاحبان سهام شرکت i در پایان سال t محاسبه شده است. شرکت‌هایی با نسبت‌های بالاتر MTB بیشتر انگیزه دارند گزارش‌های مالی دقیق و شفاف ارائه کنند تا انتظارات سرمایه‌گذاران را به‌طور مؤثر مدیریت کنند (Sarsiti, 2020). رشد شرکت (SALE_i,t) ازطریق نسبت میزان فروش شرکت به ارزش دفتری کل دارایی‎‌های شرکت i در سال t محاسبه شده است؛ زیرا این نسبت نشان‌دهندۀ کارایی مدیریت در استفاده از دارایی‌ها برای افزایش درآمد بوده و به طور معمول یکی از اصلی‌ترین نشانه‌های رشد شرکت است. رشد سریع می‌تواند به پیچیدگی‌های مالی بیشتری منجر شود که ممکن است دقت و شفافیت گزارش‌های مالی را به چالش بکشد؛ بااین‌حال، شرکت‌هایی که رشد بالایی را تجربه می‌کنند، بیشتر تلاش می‌کنند اطلاعات قابل اعتمادی ارائه دهند تا اعتماد سهام‌داران را جلب کنند (Wijayani & Ratmono, 2023). برای محاسبۀ جریان نقد عملیاتی (COF_i,t) ابتدا جریان نقد عملیاتی از صورت جریان نقدی استخراج و سپس به ارزش دفتری کل دارایی‎‌های شرکت i در سال t تقسیم شده است. جریان نقد عملیاتی قوی معمولاً با کیفیت بالاتر اطلاعات حسابداری همراه است؛ زیرا شرکت‌هایی با جریان‌های نقدی مثبت، ثبات مالی بیشتری داشته و نیاز کمتری به دستکاری سود دارند (Putri & Lutfillah, 2020). برای محاسبۀ متغیرکیفیت حسابرسی (AQ_i,t) اگر حسابرسی شرکت توسط سازمان حسابرسی انجام شده باشد، عدد 1 و در غیر این صورت عدد صفر داده شده است. کیفیت بالای حسابرسی معمولاً با بهبود گزارشگری مالی مرتبط است؛ زیرا حسابرسان معتبر و مستقل به احتمال بیشتری ناهنجاری‌های مالی را شناسایی و گزارش می‌کنند (Orazalin, 2019).

کیفیت حاکمیت شرکتی (CGQ_i,t) ازطریق مدل حساس یگانه و سلیمی (1389) محاسبه شده است. در مدل آنان تعداد 4 بُعد با عنوان‌های‌ اثرات مالکیت، حقوق سهام‌داران، شفافیت و اثربخشی هیئت‌مدیره به‌عنوان ابعاد مدل انتخاب شده است. اثرات مالکیت سه مؤلفه شامل تمرکز مالکیت، شفافیت مالکیت و مالکیت سهام‌داران نهادی دارد که این سه مؤلفه روی‌هم‌رفته دارای 6 شاخص است. حقوق سهام‌داران دارای 3 مؤلفۀ رویه‌های رأی‌دهی و جلسه‌های مجامع، حقوق مربوط به سود تقسیمی‌ و رفتار یکسان با سهام‌داران است که این 3 مؤلفه روی‌هم‌رفته 18 شاخص دارد. شفافیت دارای 4 مؤلفۀ رعایت آیین‌نامۀ افشای اطلاعات شرکت‌های بورسی، کیفیت و کفایت افشای اطلاعات، اطلاعات مربوط به حسابرسی و افشای مربوط به پاداش و سهام اعضای هیئت‌مدیره است که این 4 مؤلفه روی‌هم‌رفته 40 شاخص دارد. اثربخشی هیئت‌مدیره دارای 4 مولفۀ ساختار و ترکیب هیئت‌مدیره، جلسات هیئت‌مدیره، پاداش و ارزیابی عملکرد و ساختار حاکمیتی است که این 4 مؤلفه 29 شاخص دارد. درمجموع 93 شاخص ازطریق پرسش‌های مطرح‌شده اندازه‌گیری شده است. در این مدل با استفاده از روش علمی استفاده‌شده برای تجزیه‌وتحلیل نتایج، وزن هریک از ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخص‌ها مشخص شده است. هرکدام از شاخص‌ها به‌صورت جداگانه دارای یک ضریب شاخص در مؤلفه و یک ضریب شاخص در مدل نهایی است. بعد از اینکه به شرکت‌ها نمرۀ صفر و یک برای هر شاخص داده شد، نمرۀ مزبور در ضریب شاخص در مؤلفه برای نمرۀ هر بُعد و بار دیگر در ضریب شاخص در مدل نهایی برای نمرۀ کلی کیفیت حاکمیت شرکت ضرب شده است؛ درنهایت با ضرب عدد به‌دست‌آمده برای هرکدام از شاخص‌ها در ضریب نهایی مدل، نمرۀ نهایی کیفیت‌ حاکمیت‌ شرکتی محاسبه شده است. کیفیت حاکمیت شرکتی برای تضمین کیفیت بهتر اطلاعات حسابداری ضروری است. شیوه‌های قوی حاکمیت شرکتی تضاد منافع را کاهش می‌دهد و دقت و شفافیت گزارش‌های مالی را افزایش می‌دهد (Hoang et al., 2022).

اندازۀ شرکت (SIZE_i,t) ازطریق لگاریتم طبیعی ارزش دفتری دارایی‎‌ها شرکت i در سال t محاسبه شده است. شرکت‌های بزرگ‌تر بیشتر سیستم‌های حسابداری پیچیده‌تری دارند و در نظارت‌های بیشتری قرار می‌گیرند که می‌تواند به بهبود شیوه‌های گزارشگری مالی منجر شود؛ بااین‌حال، رابطۀ بین اندازه و کیفیت حسابداری ساده نیست؛ زیرا شرکت‌های بزرگ ممکن است فرصت‌هایی برای مدیریت سود نیز فراهم کنند. درحالی‌که شرکت‌های بزرگ‌تر ممکن است از نظارت بیشتر بهره ببرند، ممکن است درعین‌حال درگیر اقداماتی شوند که عملکرد واقعی مالی را پنهان می‌کند (Fujianti & Satria, 2020).

سودآوری (ROA_i,t ) که برابر است با نسبت سود خالص به ارزش دفتری کل دارایی‎‌های شرکت i در سال t. شرکت‌های سودآور معمولاً انگیزۀ کمتری برای دستکاری سود دارند (Salama & Putnam, 2015).

اهرم مالی (LEV_i,t) که برابر است با نسبت کل بدهی به کل دارایی شرکت i در سال t. اهرم مالی شمشیری دولبه در رابطه با کیفیت اطلاعات حسابداری ارائه می‌کند. درحالی‌که اهرم بالا ممکن است شرکت‌ها را وادار به مدیریت سود برای جلوگیری از نقض تعهدات مالی کند، می‌تواند به نظارت بیشتر ازسوی سرمایه‌گذاران و نهادهای نظارتی نیز منجر شود (Abdullah & Sulistiyo, 2022).

یافته‌ها

جدول (1) آمار توصیفی متغیرهای مطالعۀ حاضر را نشان می‎‌دهد. میانۀ متغیر کارایی سرمایه‌گذاری با مقدار 082/۰- کمتر از میانگین آن با مقدار 094/۰- است. این موضوع از یک طرف بیانگر آن است که بیش از ۵۰درصد مشاهدات مربوط به این متغیر در بازۀ بیشتر از میانگین قرار دارد و از طرف دیگر ازآنجایی‌که مقادیر نزدیک به صفر در این متغیر نشان‌دهندۀ کارایی سرمایه‌گذاری است، درنتیجه بیشتر شرکت‌های بررسی‌شده از کارایی سرمایه‌گذاری برخوردار هستند؛ زیرا میانۀ این متغیر بسیار نزدیک به صفر است. مقادیر میانگین و میانۀ متغیر سطح تحصیلات نیروی کار باتوجه‌به اختلافی که از مقدار حداکثر و حداقل این متغیر دارند، بیانگر سطح متوسطی از تحصیلات نیروی کار در شرکت‎‌های بررسی‌شده است. اطلاعات مربوط به متغیر کیفیت اطلاعات حسابداری نیز بیانگر کیفیت بالای اطلاعات حسابداری در بیشتر شرکت‌های بررسی‌شده است؛ زیرا میانۀ این متغیر با مقدار 105/۰- کمتر از میانگین این متغیر با مقدار 138/۰- بوده و مقادیر نزدیک به صفر این متغیر نشان‎‌دهندۀ کیفیت بالاتر اطلاعات حسابداری است. دربارۀ متغیرهای کنترلی پژوهش نیز برای مثال، مقادیر متغیر کیفیت حاکمیت شرکتی بیانگر کیفیت یکسانی از حاکمیت شرکتی در بیشتر شرکت‌های بررسی‌شده است؛ زیرا میانگین و میانۀ این متغیر بسیار نزدیک به یکدیگر هستند. متغیر کیفیت حسابرسی نیز با فراوانی 436 مشاهده بیانگر آن است که تنها 6/20درصد از 2115 سال-شرکت‌های این پژوهش در حسابرسی سازمان حسابرسی بوده‌اند. سایر متغیرهای پژوهش نیز به همین شکل تفسیرپذیر است.

جدول (1): تحلیل توصیفی متغیرهای پژوهش

Table (1): Descriptive statistics

قبل از آزمون فرضیه‌ها تمامی آزمون‌های لازم برای بررسی مدل‌های آماری و مفروضات آنها انجام شده است. نتایج آزمون بروش-پاگان نشان داد که داده‌ها ترکیبی یا تابلویی هستند. آزمون هاسمن نیز نشان داد که اثرات ثابت برای مدل‌ها مناسب است. برای رفع ناهمسانی واریانس، از تخمین‌زنِ EGLS استفاده شد و نتایج آزمون وولدریج نشان داد که خودهمبستگی سریالی در جملات اخلال وجود ندارد. بررسی آزمون هم‌خطی VIF نیز نشان داد که بین مقادیر همبستگی چندگانه وجود ندارد و تمامی مقادیر مرتبط با تورم واریانس کمتر از حد آستانۀ تعیین‌شده در ادبیات (5) است؛ بنابراین، متغیرهای مستقل و توضیحی مدل‌ها از هم‌خطی درخور توجهی برخوردار نبودند.

جدول (2) تخمین رگرسیونی مدل (1) با متغیر وابستۀ کارایی سرمایه‌گذاری را نشان می‎‌دهد. با عنایت به سطح معناداری احتمال آمارۀ فیشر که مقدار آن کمتر از 5درصد است، نیکویی برازش این مدل آماری در سطح اطمینان بالای 99درصد تأیید می‎شود. سطح معناداری متغیر تحصیلات نیروی کار در نتایج خروجی مدل تخمینی (1)، دارای ضریب مثبت (199/0) و معنادار (0003/0) است؛ بنابراین، می‎‌توان بیان کرد که در سطح اطمینان بالای 95درصد فرضیۀ اول پژوهش رد نمی‌شود. به عبارت بهتر با افزایش سطح تحصیلات نیروی کار، میزان کارایی سرمایه‌گذاری نیز افزایش می‌یابد. دربارۀ متغیرهای کنترلی نیز برای مثال متغیرهای نسبت ازرش بازار به ارزش دفتری، سودآوری، کیفیت حاکمیت شرکتی و جریان نقد عملیاتی باتوجه‌به آنکه احتمال آمارۀ متناظر با هرکدام از این متغیرها کمتر از مقدار 5درصد بوده و ضریب آنها مثبت است؛ بنابراین، می‌توان بیان کرد که این متغیرها بر کارایی سرمایه گذاری اثر مثبت و معناداری دارند.

جدول (2): نتایج برآورد مدل رگرسیونی (1)

Table (2): Model 1 estimation

جدول (3) تخمین رگرسیونی مدل (2) با متغیر وابستۀ کیفیت اطلاعات حسابداری را نشان می‎‌دهد. با عنایت به سطح معناداری احتمال آمارۀ فیشر، نیکویی برازش این مدل آماری در سطح اطمینان بالای 99درصد تأیید می‎‌شود. سطح معناداری متغیر تحصیلات نیروی کار در نتایج خروجی مدل تخمینی (2)، دارای ضریب مثبت (009/0) و معنادار (0001/0) است؛ بنابراین، می‎‌توان بیان کرد که در سطح اطمینان بالای 95درصد فرضیۀ دوم پژوهش رد نمی‌شود. به عبارت بهتر با افزایش سطح تحصیلات نیروی کار، کیفیت اطلاعات حسابداری نیز افزایش می‌یابد. دربارۀ متغیرهای کنترلی نیز برای مثال متغیرهای اندازۀ شرکت و کیفیت حاکمیت شرکتی باتوجه‌به آنکه احتمال آمارۀ متناظر با هرکدام از این متغیرها کمتر از مقدار 5درصد بوده و ضریب آنها مثبت است، بنابراین می‌توان بیان کرد که این متغیرها بر کیفیت اطلاعات حسابداری اثر مثبت و معناداری دارند.

جدول (3): نتایج برآورد مدل رگرسیونی (2)

Table (3): Model 2 estimation

جدول (4) تخمین رگرسیونی مدل (3) با متغیر وابستۀ کارایی سرمایه‌گذاری و جدول (5) نتایج آزمون سوبل فرضیۀ سوم را نشان می‎‌دهد. با عنایت به سطح معناداری احتمال آمارۀ فیشر که مقدار آن کمتر از 5 درصد است، نیکویی برازش این مدل آماری در سطح اطمینان بالای 99درصد تأیید می‎‌شود. سطح معناداری متغیر تحصیلات نیروی کار در نتایج خروجی مدل تخمینی (3)، دارای ضریب مثبت (205/0) و معنادار (0002/0) است؛ علاوه‌براین سطح معناداری متغیر کیفیت اطلاعات حسابداری در نتایج خروجی مدل تخمینی (3)، دارای ضریب مثبت (787/1) و معنادار (017/0) است؛ بنابراین، به نظر می‌رسد که نمی‌توان فرضیۀ میانجی کیفیت اطلاعات حسابداری در رابطه میان سطح تحصیلات نیروی کار و کارایی سرمایه‌گذاری را رد کرد؛ در این راستا برای اطمینان از عدم رد فرضیۀ میانجی‌گری، از نتایج آزمون سوبل طبق جدول (5) استفاده شد. سطح معناداری آمارۀ آزمون سوبل در نتایج خروجی جدول (5)، دارای مقدار احتمال آماره (021/0) است؛ بنابراین، می‎‌توان بیان کرد که در سطح اطمینان بالای 99درصد فرضیۀ میانجی پژوهش رد نمی‌شود. باتوجه‌به این یافته‌ها می‌توان گفت که متغیر کیفیت اطلاعات حسابداری به‌عنوان یک میانجی معنادار عمل می‌کند؛ اما ازآنجاکه اثر مستقیم متغیر تحصیلات نیروی کار بر کارایی سرمایه‌گذاری نیز معنادار است، میانجیگری کامل نیست؛ بنابراین، میانجیگری جزئی است؛ زیرا هر دو مسیر مستقیم و غیرمستقیم به‌طور هم‌زمان معنادار هستند. دربارۀ متغیرهای کنترلی نیز برای مثال متغیرهای نسبت ازرش بازار به ارزش دفتری، سودآوری، کیفیت حاکمیت شرکت و جریان نقد عملیاتی باتوجه‌به آنکه احتمال آماره متناظر با هرکدام از این متغیرها کمتر از مقدار 5درصد بوده و ضریب آنها مثبت است، بنابراین می‌توان بیان نمود که این متغیرها بر کارایی سرمایه‌گذاری اثر مثبت و معناداری دارند.

جدول (4): نتایج برآورد مدل رگرسیونی (3)

Table (4): Model 3 estimation

جدول (5): آزمون سوبل فرضیۀ سوم

Table (5) Sobel test of the third hypothesis

نتیجه‎‌گیری و پیشنهاد‎‌ها

ادبیات پژوهشی براساس نظریۀ نمایندگی نشان می‌دهد که کیفیت بالای اطلاعات حسابداری و افشای اطلاعات می‌تواند با کاهش عدم تقارن اطلاعاتی، نظارت بر مدیران را بهبود ببخشد و از رفتارهای فرصت‌طلبانه آنها جلوگیری کند. شواهد تجربی نشان می‌دهد که عدم تقارن اطلاعاتی موجب کاهش کارایی سرمایه‌گذاری می‌شود؛ بنابراین، ارتقای کیفیت اطلاعات حسابداری نقش مهمی در افزایش کارایی سرمایه‌گذاری دارد؛ در این راستا، پژوهش‌های اخیر بیان می‌کنند که نیروی کار با تحصیلات بالاتر می‌تواند ازطریق بهبود کیفیت اطلاعات حسابداری، تأثیر مثبتی بر کارایی سرمایه‌گذاری شرکت‌ها داشته باشد. این پژوهش، با تمرکز بر نقش سطح تحصیلات نیروی کار، اثر آن را بر کیفیت اطلاعات حسابداری و کارایی سرمایه‌گذاری و نقش میانجی کیفیت اطلاعات حسابداری را بررسی می‌کند. هدف این پژوهش، ارائۀ شواهد علمی برای رفع خلأ پژوهشی در این زمینه و روشن‌کردن اهمیت سطح تحصیلات نیروی کار در بهبود کارایی سرمایه‌گذاری شرکت‌ها است.

نتایج فرضیۀ اول نشان داد که سطح تحصیلات نیروی کار بر کارایی سرمایه‌گذاری اثر مثبت و معناداری دارد. این بدین معناست که با افزایش سطح تحصیلات نیروی کار، کارایی سرمایه‌گذاری نیز بهبود می‌یابد. ادبیات پژوهشی نشان می‌دهد که کارکنان با تحصیلات بالاتر می‌توانند کارایی سرمایه‌گذاری شرکت‌ها را از سه طریق اصلی بهبود بخشند: اول، ارائۀ اطلاعات با کیفیت بالا که به مدیران در تصمیم‌گیری‌های مؤثر کمک می‌کند؛ زیرا این کارکنان اطلاعات ارزشمندی جمع‌آوری و تحلیل می‌کنند؛ دوم، نظارت مؤثر بر تصمیمات مدیران به دلیل دسترسی به اطلاعات داخلی و توانایی شناسایی تخلفات که از گزارش‌های نادرست مالی جلوگیری می‌کند؛ سوم، تسهیل تبادل اطلاعات بین مدیران و کارکنان باتوجه‌به مهارت‌های ارتباطی بالاتر و درک بهتر و نیز به دلیل زمینۀ تحصیلی مشابه که منجر به بهبود دقت انتقال اطلاعات و تصمیم‌گیری‌های شرکت می‌شود. نتایج به‌دست‌آمده از فرضیۀ اول همراستا با پژوهش‎‌های جین و همکاران (2023) و چن و همکاران (2024) است و نتایج متضادی با نتایج فرضیۀ حاضر در پژوهش‎‌های تجربی یافت نشد.

نتایج فرضیۀ دوم نیز همراستا با ادبیات پژوهشی و تجربی نشان‌دهندۀ وجود اثر مثبت و معنادار سطح تحصیلات نیروی کار بر کیفیت اطلاعات حسابداری است. دراین‌خصوص یک نیروی کار با تحصیلات بالاتر می‌تواند کیفیت اطلاعات حسابداری را ازطریق ارائۀ اطلاعات با خطای کمتر به سیستم‌های حسابداری (Andreou et al., 2017)، شناسایی و گزارش معاملات غیرعادی و محتمل تقلبی (Call et al., 2016)، افزایش اثربخشی کنترل‎‌های داخلی و کاهش ریسک (Fu et al., 2020) و افزایش شفافیت در گزارشگری (Call et al., 2017) بهبود بخشد. نتایج به‌دست‌آمده از فرضیۀ دوم همراستا با پژوهش‎‌های لیو و همکاران (2017)، کال و همکاران (2017) و آفیه و همکاران (2020) است و نتایج متضادی با نتایج فرضیۀ حاضر در پژوهش‎‌های تجربی یافت نشد.

درنهایت فرضیۀ سوم که به نقش میانجی کیفیت اطلاعات حسابداری در رابطۀ بین سطح تحصیلات نیروی کار و کارایی سرمایه‌گذاری پرداخته است، رد نشده و بیان می‎‌دارد که سطح تحصیلات نیروی کار نه‌تنها مستقیماً بر کارایی سرمایه‌گذاری تأثیرگذار است، بلکه ازطریق بهبود کیفیت اطلاعات حسابداری نیز می‌تواند دستیابی به کارایی سرمایه‌گذاری را تسهیل کند. نتایج به‌دست‌آمده از فرضیۀ سوم همراستا با پژوهش‎‌ چن و همکاران (2023) است و نتایج متضادی با نتایج فرضیۀ حاضر در پژوهش‌های تجربی یافت نشد.

براساس نتایج به‌دست‌آمده می‌توان نتیجه‌گیری کرد که کارکنان با تحصیلات بالاتر قادرند اطلاعات با کیفیت‌تری فراهم کنند، نظارت مؤثرتری بر عملکرد مدیران داشته باشند و از بروز تخلفات و خطاها جلوگیری کنند. این کارکنان با مهارت‌های ارتباطی برتر و درک بهتر از زمینه‌های مشابه تحصیلی، تبادل اطلاعات بین مدیران و کارکنان را تسهیل و به بهبود دقت و صحت اطلاعات کمک می‌کنند. این موارد باعث می‌شود که سطح تحصیلات نیروی کار نه‌تنها مستقیماً، بلکه ازطریق بهبود کیفیت اطلاعات حسابداری با کاهش خطاهای گزارش‌دهی، شناسایی و گزارش تخلفات و افزایش شفافیت در گزارشگری مالی به بهبود کارایی سرمایه‌گذاری منجر شود. به‌طورکلی، نتایج این پژوهش نشان‌دهندۀ اهمیت بالای سطح تحصیلات نیروی کار در بهبود کارایی سرمایه‌گذاری و کیفیت اطلاعات حسابداری است.

باتوجه‌به نتایج پژوهش، پیشنهاد می‎‌شود که شرکت‌ها به آموزش و افزایش سطح تحصیلات نیروی کار خود توجه ویژه‌ای داشته باشند. این اقدام می‌تواند به بهبود کارایی سرمایه‌گذاری و کیفیت اطلاعات حسابداری منجر شود. در فرایند استخدام، شرکت‌ها باید به سطح تحصیلات و مهارت‌های تخصصی نیروی کار اهمیت ویژه‌ای بدهند تا بتوانند از پتانسیل بالای این نیروها در شرکت بهره‌برداری کنند. به سرمایه‌گذاران پیشنهاد می‎‌شود که در ارزیابی‌های خود از شرکت‌ها به سطح تحصیلات نیروی کار توجه کنند؛ زیرا این موضوع می‌تواند نشان‌دهندۀ پتانسیل بالای شرکت در رسیدن به کارایی سرمایه‌گذاری و کیفیت بالای اطلاعات حسابداری باشد.

براساس نتایج به‌دست‌آمده ازآنجایی‌که سطح تحصیلات نیروی کار عامل مؤثری در بهبود کیفیت اطلاعات حسابداری و دستیابی به کارایی سرمایه‎‌گذاری شناخته شد، به محققین آتی پیشنهاد می‎‌شود اثر سطح تحصیلات نیروی کار را بر متغیرهای دیگری ازجمله گزارشگری مالی متقلبانه، تجدید ارائۀ صورت‎‌های مالی، پایداری شرکتی و کنترل‎‌های داخلی بررسی کنند؛ علاوه‌براین پژوهشگران می‌توانند تأثیر سایر عوامل مانند تجربۀ‎‌کاری و فرهنگ سازمانی بر کارایی سرمایه‌گذاری و کیفیت اطلاعات حسابداری را بررسی کنند.

[1] Agency Theory

[2] Motivation theory

[3] Human capital theory

[4] Systems Theory