مقدمه و بیان مسأله

شهرنشینی از مشخصه‎‌های بارز قرن بیستم محسوب می‎‌شود که همواره متأثر از نگرش‎‌های فلسفی است و با ارائۀ طرح‎‌ها و برنامه‎‌های خاص در مقاطع زمانی مختلف به دنبال ایجاد رفاه و آسایش برای شهروندان و کاهش معضلات فراروی جوامع انسانی بوده است. همچنین شهر یک فضای زیستی است که در آن شهروندان به‌صورت روزمره تعاملات خود را بر مبنای ارتباط با یکدیگر و رابطه با عناصر فیزیکی، تاریخی، اجتماعی و فرهنگی شهر شکل می‎‌دهند؛ براین‌اساس، شهر به‎‌مثابه یک «متن» و یک «فضا» شیوۀ زندگی شهروندان را تعیین می‎‌کند و کیفیت زندگی در شهرها به‌طور مستقیم متأثر از نوع نگاه و به عبارت دقیق‎‌تر گفتمان غالب بر سیاست‎‌گذاری، برنامه‎‌ریزی و مدیریت شهری است.؛ بنابراین، باتوجه‌به گستردگی حوزه‎‌ها و فضاهای متنوع مدیریت شهری وجود یک فضای هماهنگ در خروجی فعالیت‎‌های مدیریت شهری امری ضروری و اجتناب‎‌ناپذیر است. موضوعی که ازطریق ارائۀ یک چتر گفتمانی معنابخش، فراگیر و با اجزا و عناصر هماهنگ و منسجم امکان‎‌پذیر است.

مبنای شکل‎‌گیری چتر گفتمانی برای مدیریت شهری در رویکردهای نظری مختلف مرتبط با شهر و شهرسازی متفاوت است؛ برای مثال مامفورد[1] بر تأسیس شهرهای دارای هماهنگی بیشتر با طبیعت (فکوهی، 1383: 204) و همبستگی اجتماعی بالا (پاکزاد، 1386: 403) تمرکز دارد. لینچ[2] با اشاره به فضای شهری به‌مثابه قلمرویی برای زندگی و هویت‎‌یابی بر بهترین شکل طراحی شهری برای آرمانی زیستن شهروندان تأکید می‎‌کند (فکوهی، 1383: 207). شلدراک[3] با طرح مفهوم شهر معنویت‎‌گرا[4] بیان می‎‌کند که پاسخ‎‌های صرفاً ابزارگرایانه یا سودآورانه به آینده شهرها کافی نیست؛ بلکه ما به‌شدت نیاز به ایجاد یک دیدگاه شهری، اخلاقی و معنوی داریم (قاسمی و همکاران، 1402: 75). لوفور[5] شهرسازی را نوعی ایدئولوژی می‎‌داند که بر مبنای آن در برنامه‎‌ریزی‎‌های شهری فرهنگ، روابط و سبک‎‌های زندگی انسان‎‌های مختلف باید بنیان توسعۀ شهری قرار گیرد (فاضلی، 1392)؛ این در حالی‎‌ است که در ایران عموماً به دلیل شناخت معیوب، ناقص و مبهم ما از شهر و درنتیجه اتخاذ رویکرد اثبات‎‌گرایی و تأکید بر پیش‎‌فرض‎‌های فراتاریخی و فرافرهنگی بودن شهر و بی‎‌توجهی به نظریۀ گفتمان (زنگانه و همکاران، 1400: 4) یکی از چالش‎‌های اصلی در حوزۀ برنامه‎‌ریزی و مدیریت شهری شکل‎‌نگرفتن چتر گفتمانی مشخص و فراگیر برای مدیریت منسجم و یکپارچه شهر است. مهم‎‌ترین و محتمل‎‌ترین پیامد فقدان مدیریت شهری یکپارچه و هماهنگ، فروپاشی تدریجی زیست‎‌پذیری شهری در ابعاد مختلف زیستی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است.

 شهر اصفهان به‌عنوان یکی از کلان‎‌شهرهای ایران در تشابه با سایر کلان‎‌شهرها، دارای مسائلی همانند است؛ ولی در قالب ویژگی‎‌ تاریخی این شهر و مدیریت شهری مناسب و مطلوب، اقتضائات خاصی دارد که طی سال‎‌های اخیر فقدان آن نشان‎‌دهندۀ سردرگمی‎‌های زیادی در این کلان‎‌شهر است (لطیفی، 1397: 64). درواقع، اصفهان در یک دهۀ اخیر درگیر مجموعه‎‌ای از مسائل در حوزۀ مدیریت شهری شده و این مسائل به‌تدریج زیست‎‌پذیری این شهر را با چالش‎‌های جدی مواجه نموده است؛ ازجمله این مسائل می‎‌توان به مشکلات زیست‎‌محیطی شامل بحران کم‎‌آبی و خشک‌سالی (لطفی و همکاران، 1396)، فرونشست زمین (باقری و همکاران، 1401)، انتشار آلاینده‎‌های جوی (عزتیان و هاشمی‎‌نسب، 1392)، مسائل مرتبط با حمل‌ونقل و ترافیک (مختاری‎‌ملک‎‌آبادی، 1390)، کاهش شاخص فرصت مشارکت فرهنگی (یوسف‎‌طالشی و مؤذن جمشیدی، 1398) و مسائل مربوط به مدیریت یکپارچه (بابایی و ابراهیمی، 1395) اشاره کرد. همچنین مطالعات تجربی دلالت بر وضعیت نامطلوب زیست‎‌پذیری شهر اصفهان (زاهدی یگانه و همکاران، 1401؛ محلوجی و همکاران، 1400؛ اکبری و همکاران، 1396) دارند. شاید بتوان گفت مجموعه‎‌ای از این چالش‎‌ها تا حد زیادی ذیل یک مفهوم سطح کلان یعنی عدم وجود مدیریت شهری یکپارچه و منسجم در این شهر قابل‌تعریف باشد که خود ناشی از فقدان گفتمان فراگیر مدیریت شهری است.

براین‌اساس، همان‎‌گونه که در قبل اشاره شد پیشبرد مسائل شهر به‌صورت منسجم و یکپارچه نیازمند ارکستری هماهنگ است که مدیریت شهری و شهروندان در کنار همدیگر زیر چتری گفتمانی آن را تحقق بخشند؛ در همین راستا، با اتخاذ رویکردی فرهنگی شعار اصلی مدیریت شهری اصفهان (به‌طور مشخص شهرداری و شورای شهر) در دورۀ جدید، «اصفهان من، شهر زندگی» در نظر گرفته شده است که به نحو مطلوبی امکان شکل‎‌‌دادن به این چتر گفتمانی را دارد. این شعار در لایه‎‌های مختلف الزامات و سازوکارهایی دارد که بدون توجه به این الزامات تحقق آن غیرممکن است. درواقع، باتوجه‌به پیچیدگی واقعیت‎‌ مسائل و پدیده‎‌ها، بررسی لایه‎‌های مختلف یک پدیده به ما این امکان را می‎‌دهد که به‌صورت هم‌زمان به ابعاد مختلف پدیده ورود کنیم و ازطریق دستیابی به سناریوهای مختلف در لایه‎‌های آشکار و پنهان پدیده‎‌ها وضعیت موجود را در راستای اهداف خود تغییر دهیم. ازآنجایی‌که مفهوم شهر زندگی نیز دارای لایه‎‌های مختلفی است که امکان شکل‎‌گیری آن به‌صورت چتر گفتمانی ازطریق مداخلۀ مؤثر در لایه‎‌های زیرین و زیربنایی به نحو مطلوبی فراهم می‎‌شود که مربوط به استعاره‎‌ها و اسطوره‎‌ها و همچنین گفتمان شهر زندگی است؛ بنابراین، مطالعۀ آن به‌صورت عمیق و بنیادین به‌واسطۀ واکاوی اجزا و عناصر مرتبط با این مفهوم در لایه‎‌های عینی و مکنون ضرورتی اجتناب‎‌ناپذیر برای مدیریت شهری محسوب می‎‌شود؛ براین‎‌اساس، پژوهش حاضر با اتخاذ رویکرد ترکیبی به دنبال این بوده است که نخست در مرحلۀ اول پژوهش با استفاده از ویژگی ژرفانگری پژوهش کیفی به پرسش‎‌های زیر پاسخ دهد: 1. وضعیت امروز شهر و شهرداری اصفهان چگونه است؟ 2. چه معنا و شبکۀ مفهومی از شهر زندگی در نسبت با وضعیت موجود قابل تعریف است؟ و در مرحلۀ دوم پژوهش با استفاده از پژوهش کمّی ضمن سنجش وضعیت شهر زندگی بر مبنای نتایج مرحلۀ اول پژوهش مکانیسم ارتباط بین مفاهیم شبکۀ مفهومی این گفتمان را به‌صورت عددی و کمّی مشخص کند؛ درنهایت نیز با تلفیق نتایج دو مرحلۀ پژوهش در قالب فرااستنتاج بینش چندوجهی درخصوص عملیاتی‌نمودن این گفتمان ارائه کند.

پیشینۀ پژوهش

به دلیل منحصربه‌فرد بودن شعار شهر زندگی، پژوهشی نمی‎‌توان یافت که به‌طور مستقیم مرتبط با موضوع مطالعۀ حاضر باشد؛ بااین‌حال برخی از پژوهش‎‌هایی که موضوع گفتمان شهری را مدنظر داشته‎‌اند یا به‌طور غیرمستقیم مرتبط با موضوع زیست شهری انجام شده‎‌اند، مرور و چارچوب پیشینۀ پژوهش بر مبنای مهم‎‌ترین نتایج مربوط به این پژوهش‎‌ها ارائه شده است. باتوجه‌به نتایج پژوهش‎‌های پیشین می‎‌توان چند محور اصلی را درخصوص گفتمان شهری به شرح زیر مدنظر قرار داد: 1. انواع گفتمان شهری: بر مبنای نتایج پژوهش عالم و لاوت[6] (2019) چهار گفتمان شهری شامل گفتمان مدیریت کارآمد، گفتمان ظرفیت‎‌سازی رهبری، گفتمان تمرکززدایی با تأکید بر نخبگان و گفتمان ضد/طرفداری اداری در مدیریت فضای شهری وجود دارد. گفتمان نخست به منافع ذی‌نفعان شهری و گنجاندن آن در مناسبات نهادی در سطح محلی ازطریق مشارکت شهروندان می‌پردازد. گفتمان دوم و سوم بر پویایی قدرت در سطوح مختلف مدیریت شهری متمرکز هستند و گفتمان چهارم بر عملکرد نهادهای شهری در وضعیت موجود به‌عنوان مانعی برای تغییر فضای شهری یا عاملی برای آن تأکید دارد؛ 2. چگونگی شکل‎‌گیری گفتمان شهری: بر مبنای نتایج پژوهش عالم و لاوت (2019) و هس لوتیچ[7] (2016) گفتمان شهری با این مؤلفه‌ها شکل می‎‌گیرد: تمرکز بر مشارکت شهروندان، پایداری اجتماعی و زیست‌محیطی و عدالت شهری، توجه به تعامل مداوم و مستمر مدیران شهری با ذی‌نفعان شهری، شهروندان، مدیران محلی و سیاست‌مداران و ازطریق مفصل‌بندی تعامل کنشگران و مدنظر قراردادن عناصر فرهنگی و اجتماعی، عدالت، انسجام اجتماعی، میراث فرهنگی و تاریخی؛ 3. گفتمان شهر مطلوب: نتایج پژوهش فلمینگ[8] (1998) بیانگر این است که شکل‎‌گیری گفتمان شهر خوب یا مطلوب با عناصری مانند اندازۀ مناسب، تراکم مطلوب، همگونی، تبلیغات کارآمد، امنیت، هویت و معنا عجین است. همچنین توجه هم‌زمان به شهر به ‌عنوان موجودیتی فرهنگی، اجتماعی، کالبدی و گفتمانی امری اجتناب‎‌ناپذیر است و تنها در تعامل این دو موجودیت است که شهر خوب شکل می‎‌گیرد.

درخصوص گفتمان شهری در ایران بر مبنای نتایج پژوهش‎‌های مرتبط با این موضوع می‎‌توان این موارد را مدنظر قرار داد: 1. نتایج پژوهش رفیعیان و همکاران (1398) بیانگر این است که در سند سیاست‎‌گذاری مدیریت شهری شهر تهران به معیارهایی ازجمله نفی حاشیه‎‌ای‌شدن، همه‎‌شمولی، برابری فرصت‎‌ها و مشارکت توجه بیشتری شده است. درخصوص زمینه‎‌ها و ابعاد عدالت فضایی نیز به وجود نسبی «عدالت حالت فضایی» توجه شده است؛ 2. بر مبنای نتایج پژوهش زنگانه و همکاران (1400) داستان و فرایند «شدن» شهر مدرن در ایران در شرایط گفتمانی رقم خورده است که بر «کالبد فیزیکی» به‌عنوان دال مرکزی تکیه زده و «دیگری» خود را با عناوین متفاوتی نظیر زاغه‎‌نشینی، کپرنشینی و اتاق‎‌نشینی بازنمایی و سرکوب کرده است.

بر مبنای نتایج پژوهش‎‌های مرتبط با شهر اصفهان در حوزۀ گفتمانی که بیشتر سناریوهای آیندۀ این شهر را مدنظر داشته‎‌اند: طاهری دمنه و همکاران (1399) سه سناریوی «باغ با وای‎‌فای»، «اصفهان 13 تا B13» و «حال همۀ ما خوب است، اما تو باور نکن» را مشخص کردند که سناریوی اول حالتی خوش‎‌بینانه و آرمان‎‌شهری، سناریوی دوم حالتی بدبینانه و ویران‎‌شهری و سناریوی سوم نیز ادامۀ وضع موجود شهر اصفهان را به تصویر می‎‌‎‌کشد. عبادی‎‌نژاد و همکاران (1400) در پژوهشی به دنبال راهکارهایی برای آینده‎‌نگری مؤثر دربارۀ شهر هوشمند اصفهان بوده‎‌اند و در قالب یک نقشۀ راه بسترسازی لازم برای تولیصرف‎‌کنندگی انرژی‎‌های تجدیدپذیر، افزایش تاب‎‌آوری اکولوژیک اصفهان و زمینه‎‌سازی برای اقتصاد استارتاپی را به‌عنوان مهم‎‌ترین مؤلفه‎‌های هوشمندسازی شهر اصفهان ذکر کرده‎‌اند. کاظمی و محمدی (1401) در پژوهشی سه دسته سناریوی مطلوب، ایستا و فاجعه را به‌عنوان سناریوهای محتمل ظهور جهان‎‌شهر اسلامی در شهر اصفهان بررسی کرده‎‌اند. مطلوب‎‌ترین حالت، مربوط به سناریویی است که در آن بیشتر عوامل کلیدی در وضعیت مطلوب و کمی رو به بهبود قرار گرفته‎‌اند. نیل به این سناریو مستلزم رونق اقتصادی و بهبود عوامل شبکۀ اطلاعات است. ذاکری و همکاران (2024) در پژوهش خود چهار سناریوی اصفهان نصف‎‌جهان، خراب‎‌آباد[9]، اصفهان شهر سوخته و اصفهان2 (ادامۀ وضعیت موجود) را برای آیندۀ این شهر مدنظر داشته و به این نتیجه دست یافته‎‌اند که شمال‎‌گرا (عاریتی)[10]بودن تصورات شهری غالب، معیارهای تقلیدی غیرانتقادی[11]، سیاست‎‌زدایی از آیندۀ شهری و چشم‎‌اندازهای تقلیل‎‌گرایانه تزئینی[12] آیندۀ شهری را در اصفهان استعمار می‎‌کند. ازنظر آنها آینده‎‌نگری انتقادی/ ساختارشکن[13] شهر و به‌کارگیری معیار تشویش/ جهل[14] در تدوین سناریوها می‎‌تواند دقت و کیفیت آینده‎‌نگری شهری را بهبود بخشد. جمع‎‌بندی نتایج پژوهش‎‌های انجام‎‌شده درخصوص گفتمان شهری شهر اصفهان بیانگر این است: 1. طیفی از سناریوهای خوش‎‌بینانه و بدبینانه برای آیندۀ شهر اصفهان می‎‌توان تصور کرد که تحقق هریک از این سناریوها تا حد زیادی وابسته به گفتمان حاکم بر سیاست‎‌گذاری، برنامه‎‌ریزی و مدیریت شهری این شهر است؛ 2. ادامۀ گفتمان موجود و سیاست‎‌گذاری و برنامه‎‌ریزی بر مبنای این گفتمان به‌تدریج اصفهان را به سمت تضعیف زیست‎‌پذیری در حوزه‎‌های مختلف زیست‎‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی خواهد برد؛ 3. استفاده از گفتمان‎‌ عاریتی، تقلیدی و نامتناسب با زیست‎‌جهان اصفهان سناریوهای بدبینانه‎‌ای را برای اصفهان رقم خواهد زد که در آینده این شهر را تبدیل به ویران‎‌شهر و شهر سوخته خواهد کرد؛ 3. تصور آیندۀ مطلوب برای اصفهان مستلزم بازنگری و بازاندیشی در گفتمان موجود، استفاده‌نکردن از گفتمان‎‌ عاریتی و جایگزین‌کردن آن با گفتمان‎‌ واقع‎‌بینانه در چارچوب رویکرد انتقادی و دارای سازگاری حداکثری با موجودیت و ظرفیت‎‌های این شهر در سطوح و حوزه‎‌های مختلف است.

چارچوب مفهومی

رویکردهای سنتی غالب در مطالعات شهری بر ابعاد مادی و کالبدی شهر تمرکز داشت. این رویکردها معتقد بودند که برای زیست‌پذیری بهتر شهر نیاز به توسعۀ خیابان‌ها، میدان‌ها، ساختمان‌ها، فضاهای سبز و... وجود دارد. بعد از تحولات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی رادیکال که از نیمۀ دوم قرن بیستم به‌مرور شکل گرفتند، نگاه به شهر نیز (همانند بسیاری از مسائل دیگر) تغییر پیدا کرد. ظهور رویکردهای گفتمانی و نشانه‌شناختی که بر عناصر فرامادی، فرهنگی و ذهنی در مطالعات شهری تأکید داشتند، محصول این تحولات بود. این دیدگاه‌های نوین عموماً شهر را به‌مثابه گفتمان و نظام نشانه‌ای قلمداد می‌کردند که نظام مادی و کالبدی را تفسیر و خوانش می‌کرد. درواقع، مسئله برای این دیدگاه‌ها انکار اهمیت کالبدی و مادی شهر نبود، بلکه خوانش فرهنگی، گفتمانی و نشانه‌شناختی شهری را در کنار ابعاد کالبدی و مادی دارای اهمیتی بنیادی می‌دانستند. فهم این تحولات نظری-مفهومی دربارۀ شهر را می‌توان در دو مسیر پی گرفت: نگاه فرهنگی- اجتماعی به شهر و فهم گفتمانی- نشانه‌ای شهر.

الف. شهر به‌مثابه نظمی فرهنگی- اجتماعی

همان‌طور که بحث شد، نگاه فرهنگی- اجتماعی به شهر بعد از تحولات نیمۀ دوم قرن بیستم بیش‌ازپیش موردتوجه قرار گرفت. بنیاد این رویکردها بر این بود که فرهنگ، هویت، تعاملات، روابط و تاریخ در کنار عناصر فیزیکی و کالبدی در شکل‌دهی به منطق شهر نقش اساسی دارند. لوئیس مامفورد[15]، جامعه‌شناس آمریکایی یکی از اولین متفکرانی بود که به اهمیت توجه به چنین رویکردی در مطالعات شهری اشاره کرد. وی از ماشینیسم حاکم بر شهرها انتقاد می‌کرد و معتقد بود که باید به‌سوی ایجاد شهرهای جدیدی برویم که ازلحاظ زیست‌محیطی و نیز ازلحاظ فرهنگی- اجتماعی سازگاری بیشتری با واقعیت جامعه داشته باشند (فکوهی، 1383: 204). مامفورد به همبستگی اجتماعی و ارتباطات متقابل چهره‌به‌چهره، تحرک فکر و اندیشه و اهمیت زیباشناختی فضاهای شهری تأکید و ارتباطات یک‌جانبه و خودمحوری‌های سودجویانه را نفی می‎‌کرد. او معتقد بود طراحی شهری قرین بازسازی تمدن است و باید امکان همزیستی و مشارکت را برای زندگی جمعی پدید آورد (پاکزاد، 1386: 403).

شهر در چنین رویکردی روایتگر داستان زیست جمعی شهروندان است. فضایی که در آن مرزهای اجتماعی ترسیم و شکسته می‌شوند و همبستگی‌های اجتماعی مداوم بر مبنای نظام‌های فرهنگی شکل می‌گیرند. کوین لینچ[16] معتقد است که فضای شهری با تسهیل جریان شهروندی ازطریق حس تعلق انسان به محیط (فضای ساخته‌شده از جنبۀ کالبدی) و اجتماع (ازطریق تسهیل کنش‎‌های متقابل انسان‎‌ها با یکدیگر) حیات مدنی را به کالبد شهر تزریق می‌کند. نقش اصلی فضای شهری در فراهم‌آوردن امکاناتی برای تسهیل روابط انسان‎‌ها با یکدیگر تعریف می‎‌شود (حبیبی، 1380: 31). لینچ (1385) تصویر هر محیط شهری را به سه جزء تجزیه می‎‌کند: هویت، ساختار و معنی. هویت به معنای تمایزپذیری اشیا در فضای شهری و تعامل هم‌زمان آنها با یکدیگر در جهت تولید فضا است. منظور از ساختار رابطۀ کالبدی- فضایی هر شیء هویت‌بخش شهری با اشیاء دیگر از دیدگاه شهروندان است؛ علاوه‌براین، شی‌ء باید برای ناظر واجد پاره‎‌ای معانی ـ اعم از معنایی که متضمن استفاده‎‌ای خاص است یا معنای احساسی_ باشد (لینچ، 1385: 22)؛ بنابراین، فضای شهری محصول تعامل هویت، ساختار و معنی است. این عناصر در مفصل‌بندی با یکدیگر و در بافت تاریخی نظام فرهنگی یک شهر را شکل می‌دهند؛ در همین راستا دیوید هاروی[17] فضا را چیزی می‎‌داند که در دوره‎‌های مختلف و در میان جوامع متفاوت تولید شده، شکل‌ گرفته، قالب‎‌بندی شده و به کار گرفته‌ شده است. فرمی که فضا به خود می‎‌گیرد، شیوۀ تولیدی را معرفی می‎‌کند که آرمان‎‌های فرهنگی جامعه‌ای معین را نیز نشان می‎‌دهد (فکوهی، 1383: 219)؛ بنابراین، از دید هاروی فضای شهری بستری است که ارزش‌ها، هنجارها و آرمان‌های فرهنگی جامعه در آن تولید و بازتولید می‌شود؛ براین‌اساس، فضا را نباید تنها یک فرم جغرافیایی دانست، بلکه هم‌زمان محصول روابط اجتماعی و کنش‌های فرهنگی در فرایندی تاریخی است.

تلقی شهر به‌عنوان نظام فرهنگی-اجتماعی (در کنار نظام مادی-کالبدی) نشانگر اهمیت تعاملات بین شهروندان با یکدیگر ازیک‌طرف و با ساختارهای عینی شهری از طرف دیگر است. در این تعاملات ذهنی- عینی است که شهر به‌مثابه فضای واقعی شکل می‌گیرد و رشد می‌کند. آموس راپاپورت[18] در این زمینه اعتقاد دارد که فضا گفت‌وگوی میان ذهن و عین یا به عبارتی واسطۀ گفت‌وگو میان انسان و دیگر چیزها است. عناصر کالبدی فضا دارای معنی هستند؛ بنابراین، کارکرد معنایی فضا تأثیر کالبد فضا بر متن اجتماعی است؛ یعنی سوژه‎‌ای که پس‌زمینۀ عمل و رفتار به شمار می‎‌رود. از این منظر معنای محیط بیشتر جنبۀ پنهان یا عملکرد پنهان فضاست تا موضوعی عملی و روشن؛ بااین‌حال معنی جدای از عملکرد نیست، بلکه مهم‌ترین جنبۀ عملکرد است (راپاپورت، 1384: 11).

ب. گفتمان، نظام نشانه‌ای و شهر

نظام فرهنگی- اجتماعی شهر با تولید هویت، معنا و ساختار، زندگی در شهر را برای انسان‌ها ممکن می‌کند. والتر بنیامین[19] فضای شهری را منظری هزارتو از حیات، فرهنگ، سنت و تاریخ می‌داند. منظری که خوانش لایه‌های مختلف فضای شهری را برای شهروندان میسر می‌کند. بنیامین شهر را یک کتاب حماسی می‌داند؛ کتابی که محصول به‌خاطرسپاری انسانِ پرسه‌زن در شهر است (سلطانی و همکاران، 1392: 90). تعامل اشیا، ابژه‌ها، انسان، ساختار، معنی، هویت و تاریخ، فضای شهری را تولید می‌کنند و به قول بنیامین منظر هزارتوی فرهنگی- تاریخی را شکل می‌دهند. در کنار اهمیت تولید فضای شهری، خوانش این فضا ازسوی شهروندان نیز دارای اهمیت است. در این وضعیت است که گفتمان و نظام نشانه‌ای دارای اهمیت می‌شود. البته گفتمان و نظام نشانه‌ای هم‌زمان با خوانش فضای شهری، در تولید این فضا نیز می‌تواند نقش داشته باشد. رویکردهای فرهنگی- نشانه‌شناختی به فضا و ساختار شهری تلاشی برای فهم این وضعیت هستند. نشانه‎‌شناسی از این راه، در بطن وضعیت‎‌های مادی زندگی روزمره جای می‎‌گیرد؛ درجایی که فضا تولید می‎‌شود.

گوتدینر و لاگوپولوس[20] (1986) بر تعامل بین نشانه‌ها و زمینه‌های فرهنگی- اجتماعی در فضای شهری تأکید می‌کنند. آنان معتقدند که فضای شهری ازلحاظ نشانه‌شناختی دارای سه سطح عمده است: نشانه‌ها، گفتمان و نظام دلالتی. نشانه‌های شهری (سطح اول) سبب می‌شوند که افراد با محیط طبیعی، فرهنگی و اجتماعی ارتباط معنادار پیدا کنند. نظام‌های دلالتی (سطح سوم) که ارزش‌ها و معانی نسبت‌‌داده‌شده به نشانه‌ها هستند، ازطریق دسترسی به گفتمان قدرت (سطح دوم) فهم نشانه‌ها را برای شهروندان تسهیل می‌کنند. گفتمان قدرت در فضای شهری از مفصل‌بندی رمزگان مختلف شکل می‌گیرد. لاگوپولوس (2005) بر این باور است که رمزگان، ساختارهای مختلف معنادار هستند. هرکدام از آنها در خدمت مفصل‎‌بندی گفتمانی خرد هستند. دربارۀ فضای شهری، هر رمزگان، بازنمایی‌کنندۀ رویکردی مختلف در فضای شهری است. گفتمان فضا، همانند هر گفتمان دیگری می‎‌تواند در راستای دو هدف در نظر گرفته شود؛ ازیک‌طرف می‎‌تواند به نظام‌های ذهنی- فرهنگی ارجاع داده شود و فرایندهای اتفاق‌افتاده در فضا را در بربگیرد و از طرف دیگر می‎‌تواند معنای صریح فضای شهری را بیان کند. در چنین وضعیتی، رمزگان شهری می‎‌توانند ارجاع صریح و نیز ارجاع ضمنی به معناهای نمادین نهفته در نشانه‌های شهری را شامل شوند (Lagopoulos, 2005: 66)؛ براین‌اساس، گوتدینر و لاگوپولوس (1986) معتقدند که نشانه‌ها در شهر دارای معنای صریح و ضمنی هستند. معنای صریح در سطح ظاهر قرار دارد و به‌راحتی فهمیدنی است؛ اما معنای ضمنی تنها با ارجاع به نظام‌های دلالتی و ازطریق گفتمان‌ها است که فهمیدنی می‌شود.

بنابراین، می‌توان شهر را گفتمانی شکل‌گرفته از نشانه‌های دارای معنای صریح و ضمنی قلمداد کرد. این گفتمان فراتر از نشانه‌های شهری است و بافت و زمینۀ فرهنگی، اجتماعی و تاریخی را نیز شامل می‌شود. لدروت[21] (1986) نشانه‌های شهری را به‌عنوان بخشی از نظام گفتمانی شهر تلقی می‌کند که در کنار زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و تاریخی، منشور گفتمانی شهر را شکل می‌دهند. این بخش‌های مختلف ازطریق «زندگی‌کردن» در شهر در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و به همدیگر مرتبط می‌شوند. برآیند این تعاملات و ارتباطات شکل‌گیری «روایت» است. لدروت (1986) شهر را یک «متن» دارای روایت گفتمانی قلمداد می‌کند. ازنظر وی این روایت گفتمانی دارای دو سطح دلالتی است. شهر و نشانه‌های آن سطح اول مرتبۀ دلالت را شکل می‌دهند که معنای صریح از آنها دریافت می‌شود. شهر، خیابان، جاده و میدان در این سطح قرار دارند. در سطح دوم مرتبۀ دلالت، معنای نهان و ضمنی دریافت‌شده از این نشانه‌ها (مدلول) است که دارای اهمیت می‌شود (Ledrut, 1986: 117). در اینجا است که نظم‌های فرهنگی و اجتماعی اهمیت پیدا می‌کنند و به تولید و خوانش معنای ضمنی در روایت گفتمانی شهر کمک می‌کنند. لدروت شهر را دارای «زبان» می‌داند. شهر سوژه‌ای سخنگو است که ازطریق نشانه‌ها، استعاره‌ها، مونادها نظم‌های فرهنگی _ اجتماعی روایت و موقعیت نشانگانی خود را بیان می‌کند. جامعه ازطریق «دهان شهر» سخن می‌گوید (Ledrut, 1986: 119).

نظام‌های دلالتی، نشانه‌ها و روایت‌های گفتمانی درنهایت در خدمت فرایند معنایابی و هویت‌یابی قرار می‌گیرند. فاوکیو[22] (1986) معتقد است که در فرایند معنایابی شهر قطعات و واحدهای نشانه‌ای و استعاری مختلفی دخالت دارند؛ اما آنچه درنهایت تعیین‌کننده است، گفتمان است. فرایند معنایابی و هویت‌یابی در شهر نه براساس منطق‌های زیبایی‌شناختی، محیطی و تکنولوژیک، بلکه براساس منطق‌های گفتمانی اتفاق می‌افتد (Fauque, 1986: 142). گفتمان و فهم گفتمانی علاوه‌بر معنای صریح (آنچه دیده می‌شود)، معنای ضمنی و نهان را نیز شامل می‌شود. فضای شهری به‌مثابه نظام گفتمانی ازطریق نظم‌های فرهنگی- اجتماعی، آنچه در نگاه اول در نشانه‌های شهری نهان و غایب است را عیان می‌سازد. تقابل دیالکتیکی بین این دو سطح ضمنی و نهان رمزگان و نشانه‌های شهری و نظام‌های فرهنگی _ اجتماعی در نظمِ گفتمانی است که فضای شهری را شکل می‌دهد (Boudon, 1986: 305).

روش پژوهش

پژوهش حاضر در چارچوب پارادایم پراگماتیسم و با استفاده از رویکرد ترکیبی پژوهش به انجام رسیده است. طرح ترکیبی استفاده‌شده در این پژوهش متوالی[23]و استراتژی استفاده‌شده از نوع اکتشافی[24] است. استراتژی اکتشافی- متوالی شامل گردآوری و تحلیل داده‎‌های کیفی در مرحلۀ اول و به دنبال آن گردآوری و تحلیل داده‎‌های کمّی در مرحلۀ دوم مشخص می‎شود که خود براساس نتایج کیفی مرحلۀ اول بنا نهاده می‎‌شوند. کانون اصلی تمرکز در این استراتژی واکاوی یک پدیده است (کرسول، 1391: 290). ازآنجایی‌که استراتژی اکتشافی– متوالی شامل دو مدل اصلی تدوین ابزار[25] و تدوین طبقه‎‌بندی[26] است، مدل استفاده‌شده در این مطالعه باتوجه‌به اهداف پژوهش مدل تدوین طبقه‎‌بندی است. این مدل زمانی استفاده می‎‌شود که مرحلۀ کیفی اولیه با هدف شناسایی متغیرهای اصلی، تدوین سیستم طبقه‎‌بندی یا طبقه‎‌شناسی یا تدوین نظریه‌ای‌ جدید انجام شده است و در مرحلۀ کمی ثانویه این نتایج به‌صورت دقیق‎‌تر ارزیابی یا مطالعه می‎‌شوند (Morgan, 1998; Teddlie & Tashakori, 1998)؛ براین‌اساس در پژوهش حاضر نیز به‌منظور شناسایی مؤلفه‌های گفتمان «اصفهان، شهر زندگی» در مرحلۀ اول از رویکرد کیفی و روش تحلیل محتوای کیفی و تحلیل علی لایه‎‌‎‌بندی‎‌شده[27] و در مرحلۀ دوم برای تبیین مکانیسم ارتباط بین لایه‎‌های گفتمان شهر زندگی از رویکرد کمّی و روش پیمایش استفاده شد.

روش مرحلۀ اول پژوهش حاضر تحلیل محتوای کیفی و استراتژی پژوهش تحلیل علّی- لایه‎‌‎‌بندی‎‌شده است. تحلیل محتوای کیفی روش تحقیقی برای تفسیر ذهنی- محتوایی داده‎‌های متنی ازطریق فرایندهای طبقه‎‌بندی نظام‎‌مند، کدبندی و تم‎‌سازی یا طراحی الگوهای شناخته‌شده است (Hsieh & Shanon, 2005: 1278). تحلیل علّی لایه‎‌بندی‎‌شده به‌عنوان یک نظریه به دنبال ترکیب و یکپارچه‎‌سازی دیدگاه‎‌های تجربی، تعبیری، انتقادی و یادگیری حین عمل است (عنایت‎‌‎‌الله، 1392: 9). بر مبنای این روش، پدیده‎‌ها در چهار قلمرو و لایۀ مختلف شامل لایۀ اول لیتانی[28]، لایۀ دوم نظام و علل اجتماعی[29]، لایۀ سوم جهان‎‌بینی، ساختار و گفتمان[30] و لایه چهارم استعاره و اسطوره[31] تصور می‎‌شوند. در مرحلۀ دوم روش پژوهش پیمایش است. طرح پیمایشی با مطالعۀ یک نمونه از جامعه، از روندها، نگرش‎‌ها یا عقاید و باورهای آن جامعه توصیفی کمّی یا عددی فراهم می‎‌کند. پژوهشگر نتایج حاصل از نمونه را به کل جامعه تعمیم می‎‌دهد یا دربارۀ کل جامعه استنتاج می‎‌کند (کرسول، 1391: 253). در پژوهش حاضر نیز در راستای صحت‎‌سنجی و اعتباربخشی به نتایج مرحلۀ اول پژوهش و به‌منظور بررسی نگرش شهروندان درخصوص گفتمان «اصفهان شهر زندگی» در قالب توصیف‎‌های عددی و کمّی و همچنین تبیین رابطۀ بین مفاهیم مربوط به این گفتمان که در مرحلۀ قبل مشخص شده بود، از روش پیمایش استفاده شد.

شکل 1 - روش تحلیل علّی- لایه‎‌ای

Fig 1- Casual layered analysis method

جامعۀ آماری پژوهش: در مرحلۀ اول پژوهش جامعۀ آماری در قسمت اسناد شامل اسناد، منابع و متون مرتبط با شهر اصفهان و در قسمت میدانی مشارکت‎‌کنندگان پژوهش شامل کارشناسان و مدیران شهری بوده است. جامعۀ آماری پژوهش در بخش کمّی شهروندان 25 سال به بالای شهر اصفهان بودند که طبق آخرین برآوردهای جمعیتی تعداد آنها 1315759 نفر است. دلیل اصلی انتخاب افراد 25 سال به بالا به‌عنوان جامعۀ آماری پژوهش میزان درگیری آنها در فعالیت‎‌های مربوط به حوزۀ شهر و شهرداری بوده است.

حجم نمونه و شیوۀ نمونه‎‌گیری: در مرحلۀ اول پژوهش، حجم نمونه مبتنی بر معیارهای مربوط به پژوهش‎‌های کیفی مشخص شد؛ به این معنا که درخصوص اسناد سعی بر این بوده است که همۀ منابع و متون مرتبط با حوزۀ سیاست‎‌گذاری، برنامه‎‌ریزی و مدیریت شهری مطالعه شوند. در رابطه با مشارکت‎‌کنندگان پژوهش نیز باتوجه‌به تمرکز پژوهش‎‌های کیفی بر گردآوری داده‎‌های غنی و تفصیلی تعداد 12 نفر از کارشناسان و مدیران شهری انتخاب و مطالعه شدند. در این مرحله از پژوهش شیوۀ نمونه‎‌گیری پژوهش نیز هدفمند بوده است؛ به این معنا که در راستای اهداف پژوهش و به‌صورت هدفمند اسناد و منابع و همچنین مشارکت‎‌کنندگان پژوهش انتخاب شدند. حجم نمونۀ پژوهش در مرحلۀ کمّی با استفاده از نرم‎‌افزار Spss Sample Power و باتوجه‌به معیارهایی ازجمله درصد خطا (5درصد)، توان آزمون (بیشتر از 80درصد)، حجم اثر شاخص ضریب تعیین (کمتر از 5درصد) و تعداد متغیرهای درگیر در تحلیل (6 متغیر مستقل) تعداد 600 نفر برآورد شد. شیوۀ نمونه‎‌گیری در این مرحله از پژوهش از نوع احتمالی و خوشه‎‌ای چندمرحله‎‌ای بوده است. درواقع مناطق 15گانۀ شهر اصفهان به‌عنوان خوشه‎‌های مرحلۀ اول، محلات این مناطق خوشه‎‌‎‌های مرحلۀ دوم و بلوک‎‌ها و خیابان‎‌ها به‌عنوان خوشه‎‌های مرحلۀ سوم انتخاب و پرسش‌نامه‎‌ها به‌صورت تصادفی در بین افراد مطالعه‌شده توزیع و تکمیل شدند.

شکل 2- برآورد حجم نمونۀ مرحلۀ کمّی پژوهش

Fig 2- Sample estimation of the quantitative phase

 رویۀ گردآوری داده‎‌ها: در مرحلۀ اول پژوهش ابزار گردآوری داده‎‌ها فیش‎‌برداری و مصاحبه بوده است. داده‎‌های اسنادی این مرحله شامل اسناد توسعۀ شهر اصفهان، مطالعات آینده‎‌پژوهانه دربارۀ آیندۀ اصفهان، مطالعات و جلسات برگزارشده توسط سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری با محوریت هویت شهر و فرهنگ عامه، مطالعات انجام‌شده توسط مدیریت خلاقیت و فناوری‎‌های نوین شهرداری اصفهان، مطالعات انجام‎‌شده توسط مرکز شورای شهر و منشور شورا، کاوش و استخراج مطالعات موجود در سامانۀ مدیریت دانش معاونت برنامه‎‌ریزی شهرداری اصفهان، کاوش و استخراج داده‎‌های موجود در سامانۀ رسا شهرداری اصفهان، آمارنامه اصفهان و اطلس شهر اصفهان و بیانیۀ گام دوم انقلاب اسلامی بوده است. داده‎‌های میدانی حاصل از مصاحبه نیز شامل مصاحبه با تعداد دوازده نفر از صاحب‎‌نظران، کارشناسان و مدیران شهری اصفهان بوده است. در مرحلۀ دوم پژوهش نیز داده‎‌ها با استفاده از ابزار پرسش‌نامه محقق‎ ساخته و در بین شهروندان شهر اصفهان گردآوری شدند. پرسش‌نامه شامل مجموعه‎‌ای از پرسش‎‌های زمینه‎‌ای (جمعیت‎‌شناختی) و گویه‎‌های مربوط به سنجش مؤلفه‌های شهر زندگی است که در مرحلۀ اول پژوهش شناسایی و استخراج شدند.

رویۀ تجزیه‌وتحلیل داده‎‌ها: به‌منظور تجزیه‌وتحلیل داده‎‌ها در مرحلۀ اول پژوهش از استراتژی حاکم بر روش تحلیل علّی‎‌- لایه‎‌بندی‎‌شده استفاده شد. درواقع بعد از گردآوری داده‎‌ها ازطریق منابع مذکور با استفاده از روش تحلیل محتوا این داده‎‌ها کدگذاری و دسته‎‌بندی شدند. کدگذاری و دسته‎‌بندی داده‎‌ها بر مبنای لایه‎‌های چهارگانۀ روش تحلیل علّی– لایه‎‌بندی‎‌‌شده به انجام رسید. در مرحلۀ دوم پژوهش نیز تجزیه‌وتحلیل داده‎‌ها در دو قسمت توصیفی و استنباطی به انجام رسید. در قسمت توصیفی ضمن ارائۀ توصیفی از نمونۀ آماری پژوهش برحسب متغیرهای جمعیت‎‌شناختی، متغیرهای اصلی پژوهش (مؤلفه‌های شهر زندگی) با استفاده از شاخص‎‌های توصیفی (گرایش مرکزی، پراکندگی و شکل توزیع) توصیف شدند. در قسمت استنباطی نیز با استفاده از مدل‎‌سازی معادلۀ ساختاری واریانس‎‌محور فرضیه‎‌های پژوهش آزمون و مدل مفهومی پژوهش برازش شد.

اعتبارسنجی: درخصوص اعتباریابی تدلی و تشکری[32] (2008) در پژوهش‎‌های با روش ترکیبی از اصطلاح کیفیت استنتاج[33] استفاده کرده‎‌اند. کیفیت استنتاج دلالت بر مقبولیت و اعتمادپذیری[34] (پژوهش کیفی) و تلفیق اعتبار درونی و آماری[35] (پژوهش کمّی) پیشنهاد شده است؛ به‌عبارت‌دیگر اعتبارسنجی طرح‎‌های ترکیبی باید متضمن هر دو نوع اعتبارهای کمّی و کیفی باشد (Teddlie & Tashakori, 2008؛ تدلی و تشکری، 1395: 462)؛ براین‌اساس کیفیت استنتاج معیاری برای ارزیابی کیفیت نتایج به‌دست‌آمده بر مبنای یافته‎‌های کیفی و کمّی پژوهش است. در پژوهش حاضر نیز به‌منظور اعتباریابی پژوهش این‎‌گونه عمل شد:

در مرحلۀ اول پژوهش به‌منظور اعتبارسنجی از شیوه‎‌های رایج اعتبارسنجی در پژوهش‎‌های کیفی ازجمله اعتباریابی توسط اعضا[36]، تکنیک ارزیاب یا بازرس خارجی[37] (Creswell & Miller, 2000) استفاده شد؛ به‌عبارت‎‌دیگر نخست، صحت یافته‎‌های پژوهش توسط تعدادی از افراد مطالعه‌شده تأیید شد. در ادامه علاوه‌بر پژوهشگر، شخص دیگری نیز فرایند تحلیل داده‎‌ها و نتایج پژوهش را بازرسی کرد و براساس نظر این شخص یافته‎‌ها و نتایج بازنگری شد. در مرحلۀ کمّی پژوهش برای دستیابی به اعتبار مدنظر در پژوهش‎‌های کمّی مبتنی بر روش پیمایش از روش‎‌های ارزیابی اعتبار درونی و بیرونی[38]استفاده شد؛ اعتبار درونی نمایانگر میزان برخورداری یافته‎‌های پژوهش از صحت و دقت لازم و اعتبار بیرونی نشان‌دهندۀ قابلیت تعمیم‎‌پذیری نتایج پژوهش به جامعۀ وسیع‎‌تر است (Campbell & Stanley, 1963؛ دواس، 1378؛ سرمد و همکاران، 1395)؛ بنابراین، در ارتباط با اعتبار درونی مؤلفه‌های مدنظر عبارت‌اند از: انتخاب دقیق افراد، ابزار اندازه‎‌گیری دارای اعتبار (محتوا و سازه) و قابلیت اعتماد، کنترل سو‎‌گیری پژوهشگر، کنترل عامل زمان و استفاده از تحلیل‎‌های آماری متناسب با آزمون فرضیه‎‌های پژوهش و در ارتباط با اعتبار بیرونی مؤلفه‌های مدنظر عبارت‌اند از: معرف‌بودن نمونۀ آماری (استفاده از روش نمونه‎‌گیری احتمالی)، یکدست‌بودن ابزار گردآوری اطلاعات (پرسش‌نامۀ حضوری)، کفایت حجم نمونه، استفاده از پرسش‌نامۀ ساختارمند و بالابودن دقت برآورد (سطح اطمینان 95درصد در آزمون فرضیه‎‌های پژوهش).

یافته‎‌های کیفی پژوهش (تحلیل علّی_ لایه‎‌بندی‎‌شده)

یافته‎‌های پژوهش در این مرحله مبتنی بر الزامات لایه‎‌های چهارگانۀ روش تحلیل علّی لایه‎‌بندی‎‌شده به شرح زیر است:

جدول 1- یافته‎‌های مرحلۀ اول پژوهش

Table 1- The Qualitative Phase Findings

ردیف	لایه	وضعیت
1	مسائل آشکار	زیست‎‌پذیری پایین
2	علل سیستمی	واگرایی سیستمی/ گسست اجتماعی
3	جهان‎‌بینی و گفتمان	اختلال گفتمانی
4	استعاره و اسطوره	شهرداری: غیرقابل‌اعتماد / شهرداری‎‌چی
		شهر: شهر بی‎‌مبالات/ یخ زیرآفتاب
		شهروندان: کاشی‎‌های شکسته

  لایۀ مسائل آَشکار: از وضعیت‌سنجی امروز اصفهان باتوجه‌به منابع و بررسی‌ها آنچه بیشتر در سطح مسائل آشکار مطرح است، مسئلۀ زیست‎‌پذیری پایین است که در حوزۀ زیست‌محیطی و مدیریت شهری نمادهای مشخصی دارد و در داده‌ها و آمارها هم خودش را به‌خوبی نشان می‌دهد. البته در کنار آن مسئلۀ دیگری هم هست با عنوان «احساس زیست‎‌پذیری پایین»؛ ممکن است جامعه احساسی نسبت به وضعیتش داشته باشد که واقعی هم نباشد. بعضی از شاخص‌ها وجود دارند که ممکن است وضعیت آن در مقایسه با آمار جهانی خیلی هم بد نباشد، اما جامعه ممکن است این ذهنیت و احساس را داشته باشد؛ بااین‌حال در این لایه مسئلۀ اساسی شهر موضوع زیست‎‌پذیری پایین در راستای مؤلفه‌هایی ازجمله زیست شهری به معنای عام، زیست اجتماعی و زیست اقتصادی است.

 لایۀ علل سیستمی: آنچه در لایۀ سیستمی و ساختاری وضعیت مسائل لایۀ اول را پشتیبانی می‌کند، واگرایی سیستمی و گسست در فضای جامعه است. از یک‌سو، گسست‌های مختلف نسلی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... در بین شهروندان شهر اصفهان فضای جامعه را دچار نوعی عدم انسجام و یکپارچگی کرده است. از سوی دیگر، واگرایی نهادها و ساختارها که منجر به عدم اجماع و هماهنگی در جهت و برنامۀ نهادها، ساختارها و افراد شده است؛ بنابراین، می‎‌توان گفت که در این لایه مسئلۀ اصلی شهر در راستای دو مؤلفۀ گسست اجتماعی در بین شهروندان جامعه و عدم همگرایی یا به عبارت دقیق‎‌تر گسست و واگرایی بین نهادهای مدیریت شهری با همدیگر و با مردم در جهت حل مسائل و چالش‎‌های شهر بروز و ظهور یافته است.

 لایۀ گفتمان یا جهان‎‌بینی: درمجموع یک چتر گفتمانی واحدی وجود ندارد که بتواند فضای شهر، شهروندان و شهرداری را در یک مسیر قرار بدهد. استفاده از ادبیات‌های متعدد و مختلف در سیاست‌گذاری‌ها و سوداهای بی‌نسبت با مسائل و سیاست‌گذاری‌ها برای نیل به وضعیت مطلوب، درمجموع وضعیت همراه با اختلال گفتمانی را برای شهر رقم زده است؛ به‌عبارت‌دیگر، در این لایه مدیریت شهری دچار نوعی عدم اجماع یا به عبارتی تشویش و اختلال در ساحت نظری و گفتمانی برای ترسیم چشم‎‌انداز شهر است. تشویش و اختلالی که در برنامه‎‌ریزی و مدیریت شهری نمود یافته است.

لایۀ استعاره و اسطوره: در این لایه چون به مسئلۀ راهکارها و خط‌مشی‌ها با جزییات بیشتری نیاز است، بنابراین توصیف وضعیت شهر به تفکیک شهرداری، شهر و شهروندان ارائه شده است:

استعاره از شهرداری- غیرقابل‌اعتماد: معمولاً آن محتوایی است که در ته‌نشست ذهنی جامعه دربارۀ شهرداری وجود دارد، واژه‌هایی که مردم راجع به شهرداری استفاده می‌کنند؛ ازجمله: «دستش در جیب مردم است»، «قلدر»، «پولش حلال نیست»، «ظالم»، «رقیب مردم»، «کار راه نینداز»، «شهرداری‌چی» و... درمجموع تصویر مجموعه‌ای غیرقابل‌اعتماد را نشان می‌دهد؛ به‌عبارت‌دیگر، فضای مفهومی پنداشت و نگرش شهروندان به شهرداری بیانگر نوعی عدم اطمینان و بی‎‌اعتمادی آنها به مجموعۀ شهرداری و عملکرد این نهاد در حوزه‎‌های مختلف است.

استعاره از شهر- شهر بی‌مبالات؛ مبالات به معنای تدبیر و اندیشه داشتن و پرواداشتن است و در مقابل به این معنا است که آن تدبیر و نظمی که در اصفهان بوده است و توجه مردم به تعادل و حساب‌وکتاب شهر، دیگر وجود ندارد. از ساخت‌وساز آن گرفته تا حمل‌ونقل و... شهر در این نگاه، شهری است که هرچقدر جلوتر آمده است، از مبالات فاصله گرفته و به سمت بی‌مبالاتی رفته است. بی‌مبالاتی به معنای بی‌توجهی به تاریخ و طبیعت، بی‌پروایی در برنامه‌ریزی و اجرا، بی‌نظمی و ناهماهنگی در کالبد و روح شهر، بی‌توجهی به حال و آیندۀ شهر است.

استعاره از شهروندان-کاشی‌های شکسته؛ در حوزۀ فرهنگی شهروندان از تعبیری با عنوان «کاشی‌های شکسته» استفاده شده است. کاشی یکی از نمادهای اصفهان در حوزۀ معماری است و خاصیتش این است که حالت پازل‌مانند دارد. وقتی نقش‌ونگارش سر جای خودش باشد زیباست؛ ولی وقتی اینها را بدون یک نظم با شکستگی، اعوجاج و یک چینش غیرهنرمندانه کنار هم قرار دهید، تصویر زیبایی را به نمایش نمی‎‌گذارد. خرده‌فرهنگ‌های موجود در اصفهان هرکدامشان گوهر گران‌بهایی هستند؛ ولی نحوۀ هم‌گرایی اینها در فضای هویت اصفهانی چیزی است که درگذر این سال‌ها ممکن است دچار اختلال‌هایی شده باشد. استعارۀ کاشی‌های شکسته اشاره دارد به کاهش حس تعلق و مسئولیت‌پذیری در قبال شهر و شهروندان، نازیبایی‌های خُلقی و رفتاری، اختلال و عدم فراگیری هویت اصفهانی که همچون همسایگانی غریب با یکدیگر هستند.

شکل 3- وضعیت امروز اصفهان در لایه‎‌های چهارگانۀ روش علّی‎‌-لایه‎‌بندی‎‌شده

Fig 3- Current Situation of Isfahan in the Four Layers of Casual Layered Analysis

پیوند مرحلۀ کیفی با مرحلۀ کمّی

در پژوهش‎‌هایی که با استراتژی اکتشافی– متوالی به انجام می‎‌رسند، تلفیق و ترکیب یافته‎‌های پژوهش در دو مرحله انجام می‎‌شود؛ مرحلۀ اول وقتی است که پژوهشگر براساس یافته‎‌های حاصل از مرحلۀ اول (کیفی) مدل مفهومی (نظری) و فرضیه‎‌های مرحلۀ دوم (کمّی) را به‌منظور آزمون در جامعۀ بزرگ‎‌تر تدوین می‎‌کند؛ براین‌اساس نخستین اقدام برای تدوین مدل مفهومی پژوهش در مرحلۀ کمّی، مشخص‌کردن متغیر وابسته و در ادامه متغیرهای مستقل و میانجی است که در ارائۀ تبیین متغیر وابسته ضروری است به آنها توجه شود. باتوجه‌به اینکه در روش تحلیل علّی لایه‎‌بندی‎‌شده مسیر تأثیرگذاری لایه‎‌ها بر همدیگر از لایۀ استعاره و اسطوره شروع و به لایۀ لیتانی ختم می‎‌شود؛ بنابراین، لایۀ استعاره و اسطوره نقش متغیر مستقل، لایه‎‌های گفتمان و جهان‎‌بینی و لایه علل سسیستمی نقش متغیرهای میانجی و درنهایت لایۀ لیتانی نقش متغیر وابسته را دارد. گفتنی است متغیرهای هر لایه نیز امکان تأثیرگذاری بر همدیگر را دارند؛ بر همین اساس مدل مفهومی پژوهش در مرحلۀ کمّی به شرح زیر است:

                  شکل 4- مدل نظری (مفهومی) پژوهش

Fig 4- Theoretical (Conceptual) model of research

 فرضیه‎‌های پژوهش      

• ارزیابی شهروندان از بی‎‌مبالاتی شهر بر بی‎‌اعتمادی آنها به شهرداری تأثیر دارد.
• ارزیابی شهروندان از بی‎‌مبالاتی شهر بر ارزیابی آنها از وجود اختلال گفتمانی تأثیر دارد.
• عدم تعلق شهروندی شهروندان بر گسست اجتماعی تأثیر دارد.
• ارزیابی شهروندان از بی‎‌مبالاتی شهر، بی‎‌اعتمادی به شهرداری و وجود اختلال گفتمانی بر ارزیابی آنها از وجود واگرایی سیستمی تأثیر دارد.
• ارزیابی شهروندان از وجود اختلال گفتمانی، واگرایی سیستمی و گسست اجتماعی بر ارزیابی آنها از زیست‎‌پذیری شهری تأثیر دارد.

تعریف عملیاتی متغیرهای پژوهش

تعریف عملیاتی متغیرهای مربوط به شهر زندگی بر مبنای فضای مفهومی این متغیرها در مرحلۀ اول پژوهش به انجام رسیده است. درواقع بر مبنای کدها و مفاهیم اختصاص‌داده‌شده به این مفاهیم برای هریک از آنها تعدادی گویه اختصاص داده شده است. به‌منظور تدوین گویه‎‌ها سعی شده است تا تمام ابعاد و مؤلفه‌های این مفاهیم به‌نحو مطلوبی پوشش داده شوند:

جدول 2- تعریف عملیاتی متغیرهای پژوهش در مرحلۀ کمّی

Table 2- Operational Definition of Research Variables in the Quantitative Phase

متغیر	ابعاد	تعداد گویه			دامنۀ تغییرات
					حداقل	حداکثر
زیست‎‌پذیری شهری	زیستی	4			1	5
	اقتصادی	6
	اجتماعی	6
واگرایی سیستمی	بین‎‌ نهادها	4	12
	شهرداری	4
	مردم و نهادها	4
گسست اجتماعی	-	6
اختلال گفتمانی	-	6
بی‎‌اعتمادی به شهرداری	-	12
شهر بی‎‌مبالات	-	6
عدم تعلق شهروندی	احساس تعلق‌نداشتن	5		15
	خلقیات مثبت	7
	خلقیات منفی	3

 اعتبار و پایایی ابزار سنجش: در مرحلۀ کمّی پژوهش علاوه‌بر توجه به اعتبار درونی[39] که نمایا‎نگر میزان برخورداری یافته‎‌های پژوهش از صحت و دقت لازم است و اعتبار بیرونی[40] که بیانگر قابلیت تعمیم‎‌پذیری نتایج پژوهش به جامعۀ وسیع‎‌تر است، برای بررسی اعتبار ابزار سنجش در این مرحله از دو روش اعتبار محتوا (اعتبار صوری و نسبت روایی محتوا[41]) و اعتبار سازه (رویکرد تحلیل عاملی[42]) استفاده شد. به این معنا که برای احراز اعتبار ابزار سنجش (پرسش‌نامه) مربوط به سنجش گفتمان «اصفهان، شهر زندگی» ضمن استفاده از شیوۀ اعتبار محتوا و شاخص‎‌های مرتبط با آن (نسبت روایی محتوا) از اعتبار سازه و رویکرد تحلیل عاملی تأییدی و شاخص‎‌های مربوط به آن شامل اعتبار همگرا[43] (شاخص متوسط واریانس استخراج‌شده)[44] و اعتبار ممیز[45] (بارهای عاملی متقاطع[46]، معیار فورنل و لارکر[47] و شاخص خصیصۀ متفاوت – خصیصۀ یکسان [48]) استفاده شد.

جدول 3- برآورد مقادیر مربوط به شاخص اعتبار همگرا (AVE) و ضریب آلفای کرونباخ

Table 3- Values estimation of convergent validity index (AVE) and cronbach's alpha coefficient

متغیر	ابعاد	AVE	ضریب آلفا
زیست‎‌پذیری	مسائل زیستی	50/0	74/0
	مسائل اقتصادی	51/0	79/0
	مسائل اجتماعی	50/0	82/0
واگرایی سیستمی	بین نهادی	71/0	86/0
	مجموعۀ شهرداری	61/0	79/0
	نهادها و مردم	60/0	78/0
گسست اجتماعی	-	50/0	73/0
اختلال گفتمانی	-	52/0	75/0
بی‎‌اعتمادی به شهرداری	-	۵۶/۰	۷۵/۰
شهر بی‎‌مبالات	-	51/0	72/0
عدم تعلق شهروندی‌	احساس عدم تعلق	52/0	79/0
	خلقیات مثبت	54/0	81/0
	خلقیات منفی	51/0	70/0

مقادیر مربوط به شاخص AVE نشان‎‌دهندۀ اعتبار همگرای مربوط به ابزار سنجش متغیرهای پژوهش و مقدار ضریب آلفای کرونباخ گویای دقت‎‌ اندازه‎‌گیری ابزار سنجش این متغیرها و قابلیت اعتماد آنهاست.

یافته‎‌های مرحلۀ کمّی (پیمایش)

یافته‎‌های توصیفی

توزیع نمونۀ آماری پژوهش برحسب جنس بیانگر این بوده است که 2/51درصد از نمونۀ آماری پژوهش را مردان و 8/48درصد را زنان تشکیل داده‎‌اند. برحسب متغیر سن 5/14درصد از نمونۀ آماری پژوهش بین 25 تا 29 سال، 17درصد بین 30 تا 34 سال، 8/13درصد بین 35 تا 39 سال، 11درصد بین 40 تا 44 سال، 2/11درصد بین 45 تا 49 سال، 3/8درصد بین 50 تا 54 سال، 3/8درصد بین 55 تا 59 سال و 8/15درصد 60 سال به بالا بوده‎‌اند. باتوجه‌به وضعیت سکونت 7/74درصد از نمونۀ آماری پژوهش را افراد بومی و 3/25درصد را افراد غیربومی تشکیل ‎‌داده‎‌اند. حداقل سابقۀ سکونت افراد مطالعه‌شده در شهر اصفهان 10 سال و حداکثر 75 سال و میانگین سابقۀ سکونت در بین نمونۀ آماری پژوهش حدود 39 سال بوده است.

جدول 4- توصیف متغیرهای شهر زندگی

Table 4- Descriptive statistics of life city variables

متغیر	میانگین	انحراف معیار	واریانس	کجی	کشیدگی
زیست‎‌پذیری شهری	39/2	57/0	33/0	10/0	25/0
واگرایی سیستمی	99/2	66/0	44/0	10/0	76/0-
گسست اجتماعی	41/3	74/0	54/0	32/0-	30/0-
اختلال گفتمانی	08/3	65/0	43/0	11/0	43/0-
بی‎‌اعتمادی به شهرداری	10/3	59/0	34/0	16/0	12/0
شهر بی‎‌مبالات	93/2	66/0	66/0	43/0	36/0-
عدم تعلق شهروندی	88/2	34/0	12/0	11/0	50/0

برآورد مقادیر جدول (4) نشان‎‌دهندۀ این است که میانگین‎‌های متغیرهای زیست‎‌پذیری شهری، واگرایی سیستمی، شهر بی‎‌مبالات و عدم تعلق شهروندی‌ در بین نمونۀ آماری پژوهش کمتر از حد متوسط (3) و میانگین متغیرهای گسست اجتماعی، اختلال گفتمانی و بی‎‌اعتمادی به شهرداری بیشتر از حد متوسط برآورد شده است.

یافته‎‌های استنباطی

پرسش (1). ارزیابی شهروندان شهر اصفهان از متغیرهای گفتمان شهر زندگی در چه وضعیتی است؟

برای پاسخ به این پرسش از آزمون تی تک‎‌نمونه‎‌ای استفاده شد. باتوجه‌به دامنۀ تغییرات مربوط به سنجش این متغیرها (1 تا 5) عدد 3 به‌عنوان مقدار مبنای ارزیابی شهروندان در نظر گرفته شد. برآوردهای مربوط به این آزمون در جدول (5) گزارش شده است:

جدول 5- برآورد مقادیر آزمون تی تک‎‌نمونه‎‌ای برای برآورد وضعیت متغیرهای شهر زندگی

Table 5- Estimated values of one-sample t-test to determine the status of life city variables

متغیر	آمار توصیفی		آمار استنباطی
			Test Value: 3
	میانگین	انحراف معیار	تفاوت میانگین	آماره t	درجه آزادی	Sig
زیست‎‌پذیری شهری	39/2	57/0	60/0-	25/0-	599	001/0
واگرایی سیستمی	99/2	66/0	01/0-	18/0-		854/0
گسست اجتماعی	41/3	74/0	41/0	56/13		001/0
اختلال گفتمانی	08/3	65/0	08/0	14/3		001/0
بی‎‌اعتمادی به شهرداری	10/3	59/0	10/0	15/4		001/0
شهر بی‎‌مبالات	93/2	66/0	07/0-	52/2-		012/0
عدم تعلق شهروندی	88/2	34/0	12/0-	58/8-		001/0

برآورد مقادیر آزمون تی تک‎‌نمونه‎‌ای نشان‎‌دهندۀ این است که ارزیابی شهروندان دلالت بر زیست‎‌پذیری شهری پایین، واگرایی سیستمی در حد متوسط، وجود گسست اجتماعی، اختلال گفتمانی، اعتماد کم به شهرداری، شهر به‌نسبت بی‎‌مبالات و احساس تعلق به‌نسبت مطلوب به شهر دارد.

نمودار 1- برآورد میانگین متغیرهای شهر زندگی

Diagram 1- Estimated mean of the life city variables

مدل‎‌سازی معادله ساختاری

در این قسمت ابتدا اثرات مستقیم مدل مفهومی پژوهش، در ادامه اثرات غیرمستقیم این متغیرها و درنهایت نیز مدل مفهومی پژوهش با استفاده از رویکرد مدل‎‌سازی معادلۀ ساختاری واریانس‎‌محور آزمون شده‎‌اند. دلیل اصلی استفاده از این رویکرد ماهیت اکتشافی پژوهش است. قبل از آزمون فرضیه‎‌ها و برازش مدل مفهومی پژوهش، ماتریس همبستگی بین متغیرهای پژوهش و پیش‎‌فرض‎‌های مدل‎‌سازی معادلۀ ساختاری گزارش شده است:

جدول 6- ماتریس همبستگی متغیرهای وضعیت موجود شهر زندگی

Table 6- Correlation matrix of the current situation variables of the life city

متغیر	شهر بی‎‌مبالات	عدم تعلق شهروندی	بی‎‌اعتمادی به شهرداری	اختلال گفتمانی	واگرایی سیستمی	گسست اجتماعی
عدم تعلق شهروندی	*08/0
بی‎‌اعتمادی به شهرداری	**53/0	06/0
اختلال گفتمانی	**37/0	05/0	**46/0
واگرایی سیستمی	**49/0	06/0	**58/0	**46/0
گسست اجتماعی	03/0	07/0	04/0	**16/0	01/0-
زیست‎‌پذیری شهری	22/0-	01/0	12/0-	15/0-	25/0-	04/0

باتوجه‌به اینکه اجرای مدل‎‌سازی معادلۀ ساختاری واریانس‎‌محور مستلزم رعایت مجموعه‎‌ای از پیش‎‌فرض‎‌ها ازجمله حجم بهینۀ نمونه، داده‎‌های پرت چندمتغیره[49] و هم‎‌خطی چندگانه است؛ بنابراین، این پیش‎‌فرض‎‌ها به شرح زیر مدنظر قرار گرفتند: 1. حجم بهینۀ نمونه: در پژوهش حاضر با مدنظر قراردادن حد بالای نسبت حجم نمونه به تعداد متغیرهای مشاهده‌شده و پارامترهای آزاد (نسبت 20 به 1)، پیچیدگی مدل، روش برآورد پارامترهای آزاد (برآورد خودگردان‎‌سازی[50])، حجم داده‎‌‎‌های مفقود (کمتر از 5درصد) و رابطۀ نرمالیتی چندمتغیره با حجم نمونه، اصل بر این گذاشته شد که تعداد حجم نمونه 600 نفر به‌منظور اجرای مدل‎‌سازی معادلۀ ساختاری واریانس‎‌محور کفایت لازم را دارد. 2. داده‎‌های پرت چندمتغیره: در این پژوهش پیش از برآورد پارامترها در مدل معادلۀ ساختاری مربوط به هریک از فرضیه‎‌های پژوهش موارد پرت چندمتغیره با استفاده از شاخص فاصلۀ ماهالونوبیس[51] مشخص و از تحلیل کنار گذاشته شدند. 3. هم‎‌خطی ‎‌چندگانه[52]: به‌منظور بررسی هم‎‌خطی بین متغیرهای مستقل پژوهش در مدل‎‌های معادلۀ ساختاری از مقادیر مربوط به دو شاخص رایج عامل تورم واریانس[53]و شاخص تحمل[54] استفاده شد که نتایج بیانگر وضعیت مطلوب هم‎‌خطی بین این متغیرها بود.

فرضیۀ (1). نگرش شهروندان به شهر بی‎‌مبالات بر بی‎‌اعتمادی آنها به شهرداری تأثیر دارد. برآوردهای مربوط به اثر متغیر نگرش شهروندان به شهر بی‎‌مبالات بر بی‎‌اعتمادی آنها به شهرداری در شکل (5) و جدول (7) گزارش شده است:

شکل 5- مدل معادلۀ ساختاری اثر شهر بی‎‌مبالات بر بی‎‌اعتمادی به شهرداری

Fig 5- Structural equation model of the effect of remiss city on distrust in the municipality

جدول 7- برآورد مقادیر اثر شهر بی‎‌مبالات بر بی‎‌اعتمادی به شهرداری

Table 7- Estimated values of the effect of remiss city on distrust in the municipality

شاخص	Chi - Square		SRMR1		NFI2
مقدار	12/1129		08/0		70/0
متغیر مستقل	مسیر	متغیر وابسته	ضریب تعیین	برآورد
				Beta		CR	P. Value
شهر بی‎‌مبالات	<---	بی‎‌اعتمادی به شهرداری	37/0	61/0		60/24	001/0

¹ Standardized Root Mean Square Residuals                                        ² Normed Fit Index

مقادیر برآوردشده در جدول (7) نشان‌دهندۀ این است: الف. نگرش شهروندان به شهر بی‎‌مبالات 37درصد از واریانس متغیر بی‎‌اعتمادی به شهرداری را تبیین می‎‌کند. باتوجه‌به مقادیر مربوط به حجم اثر شاخص ضریب تعیین این متغیر در حد بالا توان تبیین واریانس متغیر بی‎‌اعتمادی به شهرداری را دارد؛ ب. اثر متغیر شهر بی‎‌مبالات بر بی‎‌اعتمادی به شهرداری برابر با مقدار (61/0) و به لحاظ آماری معنادار است (05/0 ≥ p)؛ بنابراین، فرضیۀ پژوهش مبنی بر تأثیر نگرش شهروندان به شهر بی‎‌مبالات بر بی‎‌اعتمادی به شهرداری تأیید می‎‌شود. باتوجه‌به مقدار ضریب، اثر این متغیر مستقیم و در حد بالا برآورد می‎‌شود؛ به این معنا که در بین بخش زیادی از شهروندان افزایش نگرش به شهر بی‎‌مبالات می‎‌تواند منجر به تقویت بی‎‌اعتمادی به شهرداری شود.

فرضیۀ (2). نگرش شهروندان به بی‎‌مبالاتی شهر بر نگرش آنها به اختلال گفتمانی تأثیر دارد. برآوردهای مربوط به اثر متغیر شهر بی‎‌مبالات بر اختلال گفتمانی در شکل (6) و جدول (8) گزارش شده است:

شکل 6- مدل معادلۀ ساختاری اثر شهر بی‎‌مبالات بر اختلال گفتمانی

Fig 6- Structural equation model of the effect of remiss city on discursive disorder

جدول 8- برآورد مقادیر اثر شهر بی‎‌مبالات بر اختلال گفتمانی

Table 8- Estimated Values of the Effect of Remiss City on Discursive Disorder

شاخص	Chi - Square		SRMR		NFI
مقدار	75/490		08/0		73/0
متغیر مستقل	مسیر	متغیر وابسته	ضریب تعیین	برآورد
				Beta		CR	P. Value
شهر بی‎‌مبالات	<---	اختلال گفتمانی	16/0	39/0		31/10	001/0

مقادیر برآوردشده در جدول (8) نشان‌دهندۀ این است: الف. نگرش شهروندان به شهر بی‎‌مبالات 16درصد از واریانس متغیر نگرش به اختلال گفتمانی را تبیین می‎‌کند. باتوجه‌به مقادیر مربوط به حجم اثر شاخص ضریب تعیین این متغیر در حد متوسط توان تبیین واریانس متغیر نگرش به اختلال گفتمانی را دارد؛ ب. اثر متغیر شهر بی‎‌مبالات بر اختلال گفتمانی برابر با مقدار (39/0) و به لحاظ آماری معنادار است (05/0 ≥ p)؛ بنابراین، فرضیۀ پژوهش مبنی بر تأثیر نگرش شهروندان به شهر بی‎‌مبالات بر نگرش به اختلال گفتمانی تأیید می‎‌شود. باتوجه‌به مقدار ضریب، اثر این متغیر مستقیم و در حد متوسط برآورد می‎‌شود؛ به این معنا که در بین بخش چشمگیری از شهروندان نگرش به شهر بی‎‌مبالات می‎‌تواند منجر به تقویت نگرش مثبت به وجود اختلال گفتمانی شود.

فرضیۀ (3). عدم تعلق شهری شهروندان بر گسست اجتماعی تأثیر دارد. برآوردهای مربوط به اثر متغیر عدم تعلق شهری شهروندان بر گسست اجتماعی در شکل (7) و جدول (9) گزارش شده است:

شکل 7- مدل معادلۀ ساختاری اثر عدم تعلق شهروندی بر گسست اجتماعی

Fig 7- Structural equation model of the effect unbelonging to citizenship on social discontinuity

جدول 9- برآورد مقادیر اثر عدم تعلق شهروندی بر گسست اجتماعی

Table 9- Estimated values of the effect of unbelonging to citizenship on social discontinuity

شاخص	Chi - Square			SRMR		NFI
مقدار	15/241			09/0		66/0
متغیر مستقل	مسیر	متغیر وابسته	ضریب تعیین		برآورد
					Beta		CR	P. Value
عدم تعلق شهروندی	<---	گسست اجتماعی	01/0		09/0		15/1	249/0

مقادیر برآوردشده در جدول (9) نشان‌دهندۀ این است: الف. عدم تعلق شهروندی 1درصد از واریانس متغیر گسست اجتماعی را تبیین می‎‌کند. باتوجه‌به مقادیر مربوط به حجم اثر شاخص ضریب تعیین، این متغیر در حد بسیار ضعیف توان تبیین واریانس متغیر گسست اجتماعی را دارد؛ ب. اثر متغیر عدم تعلق شهروندی شهر بر گسست اجتماعی برابر با مقدار (09/0) است و به لحاظ آماری معنادار نیست (05/0 < p)؛ بنابراین، فرضیۀ پژوهش مبنی بر تأثیر متغیر عدم تعلق شهروندی بر گسست اجتماعی تأیید نمی‎‌شود؛ به‌عبارت‌دیگر مقدار اثر ضعیف متغیر عدم تعلق شهروندی بر گسست اجتماعی در بین نمونۀ آماری پژوهش ناشی از تصادف یا خطای نمونه‎‌گیری برآورد می‎‌شود و با اطمینان 95درصد امکان تعمیم به جامعۀ آماری پژوهش را ندارد.

فرضیۀ (4). نگرش شهروندان به شهر بی‎‌مبالات، بی‎‌اعتمادی به شهرداری و نگرش به اختلال گفتمانی بر نگرش به واگرایی سیستمی تأثیر دارند. برآوردهای مربوط به اثر این متغیرها بر واگرایی سیستمی در شکل (8) و جدول (10) گزارش شده است:

شکل 8- مدل ساختاری اثر شهر بی‎‌مبالات، بی‎‌اعتماد به شهرداری و اختلال گفتمانی بر واگرایی سیستمی

Fig 8- Structural equation model of the effect of remiss city, distrust in the municipality and discursive disorder on systemic divergence

جدول 10- برآورد مقادیر اثر عدم تعلق شهروندی بر گسست اجتماعی

Table 10- Estimated values of the effect of remiss city, distrust in the municipality, and discursive disorder on systemic divergence

شاخص	Chi – Square			SRMR		NFI
مقدار	96/3350			08/0		70/0
متغیر مستقل	مسیر	متغیر وابسته	ضریب تعیین		برآورد
					Beta		CR	P. Value
شهر بی‎‌مبالات	<---	واگرایی سیستمی	45/0		19/0		76/4	001/0
بی‎‌اعتماد به شهرداری					42/0		63/9	001/0
اختلال گفتمانی					19/0		74/4	001/0

مقادیر برآوردشده در جدول (10) نشان‌دهندۀ این است: الف. متغیرهای نگرش به شهر بی‎‌مبالات، بی‎‌اعتمادی به شهرداری و اختلال گفتمانی 45درصد از واریانس متغیر واگرایی سیستمی را تبیین می‎‌کنند. باتوجه به مقادیر مربوط به حجم اثر شاخص ضریب تعیین، این متغیرها در حد بالایی توان تبیین واریانس متغیر واگرایی سیستمی را دارند؛ ب. اثر متغیرهای شهر بی‎‌مبالات، بی‎‌اعتمادی به شهرداری و اختلال گفتمانی بر واگرایی سیستمی به ترتیب برابر با (19/0، 42/0، 19/0Beta= ) است و به لحاظ آماری معنادار هستند (05/0 ≥ p)؛ بنابراین، فرضیۀ پژوهش مبنی بر تأثیر این متغیرها بر واگرایی سیستمی تأیید می‎‌شود. باتوجه‌به مقادیر ضریب تأثیر این متغیرها می‎‌توان گفت اثر هر سه متغیر بر واگرایی سیستمی مستقیم برآورد شده است که اثر متغیر شهر بی‎‌مبالات و اختلال گفتمانی ضعیف و اثر متغیر بی‎‌اعتمادی به شهرداری بر این متغیر در حد بالا است؛ بنابراین، در بین بخش کوچکی از شهروندان نگرش به شهر بی‎‌مبالات و اختلال گفتمانی و در بین بخش بزرگی از شهروندان بی‎‌اعتمادی به شهرداری می‎‌تواند منجر به تقویت نگرش مثبت به واگرایی سیستمی شود.

فرضیۀ (4). نگرش شهروندان به شهر بی‎‌مبالات، گسست اجتماعی، اختلال گفتمانی و واگرایی سیستمی بر زیست‎‌پذیری شهری تأثیر دارند. برآوردهای مربوط به اثر این متغیرها بر زیست‎‌پذیری شهری در شکل (9) و جدول (11) گزارش شده است:

شکل 9- مدل اثر شهر بی‎‌مبالات، گسست اجتماعی، اختلال گفتمانی و واگرایی سیستمی بر زیست‎‌پذیری شهری

Fig 9- Structural equation model of the effect of remiss city, social discontinuity, discursive disorder and systemic divergence on city livability

جدول 11- برآورد اثر شهر بی‎‌مبالات، گسست اجتماعی، اختلال گفتمانی و واگرایی سیستمی بر زیست‎‌پذیری شهری

Table 11- Estimated values of the effect of remiss city, social discontinuity, discursive disorder and systemic divergence on city livability

شاخص	Chi – Square			SRMR		NFI
مقدار	04/5601			08/0		71/0
متغیر مستقل	مسیر	متغیر وابسته	ضریب تعیین		برآورد
					Beta		CR	P. Value
شهر بی‎‌مبالات	<---	زیست‎‌پذیری شهری	15/0		20/0-		25/4	001/0
گسست اجتماعی					19/0		05/1	294/0
اختلال گفتمانی					10/0-		15/2	032/0
واگرایی سیستمی					14/0-		08/3	002/0

مقادیر برآوردشده در جدول (11) نشان‌دهندۀ این است: الف. متغیرهای نگرش به شهر بی‎‌مبالات، گسست اجتماعی، اختلال گفتمانی و واگرایی سیستمی 15درصد از واریانس متغیر زیست‎‌پذیری شهری را تبیین می‎‌کنند. باتوجه به مقادیر مربوط به حجم اثر شاخص ضریب تعیین، این متغیرها در حد متوسط توان تبیین واریانس متغیر زیست‎‌پذیری شهری را دارند؛ ب. اثر متغیرهای شهر بی‎‌مبالات، اختلال گفتمانی و واگرایی سیستمی بر زیست‎‌پذیری شهری به ترتیب برابر با (14/0-، 10/0-، 20/0-Beta=) است و به لحاظ آماری معنادار هستند (05/0 ≥ p)؛ بنابراین، فرضیۀ پژوهش مبنی بر تأثیر این متغیرها بر واگرایی سیستمی تأیید می‎‌شود. باتوجه‌به مقادیر ضریب تأثیر این متغیرها اثر هر سه متغیر معکوس و در حد ضعیف برآورد شده است؛ بنابراین، در بین بخش کوچکی از شهروندان نگرش به شهر بی‎‌مبالات، اختلال گفتمانی و واگرایی سیستمی می‎‌تواند منجر به ارزیابی وضعیت نامطلوب زیست‎‌پذیری شود؛ ج. اثر متغیر گسست اجتماعی بر زیست‎‌پذیری شهری برابر با مقدار (19/0Beta= ) است و به لحاظ آماری معنادار نیست؛ به‌عبارت‌دیگر مقدار اثر ضعیف این متغیر بر زیست‎‌پذیری شهری در بین نمونۀ آماری پژوهش ناشی از تصادف یا خطای نمونه‎‌گیری برآورد می‎‌شود و با اطمینان 95درصد قابلیت تعمیم به جامعۀ آماری پژوهش را ندارد.

برازش مدل مفهومی

در این قسمت مدل مفهومی پژوهش با استفاده از رویکرد مدل‎‌سازی معادل ساختاری واریانس‎‌محور برازش و برآوردهای مربوط در شکل (10) و جدول (12) گزارش شده است:

شکل 10- مدل معادلۀ ساختاری شهر زندگی – وضعیت موجود

Fig 10- Structural equation model of the city life – current situation

                   جدول 12- برآورد اثرات مستقیم و غیرمستقیم متغیرهای مستقل بر زیست‎‌پذیری پایین

Table 12- Estimated direct and indirect effects of independent variables on city livability

شاخص		Chi-Square		SRMR				NFI
مقدار		04/5601		08/0				72/0
متغیر مستقل	میانجی	متغیر وابسته	ضریب تعیین		برآورد
					مستقیم	P. Value	غیرمستقیم		P. Value
شهر بی‎‌مبالات	واگرایی سیستمی	زیست‎‌پذیری شهری	10/0		13/0-	033/0	08/0-		017/0
بی‎‌اعتمادی به شهرداری					-	-	06/0-		006/0
اختلال گفتمانی					01/0	974/0	04/0-		012/0
بی‎‌اعتمادی به شهرداری	اختلال گفتمانی				-	-	01/0		975/0
عدم تعلق شهروندی	گسست اجتماعی				-	-	02/0		245/0
واگرایی سیستمی	-				17/0-	005/0	-		-
گسست اجتماعی	-				19/0	222/0	-		-

برحسب مقادیر جدول (12): الف. متغیرهای مستقل پژوهش درمجموع 10درصد از واریانس متغیر زیست‎‌پذیری شهری را تبیین می‎‌کند. باتوجه‌به مقادیر مربوط به حجم اثر شاخص ضریب تعیین این مقدار ضعیف است. به‌عبارت‌دیگر متغیرهای مستقل پژوهش در حد ضعیف توان تبیین واریانس متغیر زیست‎‌پذیری شهری را دارند؛ ب.اثر مستقیم‎‌ متغیرهای نگرش به شهر بی‎‌مبالات و واگرایی سیستمی بر زیست‎‌پذیری شهری به ترتیب برابر با (17/0- و 13/0) است و به لحاظ آماری معنادار هستند (05/0> P). باتوجه‌به مقدار ضریب می‎‌توان گفت اثر این متغیرها بر زیست‎‌پذیری شهری معکوس و در حد ضعیف است. درواقع در بین بخش کوچکی از شهروندان نگرش به شهر بی‎‌مبالات و واگرایی سیستمی می‎‌تواند نگرش به زیست‎‌پذیری شهری را تقویت کند؛ ج. اثر غیرمستقیم متغیرهای شهر بی‎‌مبالات، بی‎‌اعتمادی به شهرداری و اختلال گفتمانی با میانجی‎‌گری متغیر واگرایی سیستمی بر متغیر زیست‎‌پذیری شهری به لحاظ آماری معنادار است (05/0 >P)؛ بنابراین، می‎‌توان گفت متغیر واگرایی سیستمی در رابطۀ بین این متغیرها با متغیر زیست‎‌پذیری شهری نقش میانجی ایفا می‎‌کند. باتوجه‌به مقادیر ضرایب غیرمستقیم این متغیرها می‎‌توان گفت میانجی‎‌گری این متغیر در رابطۀ بین این متغیرها با زیست‎‌پذیری شهری ضعیف، معکوس و جزئی است.

بحث و نتیجه: فرااستنتاج

پژوهش حاضر با استفاده از رویکرد ترکیبی به تبیین زیست‎‌پذیری شهری اصفهان بر مبنای واکاوی گفتمان شهر زندگی پرداخته است. شهرداری اصفهان به این گفتمان در چند سال اخیر به‌عنوان مبنای مدیریت و برنامه‌ریزی شهری توجه کرده است. نتایج پژوهش در مرحلۀ کیفی بیانگر این بود که شهر اصفهان در وضعیت موجود و در فهمی گفتمان‌محور دارای مسائلی است که در چهار لایۀ سلسه‌مراتبی و علّی شامل مسائل آشکار، علل سیستمی، جهان‌بینی و گفتمان و استعاره و اسطوره مفصل‌بندی شده‌اند.

در لایۀ مسائل آشکار، اصفهان با مسئلۀ زیست‌پذیری پایین در حوزه‌های زیست‌محیطی و مدیریت شهری مواجه است که داده‌های موجود تأییدکنندۀ آن است. نتایج بخش کمّی پژوهش نیز مؤید این مسئله است. میزان زیست‌پذیری در اصفهان براساس دیدگاه شهروندان کمتر از متوسط ارزیابی شده است. زیست‌پذیری پایین تنها مسئله‌ای عینی و واقعی نیست. سطح زیست‌پذیری اصفهان احتمالاً از بسیاری از شهرهای ایران بیشتر است؛ اما آنچه اهمیت محوری‌ دارد احساس و درک شهروندان از زیست‌پذیری شهری است. شهروندان اصفهانی در مقایسه با گذشتۀ اصفهان احساس می‌کنند که زیست‌پذیری اصفهان پایین است؛ بنابراین، زیست‌پذیری پایین در نظام معنایی و ذهنی شهروندان است که حلاجی می‌شود و به‌عنوان مسئله‌ای آشکار شکل می‌گیرد. پرسش مهم این است که این نظامِ ذهنی و عینی که برساخت‌کنندۀ زیست‌پذیری پایین به‌عنوان مهم‎‌ترین مسئلۀ آشکار شهر اصفهان است، چگونه شکل می‌گیرد. بر مبنای یافته‌های پژوهش حاضر، این نظام معنایی متأثر از بسترها و زمینه‌های ذهنی، معنایی و گفتمانی-نشانه‌شناختی است که شکل می‌گیرد. این مسئله در دیدگاهِ نظریه‌پردازانی مانند لاگوپولوس (1986)، فاوکیو (1986) و بودون (1986) مطرح شده است. بحث اصلی آنان این است که مسائل مختلفی که در شهر وجود دارد، محصول نظم‌های گفتمانی- نشانه‌شناختی است. منطق نظری آنان این است که مسائل آشکار، محصول لایه‌های پنهانی گفتمانی، اسطوره‌ای و استعاری هستند. فهم مسائل آشکار نیازمند غوطه‌ورشدن در لایه‌های پنهان گفتمانی-استعاری است.

حلقۀ واسطۀ نظم‌های گفتمانی-استعاری و مسائل آشکار (زیست‌پذیری پایین) لایۀ علل سیستمی است. در این لایه، واگرایی سیستمی و گسست در فضای جامعه عامل بنیادی است. گسست و واگرایی بین نهادهای مدیریت شهری با همدیگر و با مردم در جهت حل مسائل و چالش‎‌های شهر بروز و ظهور یافته است. نتایج بخش کمّی در این زمینه بیانگر این بود که واگرایی سیستمی کمی کمتر از حد متوسط و گسست اجتماعی بیشتر از متوسط ارزیابی شده است. بنابراین، به نظر می‎‌رسد زیست‌پذیری پایین به‌عنوان مهم‎‌ترین مسئلۀ آشکار شهر اصفهان تا حد زیادی محصول عملکرد نهادی مدیریت شهری از گذشته تاکنون است؛ عملکردی که سبب واگرایی سیستمی شده است. این به معنای نفی نقش نظام‌های فرهنگی- اجتماعی در ایجاد گسست اجتماعی نیست. درواقع، واگرایی سیستمی و نیز گسست اجتماعی محصول عملکرد نهادی شهرداری و نظام‌های فرهنگی-اجتماعی است که در فرایندی تاریخی شکل گرفته‌اند. به‌هرحال، زیست‌پذیری پایین در اصفهان متأثر از این دو عامل است. گسست اجتماعی و واگرایی سیستمی سبب ایجاد شکاف و فاصلۀ بین شهرداری (به‌عنوان مهم‌ترین نهاد شهری) و جامعه (شهروندان) شده است. این مسئله محصول عملکرد نهادی شهرداری بوده است و نیز بر آن تأثیر منفی می‌گذارد. واگرایی سیستمی نمی‌تواند کمکی به حل مسائل آشکار (زیست‌پذیری پایین) بکند؛ علاوه‌براین، گسست اجتماعی نیز این شکاف را تقویت می‌کند و هم‌زمان شکاف اجتماعی بین شهروندان را نیز تشدید می‌کند. درواقع، نوعی بی‌تعلقی هویتی- شهری شکل می‌گیرد که بر اثر آن شهروندان رغبت چندانی برای مشارکت و تعامل اجتماعی در شهر ندارند؛ اهمیتی به دیگران نمی‌دهند و مسئولیت‌پذیری کمی دارند. برای تبیین بهتر این وضعیت دیدگاه مامفورد و راپاپورت بیش از همه کارآمد است. مامفورد همبستگی اجتماعی و تعاملات اجتماعی را بنیاد زنده‌ماندن فضای شهری می‌داند. وی معتقد است که فضای شهری مطلوب باید امکان همزیستی و مشارکت اجتماعی را برای شهروندان به وجود آورد (به نقل از پاکزاد، 1386: 403)؛ اما با گسست اجتماعی و واگرایی سیستمی این مسئله نادیده گرفته می‌شود. راپاپورت (1384) نیز چنین رویکردی دارد. از دیدگاه وی تعاملات اجتماعی اهمیتی کلیدی در شکل‌دهی به ساختارهای فضایی شهری دارد. متن و فضای اجتماعی محصول معنایی است که افراد به آنها می‌دهند؛ معنایی که در همبستگی، تعاملات و روابط اجتماعی شکل می‌گیرد. در وضعیت گسست این تعاملات و روابط، مسائل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی موجود در فضای شهری عیان می‌شوند. راپاپورت (1384) معتقد است که متن و فضای اجتماعی محصول معنایی است که شهروندان به رمزگان و نشانه‌های شهری می‌دهند؛ معنایی که برگرفته از نظام فرهنگی- اجتماعی و نظم‌های گفتمانی شهر است؛ براین‌اساس، می‌توان گفت که این دو عامل (واگرایی سیستمی و گسست اجتماعی) به‌مثابه حلقۀ واسطۀ بین مسائل آشکار و نظم‌های گفتمانی- استعاری عمل می‌کنند.

واگرایی سیستمی و گسست اجتماعی به‌عنوان پیامدهای عملکرد نهادی و نظم‌های فرهنگی-اجتماعی، خودشان محصول نظام‌های گفتمانی-استعاری هستند. در لایۀ گفتمانی، مسئلۀ اصلی این است که یک چتر گفتمانی واحد وجود ندارد که بتواند فضای شهر، شهروندان و شهرداری را در مسیر مشخصی قرار بدهد. در این لایه نوعی اختلال گفتمانی بر فضای شهری حاکم است. نتایج بخش کمّی بیانگر این بود که اختلال گفتمانی از دیدگاه شهروندان در حد متوسط ارزیابی شده است. درواقع، شهروندان معتقدند که اختلال گفتمانی در مدیریت شهری اصفهان وجود دارد. وجود گفتمان‌های متضاد و متعارض به این آشفتگی دامن زده است. برخی از گفتمان‌ها بر توسعۀ کالبدی و فیزیکی شهر تمرکز دارند، برخی از آنها بر توسعۀ فرهنگی و اجتماعی و برخی دیگر نیز بر توسعۀ نهادی. فقدان گفتمان منسجم عاملی کلیدی در عملکرد نهادی شهرداری، گسست نظم‌های فرهنگی-اجتماعی و درنهایت شکل‌گیری مسائلی مانند زیست‌پذیری پایین بوده است. گفتمان «اصفهان من، شهر زندگی» به نظر می‌رسد تلاشی برای انسجام‌بخشی گفتمانی به این آشفتگی باشد. بر مبنای یافته‌های پژوهش عاملی که بیشترین نقش را در این آشفتگی گفتمانی داشته است، ته‌نشست‌های استعاری-اسطوره‌ای در نظام معنایی شهروندان است. لایۀ استعاره و اسطوره در این پژوهش، فهم این ته‌نشست‌ها را ارائه داد. در لایۀ استعاره و اسطوره، ته‌نشست‌های استعاری دربارۀ شهرداری، شهر و شهروندان نتوانسته است از لایه‌های عالی مدیریت شهری و نظم‌های فرهنگی- اجتماعی شهری حمایت کند. شهرداری با استعارۀ «غیرقابل‌اعتماد»، شهر اصفهان با استعارۀ «شهر بی‌مبالات» و شهروندان اصفهانی با استعارۀ «کاشی‌های شکسته» توصیف می‌شوند. نتایج بخش کمّی بیانگر این بود که اعتماد شهروندان اصفهانی به شهرداری بیش‏تر از متوسط است که باتوجه‌به نیاز مدیریت شهری به اعتماد شهروندان چندان مطلوب نیست. همچنین از دید شهروندان، اصفهان شهری است که در آن بی‌مبالاتی وجود دارد. میانگین این متغیر اندکی کمتر از حد متوسط ارزیابی شده است؛ علاوه‌براین، تعلق شهروندی شهروندان اصفهانی در سطح متوسط قرار داشته است که تا حدی نشان از تأیید استعارۀ «کاشی‌های شکسته» برای توصیف نظام رفتاری- ارزشی و هویتی شهروندان اصفهانی است.

برای فهم لایۀ گفتمانی و لایۀ اسطوره و استعاره باید به نظریات گفتمانی و نشانه‌شناختی شهری رجوع کرد. گوتدینر و لاگوپولوس (1986) معتقدند که فضای شهری سه سطح عمده دارد: نشانه‌ای، گفتمانی و نظام دلالتی. نظام‌های نشانه‌ای که توسط نظام دلالتی معنادار می‌شوند، به‌واسطۀ گفتمان، فضای شهری را برای شهروندان قابل‌فهم می‌کنند. درواقع، شهروندان ازطریق نظم استعاره‌ای، گفتمانی و نشانه‌ای است که فضا را درک و در آن زندگی می‌کنند. نتایج پژوهش حاضر نشانگر این بود که لایۀ استعاره‌ای و اسطوره‌ای به‌عنوان لایۀ زیرین فضای شهری، نظام ذهنی شهروندان را شکل می‌دهد. این استعاره‌ها و اسطوره‌ها علاوه‌براین، نظم‌های گفتمانی در شهر را نیز به‌مرور شکل می‌دهند. این مسئله‌ای است که فاوکیو (1986) نیز بر آن تأکید می‌کند. وی معتقد است که همۀ فرایندهای معنایی و هویت‌یابی متأثر از منطق‌های گفتمانی شکل می‌گیرند که در لایه‌های پنهان فضای شهری وجود دارند. استعاره‌ها و اسطوره‌ها بخش بنیادی این لایۀ پنهان فضای شهری محسوب می‌شوند. بودون (1986) نیز همین دیدگاه را دارد. وی بر این باور است که فضای شهری دارای یک معنای ضمنی و نهان است که در نظم‌های گفتمانی وجود دارد. این معانی پنهان در کنار معانی آشکاری که در نظام‌های فرهنگی- اجتماعی وجود دارند، در تقابلی دیالکتیکی فضای شهری را شکل می‌دهند. ازلحاظ تجربی نیز نتایج این بخش از پژوهش در راستای یافته‌های فلمینگ (1998) و هس لوتیچ (2016) است. وی بر تعامل لایه‌های فرهنگی-اجتماعی، نهادی و گفتمانی در مدیریت فضای شهری در جهت شکل‌دهی به گفتمان «شهر خوب» تأکید دارد. هس لوتیچ (2016) نیز معتقد است که برای پایداری شهری نیاز است که شرایط فرهنگی- اجتماعی و شرایط گفتمانی به‌طور هم‌زمان با یکدیگر در نظر گرفته شوند.

همان‌طور که ذکر شد، این چهار لایه (استعاره و اسطوره، جهان‌بینی و گفتمان، علل سیستمی و مسائل آشکار) ماهیتی سلسله‌مراتبی دارند. استعاره‌ها (شهرداری غیرقابل اعتماد، شهر بی‌مبالات و کاشی‌های شکسته، عدم تعلق شهروندی) بنیاد اصلی شکل‌گیری مسائل آشکار (زیست‌پذیری پایین شهری» هستند. دو لایۀ گفتمان و علل سیستمی، این تأثیرگذاری را واسطه‌گری می‌کنند. درواقع، تأثیر نظم‌های استعاره‌ای-اسطوره‌ای (بی‌اعتمادی به شهرداری، شهر بی‌مبالات و عدم تعلق شهروندی) بر زیست‌پذیری پایین شهری ازطریق نظم‌های گفتمانی و علل سیستمی اتفاق می‌افتد. لایۀ استعاره و اسطوره در وضعیت موجود (شهرداری غیرقابل‌اعتماد، شهر بی‌مبالات و کاشی‌های شکسته) سبب ایجاد اختلال گفتمانی در لایۀ جهان‌بینی و گفتمان شده است. نتایج بخش کمّی در همین راستا بیانگر این بود که بی‌مبالاتی شهری (لایۀ اسطوره و استعاره) تأثیر مثبتی بر اختلال گفتمانی (لایۀ جهان‌بینی و گفتمان) دارد. درواقع، بی‌مبالاتی شهری تعیین‌کنندۀ وضعیت اختلال گفتمانی است. نظم استعاره‌ای-اسطوره‌ای آشفته و غیرمنسجم قاعدتاً اختلال گفتمانی را به دنبال دارد. مسئله‌ای که یافته‌های پژوهش حاضر نیز تأییدکنندۀ آن بود. اختلال گفتمانی و فقدان نظم گفتمانی مشخص، واگرایی سیستمی در نهادهای شهری، گسست اجتماعی در تعاملات و مناسبات فرهنگی _ اجتماعی شهروندان و فقدان تعامل کارآمد بین نهادهای شهری و شهروندان را شکل داده است. این نتیجه در راستای یافته‌های پژوهش عالم و لاوت (2019) است. آنان معتقدند که اختلال و تعارضات گفتمانی در شیوۀ مدیریت شهری، عامل کلیدی تضعیف پایداری شهری است. واگرایی سیستمی و گسست اجتماعی که خودشان محصول اختلال در نظم گفتمانی هستند، درنهایت مسائل آشکار (زیست‌پذیری پایین) را ایجاد می‌کنند؛ بنابراین، زیست‌پذیری پایین، به‌عنوان مهم‌ترین مسئلۀ آشکار شهر اصفهان، را می‌توان محصول واگرایی سیستمی، گسست اجتماعی، اختلال گفتمانی و استعاره‌های نامناسب قلمداد نمود.

این فرایند را می‌توان در نظریات گفتمانی و نشانه‌شناختی شهری نیز مشاهده کرد. بیشتر این نظریات بر این مسئله متمرکز هستند که این نظم‌های نشانه‌ای، استعاری و گفتمانی (لایه‌های زیرین فضای شهری) که مسائل فرهنگی، اجتماعی و... را در فضای شهری شکل می‌دهند (لایه‌های آشکار فضای شهری). گوتدینر و لاگوپولوس (1986) معتقدند که نشانه‌ها، گفتمان‌های دلالتی و بسترهای فرهنگی- اجتماعی در پیوند با یکدیگر قرار دارند. ازنظر آنان، این لایه‌های پنهان و ضمنیِ نشانه‌ای و گفتمانی هستند که نظم‌های فرهنگی- اجتماعی شهری را شکل می‌دهند. آنان معتقدند که نشانه‌ها در شهر دارای معنای صریح و ضمنی هستند. معنای صریح در سطح ظاهر قرار دارد و به‌راحتی قابل‌فهم است؛ اما معنای ضمنی تنها با ارجاع به نظام‌های دلالتی و ازطریق گفتمان‌ها است که قابل‌فهم می‌شود. این فرایند را در نتایج پژوهش حاضر نیز می‌توان مشاهده کرد. لایۀ استعاره‌ای و اسطوره‌ای نامناسب (بی‌مبالاتی شهری، بی‌اعتمادی نهادی و کاشی‌های شکسته) سبب اختلال گفتمانی در فضای شهری اصفهان شده است. مسئله‌ای که درنهایت به واگرایی سیستمی، گسست اجتماعی و زیست‌پذیری پایین اصفهان منجر شده است. لدروت (1986) نیز در همین راستا معتقد است که فضای شهری دارای دو لایۀ ضمنی و آشکار است؛ لایۀ ضمنی که لدروت (1986) آن را سطح دوم مرتبۀ دلالت می‌نامد، تعیین‌کنندۀ لایۀ آشکار (سطح اول مرتبۀ دلالت) است. درواقع، مسائل آشکار توسط لایه‌های ضمنی (نشانه‌ای، استعاری و گفتمانی) تعیین می‌شوند. این مسئله‌ای است که نتایج پژوهش حاضر نیز آن را تأیید کرد.

باتوجه‌به این مباحث، می‌توان راهکارهای زیر را برای بهبود وضعیت زیست‌پذیری اصفهان در آینده و گذار از وضعیت موجود پیشنهاد داد:

• استفاده از تجارب تاریخیِ مدیریت مسائل شهری در مدیریت شهری اصفهان در وضعیت موجود؛
• تنظیم الگو و استانداردهای ساخت‌و‌ساز شهری در اصفهان بر مبنای عناصر و نشانگان تاریخی-فرهنگی اصفهان؛
• هوشمندسازی شهری با الهام‌گرفتن از تجربۀ تاریخی و نشانگانِ هویتی اصفهان؛
• تقویت اعتماد نهادی به شهرداری ازطریق سیاست‌هایی مانند نظرسنجی مداوم از شهروندان دربارۀ طرح‎‌های شهری قبل از اجرا، در حین اجرا و بعد از اجرا و توسعۀ مشارکت مردمی در طرح‌های شهری با در نظر گرفتن منافع آنها؛
• آینده‎‌نگرانه ‌کردن طرح‎‌های شهری و توجه به پیامدهای بلندمدت این طرح‌ها در مدیریت شهری؛
• تلاش برای مواجهۀ مسئله‎‌مندانه با مسائل زیست‌محیطی، اجتماعی و فرهنگی و بازنگری در نگاه حاشیه‌ای غالب به این مسائل در مدیریت شهری اصفهان.

 

[1] Mumford

[2] Lynch

[3] Sheldrake

[4] Spiritual city

[5]Lefebvre

[6] Alam & Lovett

[7] Hess-Lüttich

[8] Fleming

[9] ProspeRuin

[10] Northernness

[11] Uncritical Mimetic

[12] Decorative Reductionistic

[13] Critical/Deconstructive

[14] Discomfort/ Ignorance Criteria

[15] Mumford

[16] Lynch

[17] Harvey

[18] Rapoport

[19] Benjamin

[20] Gottdiner & Lagopoulos

[21] Ledrut

[22] Fauque

[23] Sequential Design

[24] Exploratory Strategy

[25] Instrumental Development Model

[26] Taxonomy Development Model

[27] Causal Layered Analysis

[28] Litany

[29] Causes

[30] Worldview

[31] Myths

[32] Teddlie & Tashakori

[33] Good Inferences

[34] Trustworniess

[35] Validity

[36] Member Check

[37] Independent Coders

[38] Internal & External Validity

[39] Internal Validity

[40] External Validity

[41] Content Validity Ratio (CVR)

[42] Factor Analysis

1.                    [43] Convergent Validity

[44] Average Variance Extracted

[45] Discriminant Validity

[46] Cross Loadings

[47] Fornell & Larcker

[48] Hetero-Trait Mono-Trait Ratio

2.             [49] Multivariate Outliers

[50] Bootstraping

[51] Mahalanobis Distance

[52] Multicollinearity

[53] Variance Inflation Factor (VIF)

[54] Tolerance

تعداد مشاهده مقاله: 84

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 60