تحلیل جامعه‎‌شناختی روند تحولات ساختاری خانوادۀ ایرانی در پنج دهۀ گذشته (1395-1345) و پیش‎‌بینی روند تحولات آینده

مقدمه و بیان مسئله

به نظر صاحب‌نظران اجتماعی، خانواده یکی از نهادهای اجتماعی است که متأثر از مدرنیزاسیون در چند دهۀ گذشته دچار تحولات ساختاری شده است؛ ازجملۀ این تغییرات از بین رفتن خانوادۀ گسترده و به دنبال آن فروپاشی پدرسالاری است که با سازوکارهای زیر تحقق یافته‎‌اند: افزایش طلاق، شکل‌گیری خانوارهای تک‌نفره، به تأخیرانداختن ازدواج، شکل‎‌گیری خانوادۀ هم‌بالینی، کاهش تولید مثل (کاستلز، 1389: 180)؛ برای مثال، میزان‌های باروری در اروپا به طور بی‌سابقه‌ای کاهش یافته و این پدیده در حال تعمیم به سایر مناطق جهان است. در کشورهایی نظیر اسپانیا و ایتالیا تعداد فرزندان خانواده به طور متوسط به 2/1 کاهش یافته است. این کاهش در سایر مناطق جهان همچون آسیای شرقی نیز دیده می‌شود؛ به‌صورتی‌که در کرۀ جنوبی رقم 98/0 فرزند در سال 2018 ثبت شده است (Sobotka et al., 2019: 15).

تحول دیگر، سالخوردگی جمعیت است. بر مبنای گزارش سازمان ملل نسبت جمعیت سالنمدان 65 سال و 60 سال به بالاتر در جهان که در سال 1950 به ترتیب 5 و 8درصد بود، در سال 2021 به 10 و 14درصد رسید  و پیش‌بینی شده است این نسبت‎‌ها برای کشورهای شمال آفریقا و غرب آسیا تا سال 2050 بیش از 2 برابر افزایش یابد (زنجری و دیگران، 1403: 262). همچنین براساس تخمینی، در اروپا سهم افراد مسن 42درصد و خیلی مسن 56درصد جمعیت اروپا را در سال 2018 تشکیل خواهد داد. اکنون حتی در کشورهای کمتر توسعه‌یافته در 50 سال گذشته، میزان باروری کل تا 60درصد کاهش یافته و از 6.2 کودک برای هر زن در دهۀ 1950 به 2.5 کودک برای هر زن در سال 2017 رسیده است (United Nations, 2017).

از دیگر تحولات ساختاری خانواده تغییر الگوی سنتی ازدواج، فرزندآوری و روابط جنسی و شکل‎‌گیری انواع جدیدی از خانواده‎‌هاست. یافته‎‌های آماری مبین افزایش سن ازدواج در کشورهای عضو اتحادیۀاروپاست. میانگین سن ازدواج در کشورهای اسکاندیناوی (سوئد، دانمارک، نروژ، فنلاند) که در 1975 حدود 25 سال بود، در سال 2020 به حدود 28 تا 30 سال افزایش پیدا کرده است (United Nations, 2022). درحالی‌که در دهۀ 1960 در همۀ کشورها زندگی هم‌باشی بسیار کم بود، امروزه در سراسر اروپا و آمریکا به‌خصوص در میان نسل‎‌های جوان‎‌تر در حال افزایش است  (Ermisch, 2005; Mills, 2000; Thornthon et al., 2007; Kiernan, 2002; Kiernan, 2004; Bramlett & Mosher, 2000; Thomson & Collea, 1992; Hasky, 2001) برای مثال، در آمریکا در دهه 1970 نزدیک به 400 هزار زوج به صورت همباشی زندگی می‎‌کردند که به 5/1 میلیون نفر، در اواخر دهۀ 1980 و به بیش از 7 میلیون نفر در سال 2010 افزایش یافته است (Copen et al., 2013; Goodwin et al., 2008; Kennedy & Bumpass, 2010). به نظر می‎‌رسد بخشی از تغییرات مزبور کم‎‌وبیش در ساختارهای خانوادۀ ایرانی هم رخ داده‎‌ یا درحال رخ‎‌دادن است؛ ازجمله ویژگی‌های خانوادۀ موسوم به «مدرن» در ایران در حال ظهور است. چند خصلت‎‌ اساسی خانوادۀ مدرن را می‌توان زندگی در شهرها، جدایی بین ارزش‌های دینی و ارزش‌های اجتماعی، جدایی رابطۀ بین ازدواج و ارضای میل جنسی و کاهش بُعد خانواده دانست. در خانوادۀ مدرن فرزندان دیگر نیروی کار لازم برای تولید خانوادگی نیستند، بلکه بیش از پیش نوعی بار اقتصادی هستند؛ عشق در انتخاب همسر به عاملی مهم مُبدّل می‌شود؛ محیط خانوادگی و محیط دموکراتیک، گفت­و­گو میان همسران و میان پدران، مادران و فرزندان را برتر از روابط استبدادی می‌شمارد؛ خانواده به لحاظ جغرافیایی از خویشاوندان جدا شده و نه به سوی جمع، بلکه به سوی داخل خانه روی آورده است. برابری طلبی و رهایی زنان، مکمل‌بودن نقش‌های زنان و مردان و پناهگاه عاطفی در برابر رقابت دنیای کار از ویژگی‌های دیگر خانوادۀ مدرن است (بهنام، 1383: 62-63). از ویژگی‎‌های دیگر خانوادۀ ایرانی تضعیف پدرسالاری است. در گذشته خانوادۀ ایرانی با اقتدار مرد در خانواده تعریف می‎‌شد؛ اما امروزه باید از خانوادۀ پدرسالار محدود سخن گفت. آمارها نشان می‌دهد در بیش از نیمی از خانواده‌ها (61 %) پدران تصمیم‎‌گیرنده و در مقابل 32% مادر و 7% سایر افراد درون خانواده تصمیم‌گیرنده هستند (آزاد ارمکی، 1397: 70). نتایج یافته‎‌های گزارش‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (1395) در برنامۀ سوم مطالعۀ ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان نشان می‎‌دهد که فقط یک‌سوم از تصمیم‌های مهم درون خانواده (%31) از سوی مردان گرفته می‌شود.

ازنظر بُعد خانوار، خانوادۀ ایرانی از گسترده به هسته‌ای مُبدّل می‎‌شود؛ زیرا از سویی رشد جمعیت به دلیل فرزندآوری روزبه‌روز کاهش می‎‌یابد. متوسط رشد سالانۀ جمعیت کشور 91/3 در سال 1365 بوده است؛ اما از این دهه به بعد میزان رشد سالانۀ جمعیت روند کاهشی داشته است؛ به‌صورتی‌که براساس آخرین سرشماری در سال 1400 این رقم به 7/. کاهش یافته است (سالنامه آماری کشور، 1400) و از سوی دیگر نگرش‎‌ها به فرزندآوری در چند دهۀ اخیر تغییر پیدا کرده است. درصد درخور توجهی (2/13) از مردم معتقدند خوشبختی فرزند در گرو خانواده نیست و فرزند می‌تواند خارج از خانواده زندگی کند. برخلاف گذشته امروز تعداد ایدئال فرزند برای خانواده‌ها 2 فرزند و کمتر است. کاهش فرزندآوری یکی از دلایل عمده و اساسی سالمندی جمعیت در ایران است. در 50 سال گذشته نسبت سالمندی جمعیت در ایران در سطح پایین‎‌تری از متوسط جهانی قرار داشته است. این نسبت که هم‌سطح کشورهای منطقۀ غرب آسیا و شمال آفریقا بوده است، از دهۀ 2010 به بعد از کشورهای منطقه پیشی گرفته است و از دهۀ 2040 نیز از متوسط جهانی پیشی خواهد گرفت؛ به‌عبارت‌دیگر، سال‌خوردگی جمعیت ایران از دهۀ 1420 ه.ش (2040م) به بعد به وقوع خواهد پیوست (زنجری و دیگران، 1403: 262).

مطالعات و گزارش‎‌های مختلف درخصوص روند میزان طلاق در ایران نشان می‌دهد که به‌طورکلی طلاق در ایران روند افزایشی دارد. براساس آمار‌های ارائه‌شده ازسوی سازمان ثبت احوال کشور (1399) و سالنامه آماری کشور (1400) تعداد واقعۀ طلاق در ایران از 15253 مورد در سال 1357 به 201663 مورد در سال 1400 رسیده است. به بیانی، تعداد واقعۀ طلاق در ایران در دورۀ مدنظر بیش از 13 برابر شده است. گزارش‌های رسمی سازمان ثبت احوال (1390) حاکی‌ازآن است که از 142841 مورد طلاقی که در سال 1388 در کل کشور اتفاق افتاده است، میزان دوام ازدواج منجر به طلاق در 13.2درصد از آنها کمتر از 1 سال، در 25.2درصد از آنها بین 4 الی 10سال و در 13.5درصد از آنها 15 سال و بیشتر بوده است؛ در همین راستا، از 201663 مورد طلاقی که در سال 1400 در کل کشور اتفاق افتاده است، میزان دوام ازدواج منجر به طلاق در 6.6درصد از آنها، کمتر از 1 سال، در 23.1درصد از آنها، بین 5 الی 9 سال و در 26.3درصد از آنها 15 سال و بیشتر بوده است (سالنامه آماری کشور، 1400).

یکی دیگر از تحولات خانوادۀ ایرانی پیدایش خانوادۀ سفید است که چالشی بنیادین برای خانوادۀ سنتی است. امروزه بسیاری از متخصصان حوزۀ مطالعات خانواده به شکل‎‌گیری گونه‌های مختلف خانواده اشاره می‎‌کنند؛ همچون خانوادۀ سفید، ازدواج سفید و هم‌باشی یا هم‌خانگی که نوعی زیست مشترک بدون ازدواج است. هرچند به دلیل قانونی‌نبودن این نوع زندگی مشترک آمار دقیقی در‌این‌باره وجود ندارد؛ اما این پدیده در کلان‌شهر‌هایی همچون تهران درحال‌رشد است (آزاد ارمکی، 1397: 62-85).در مطالعه‌ای که محسنی (1379) از نگرش دختران به دوستی‌ها و روابط قبل از ازدواج داشته‌ است، 68% دختران موافق این امر بوده‌اند. در پیمایش ملی سال 1380 در پاسخ به این سؤال که به نظر شما روابط نامشروع تا چه حد در جامعه جدی و مهم است، تقریباً 65% از جامعۀ نمونه، آن را زیاد و خیلی زیاد دانسته‌اند. براساس یافته‎‌های پژوهش مزبور از گروه سنی 29-15، 8/65درصد معتقد به شیوع زیاد روابط نامشروع در جامعه بوده‎‌اند (وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380: 79). از تغییرات دیگر در خانوادۀ ایرانی افزایش میانگین سن در اولین ازدواج است. براساس آخرین سرشماری میانگین سن در اولین ازدواج در کشور برای مردان 5/27 و برای زنان 3/23 در سال 1400 بوده است. همچنین خانوادۀ ایرانی رو به سالمندی می‎‌رود. میانۀ سنی از 4/24 در سال 1385 به 30 سال در 1400 افزایش یافته است و میانگین سنی از 2/28 در سال 1385 به 4/32 در سال 1400 افزایش یافته است (سالنامه آماری کشور، 1400).

این داده‎‌ها و بسیاری از داده‎‌های دیگر که در ادامۀ مقاله تحلیل خواهند شد، حاکی‌از ظهور تغییرات ساختاری در نهاد خانوادۀ ایرانی است که مطالعۀ ابعاد این تغییرات به شناخت جامعۀ ایرانی در کلیت آن کمک بسیاری می‎‌کند؛ زیرا تحول در خانواده منشأ بسیاری از تحولات اجتماعی و فرهنگی در ساخت جامعه شناخته می‎‌شود.

در این راستا این مقاله در صدد پاسخ‌گویی به چند سؤال اساسی در بارۀ تحولات ساختار خانوادۀ ایرانی است:

• ساختار خانوادۀ ایرانی در پنج دهۀ گذشته از چه ابعادی تحول یافته‎‌اند؟
• تحولات ساختار خانواده در ایران را چگونه می‎‌توان تبیین کرد؟
• ساختارهای خانوادۀ ایرانی چه تغییراتی در آینده خواهند کرد؟

پیشینۀ پژوهش

دربارۀ خانواده در ایران تحقیقات بسیاری وجود دارد که این پیشینه متمرکز بر مرور تعدادی از پژوهش‎‌های داخلی و خارجی است که فقط به بحث تغییرو تحولات خانواده اختصاص دارند.

سرایی (1385) در پژوهشی نظری با عنوان «تداوم و تغییر خانواده در جریان گذار جمعیتی ایران» برخی تغییرات ساختی در خانوادۀ ایرانی را بررسی و تحلیل می‎‌کند؛ ازجمله تغییر خانواده از گسترده به سوی هسته‌ای، تغییر همسرگزینی انتخابی به سوی اختیاری و مطابق با میل زوجین، کم‎‌دوام شدن پایداری ازدواج‎‌ها و کاهش میل به فرزندآوری. به نظر سرایی تغییر خانواده هم از عوامل درونی و هم از عوامل بیرونی مثل جهانی‎‌شدن و مدرنیته تأثیر پذیرفته است. عباسی شوازی و همکاران (2009) درتحقیقی با عنوان «تغییرات خانواده در ایران، با تأکید بر نقش مذهب، دولت و انقلاب در این تحولات»  برخی تغییرات در خانوادۀ ایرانی را تحلیل می‎‌کنند. براساس این پژوهش افزایش سن ازدواج، کاهش موالید، افزایش میزان طلاق و تغییر نگرش‌های جنسیتی و نگرش به تعداد فرزندان در سال‎‌های بعد از انقلاب از عمده‎‌ترین تحولات درون خانواده‌های ایرانی بوده است. محققین معتقدند، نقش اقتدار مذهبی در تغییرات محدود بوده است، اما دولت می‌تواند نقش اساسی ایفا کند. میرمحمدرضایی و همکاران (1396) در پژوهشی با عنوان «جهانی‌شدن و تحولات جمعیتی خانوادۀ ایرانی» به این نتایج رسیده‎‌اند که به‌رغم مقاومت فرهنگ‌های محلی و خانواده‌های ایرانی در برابر برخی تغییرات حاصل از جهانی‌شدن، خانوادۀ ایرانی در ابعاد جمعیتی تحولات بسیاری را تجربه کرده است. عباس‎‌زاده و همکاران (1399) در مطالعه‎‌ای با عنوان «تحولات نهاد خانواده در فرایند نوسازی و تأثیر آن بر سیاست‌گذاری ایران در حوزۀ خانواده» با استفاده از روش کیفی از نوع نظریۀ داده‌بنیاد نشان می‎‌دهند که نوسازی باعث تغییر در الگوهای خانواده، قواعد ازدواج و الگوهای همسرگزینی، عملکردهای خانوادگی، نگر‎‌‎‌ش‎‌ها و الگوهای فرزندآوری، متوازن‌شدن قدرت در خانواده، تغییر در الگوهای اوقات فراغت و تغییر در نگرش‌ها و الگوهای طلاق شده است. کاظمی‎‌پور (1401) در مطالعه‎‌ای با عنوان «تحولات خانواده در ایران معاصر با تأکید بر ازدواج و طلاق» با استفاده از روش اسنادی و تحلیل ثانوی داده‎‌ها نشان می‎‌دهد که طی چهار دهۀ اخیر، سهم خانواد‎‌ه‎‌های گسترده و میزان خالص ازدواج کاهش یافته و میانگین سن ازدواج و میزان ‎طلاق افزایش داشته است و نیز معیارها و شیوه‎‌های همسرگزینی و نگرش به طلاق از ابعاد سنتی به مدرن تغییر پیدا کرده است.

در خارج از ایران در حوزۀ تحولات خانواده، مطالعات زیادی انجام شده است که در زیر به برخی از آنها اشاره می‎‌شود: یو و همکاران[1] (2021) در مطالعه‎‌‎‌ای با عنوان «روندهای اخیر در خانوادۀ چینی: برآوردهای ملی از 1990 تا 2010 برمبنای داده‎‌های جمعیت شناختی»، انواع شاخص‌های رفتارهای زناشویی و باروری در چین را بررسی و تحلیل کرده‎‌اند؛ ازجمله: نرخ مجردی، سن ازدواج اول، نرخ زندگی مشترک، میزان طلاق و نرخ تولد غیرازدواجی. نتایج نشان می‎‌دهد میزان سن اولین ازدواج و میزان زندگی مشترک قبل از ازدواج در چین رو به افزایش است. باوجود باروری کمتر‎از جایگزینی، بی‎‌فرزندی در بین زوج‎‌های متأهل چینی نادر است. جایاکودی و دیگران[2] (2008) در پژوهشی با عنوان «تحول بین‎‌المللی خانواده» متغیرهایی همچون مذهب، رسانه‌های ارتباطی و شهرنشینی را بر تحولات درون خانواده مطالعه کرده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که آموزش مؤثرترین متغیر تأثیرگذار بر پذیرش الگوی خانوادۀ غربی به‌مثابه شکل مطلوب خانواده شناخته می‎‌شود. همچنین متغیرهای شهرنشینی، رسانه‌ها و مذهب به‌عنوان عوامل اثرگذار بر تحولات خانواده در غرب نقش داشته است. گب[3] (2008) در پژوهشی با عنوان «روابط نزدیک درون خانواده‌ها» عوامل مخدوش‌کننده یا صمیمیت‌بخش را در روابط درون خانواده‌ها بررسی کرده است و مدرن‌شدن جامعه را سبب سلب صمیمیت در بین خانواده‌ها دانسته است. براساس نتایج این تحقیق تحولات خانواده در دنیای مدرن آرامش را برای فرزندان و اعضای درون خانواده به بار نیاورده است. باسین[4] (2016) در پژوهشی با عنوان «تحولات ساختار خانواده در دوران مدرن» به این نتایج رسیده است که مهاجرت از روستا به شهر به ازهم‌پاشیدگی واحدهای بزرگ خانواده و هسته‌ای‌شدن خانواده‌ها دامن زده است. خانواده در کشور هند معنای اصلی خود را حفظ کرده است؛ اما نه در نوع گسترده و صمیمی قبلی، بلکه در نوع هسته‌ای و محدودتر. سایر نتایج این پژوهش حاکی‌ازآن است که تفاوت معناداری میان ارزش‌های فرزندان و والدین وجود دارد. دیدگاه خانوادۀ هسته‌ای برای تربیت فرزندان در هند متفاوت از دیدگاه خانواده‌های گستردۀ سنتی است.

چارچوب نظری

دربارۀ تعییرات خانواده در جهان بحث‎‌های نظری بسیاری ازسوی جامعه‌شناسان و جمعیت‌شناسان مطرح شده‎‌ است که ‎بیشتر آنها براساس تجربۀ کشورهای توسعه‌یافته است؛ اما برای تحلیل تحولات ساختاری خانواده در سایر مناطق جهان و ازجمله تحولات خانواده در ایران کاربرد دارند.

تالکوت پارسونز[5] یکی ازنظریه‎‌پردازان کلاسیک خانواده است. به نظر پارسونز خانوادۀ گسترده مناسب جامعۀ سنتی (کشاورزی) است و با تغییر شیوۀ تولید از کشاورزی به صنعتی خانوادۀ گسترده کارکردهایش را از دست می‎‌دهد و به خانوادۀ هسته‎‌ای تغییر شکل می‎‌دهد. به نظر پارسونز، بهترین شکل مناسب خانواده برای جامعۀ صنعتی خانوادۀ هسته‎‌ای با فرزندان کم است که در آن ‎‌شوهر بیرون از خانه و زن در خانه کار می‎‌کند. به نظر پارسونز تفکیک جنسیتی وظایف در خانواده باعث استحکام آن می‎‌شود. براساس آن وظایف اصلی مرد، کار بیرون از خانه و کسب درآمد و عمده‎‌ترین وظایف زن، خانه‎‌داری و بچه‎‌داری هستند (Parsons, 1995: 45). پارسونز با کاربرد مفهوم فردگرایی نهادینه‌شده، فردگرایی را ویژگی ذاتی جامعۀ مدرن توصیف می‎‌کند و بر همین اساس نیز ظهور خانوادۀ هسته‌ای در جامعۀ مدرن را توضیح می‎‌دهد. به نظر او با ظهور اقتصاد صنعتی، خانوادۀ‌ گسترده کارکرد اقتصادی‌اش را از دست می‎‌دهد و کار از خانه به کارخانه منتقل می‎‌شود.

یکی دیگر ازنظریه‎‌پرداران کلاسیک خانواده ویلیام گود[6] است. گود (1963) در کتاب تغییرات جهانی در انگاره‎‌های طلاق معتقد است با وقوع صنعتی‎‌شدن، نوعی از اقتصاد ظهور خواهد کرد که در آن روابط خانوادگی به‌شدت تغییر می‎‌کند. در این اقتصاد، خانوادۀ هسته‎‌ای ظهور می‎‌کند که در آن، تعهدات به خویشاوندان گسترده کاهش می‎‌یابد و بر پیشرفت‎‌های فردی و روابط زن‎‌و‎‌شوهری تأکید می‎‌شود (Goode, 1963: 372).

دیوید چیل[7] با اشاره به برخی از تحولات ساختاری خانواده در دوران معاصر معتقد است که در دنیای امروز خانواده‎‌های تک‎‌والدی به‌سرعت درحال گسترش‎‌اند و زندگی هم‎‌بالینی از صورتی محدود به شکلی آشنا تبدیل شده است و اشکال جدیدی از خانواده شکل گرفته‎‌اند. سال‌خوردگی جمعیت در کنار کاهش میزان باروری جایگزینی طبیعی جمعیت را با مشکل مواجه کرده و دولت‎‌ها را به دخالت در خصوصی‎‌ترین امور خانواده وادار کرده است (چیل، 1384: 21-24). به نظر چیل از میان تغییراتی که در خانواده‌ها در سراسر جهان روی داده است و می‌دهد، روند فردگرایی غالب است. افراد با جداشدن از خانواده و کسب خودمختاری و استقلال بیشتر، به تصمیم‎‌گیری‌های روشنی دربارۀ روابط خانوادگی دست می‌یابند. امروزه ازدواج به امری داوطلبانه تبدیل شده است و مردم معمولاٌ براساس میل خود ازدواج می‌کنند و تا زمانی که خواهان ادامۀ زندگی‎‌شان باشند، به زندگی مشترک ادامه می دهند، نه اینکه بدان مجبور باشند. زوج‎‌ها همانند گذشته به دلیل فرزندان و سایر مصلحت‎‌های خانوادگی متأهل نمی‎‌مانند، بلکه بیشتر در جستجوی منافع و لذت‌های شخصی‎‌شان و بهره‎‌مندی از فرصت‌های بهتر، زندگی با هم را ادامه می‎‌دهند. دوران مدرن به زنان آزادی اقتصادی بیشتری بخشیده، اما وظایف خانگی آنها را کاهش نداده است. اشتغال زنان باعث تغییراتی در هرم قدرت خانواده، کاهش تعداد فرزندان، تقویت سازمان‎‌های تربیتی همچون مهد کودک و تغییر الگوهای مصرف خانگی شده است (چیل، 1384: 15).

به باور آنتونی گیدنز[8]، خانواده در غرب دستخوش 4 دگرگونی اصلی شده است: اول، خانواده همانند گذشته دیگر واحدی اقتصادی نیست، بلکه مجموعه‎‌ای از پیوندهاست که بیشتر براساس ارتباط عاطفی شکل می‎‌گیرد؛ دگرگونی بزرگ دوم، تغییر نقش ثابت زن‎‌و‎‌مرد است. در یک نسل پیش پیوند زن‎‌ومرد مخصوصاً در ازدواج سنتی عمدتاً براساس نقش‎‌های ثابت بود، اما درحال حاضر نقش زن‎‌ومرد دیگر ثابت نیست؛ هم‌اکنون در انگلستان جمعیت زنان شاغل از مردان شاغل پیشی گرفته است که واقعاً دگرگونی عظیمی است. این تغییر به این معناست که در زندگی خانوادگی، در ازدواج، در دیگر انواع پیوندها میان دو جنس و البته در رابطه میان دو هم‎‌جنس، اینکه شما چه می‎‌کنید و چگونه رفتار می‎‌کنید، بیشتر به توافق و گفت‎‌و‎‌گو بستگی دارد. دیگر زن‎‌بودن و مردبودن ازنظر وظایف و هویت‎‌هایی که ایجاب می‎‌کند، معنای مشخص و روشنی ندارد؛ سومین دگرگونی بزرگ، تغییر موازنۀ قدرت بین زنان و مردان است. جوامع غربی ازنظر روابط میان دوجنس هر روز مساوات‎‌طلبانه‎‌تر می‎‌شوند؛ چهارمین دگرگونی بزرگ دموکراسی عاطفی است که به معنی شکل‎‌گیری نوعی خانواده است که بر اصول دموکراسی اجتماعی در حوزۀ روابط خانوادگی استوار است؛ یعنی خانوادۀ آینده بیشتر براساس تساوی اعضا، اعتماد به هم و عدم خشونت مبتنی خواهد بود (گیدنز، 1384: 120-30).

به نظر اُلریش بک[9] خانواده در غرب دستخوش تحولات اساسی شده است. خانواده درحال رهایی از قیدوبندهای جنسیت و ویژگی‎‌ها و مفروضات شبه‎‌فئودالی آن است که این موضوع به فردی‎‌شدن روابط میان دوجنس منجر می‌شود. بک می‎‌گوید: «من منم، و سپس من زن هستم. من منم و سپس من مرد هستم» (بک، 1397: 199-205). ازنظر بک، ازبین‎‌رفتن تفکیک‎‌های خاص جنسیتی به یک میزان باعث از‎‌هم‎‌پاشیدگی اخلاق خانوادگی، تقدیر جنسیتی، ممنوعیت‎‌های ازدواج، روابط پدرومادری و گرایش جنسی می‎‌شود. به نظر بک، در آینده خانوادۀ هسته‎‌ای تنها الگوی زندگی خانوادگی نخواهد بود، بلکه طیف وسیعی از اشکال خانوادگی و غیرخانوادگی همزیستی پدید می‎‌آید. بک مجردی را به‌مثابه تحولی اساسی در آیندۀ خانوادۀ غربی پیش‎‌بینی می‎‌کند و آن را به روند روبه‎‌رشد برابری زن‎‌ومرد ربط می‎‌دهد. ازنظر بک اگر برابری به معنای ایجاد جامعه بازار کار برای هر کس تعبیر، تفسیر و عملیاتی شود، آن‎‌گاه جامعۀ کاملاً متحرکی متشکل از مجردها شکل می‎‌گیرد؛ بنابراین، «مجردی» شکل انحرافی زندگی در مدرنیته نیست، بلکه الگوی ازلی جامعۀ کاملاً پیشرفته مبتنی‌بر بازار کار است (بک، 1397: 227-233).

اولریش بک و الیزابت بک-گرنسهایم[10] در آشوبگاه طبیعی عشق (1995) ماهیت بی‎‌ثبات ازدواج‎‌ها و الگوهای خانوادگی را در مدرنیتۀ متأخر بررسی می‎کنند. به نظر آ‌نها سنت‎‌ها و قواعدی که در مدرنیتۀ اول بر روابط ازدواج حاکم بود، در مدرنیتۀ دوم دیگر کاربردی ندارد. در این دوره، ازدواج‎‌ها به‌صورت داوطلبانه و نه برای مقاصد اقتصادی یا فشار خانواده انجام می‎‌گیرند که هم آزادی و هم قیدوبندهای تازه‎‌ای با خود به همراه می‎‌آورند. آنها دورۀ متأخر را آکنده از روابط متضاد بین منافع زن و شوهر می‎‌دانند، به‌ویژه وقتی هر دو بخواهند کار کنند. پیش‌ازاین زنان بیشتر به‌صورت پاره‌وقت بیرون از خانه کار می‎‌کردند تا وقت بیشتری را به پرورش کودکان اختصاص دهند؛ اما اکنون هیچ الگوی ثابتی بر روابط زن و شوهر حاکم نیست و مسائل مربوط به عشق، رابطه جنسی، وضعیت کودکان، ازدواج و وظایف خانه‎‌داری دائما موضوعاتی برای بحث و گفت‎‌و‎‌گو بین زوج‎‌ها هستند (Beck & Beck-grensheim, 1995).

به نظر امانوئل کاستلز[11] بحران پدرسالاری را که از دهۀ 1970 در آمریکا شروع شده است، سرنوشت احتمالی تمام خانواده‎‌های جهان است. به نظر کاستلز خانوادۀ معاصر در معرض چندین تحول قرار گرفته است: اولین و مهم‎‌ترین آن بحران یا تضعیف نظام پدرسالاری است که به تنوع همه‎‌جانبۀ خانواده و تغییر نظام قدرت در آن منجر می‎‌شود. به نظر کاستلز خانواده درحال ازبین‎‌رفتن نیست، بلکه اشکال جدیدی از زندگی خانوادگی ظهور پیدا می‎‌کنند؛ نظیر خانواده‎‌های نوترکیب، خانواده‎‌های هم‌جنس‎‌خواه، خانوارهای غیرخانوادگی که در آنها دربارۀ نقش‎‌ها، قواعد و مسئولیت‎‌ها باید گفت‎‌و‎‌گو شود؛ دوم، تغییر روابط متقابل میان زن و مرد است؛ سوم، تغییر روابط والدین و فرزندان است که به کاهش اقتدار والدین منجر می‎‌شود. به نظر کاستلز خودمختاری فرزندان جای اقتدار سنتی پدران را می‎‌گیرد؛ چهارم، اشتغال زنان بیرون از خانه است و پنجم، جدایی خانواده از شبکه‌های خویشاوندی و درنتیجه افزایش احساس تنهایی در اعضای خانواده است. همۀ این تحولات به‌شدت متأثر از عواملی صورت می‎‌گیرد؛ همچون صنعتی‎‌شدن جوامع، تحرک اجتماعی و مکانی و ظهور ازدواج‌های برون‌گروهی و تقسیم کار. به عقیدۀ کاستلز به تأخیر انداختن ازدواج، تشکیل خانواده و رواج زندگی مشترک بدون ازدواج نشانۀ دیگری است که هم به‌لحاظ نهادی و هم به‌لحاظ روان‌شناسی اقتدار خانوادۀ پدرسالار را تضعیف می‌کند. افزایش خودمختاری زنان در رفتار منجر به تولید مثل خارج از چارچوب ازدواج‌ها و ساختار سنتی می‌شود و محدودشدن تعداد فرزندان از شواهد بحران در خانوادۀ سنتی پدرسالار است. در خانواده‌های کوچک‌شده باتوجه‌به افزایش امید به زندگی و بالارفتن تعداد سالمندان، مشکلات نگهداری از آنها دوچندان می‎‌شود (کاستلز، 1389: 75-268).

از دیدگاه پاپینو[12] ایدۀ پیشرفت که در نیمۀ دوم قرن 20 در دورۀ مدرنیتۀ متأخر رواج یافته است، شرایط فردگرایی افسار گسیخته را فراهم آورده است که متأثر از آن افراد به فکر به حداکثر رساندن لذت‎‌های فردی و شخصی هستند و چنانچه این روند تغییر نیابد به افول خانواده منجر خواهد شد و سرانجام فروپاشی اجتماعی را به همراه خواهد آورد. ازنظر پاپینو پنج نشانۀ افول خانواده در دنیای معاصر عبارت‌اند از: اول، نهادزدایی از ازدواج؛ دوم، کاهش کارکردهای خانواده در زمینۀ پرورش فرزندان و اجتماعی‌کردن آنها؛ سوم، تنظیم و کنترل روابط جنسی؛ چهارم، کاهش اقتدار خانواده در مقایسه با نهادهایی چون دولت و پنجم، کوچک‎‌شدن حجم و ابعاد خانواده (Popenoe, 1988: 329-330).

در بخش پیشینه و چارچوب نظری مؤلفه‎‌های بسیاری از تغییرات ساختاری خانواده در جهان ازسوی صاحب‌نظران جامعه‎‌شناسی شناسایی و مطرح شدند که این شاخص‎‌ها را شامل می‎‌شوند: کاهش خانوادۀ گسترده، کاهش فرزندآوری، تغییر الگوی ازدواج،  پیدایش اشکال جدیدی از خانواده، مجردزیستی، افزایش سن ازدواج، کاهش میزان ازدواج، افزایش میزان طلاق، سال‌خوردگی جمعیت. در چارچوب بحث نظری بالا و براساس آمارها و داده‎‌های موجود دربارۀ خانواده در ایران به نظر می‎‌رسد بسیاری از ابعاد تغییر و تحولات خانواده در جهان، در ایران نیز رخ داده یا در حال وقوع است و می‎‌توان آنها را معرفی و شناسایی و تحلیل جامعه‌شناختی کرد.

روش تحقیق

روش تحقیق در مطالعۀ حاضر ترکیبی از روش اسنادی (از نوع کتابخانه‎‌ای)، روندپژوهی یا رویکرد طولی (شبه پانلی) و تحلیل ثانویۀ داده‎‌های مختلف است. به این صورت که برای بخش‌های مقدمه، چارچوب نظری و بخشی از یافته‌های تحقیق از منابع کتابخانه‌ای استفاده شده است. بخش روند‎‌پژوهی مربوط به تحلیل ثانویۀ داده‎‌ها در پنج دهۀ گذشته (1395-1345 ) است که به روند تغییرات مربوط به شاخص‎‌هایی مرتبط است که از داده‌های سرشماری‎‌های عمومی نفوس و مسکن ایران در سال‎‌های 1395-1345، آمارهای مرکز آمار ایران، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت کار، رفاه و تعاون اجتماعی، سازمان ثبت و احوال، سازمان ملل، صندوق جمعیت سازمان ملل متحد استخراج شده‎‌اند. برای بررسی روند تحولات آیندۀ خانواده نیز از روش‎‌های تکنیکی پیش‎‌بینی و آینده‎‌پژوهی استفاده شده‎‌ است که سازمان‎‌های ملی و بین‎‌المللی ازجمله سازمان ملل متحد یا ازسوی پژوهشگران ایرانی و خارجی در بخش‎‌های مختلف دربارۀ نرخ باروری، نرخ شهرنشینی، جمعیت سالمندی، بُعد خانوار و... انجام داده‌اند.

یافته‌های تحقیق

ابعاد تغییرات خانواده در ایران

این بخش تغییرات ایجادشده در ساختارهای خانواده در ایران در ابعاد چندگانه بررسی و تحلیل می‎‌شوند.

کاهش میزان باروری کل

آمارها نشان می‎‌دهند که میزان باروری کل در ایران تا پیش از سال 1365 به طور میانگین بیش از 6 فرزند به ازای هر زن بود. بااین‌حال طی زمانی کمتر از دو دهه (1385-1365) به زیر سطح جایگزینی کاهش پیدا کرد؛ کاهشی که از آن به عنوان انقلاب باروری در ایران یاد می‌شود. از سال 1385 تاکنون ایران جزو کشورهای با باروری زیر سطح جایگزینی محسوب می‌شود و به‌رغم تغییر سیاست‎‌های جمعیتی از اواسط دهۀ 1380 به بعد، میزان باروری در ایران افزایش چندانی نکرده است. جدیدترین آمارها نشان می‌دهد که میزان باروری کل در ایران برابر با 71/1 فرزند در سال 1399 بوده است (فتحی، 1400). نکتۀ جالب توجه کاهش باروری در ایران همگرایی رفتارهای مربوط به کاهش باروری در مناطق مختلف ایران به‌رغم تنوع فرهنگی و قومی است (عباسی شوازی و همکاران، 2009؛ عباسی شوازی و حسینی چاوشی، 1392).

برای کاهش باروری می‎‌توان چند عامل مهم را معرفی کرد که در ادامه تحلیل می‌شوند.

نرخ مشارکت زنان در اقتصاد: همان‎‌طور که نتایج طرح آمارگیری وضعیت اشتغال و بیکاری خانوارها در ایران (جدول 2) نشان می‎‌دهد که نرخ مشارکت زنان در اقتصاد ایران از 5/12درصد در سال 1345 به 8درصد در سال 1365 کاهش یافته است؛ اما از این سال به بعد با نوساناتی به‌تدریج رو به افزایش بوده است، به‌صورتی‌که از 8درصد در سال 1365 به 9/15درصد در سال 1395 افزایش یافته است.

یافته‌ها نشان می‎‌دهد که نرخ اشتغال زنان از 5/12درصد در سال 1345 به 8درصد در سال 1365 کاهش یافته است. در همین سال میزان باروری کل (جدول 1) نیز اندکی کاهش یافته است (از 7/7 فرزند در سال 1345 به 2/6 فرزند در سال 1365) که هیچ رابطه‎‌ای را بین اشتغال زنان و نرخ باروری نشان نمی‎‌دهد؛ اما در سه دهۀ بعدی تا اندازه‎‌ای رابطۀ بین این دو محسوس است، به‌صورتی‌که نرخ اشتغال از 8درصد در سال 65 به 9/15درصد در سال 1395 افزایش یافته است؛ یعنی در طی 3 دهه 2 برابر شده است. در همین سال‎‌ها نیز میزان باروری از 2/6 در سال 65 به 05/2 در سال 1395 کاهش یافته است؛ یعنی طی سه دهه به کمتر از یک‌سوم کاهش پیدا کرده است. تأثیر اشتغال زنان بر روند باروری به‌خصوص در دهۀ 65 تا 75 بسیار محسوس است. در این دهه نرخ مشارکت زنان از 9درصد به 4/16درصد افزایش یافته است و برعکس آن نرخ باروری از 2/6 به 98/2 کاهش یافته است.

 میزان باسوادی: آمارهای باسوادی در جدول 1 نشان می‎‌دهد میزان باسوادی کل کشور از 29.4 در سال 1345 به 87.6 در سال 1395 و همچنین میزان باسوادی زنان از 17.9درصد در سال 1345 به 84.2 در سال 1395 افزایش و شکاف آموزشی بین زنان ‎‌و ‎‌مردان از 20.15درصد در سال 1345 به 8/6درصد در سال 1395 کاهش یافته است. افزایش کلی جمعیت باسواد، به‌ویژه افزایش باسوادی زنان و کاهش شکاف آموزشی از عوامل مهم کاهش میزان باروری در سال‎‌های مدنظر به شمار می‎‌آید.

میزان تحصیلات عالی زنان: علاوه‌بر افزایش میزان کل باسوادی زنان، سهم زنان از جمعیت دانشجویی کشور در 5 دهۀ گذشته به بیش از دوبرابر افزایش یافته است و در سال 1395 با سهم مردان تقریباً برابر بوده است و حتی در دهه‎‌هایی از سهم مردان پیشی گرفته است. یافته‌های جدول 1 نشان می‎‌دهد سهم زنان از آموزش عالی از 7/23درصد در سال 1345 به 61درصد در سال 1385 رسیده است؛ یعنی طی سه دهه تقریباً 3 برابر شده است. از سال 1385 دولت سهمیۀ زنان در دانشگاه را به دلایلی ازجمله بالارفتن نرخ بیکاری زنان دارای تحصیلات دانشگاهی و کمبود نیروی متخصص مرد در برخی از رشته‎‌ها کاهش داد و آن را با سهم مردان مساوی کرد.

جدول 1- شاخص‌های جمعیتی مرتبط با خانواده در ایران ‎‌طی دورۀ 1395-1345

Table 1- Demographic indicators related to the family in Iran during the period 1966-2016

مأخذ: میزان باروری کل (عباسی شوازی و حسینی چاوشی، 1392 و فتحی، 1400)، میزان بیکاری و مشارکت زنان، سایر شاخص‌ها (سالنامه آماری کشور، 1400)

 کاهش بُعد خانواده: یکی دیگر از تغییرات ساختاری مهم در خانواده کاهش بُعد خانواده است که بیشتر از سه دهۀ پیش در خانوادۀ شهری و نیز روستایی شروع شده و ادامه یافته است. بُعد خانوار در ایران از سال 1345 تا 1370 روند افزایشی داشته است، به‌صورتی‌که از 9/4 نفر در سال 1345 به 2/5 نفر در سال 1370 افزایش یافته است؛ اما از سال 1370 به بعد روند کاهشی بُعد خانوار شروع شده و از دهۀ 80 تشدید شده است، به‌صورتی‌که به 5/3 نفر در سال 1395 کاهش یافته است.

پیدایش اشکال جدیدی از خانواده: کاهش بُعد خانواده در ایران تا حد زیادی در اثر تجزیۀ خانوادۀ گسترده به انواع جدیدی از خانواده‌ها و خانوارها بوده است؛ ازآ‎نجاکه آمار تفکیکی انواع خانوارها در سرشماری‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۶۵ وجود نداشت، تغییرات در انواع خانوارها از سال 1363 تا 1395 در شکل ۱ ملاک تحلیل قرار گرفت.

شکل 1- روند تغییرات ساختار خانوار در ایران طی دورۀ 1395-1363

Figur 1: Process of Changes in the household structure in Iran  during the period 1984-2016

مأخد: براساس طرح هزینه و درآمد خانوار در ایران (بگی و عباسی شوازی، 1399: 216)

خانوادۀ هسته‎‌ای: همان‌طور که در شکل 1 مشاهده می‎‌شود، خانوادۀ گسترده در ایران از حدود 20درصد در سال 1365 به کمتر از 6درصد در سال 1395 کاهش یافته است و در سال 1395 شکل غالب خانواده از نوع خانوادۀ هسته‎‌ای (زوجین بی‎‌فرزند و با فرزند) است که 78درصد کل خانواده‎‌ها را تشکیل می‎‌دهد. عوامل رشد خانوادۀ هسته‎‌ای در چند دهۀ اخیر در ایران را می‎‌توان تضعیف پدرسالاری، ایجاد نومکانی در هنگام ازدواج و جدایی فرزندان از خانواده و مهاجرت‎‌های داخلی (از روستا به شهر و بین شهرستان‎‌ها) شناسایی کرد. در خانوادۀ گسترده فرزندان پس از ازدواج برای سال‎‌ها با پدرومادرشان زندگی می‎‌کردند؛ اما در خانوادۀ هسته‎‌ای امروزی، فرزندان پس از ازدواج یا حتی قبل از ازدواج خانۀ والدین را ترک و به‌صورت مستقل در مکانی جدید زندگی می‎‌کنند. خانوار تک‎‌نفره: همان‎‌طور که شکل ۱ نشان می‎‌دهد در سال 1395 حدود 8/7درصد خانوارهای ایران به‌صورت تک‌نفره بوده است که هر ساله بر سهم آنها اضافه می‎‌شود. خانوارهای تک‎‌نفره معمولاً از دو گروه «مجردان قطعی» و «سالمندان تنها» تشکیل می‌شوند که در ادامه شرایط آنها در کشور تشریح می‌شود.

الف: تجرد قطعی: تجرد قطعی به معنای عدم ازدواج فرد تا سن 50 سالگی است، با فرض اینکه دیگر ازدواج نمی‎‌کند. براساس جدول 1 تجرد قطعی مردان حدود 2 برابر بیشتر از زنان در سال 1345 بوده است. بعد از این سال تجرد قطعی زنان به‌تدریج افزایش یافته و به مردان نزدیک شده است و در سال 1375 از مردان پیشی گرفته و سرانجام در سال 1395 بیش از یک‌ونیم برابر مردان شده است.

افزایش سریع‎‌تر تجرد قطعی زنان به مردان در چند دهۀ اخیر به عوامل زیر بستگی داشته است:

• در سطح کلان به فروپاشی پدرسالاری و به‌تبع آن رهایی دختران از قید محدودیت‎‌های خانوادۀ سنتی؛
• افزایش سطح سواد و تحصیلات عالی ازسوی زنان، به‌ویژه زنان طبقۀ متوسط. علاقۀ دختران به تحصیلات تکمیلی در چند دهۀ گذشته یکی از عوامل بسیار مهم تأخیر سن ازدواج دختران و نیز کاهش شانس ازدواج‎ آنهاست.

ب: سالمندان تنها: همان‌طور که در ادامه توضیح داده خواهد شد، جمعیت ایران رو به سالمندی است و تعداد سالمندان در چند دهۀ آینده رو به افزایش است؛ اما درصد کمی (02/0) از سالمندان در ایران در خانه‎‌های سالمندان و بیشتر آنها با خانواده (حدود 85درصد براساس آمار 1395) و بخشی از آنها (حدود 15درصد براساس آمار 1395) هم تنها زندگی می‎‌کنند.

خانوار‎‌های زن‎‌سرپرست^[13]: ازجمله تغییرات ساختاری که خانوادۀ ایرانی در چند دهۀ گذشته تجربه کرده است، افزایش خانوارهای زن‎‌سرپرست است. این افزایش را می‎‌توان با زنانه‎‌شدن سرپرستی خانوار در میان جمعیت سالمند و نیز گسترش سرپرستی خانوار در میان زنان ازدواج‌نکرده یا طلاق‌گرفته مرتبط دانست. در اینجا لازم است به تفاوت خانوادۀ مادروالد و زن سرپرست اشاره‎‌ای شود. در خانوادۀ مادروالد کودک پس از طلاق با مادرش زندگی می‎‌کند؛ اما خانوادۀ زن‎‌سرپرست لزوماً حاصل طلاق نیست و ممکن است مرد به دلایلی ازجمله اعتیاد، بیکاری یا ازکارافتادگی، نان‎‌آور یا سرپرست خانواده نباشد، ولی با خانواده زندگی کند. به همین دلیل در آمارها تعداد خانواده‎‌های زن‌سرپرست بیش از خانواده‎‌های مادروالد است. براساس جدول ۶ تعداد «خانواده‎‌های زن‎‌سرپرست» طی سال‎‌های اخیر در ایران روندی صعودی داشته است. بر طبق آمارهای رسمی تعداد خانواده‎‌های زن‎‌سرپرست از 5/6درصد در سال ۱۳۴۵ به 7/12درصد در سال ۱۳۹۵ افزایش داشته است. دلایل ایجاد و افزایش خانواده‎‌های زن سرپرست به افزایش طلاق، مرگ همسر بر اثر فوت، اعتیاد همسر، بیکاری یا ازکارافتادگی سرپرست خانواده (درصورتی‌که سرپرست خانواده فاقد بیمۀ تأمین اجتماعی باشد)، مربوط هستند.

خانوار هم‌بالینی: خانوار هم‌بالینی شامل زندگی دو نفر (زن و مردی) است که بدون عقد رسمی در زیر یک سقف زندگی می‎‌کنند و با هم رابطه جنسی دارند. این پدیده در ایران به ازدواج سفید معروف شده است. ازدواج سفید در ایران از چند دهۀ پیش به‌صورت غیررسمی رایج شده است. به دلیل قانونی‌نبودن این نوع ازدواج در ایران آمارهای دقیقی دربارۀ آن وجود ندارد و مطالعات جامعه‌شناختی دربارۀ آن ضعیف هستند و جامعه‎‌شناسی ایرانی فقر شناختی شدیدی دربارۀ جزئیات و ابعاد این موضوع دارد؛ اما از برخی از آمارها می‌توان به میزان شیوع و عمومیت آن دست یافت. اگرچه این پدیده در سراسر ایران عمومیت ندارد، در کلان شهرها و شهرهای بزرگ در حال گسترش است. از آمارهای مختلف دربارۀ کاهش ازدواج‎‌ها، افزایش طلاق‎‌هایی که به ازدواج مجدد منجر نمی‎‌شوند، افزایش میزان سقط جنین، بالارفتن سن ازدواج و افزایش مجردزیستی می‎‌توان شیوع و میزان خانوادۀ هم‌بالینی را تخمین زد. برخی از مطالعات جامعه‌شناختی و جمعیت‌شناختی دراین‌باره از بروز هم‌بالینی و رفتارهای جنسی خارج از ازدواج در بین جوانان ایرانی حکایت دارند (بگی، 1400؛ احمدی، 1397الف/1397ب؛ آزاد ارمکی و همکاران، 1390/1391؛ خلج‎آبادی فراهانی و مهریار، 1389).

سال‌خوردگی جمعیت: یکی دیگر از تغییرات ساختاری خانواده در ایران سال‌خوردگی جمعیت و روند روبه‌رشد آن است. براساس نتایج سرشماری‌های کشور (جدول 1) سهم سالمندان کشور در کل جمعیت طی دورۀ 1395-1345 به بیش از دو برابر افزایش یافته است و از 4درصد به 2/9درصد رسیده است. همچنین نسبت سال‌خوردگی، یعنی جمعیت 60 سال به بالا در مقایسه با جمعیت زیر 15 سال در طی پنج دهۀ گذشته تقریباً 3 برابر رشد کرده است. همان‎‌طور که آمارهای جدول 1 نشان می‎‌دهد، سهم جمعیت سالمند ایران بین دو دهۀ 1345 تا 1365 به دلیل افزایش سهم جمعیت کودکان، کاهش و از دهۀ 1375 به دو دلیل کاهش تدریجی زادوولد و کاهش مرگ‎‌و‎‌میرها یا افزایش امید به زندگی درحال افزایش است؛ به‌صورتی‌که تعداد سالمندان کشور از 5/1 میلیون در سال 1345 به 4/7 میلیون در سال 1395 و نسبت سال‌خوردگی نیز به ترتیب از 2/6 به 3/9درصد افزایش یافته است؛ بنابراین، براساس تعریف‎‌های جمعیت‎‌شناختی[14] می‎‌توان گفت جمعیت ایران رو به سالمندی می‎‌رود.

افزایش نسبت طلاق به ازدواج: یکی دیگر از مصداق‎‌های تغییر در ساختار خانوادۀ ایرانی روند کاهش میزان ازدواج و افزایش طلاق است که در جدول1 در قالب نسبت طلاق به ازدواج آورده شده است. براساس جدول 1 در پنج دهۀ گذشته نسبت طلاق به ازدواج در ایران از 1/6 در سال 1355 به 31.77 در سال 1397 رسیده است که افزایش حدود 7 برابری را نشان می‫دهد.

افزایش سن ازدواج: یکی از مسائل اساسی جامعۀ ایران افزایش سن ازدواج است که از ابعاد مختلفی قابل بررسی است. در سال‎‌های اخیر سن ازدواج دختر و پسر دستخوش تحولاتی شده است. براساس آمار جدول 1 سن ازدواج از دهۀ 45 تا 65 برای مردان روند کاهشی و از دهۀ 65 تا 95 روند افزایشی داشته است و برای زنان از دهۀ 45 تا 95 به‌صورت مداوم افزایش داشته است. درنتیجه، سن ازدواج در همۀ ابعاد آن در پنج دهۀ گذشته رو به افزایش بوده است و پیش‌بینی می‌شود این روند در آینده نیز ادامه یابد. همچنین فاصله ازدواج از حدود 6/6 سال در دهه 1345 به 6/3 در سال 1395 کاهش یافته است. برای رشد طلاق و افزایش سن ازدواج در 5 دهۀ گذشته دلایل زیادی را می‎‌توان ذکر کرد؛ اما همۀ آنها را می‎‌توان در پیامدهای نوسازی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی چند دهۀ گذشته تحلیل کرد. خروج ایران از جامعۀ سنتی به صنعتی و خدماتی و به دنبال آن کاهش روستا‎‌نشینی و افزایش رشد شهرنشینی یکی از مهم‎‌ترین عوامل تضعیف خانوادۀ پدرسالار و از ‎‌دست رفتن نظارت خانواده بر تصمیم‎‌های فرزندان است. همان‌طور که در جدول 1 مشاهده شد، نسبت شهرنشینی بین 5 دهۀ بررسی‌شده از 38درصد در سال 45 به 74درصد در سال 1395 افزایش پیدا کرده است و تا سال 1430 به 85درصد افزایش می‌یابد. مضاف بر این افزایش میزان باسوادی عمومی و رشد آموزش عالی زنان همچنان که در کاهش باروری تأثیر داشته‌اند، بر رشد طلاق و افزایش سن ازدواج مؤثر بوده‎‌اند.

پیش‎‌بینی تحولات خانوادۀ ایرانی

• براساس پیش‎‌بینی سازمان ملل میزان باروری در ایران تا پایان قرن 21 افزایش محسوسی نخواهد داشت. ارزیابی میزان باروری ایران (بین سال‎‌های 2020 تا 2100) ازسوی سازمان ملل نشان می‎‌دهد نرخ باروری در دوره‎‌های پنج‌ساله 2025- 2020 تا 2050- 2045 به ترتیب 53/1و 62/1 خواهد بود و در سال 2100 به حدود 77/1 خواهد رسید. به این ترتیب پیش‌بینی می‌شود که باروری ایران تا پایان قرن 21 همچنان در سطح زیر جایگزینی باقی خواهد ماند. ازنظر سازمان ملل همۀ عوامل مؤثر در کاهش باروری نظیر اشتغال زنان، تحصیلات زنان، شهرنشینی، سن در اولین ازدواج در آینده نیز افزایش خواهد یافت (United Nations, 2017)؛ بااین‌حال، یکی از عواملی که می‎‌تواند به میزان اندکی به افزایش میزان باروی کمک کند، سیاست‎‌های تشویقی دولت برای افزایش نرخ باروری است؛ بااین‌حال، این امر مستلزم برنامه‌ریزی دقیق و بودجه‌های کلان است؛؛ زیرا تجربۀ کشورهای توسعه‌یافته نشان می‌دهد که افزایش باروری بسیار به‌سختی صورت می‌گیرد و کشورهای اندکی بوده‌اند که توانسته باشند میزان باروری کل خود را با استفاده از سیاست‌های تشویقی افزایش داده و در سطح جانشینی تثبیت کرده باشند (Sobotka, et al., 2019)

جدول 2- پیش‌بینی شاخص‌های اقتصادی-اجتماعی و جمعیتی مرتبط با خانواده در ایران ‎‌طی دورۀ 1430-1400

Table 2- Forecasting socio-economic and demographic indicators related to the family in Iran during the period (2022-2052)

مأخذ: میزان باروری کل (United Nations, 2017)، پیش‌بینی جمعیت (فتحی، 1398).

• پیش‎‌بینی‎‌ها نشان می‎‌دهد که جمعیت ایران نیز همگام با جمعیت جهان رو به سوی سالمندی می‎‌رود؛ زیرا ایران مراحل اولیۀ گذار جمعیتی را پشت سرگذاشته است. براساس پیش‎‌بینی جدول 2 در 4 سناریوی فرضی تعداد جمعیت 65 سال و بیشتر در سه دهۀ آینده به‌تدریج افزایش می‎‌یابد؛ اما در هر سناریو فقط سهم جمعیت سالمند تغییر می‎‌کند، به‌صورتی‌که اگر باروری بیشتر شود، سهم جمعیت 65 سال و بیشتر کاهش و اگر باروری کمتر شود، سهم آنان افزایش می‏یابد. درنهایت، با فرض‎‌های نرخ باروری 5/1، 9/1، 6/2 و 11/2 جمعیت سالمند کشور در سال 1430 به ترتیب 92/19، 73/18، 88/16 و 25/18 رشد می‎‌کند؛ به‌این‌ترتیب ملاحظه می‎‌شود با هر میزانی از باروری، ایران در آینده با پدیدۀ سالخوردگی مواجه خواهد شد (فتحی، 1398: 16-12).
• دربارۀ ایران بررسی تحولات بازار کار زنان در پنجاه سال گذشته حاکی‌ازآن است که میزان مشارکت اقتصادی زنان از دهۀ 1345 تا 1395 به میزان اندکی، یعنی حدود 4/3درصد افزایش یافته است و در سال 1400 به حدود 16درصد رسیده است که تا رسیدن به حد متعارف مشارکت زنان در سطح بین‎‌المللی، یعنی 5/48درصد فاصلۀ بسیاری (بیش از 30درصد) دارد. در بررسی مقایسه‎‌ای براساس آمارهای جدول 3 می‎‌توان گفت میزان مشارکت اقتصادی زنان ایرانی در اقتصاد کمتر از میانگین بسیاری از کشورها حتی کشورهای توسعه‎‌نیافتۀ آفریقایی، جنوب و جنوب شرقی آسیا و کشورهای عربی است.

جدول 3- نرخ مشارکت اقتصادی مردان و زنان در مناطق مختلف جهان و ایران سال 2018

Table 3- The rate of economic participation of men and women  in the differen regions of the world and Iran in 2018

                           Source: ILO 2018

عوامل متعددی مانع ورود زنان به بازار کار ایران در دهه‎‌های گذشته بوده‎‌اند؛ اما مهم‎‌ترین موانع ساختاری ورود زنان به بازار کار بالابودن نرخ باروری، بالابودن بُعد خانواده و تحصیلات پایین زنان بوده‎‌ است. به نظر می‎‌رسد به دلایل زیر این موانع در آینده برداشته خواهند شد:

الف). با ورود ایران به «پنجرۀ جمعیتی»[15] از سال 1385 و تغییر ساختار سنی جمعیت و کاهش بُعد خانواده در ایران، زمان و منابع مادی‎‌ای که تابه‌حال ازسوی خانواده صرف بچه‎‌داری (تولید و پرورش بچه) می‎‌شد، آزاد می‎‌شود و صرف کیفیت زندگی ازجمله بهداشت، اوقات فراغت، به‌ویژه آموزش و اشتغال زنان خواهد شد (قویدل، 1398: 14و 42).

ب) با افزایش تحصیلات عالی در زنان شانس آنها در بازار کار افزایش خواهد یافت. براساس نتایج آمارگیری نیروی کار مرکز آمار ایران نرخ مشارکت اقتصادی زنان تحصیل‌کرده در مقایسه با زنان با تحصیلات پایین‎‌تر از دیپلم به مراتب بیشتر است. نرخ مشارکت اقتصادی زنان دارای مدرک تحصیلی دیپلم و بالاتر 27درصد و زنان بی‌سواد با مدرک تحصیلی زیر دیپلم (16درصد) در سال 1396 بوده است. همچنین براساس بررسی مقایسه‎‌ای نرخ مشارکت زن و مرد نشان می‎‌دهد که نرخ مشارکت نیروی کار مردان دارای تحصیلات دیپلم و بالاتر در سال 1396 فقط 8/1 درصد بیش از کل مردان بوده است؛ درحالی‎‌که نرخ مشارکت نیروی کار زنان دارای تحصیلات دیپلم و بالاتر 69درصد بالاتر از کل زنان بوده است. این تفاوت بین مردان و زنان، نشان از نقش پراهمیت تحصیلات در مشارکت اقتصادی زنان دارد (قویدل، 1398: 30).

پ) افزایش میزان شهرنشینی در سال‎‌های آتی باعث رشد مشاغل خدماتی می‎‌شود که سهم زنان در آن بیشتر است. براساس پیش‎‌بینی سازمان ملل در سال 2011 (جدول 2) درصد شهرنشینی در کشور از 76درصد در سال 1400 به 8/85درصد در سال 1430 افزایش خواهد یافت. افزایش میزان شهرنشینی ازطریق تغییر شیوۀ تولید (کشاورزی به صنعتی و خدماتی) و تغییر سبک زندگی و شیوۀ سکونت (از ویلایی به آپارتمان نشینی) باعث ایجاد محدودیت‌هایی در فرزندآوری می‎‌شود. همان‌طور که در جدول 1 مشاهده شد، بُعد خانوار شهری در همۀ دهه‎‌های سرشماری (45 تا 95) کمتر از بُعد خانوار روستایی بوده است. زندگی شهری با تعداد کمتر فرزند سازگار است؛ زیرا در شهرها فرزندان، دیگر نیروی کار خانواده نیستند و نمی‎‌توانند کار کنند. هزینه‎‌های پرورش فرزند (شامل هزینه‎‌های خوراکی و غیرخوراکی نظیر بهداشت، آموزش، حمل‌ونقل و ...) بالاست و پدرومادر باید وقت زیادی را صرف بچه کنند. برعکس در روستاها فرزندان نیروی کار خانوادگی محسوب می‎‌شوند و در کارهای دامداری و زراعت مشارکت می‎‌کنند. هزینه‎‌های پرورش فرزندان و زمانی که برای کودکان صرف می‎‌شود، بسیار کمتر از شهرهاست.

ج) ادامۀ روندهای احتمالی کاهش ازدواج و افزایش طلاق در آینده به افزایش روند اشتغال زنان کمک می‎‌کند. در ایران همانند بسیاری از کشورهای توسعه‎‌نیافته اکثر زنان ازنظر اقتصادی وابسته به مرد هستند و وظیفۀ اصلی خود را خانه‎‌داری می‎‌دانند. براساس بررسی‎‌های مختلف دلایل جویای کار نبودن بخشی از زنان ایرانی حتی زنانی که دارای تحصیلات عالی هستند، مسئولیت‎‌های خانوادگی (شامل خانه‎‌داری، همسرداری و بچه‎‌داری) (9/49) و تحصیل (۴۰٫۲۹) است (صفاکیش و فلاح محسن‎‌خانی، 1395: 11). همچنین آمار مرکز آمار ایران در سال 1396 نشان می‌دهد که حدود 76درصد زنان غیرفعال ایرانی به دلیل خانه‎‌داری و 20درصد به دلیل تحصیل، جویای کار نیستند (قویدل، 1398: 20)؛ بنابراین، تصمیم زنان برای ورود به بازار کار، کمتر تصمیمی فردی است و بیشتر به وضعیت خانوادگی آنها مانند وضع تأهل، دستمزد شوهر، تعداد و سن فرزندان بستگی دارد؛ از‎‌این‌رو، نرخ مشارکت زنان در بازار کار از وضعیت ازدواج آنان تأثیر می‎‌پذیرد؛ به‌صورتی‌که در حال حاضر زنان متأهل کمتر از زنان مطلقه، بیوه و مجرد شاغل هستند (قانعی‌راد و خسروخاور، 1385: 16)؛ اما به نظر می‎‌رسد در آینده علاوه‌بر زنان مجرد، بیوه و مطلقه، زنان شوهردار نیز به بازار کار روی آورند؛ زیرا کیفیت زندگی و به‌تبع آن هزینه‎‌های زندگی در شهرها (شامل هزینه‎‌های خوراکی، غیرخوراکی و مسکن) روزبه‌روز افزایش می‎‌یابد و نیاز خانواده‎‌ها به درآمد زنان را اجتناب‌ناپذیر می‎‌کند.

• پیش‎‌بینی بُعد خانواده براساس مدل ProFamy(شکل 2) دربارۀ میانگین بُعد خانوار تا افق زمانی 1430 نشان می‎‌دهد که در همۀ‎‌ دوره‎های مدنظر در آینده از میانگین بُعد خانوار کاسته می‌‌شود؛ بااین‌حال نکتۀ مهم این است که کاهش مدنظر با سرعت بسیار اندکی صورت خواهد گرفت و انتظار می‌رود از 48/3 در سال 1390 به 89/2 در سال 1430 برسد.

شکل 2- پیش‌بینی میانگین بُعد خانوار در ایران برآوردشده توسط مدل Pro Famy، 1430-1390

مأخذ: بگی و عباسی شوازی (2021)

Fig 2- Forecast of average household size in Iran. Estimated by the Pro Famy model, 1390-1430.

 Source: Begi and Abbasi Shovazi (2021)

 در جدول 3 نتایج پیش‎‌بینی توزیع نسبی خانوارها برحسب تعداد افراد حاضر در خانوار برای دورۀ 1430-1390 برآورده شده است. مطابق یافته‎‌های به‌دست‌آمده بایستی انتظار داشت تا در طول افق پیش‎‌بینی همواره سهم خانوارهای تک‌نفره، 2نفره و 3نفره افزایش یابد؛ هر چند افزایش خانوارهای 1 و 2نفره بسیار بیشتر از خانوارهای 3نفره خواهد بود. در طرف مقابل انتظار می‎‌رود تا به طور پیوسته و مداوم در هر دوره تعداد خانوارهای 4 و 5نفره و بیشتر، کاهش یابد؛ به‌صورتی‌که سهم هریک از این خانوارها در پایان دوره حدود 10درصد کاهش یابد.

براساس پیش‎‌بینی‎‌های انجام‌شده (جدول 3) انتظار می‎‌رود خانوارهای تک‌نفره رو به افزایش بگذارد؛ یعنی از 02/9 در سال 1400 به 6/13 در سال 1430 افزایش یابد که بخش عمده‎‌ای از آن به دلیل تنهاماندن افراد سال‌خورده در اثر فوت همسر یا مجردزیستی ‎‌باشد. در سال 1401 حدود 80 هزار سالمند ازدواج‌نکرده وجود داشته است که پیش‎‌بینی می‎‌شود این مقدار به حدود 3 میلیون در سال 1430 افزایش یابد. همچنین انتظار می‎‌رود تا خانوارهای زوجین بدون فرزند نیز در طول دوره با افزایش روبه‌رو شوند. زوجین به همراه حداقل یک فرزند ازدواج‌نکرده (هسته‎‌ای کامل) که پیش‌ازاین همواره بیشترین تعداد خانوارها را در ایران شامل می‎‌شد، اگرچه اکثریت خود را حفظ خواهد کرد، بااین‌حال کاهش عمده‎‌ای را تجربه خواهد کرد. این کاهش از دورۀ 1385 شروع شده بود و پیش‌بینی‌شده است که از دورۀ 1420-1415 تعداد آنها به حدود 50درصد و کمتر برسد. در طرف مقابل پیش‎‌بینی می‎‌شود که بر تعداد خانوارهای تک‎‌والد افزوده شود. نکتۀ مهم دربارۀ این افزایش این است که افزایش خانوارهای پدروالد بیشتر از خانوارهای مادروالد خواهد بود. ازطرفی انتظار می‎‌رود به‌صورت پیوسته از تعداد خانوارهای گسترده کاسته شود.

جدول 3- توزیع نسبی خانوارها برحسب تعداد افراد خانوار برآوردشده توسط مدل ProFamy، ایران 1430-1400

Table 3- Relative distribution of households according to the numbers of the household members estimated by Pro Famy model 2022-2052.

مأخذ: بگی و عباسی شوازی (2022)

نتیجه‎‌

همان‎‌طور که در طرح مسئله عنوان شد، این تحقیق متمرکز بر پاسخ به سه سؤال دربارۀ خانوادۀ ایرانی به شرح زیر است:

• ساختار خانوادۀ ایرانی در پنج دهۀ گذشته از چه ابعادی تحول یافته‎‌اند؟
• تحولات ساختار خانواده در ایران را چگونه می‎‌توان تبیین کرد؟
• ساختارهای خانوادۀ ایرانی چه تغییراتی در آینده خواهند کرد؟

در پاسخ به سؤال اول، نتایج این مطالعه نشان می‎‌دهد که تغییرات ساختاری گسترده‎‌ای در ساختار خانوادۀ ایرانی در پنج دهۀ گذشته رخ داده‎‌اند:

بُعد خانواده در ایران کاهش یافته است و با کاهش بُعد خانواده اشکال جدیدی از خانواده شکل گرفته است که شکل غالب آن خانوادۀ هسته‎‌ای است که 78درصد خانواده‎‌ها را در سال 1395 تشکیل می‎‌دهد. در کنار آن خانواده‎‌های تک‌نفره یا مجردی (شامل مطلقه‎‌ها، مجردان قطعی و سالمندان تنها) که 8/7درصد خانوارهای ایرانی و خانواده‎‌های زن‌سرپرست که 7/12درصد خانواده‎‌های ایرانی در سال 1395 را شامل می‎‌شده‎‌اند. نوع دیگر خانوادۀ در حال ظهور در ایران خانوادۀ هم‌باشی یا هم‌بالینی است که در کلان‎‌شهرها رواج دارد و آمار دقیقی از آن در دسترس نیست. پیدایش اشکال جدیدی از خانواده در ایران با نظریه‎‌های بک و کاستلز همخوانی دارد. به نظر بک و کاستلز در مدرنیته خانواده در حال از بین ‎‌رفتن نیست، بلکه خانوادۀ گسترده فرومی‎‌پاشد و به اشکال جدیدی از زندگی خانوادگی نظیر خانواده‎‌های نوترکیب، خانواده‎‌های هم‌جنس‎‌خواه، خانوارهای غیرخانواگی، خانواده‎‌های مجردی، خانواده‎‌های هم‌بالینی تجزیه می‎‌شود. به نظر بک در آینده خانوادۀ هسته‎‌ای تنها الگوی زندگی خانوادگی نخواهد بود، بلکه طیف وسیعی از اشکال خانوادگی و غیرخانوادگی همزیستی پدید می‎‌آیند که یکی از آنها مجردی است. ازنظر بک، مجردی ویژگی خانواده در مرحلۀ مدرنیتۀ دوم است. چنانچه آمارهای ایران نشان می‎‌دهد که بعد از خانوادۀ هسته‎‌ای و خانواده‎‌های زن‎‌سرپرست، سومین شکل زندگی خانوادگی مجردی است که بخش عمدۀ آن متعلق به زنان مطلقه است. با افزایش میزان طلاق و با افزایش اشتغال زنان در آینده پیش‎‌بینی می‎‌شود سهم زندگی مجردی افزایش یابد. همچنین دیوید چیل به مجموعه تغییراتی در خانواده اشاره می‎‌کند؛ ازجمله گسترش خانواده‎‌های تک‎‌والدی، زندگی هم‎‌بالینی، پیدایش اشکال جدیدی از خانواده، سال‌خوردگی جمعیت در کنار کاهش میزان باروری که بیشتر این ویژگی‎‌ها در خانوادۀ معاصر ایرانی مشاهده می‎‌شوند؛ اما مسیر تحول خانواده در ایران با مسیر خانواده در غرب و در جهان در دو ویژگی متفاوت است: الف) در خانوادۀ هم‌باشی و ب) در خانوادۀ هم‌جنس‎‌خواهی. به دلیل اینکه هیچ تحقیقی دربارۀ شکل‎‌گیری خانوادۀ هم‌جنس‎‌خواهی و تحقیقات معدودی دربارۀ شکل‎‌گیری خانواده هم‌باشی و هم‎‌خانگی وجود دارد (بگی، 1400؛ احمدی، 1397الف/1397ب؛ آزاد ارمکی و همکاران، 1390/1391؛ خلج‎آبادی فراهانی و مهریار، 1389) به‌طورقطع نمی‎‌توان از ظهور و پیش‎‌بینی رشد آنها در ایران سخن گفت؛ اما شاید بتوان با تردید گفت خانواده‎‌های هم‌جنس‎‌خواهی و هم‌باشی به دلیل ممنوعیتشان ازسوی دولت و مذهب و تضاد با ارزش‎‌های عرفی جامعه و خانواده‎‌ها در معدود کلان‎‌شهرهای بزرگ کشور و در بین طبقات متوسط به بالا و بالا به‌صورت محدود و مخفیانه رواج دارند و قابل‌تعمیم به همۀ شهرها وطبقات اجتماعی نیستند و بنابراین، پیش‎‌بینی نمی‎‌شود در آیندۀ نزدیک در ایران زمینۀ رشد و افزایش داشته باشند.

• نسبت طلاق به ازدواج از 1/6 در سال 1345 به 7/25 در سال 1395 افزایش یافته است. نتایج این بخش از پژوهش حاضر با تحقیق کاظمی‎‌پور (1401) همخوانی دارد. نتایج تحقیق کاظمی‌پور نشان می‎‌دهد که طی چهار دهۀ اخیر، سهم خانواد‎‌ه‎‌های گسترده و میزان خالص ازدواج کاهش یافته و میانگین سن ازدواج و میزان طلاق افزایش داشته است. روند رو به افزایش طلاق‎‌ها با نظریه‎‌های بک و بک-گرنسهایم دربارۀ رهایی خانواده از قیدوبندهای سنت و نظریۀ کاستلز دربارۀ بحران پدرسالاری تبیین‌پذیر است؛ زیرا در ایران روند روبه‌رشد افزایش طلاق‎‌ها با کاهش خانوادۀ گسترده و هسته‎‌ای‌شدن خانواده صورت گرفته است. ازدواج‎‌ها در ایران همانند گذشته براساس سنت شکل نمی‎‌گیرند و تابع مصلحت‎‌های خانوادگی و فامیلی نیستند، بلکه مبتنی‌بر تصمیمات و علائق فردی هستند و این موضوع با نظریه‎‌های بک، گیدنز، کاستلز، چیل و پاپینو دربارۀ رشد فردگرایی در اثر نوسازی و مدرن‎‌شدن تبیین‌پذیر است و می‎‌تواند بسیاری از تغییرات و تحولات ساختاری در خانوادۀ ایرانی به‌ویژه مجردزیستی، افزایش طلاق و کاهش باروری را تبیین ‎‌کند.
• میانگین سن ازدواج بین سال‎‌های 1345 تا 1395 برای مردان از 25 به 4/27 و برای زنان از 4/18 به 23 افزایش داشته است. این نتایج نشان می‎‌دهد میانگین سن ازدواج برای مردان در ایران به میانگین سن ازدواج در کشورهای اسکاندیناوی (سوئد، دانمارک، نروژ، فنلاند) در حال نزدیک‌شدن است. براساس گزارش سازمان ملل در سال 2023 میانگین سن ازدواج برای مردان در این کشورها بین 28 تا 30 در سال 2020 بوده است..

در پاسخ به سؤال دوم، نتایج این مطالعه نشان می‎‌دهد که دلایل تغییرات ساختاری در خانوادۀ ایرانی به روندهای توسعۀ کشور به‌ویژه در زمینه‎‌های رشد شهرنشینی، رشد آموزش عمومی و آموزش عالی و رشد اشتغال به‌ویژه برای زنان ارتباط دارد. براساس آمار در پنج دهۀ گذشته (1345-1395) نرخ مشارکت زنان در اقتصاد از 5/12درصد به 9/15درصد و میزان باسوادی کل از 4/29درصد به 6/78درصد افزایش یافته است که میزان افزایش آن برای زنان بیشتر از مردان بوده است. همچنین نسبت شهرنشینی بین 5 دهۀ بررسی‌شده از 38درصد در سال 1345 به 74درصد در سال 1395 افزایش پیدا کرده است. متغییرهای مزبور بر رشد طلاق و افزایش سن ازدواج نیز تأثیر گذاشته‎‌اند. نتایج مطالعۀ حاضر نشان می‎‌دهد که تحولات در شاخص‎‌های اقتصادی اجتماعی مرتبط با زنان باعث شده‎‌اند، به‌رغم حاکمیت دولت دینی در جامعه و سلطۀ دین بر نهاد خانواده همچنان آمار طلاق و سن ازدواج در این سال‎‌ها افزایش و میزان باروری کاهش یابد و چنانچه یافته‎‌های تحقیق حاضر نشان می‎‌دهد که تأثیر متغیرهای سیاسی نظیر دخالت دولت یا متغیرهای فرهنگی نظیر «قومیت» و «دین» در افزایش میزان باروری و کاهش طلاق کم‎‌تأثیر یا بی‎‌تأثیر بوده‎‌اند و برعکس، قدرت تأثیر متغییرهای نوسازی ازجمله شهری و صنعتی‎‌شدن، رشد سوادآموزی و رشد سواد زنان تعیین‎‌کننده‎‌تر بوده‎‌اند. نتایج این یافته‎‌ها نظریه‎‌های پارسونر و گود را مبنی‌بر نقش نوسازی اقتصاد و جامعه بر تغییرات خانواده تأیید می‎‌کنند. نتایج تحقیق جایاکودی و دیگران (2008)، نیز نشان می‌دهد که آموزش مؤثرترین متغیر تأثیرگذار بر پذیرش الگوی خانوادۀ غربی به‌مثابه شکل مطلوب خانواده در جهان شناخته می‎‌شود. براساس این تحقیق، متغیرهای شهرنشینی، رسانه‌ها بیشترین تأثیر و مذهب کمترین تأثیر را بر پذیرش عمومی تحولات خانواده در جهان داشته‎‌اند.

در پاسخ به سؤال سوم، باید گفت آینده‎‌پژوهی تحولات خانواده نشان می‎‌دهد که تغییرات ساختاری خانواده در ایران همچون گذشته ادامه می‎‌یابند.

• براساس همۀ پیش‎‌بینی‎‌ها میزان باروری و بُعد خانواده در سال‎‌های آینده کاهش خواهند یافت؛ زیرا همۀ عوامل مؤثر بر کاهش باروری نظیر سواد و اشتغال زنان و میزان شهرنشینی همچنان رو به افزایش خواهند بود. یکی از عوامل مهم کاهش باروری ورود زنان به بازار کار است که یافته‎‌های تحقیقات و پیش‎‌بینی‎‌ها نشان می‎‌دهند که به سه دلیل اصلی موانع ورود زنان به بازار کار در آینده برداشته خواهند شد:

1. ورود ایران به پنجرۀ جمعیتی که تا سال 1430 ادامه خواهد داشت؛
2. افزایش سطح تحصیلات زنان که شانس ورود زنان به بازار کار را افزایش می‎‌دهد؛
3. افرایش رشد شهرنشینی ایران به 5/84درصد در سال 1430 که موانعی برای فرزندآوری ایجاد می‎‌کند.

براساس همۀ پیش‎‌بینی‎‌ها جمعیت ایران همگام با جهان رو به سالمندی می‎‌رود. با فرض‎‌های نرخ باروری 5/1، 9/1، 6/2 و 11/2، جمعیت سالمند کشور در سال 1430 به ترتیب 92/19، 73/18، 88/16 و 25/18 رشد خواهد کرد و سرعت افزایش سالمندی در ایران از سطح منطقه‎‌ای و جهانی بالاتر می‌رود و از دهۀ 1420  کشور وارد فاز سال‌خوردگی جمعیت می‎‌شود.

• براساس پیش‎‌بینی‎‌ها شکل غالب خانواده در آینده همچنان خانوادۀ هسته‎‌ای خواهد بود. با این تغییر عمده که میزان خانوادۀ هسته‎‌ای بدون فرزند افزایش و خانوادۀ هسته‎‌ای با فرزند کاهش خواهد یافت. همچنین براساس پیش‎‌بینی‎‌های انجام‌شده (جدول 3) انتظار می‎‌رود مجرد‎‌زیستی شامل (سالمندان تنها، مطلقه‎‌ها و مجردان قطعی) از 02/9 در سال 1400 به 6/13 در سال 1430 افزایش یابد.

پیش‎‌بینی‎‌ها حکایت از همگرایی روند تحولات ساختار خانوادۀ ایرانی با تحولات ساختاری در خانواده در سطح جهان بر اثر جهانی‌شدن دارد که تحقیقات سرایی (1385) و میرمحمدرضایی و همکاران (1396) بر آن تأکید می‎‌کنند. در پژوهش سرایی (1385) اشکال مختلف خانواده، سبک‎‌های مختلف تشکیل خانواده و سطوح مختلف سن ازدواج و بچه‎‌آوری مطالعه شده‎‌اند و روند کلی تغییرات خانواده به سوی خانوادۀ هسته‎‌ای شدن، افزایش سن ازدواج و تقلیل در سطح بچه‎‌آوری تشخیص داده شده‎‌اند که از عوامل درونی و نیز از عوامل محیط بیرونی یعنی جهانی‎‌شدن تأثیر پذیرفته‎‌اند. میرمحمدرضایی و همکاران (1396) نیز در پژوهشی با عنوان «جهانی‌شدن و تحولات جمعیتی خانوادۀ ایرانی» به این نتایج رسیده‎‌اند که به‌رغم مقاومت فرهنگ‌های محلی در برابر برخی تغییرات حاصل از جهانی‎‌شدن خانوادۀ ایرانی در ابعاد جمعیتی تحولات بسیاری را تجربه کرده است. همچنین نتایج تحقیق حاضر با تحقیق یو و همکاران (2021) دربارۀ تحولات ساختاری در خانواده در چین همخوانی دارد. نتایج این تحقیق نشان می‎‌دهد میزان سن اولین ازدواج و میزان هم‌باشی در چین رو به افزایش هستند.

[1] Yu

[2] Jayakady

[3] Gabb

[4] Bhasin

[5] Talcott Parsons

[6] William Goode

[7] Daivid Cheal

[8] Antony Giddens

[9] Olrich Beck

[10] Elizabet Gernsgeim

[11] Manuel Castells

[12] Popenoe David

[13] Female headed Household

[14] کارشناسان جمعیت‎‌ها را براساس ترکیب سنی به سه دسته تقسیم می‎‌کنند: 1. جمعیت جوان که در آن نسبت افراد کمتر از 15 سال به کل جمعیت بیش از 40درصد باشد و نسبت افراد بالای 60 سال معمولاً کمتر از 4درصد است؛ 2. جمعیت سال‌خورده که نسبت افراد 60 سال به بالا در آن بیش از 12درصد کل جمعیت است. در جمعیت سال‌خورده امید به زندگی معمولاً بالا و سطح باروری پایین‌تر از سطح جایگزینی است؛ 3. دستۀ سوم جمعیت‎‌هایی هستند که از لحاظ ترکیب سنی در حال گذر از جوانی جمعیت به سال‌خوردگی جمعیت هستند (زنجانی و همکاران، 1395: 50)

[15]وقتی تغییرات ساختار سنی جمعیت به‌گونه‎‌ای باشد که نسبت جمعیت در سنین فعالیت به حداکثر مقدارش برسد و نسبت‎‌های وابستگی سنی کاهش یابد، کشور با پنجرۀ جمعیتی روبه‌رو می‎‌شود. براساس تعریف سازمان ملل متحد اگر جمعیت بین 15 تا 65 سال دوسوم کل جمعیت یک کشور شود و سهم جمعیت 15-0 ساله و  65 ساله به بالا از کل جمعیت یک‌سوم شود، کشور وارد دوران پنجرۀ جمعیتی شده است؛ براین‌اساس، پنجرۀ جمعیتی ایران به‌مدت چهار دهه از سال 1385 تا سال 30-1425 باز است و بعد از آن با آغاز دورۀ سال‌خوردگی جمعیت، به‌تدریج بسته می‎‌شود.