رفتارهای خارج از قاعدۀ دانشآموزان در نظام آموزش‌و‌پرورش- مدل فراترکیب نظریه‌ساز

مقدمه و بیان مسأله

 ارزش‌های اجتماعی مانند شفقت، ایمان، دموکراسی، همکاری و همبستگی اجتماعی (2019 Christie et al.,) همانند یک نقشۀ راه جهت‌گیری افراد را در زندگی مشخص و به آنها کمک می‌کند تا تصمیمات اخلاقی بگیرند و در جامعه به‌صورت مؤثر عمل کنند (Kress, 2018). از سوی دیگر، این ارزش‌ها با احساسات و روان انسان نیز در ارتباط هستند و به‌عنوان تعهدی انسانی و ضرورتی اجتماعی عمل می‌کنند (Tabernero et al., 2020)، آن‌ها نمایانگر استانداردها و اهدافی هستند که در مراحل مختلف توسعه جوامع وجود دارند و بازتاب‌دهنده احساسات، تمایلات و عواطف فردی‌اند که میان افراد و جوامع متفاوت است (2016 Revelli,). این ارزش‌ها علاوه‌بر تأثیر بر رفتار فردی نقش مهمی در ایجاد انسجام و همبستگی اجتماعی نیز دارند (2015 Bal & Brenner,)؛ برای مثال، ارزش‌های اخلاقی و معیارهای رفتاری که در ذهن کودکان تلقین شده است، این توانایی را دارد که ظرفیت پاسخ‌گویی مثبت به چالش‌های اجتماعی خاص را در آنها پرورش دهد (2024 Wakhley,).

باتوجه‌به اینکه ارزش‌های اجتماعی به‌عنوان چارچوب رفتاری افراد در جامعه عمل می‌کنند، نقض این ارزش‌ها منجر به بروز رفتارهای نابهنجار یا خارج از قاعده می‌شود. تعاریف متعددی از این‌گونه رفتارها ارائه شده است؛ برای نمونه دیچه[1] (2016) رفتار خارج از قاعده را نقض قوانین و مقررات سازمان یا گروه معین تعریف می‌‌کند و گیبس[2] (2014) آن را رفتاری می‎‌داند که از هنجارهای اجتماعی منحرف شده است.

از سوی دیگر متغیر سن می‎‌تواند بر رفتارهای خارج از قاعده تأثیرگذار باشد و این‌گونه رفتارها متأثر از شرایط روحی و روانی افراد در سنین مختلف قرار بگیرد؛ ‌به‌طوری‌که مطالعات بیان می‎‌کنند رفتارهای خارج از قاعده به میزان زیادی در دورۀ نوجوانی و بزرگ‌سالی افزایش می‌یابد و باتوجه‌به اینکه نوجوانی دورۀ حساس و ویژۀ رشد فردی است و نوجوانان هنوز ازنظر جسمی و ذهنی بالغ نشده‌اند، باعث می‎‌شود الگوهای فکری، ارزش‌ها و عادات رفتاری در آنها به شیوۀ صحیح شکل نگیرد و به‌راحتی تحت تأثیر محیط اجتماعی قرار بگیرند و درنتیجه دچار سردرگمی نقش شوند (2022 Li,). این رفتارها ‌نه‌تنها باعث هدررفتن وقت و انرژی نوجوانان و افت تحصیلی آنها می‌شود، بلکه می‌تواند مشکلات جدی‌تری مانند تنش‌های خانوادگی، تضاد بین نوجوان و والدین و حتی گرایش به رفتارهای مجرمانه را به همراه داشته باشد (2024 Zhang & Qian,). به‌زعم راکاج^[3] (2023) مدرسه مؤسسه‌ای آموزشی است که دانش‌آموزان در آن با راهنمایی معلمان آموزش می‎‌بینند و یاد می‎‌گیرند؛ اما روش‌های تدریس خشک و بی‌روح، ایجادنکردن ارتباط مؤثر با دانش‌آموزان، توجه‌نکردن به نیازهای فردی آنها، فشارهای تحصیلی زیاد و انتظارات غیرواقعی از دانش‌آموزان و وجودنداشتن الگوهای مناسب در محیط مدرسه زمینه‌ساز بروز رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان می‌شود و در مدارس متوسطه، شاهد افزایش چشمگیر این نوع رفتارهای هستیم. این رفتارها می‎‌تواند شامل رفتارهای خشونت‌آمیز، آزار کلامی، خودآزاری، خودکشی یا فرار از مدرسه (Yufei & Fan, 2022; Zhen, 2022) مشکلات تحصیلی، تقلب، اختلال در کلاس درس (Xin, 2021)، عادات بدرفتاری مانند سیگارکشیدن، اعتیاد به الکل و سوء مصرف مواد باشد (2024 Zhang & Qian,).

این نوع رفتارها به‌عنوان پدیده‌ای چندوجهی و پیچیده، ریشه در عوامل متعددی دارد؛ این عوامل می‌توانند شامل عوامل فردی مانند ویژگی‌های شخصیتی، سبک یادگیری، انگیزۀ تحصیلی، مشکلات عاطفی و روانی، عوامل خانوادگی مانند سبک فرزندپروری، وضعیت اقتصادی خانواده، روابط خانوادگی و عوامل اجتماعی مانند فشار همسالان، تبعیض، نابرابری‌های اجتماعی، و عوامل مدرسه‌ای مانند کیفیت آموزش، روابط معلم-دانش‌آموز، محیط فیزیکی مدرسه و مدیریت کلاس باشد (حبیبی و همکاران، 1397 Obot, 2016; Okorodudu, 2010). آمارها نیز نشان می‌دهند که سالانه بر تعداد دانش‌آموزانی افزوده می‌شود که مرتکب چنین رفتارهایی می‌شوند. این رفتارهای نابهنجار علاوه‌بر ایجاد جوّی منفی در مدرسه و افزایش خشونت و آزار و اذیت همسالان می‌تواند عواقب جدی‌تری مانند انزوای اجتماعی و ارتکاب جرم
 (Furniss, 2000; Rodger, 2008) را نیز به دنبال داشته باشد و ‌درنهایت، مانع از رشد و شکوفایی فردی نوجوان شود.

در ایران نیز رفتارهای خارج از قاعده با عناوینی مانند مسائل اجتماعی، بی‌سازمانی اجتماعی، آسیب اجتماعی و انحراف اجتماعی شناخته می‎‌شود و در پیوستاری از تخلفات جزئی تا جرائم جدی را شامل می‌شوند که هم قانون و هم هنجارهای اجتماعی و فرهنگی را زیر پا می‌گذارند (علیوردی‌نیا و یونسی، 1394). این امر در داخل کشور به دلایل مختلفی ازجمله تغییرات سریع اجتماعی و فرهنگی و ارزشی، فقر و نابرابری اقتصادی، ضعف نهادهای اجتماعی مانند نظام تعلیم و تربیت و مسائل سیاسی و اجتماعی شدت و تنوع بیشتری یافته است (حسنی و همکاران، 1397). رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان در ایران، در سال‌های اخیر به یکی از دغدغه‌های اصلی جامعه، والدین، معلمان و مسئولان نظام آموزش‌و‌پرورش تبدیل شده است. این رفتارها که از طیف گسترده‌ای از تخلفات جزئی تا جرائم جدی‌تر متغیر هستند، ‌نه‌تنها بر روند آموزشی تأثیر منفی می‌گذارند، بلکه می‌توانند به مشکلات جدی‌تر اجتماعی نیز منجر شوند.

ازاین‌رو پژوهش‌های متعددی در حوزۀ رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان انجام شده است که ازجمله می‌توان به پژوهش‌های انجام‌شده در ایران مانند عابدی پریجا و صادقی (1401)، اسماعیلی و همکاران (1400)، علیوردی‌نیا و ریسمانچی (1398)، فتحی‌آذر و همکاران (1395) و در خارج از کشور به مدینه(2024)؛ سوبیچیک (2024)؛ وو و همکاران(2024) بوریاک و همکاران (2023) و هانیموگلو(2018) اشاره کرد.

با نگاهی به پژوهش‌های انجام‌شده می‌توان دریافت که این پژوهش‌ها به‌صورت مجزا به نشانه‌های دانش‌آموزان دارای رفتارهای خارج از قاعده، علل بروز این رفتارها و پیامدهای این نوع رفتارها بر خود دانش‌آموزان، مدرسه، خانواده و جامعه پرداخته‌اند؛ اما هیچ پژوهشی انجام نشده است که به توسعۀ مدلی مرتبط با پیشایندها، فرایندها و پیامدهای رفتارهای خارج از قاعده پرداخته باشد؛ براین‌اساس، هدف پژوهش حاضر کشف علل رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان متوسطه، فرایندهایی که از آنان سر میزند و تأثیرات این رفتارها در قالب مدلی است که روابط بین این این سه بُعد را توضیح دهد. اهمیت این مطالعه در این واقعیت نهفته است که یافته‌های این مطالعه در گام اول بینش مفیدی دربارۀ دلایلی ارائه می‌کند که چرا روش‌ها و رویکردهای فعلی مورد استفاده برای مقابله با رفتارهای خارج از قاعده در مدارس متوسطه نتایج مطلوبی را در گروه‌های هدف که دانش‌آموزان هستند ایجاد نمی‌کند. همچنین یافته‎‌های آن به مجموعۀ دانش دربارۀ علل، نشانه‌ها و آثار رفتار خارج از قاعده در بین دانش‌آموزان مدارس متوسطه و راهبردهای مورد استفاده مدیران مدارس، معلمان و مشاوران برای به حداقل رساندن رفتارهای خارج از قاعده در مدارس کمک می‌کند. به‌ویژه ارائۀ رهنمودهایی برای مداخلۀ وزارت آموزش‌و‌پرورش و نهادهای اجتماعی و سیاسی است که می‌توانند به طور جامع به موضوع پیشگیری و مقابله با رفتار خارج از قاعده در مدارس متوسطه بپردازند؛ علاوه‌براین، این مطالعه با ارائۀ اطلاعات به‌دست‌آمده در این زمینه پتانسیل کمک به دانش‌آموزان را برای مدیریت رفتار خارج از قاعده در مدارس خواهد داشت.

مرور پیشینه

چارچوب نظری

در نگرش‎‌های معاصر، برای تحلیل انحرافات اجتماعی دیدگاه‎‌های متفاوتی وجود دارد. دیدگاه‎‌های ناظر بر متغیرهای ساختاری و دیدگاه‎‌های ناظر بر عوامل موقعیتی ازجمله این نظریات هستند. در پارادایم‎‌های موقعیتی، نظریه‌های دلبستگی، کنترل اجتماعی و تداعی افتراقی قابل طرح است. این پژوهش نیز بر دیدگاه‎‌های موقعیتی استوار است و باتوجه‌به موضوع مطالعه به نظر می‎‌رسد تلفیق نظریات دلبستگی بالبی و آینسورث[4] (1991)، کنترل اجتماعی هیرشی[5] (2017) و تداعی افتراقی ساترلند[6] (1992) و نقش آنان در بروز یا عدم بروز رفتارهای خارج از قاعده می‎‌تواند چارچوب نظری پژوهش حاضر را تبیین کند.

‌براساس نظریۀ دلبستگی، بالبی و آینسورث (1991) دریافتند کودکانی که به طور ایمن دلبستگی دارند، وقتی پدر و مادرشان را ترک می کنند، ناراحت می‌شوند؛ اما وقتی والدین برمی‌گردند، هیجان زده می‌شوند. چنین افرادی روابط سالمی ‌با دیگران ایجاد می‌کنند و اعتمادبه‌نفس دارند. آنها کمتر اضطراب و اجتناب از خود نشان می‌دهند و کمتر درگیر رفتارهای پرخطر هستند. آنها مشکلات سلامت روان محدود و سطح زیادی از مهارت‌های اجتماعی و راهبردهای سازگاری را نشان می‎‌دهند. والدین آنها الگوهای رفتاری ثابتی از خود نشان می‌دهند و نسبت‌به نیازهای فرزندانشان حساسیت دارند. کودکان اجتنابی ناایمن به والدین خود شک دارند. والدین آنها از هم جدا شده‌اند و ازنظر عاطفی دور هستند. این افراد کمتر به معاشرت نزدیک با دیگران اهمیت می‌دهند، از وابستگی به افراد دیگر بیزارند و ترجیح می‌دهند که دیگران خیلی به آنها وابسته نباشند. پیوندهای ضعیف این نوجوانان با والدین نیز، ممکن است موجب همراه‌شدن فرد با همسالان منحرف گردد که موجب بروز رفتارهای خارج از قاعدۀ آنان می‎‌شود.

از سوی دیگر براساس موضوع اصلی نظریۀ کنترل اجتماعی هیرشی (2017) رفتارهای خارج از قاعده، نتیجۀ نبود کنترل اجتماعی است. فرض اصلی این نظریه که مبتنی بر دیدگاه فروید می‏باشد، این است که افراد به طور طبیعی تمایل به بزهکاری دارند و اگر کنترل نشوند، رفتارهای انحرافی در آنان بروز می‎‌کند و انحراف بیشتر از آنکه ناشی از نیروهای محرک باشد، ناشی از عدم ممانعت است. هیرشی (2017) در نظریۀ خود تأکید می‎‌کند که اگر افراد پیوندهای اجتماعی ضعیفی داشته باشند، احتمالاً بیشتر مرتکب اعمال انحرافی خواهند شد؛ بنابراین، ازآن‎‌جایی که فرد ممکن است براساس تجربیات کودکی، سبک‎‌های دلبستگی مناسب و پیوندهای قوی را با والدین و سایر چهره‎‌های دلبستگی در اجتماع ایجاد نکند، از منظر نظریۀ کنترل اجتماعی این عدم تعلق و تقید دانش‌آموز به خانواده و مدرسه عامل بروز و زمینه‌ساز رفتارهای خارج از قاعده می‎شود.

براساس تئوری تداعی افتراقی ساترلند (1991) نیز رفتارهای انحرافی نتیجۀ یادگیری هنجارها و ارزش‎‌های اجتماعی به‌ویژه در چارچوب خرده‎‌‌فرهنگ‎‌ها و گروه‎‌های همسالان است. نکتۀ اصلی نظریۀ ساترلند این است که افراد به این علت کج‌رفتار می‌شوند که تعداد تماس‎‌های انحرافی‎‌آنان بیش ازتماس‌های غیرانحرافی‌شان است. نظریۀ ‎‌انتقال‎‌ فرهنگی براین نکته تأکید دارد که رفتار انحرافی ازطریق معاشرت با دوستان ناباب آموخته می‌شود. درواقع فرایند یادگیری رفتارانحرافی به‌وسیلۀ دوستان فرد مجرم تعیین می‌شود. ساترلند به یادگیری اهمیت خاصی می‌دهد و معتقد است که در جریان رشد است که فرد درست‌رفتاری، کج‌رفتاری و انگیزۀ عمل به رفتار را یاد می‌گیرد.

پیشینۀ پژوهشی

اصطلاح رفتار خارج از قاعده به طیف گسترده‌ای از رفتارهایی همچون سوء مصرف مواد مخدر، انحرافات جنسی و بیماری‎‌های روانی اطلاق می‎‌شود که مطالعات زیادی به بررسی آنها پرداخته‎‌اند و نتایج متفاوتی درخصوص علل و عوامل بروز این رفتارها وجود دارد؛ علاوه‌براین، رفتار خارج از قاعده پدیده‎‌ای فرهنگی است؛ به این معنا که آنچه در فرهنگی ممکن است انحراف تلقی شود، در فرهنگ دیگر وجود ندارد.

گالیناری و بازون[7] (2024) تقلب در امتحان، تجاوز، زورگویی، سرقت، فرار از مدرسه، تأخیر و بی‌اخلاقی جنسی را جزء رفتارهای خارج از قاعده می‎‌دانند و در مطالعۀ خود ویژگی‌های افراد دارای رفتارهای انحرافی، علل رفتارهای انحرافی در مدارس، اثرات آن و همچنین توضیح نظری رفتارهای انحرافی را بررسی کرده‌اند و بیان می‎‌کنند حضور مشاوران حرفه‌ای در مدارس در تمام مقاطع تحصیلی به‌عنوان عامل کلیدی در شناسایی زودهنگام مشکلات رفتاری و ارائۀ خدمات مشاوره‌ای مناسب به نوجوانان محسوب می‌شود. مشاوران می‌توانند به نوجوانان کمک کنند تا با چالش‌های خود کنار بیایند، مهارت‌های اجتماعی خود را تقویت کنند و تصمیمات آگاهانه‌تری بگیرند. باکن و مالونه[8] (2021) افسردگی، خودزنی غیرمرگبار و افکار خودکشی را به‌عنوان رفتارهای مشکل‌ساز و انحرافی معرفی کرده‌اند و دلیل آن را این می‎‌دانند که این رفتارها می‌توانند نشانه‌های مشکلات روانی عمیق‌تر باشند و بر کیفیت زندگی فرد به‌شدت تأثیر بگذارند. وان باک و همکاران[9] (2023) بیان می‎‌کنند آزار سایبری مشکلی رایج در بین جمعیت جوان‌تر و زنان است و ممکن است تلاشی برای نشان‌دادن قدرت و کنترل باشد. هلال و همکاران[10] (2024) در مطالعۀ خود ترک تحصیل از مدرسه را مسئله‌ای فراگیر با منشأ پیچیده می‎‌دانند که اغلب ناشی از اشکال مختلف خشونت و چالش‌هایی است که دانش‌آموزان در سیستم آموزشی با آن مواجه می‌شوند. کلاین و کوپر[11] (2019)، بای و همکاران[12] (2021) روابط جنسی آنلاین، الرجبی و همکاران[13] (2024) رفتارهای خشونت‌آمیز، کبیری و همکاران[14] (2020) اذیت و آزار سایبری، دانگ و زب[15] (2022) رعایت‌نکردن قانون و باورهای ناسالم و پرماتاساری و همکاران[16] (2020) قلدری را رفتارهای خارج از قاعده معرفی کرده‌اند؛ بنابراین، در ادامه، مطالعات درخصوص علل و عوامل بروز رفتارهای خارج از قاعده و راهکارهای مقابله با آن بررسی می‎‌شود.

بوچیو و همکاران[17] (2024) در پژوهشی ارتباط بین سبک‌های وابستگی در کودکان و رفتارهای انحرافی را در دوران بزرگ‌سالی بررسی کرده‌اند و بیان می‎‌کنند که این تجربیات نامطلوب در دوران کودکی با وابستگی ضعیف به مدرسه، رفتار نادرست و خارج از قاعده در مدرسه، تعلیق، عملکرد تحصیلی ضعیف و غیبت از مدرسه مرتبط است. یافته‎‌های کیفی این مطالعه نشان داد که تجربیات نامطلوب کودکی و عدم وابستگی کودکان به والدین باعث افزایش ترک تحصیل آنان در دوران بزرگ‌سالی خواهد شد. مطالعۀ کیناوا و همکاران[18] (2024) نیز تعارض والدین و سبک فرزندپروری را به‌عنوان پیش‌بینی‌کنندۀ رفتار انحرافی بررسی و بیان می‎‌کنند درحالی‌که تعارض والدین می‌تواند تأثیر درخور توجهی بر رفتار کودکان داشته باشد، این مطالعه رابطۀ معنی‌داری بین تعارض والدین و رفتار انحرافی در بین دانشجویان کارشناسی در نیجریه پیدا نکرد؛ بااین‌حال، مهم است به این مسئله توجه شود که موضوع تأثیر بالقوۀ تعارض والدین بر رفتار نوجوانان در این زمینه‌ها یا جوامع دیگر باید بررسی شود. نتیجۀ این مطالعه نشان داد که عوامل زیادی ممکن است باعث عدم پیش‌بینی نتیجه شده باشند؛ این عوامل می‌توانند ویژگی‌های شخصیتی، حمایت اجتماعی، هوش هیجانی و سایر عوامل باشند که توسط محقق بررسی نشده است و این امر نشان می‌دهد که دانش‌آموزان از خانواده‌ای متخاصم لزوماً دارای رفتار انحرافی نیستند. از سوی دیگر سبک‌های فرزندپروری فقط به طور مشترک رفتار انحرافی را پیش‌بینی کردند، اما نتوانستند به طور مستقل رفتار انحرافی را پیش‌بینی کنند و ابعاد مختلف سبک‌های فرزندپروری نمی‌توانند به طور مستقل باعث بروز رفتار انحرافی شوند. در پژوهشی دیگر در رابطه با تأثیر والدین بر میزان گرایش نوجوانان به رفتارهای خارج از قاعده پروتا و همکاران[19] (2023) تأثیر عوامل روان‌شناختی را بر بزهکاری نوجوانان در خانواده‌های تک‌سرپرست با مادر بررسی کردند، تا از این منظر میزان شیوع رفتارهای بزهکارانه در بین نوجوانان خانواده‌های تک‌سرپرست، ارتباط بین درگیری عاطفی و رفتار خارج از قاعده را بررسی کنند. یافته‎‌های پژوهش نشان داد که بیشتر دانش‌آموزان شرکت‌کننده در مطالعه، تجربیاتی مانند مصرف مواد مخدر و الکل، آزار و اذیت سایر دانش‌آموزان و قلدری، تقلب در امتحانات یا دعوای فیزیکی با سایرین داشته‌اند. ترک تحصیل، شرکت‌نکردن در کلاس‎‌ درس، رفتارهای نامناسبی مانند پوشیدن لباس‌ نامتعارف، استفاده از زبان تند و رفتار مغرورانه با معلمان و سایر دانش‌آموزان نیز از دیگر رفتارهای خارج از قاعده دانش‌آموزان در این مطالعه بوده است؛ ‌درنهایت این مطالعه به والدین توصیه می‌کند که برای کاهش رفتارهای انحرافی فرزندان خود سعی کنند آنان را زیر نظر داشته باشند و به آنها مشاوره دهند. همچنین، مدیران مدارس باید فضای مدرسه را به‌گونه‌ای آماده کنند، تا از فرار و خروج دانش‌آموزان از مدرسه جلوگیری شود.

سالادینو و همکاران[20] (2024) نیز بیان می‎‌کنند عوامل خانوادگی نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری رفتارهای پرخاشگرانه در نوجوانان دارند. پیوند ناامن-اجتنابی با والدین و جداشدن اخلاقی، یعنی تبرئۀ خود از مسئولیت اعمال نادرست به‌عنوان دو عامل مهم در افزایش احتمال رفتارهای پرخاشگرانه شناسایی شده‌اند. نوجوانانی که احساس می‌کنند به اندازۀ کافی به آنها توجه نشده است یا پیوندی امن با والدین خود ندارند، احتمال بیشتری دارد که به رفتارهای پرخاشگرانه روی آورند. همچنین، نوجوانانی که توانایی تشخیص بین درست و غلط را ندارند یا خود را مسئول اعمال خود نمی‌دانند، بیشتر مرتکب جرم می‎‌شوند. از سوی دیگر، گذراندن زمان بیشتر با والدین و درک نظم و انضباط والدین به‌عنوان عامل محافظتی در برابر رفتارهای پرخاشگرانه عمل می‌کند. مورالس و همکاران[21] (2020) نیز بیان می‎‌کنند، نوجوانانی که در خانواده‌هایی با ارتباطات ضعیف، سبک فرزندپروری نامناسب (مانند سخت‌گیری بیش‌ازحد یا بی‌توجهی) یا تاریخچه‌ای از سوء استفاده یا تروما بزرگ شده‌اند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به اعتیاد و سایر رفتارهای خارج از قاعده قرار دارند. این نوجوانان ممکن است برای مقابله با مشکلات عاطفی یا روانی خود به مواد مخدر روی آورند. سلام[22] (2021) نیز در رسالۀ دکتری خود اشاره می‎‌کند که هرچه میزان مواجهۀ نوجوانان با عوامل خطر بیشتر باشد، ارتباط گرم و صمیمی آنها با والدینشان کاهش می‌یابد. همچنین، این نوجوانان کمتر در نظارت و کنترل والدین خود قرار دارند. در مقابل، ارتباط گرم و صمیمی به‌ویژه با پدر، می‌تواند به طور درخور توجهی احتمال بروز رفتارهای پرخاشگرانه را در نوجوانان کاهش دهد؛ علاوه‌براین، نظارت و کنترل مناسب ازسوی پدران نیز با کاهش رفتارهای پرخاشگرانه در نوجوانان همراه است. اضافه بر این سالادینو و همکاران (2024) در مطالعۀ خود بر اهمیت وضعیت اقتصادی خانواده بر میزان بروز رفتارهای خارج از قاعده نوجوانان پرداخته و بیان می‎‌کنند نوجوانانی که در محیط‌های محروم و با مشکلات اقتصادی روبه‌رو هستند، بیشتر در معرض خطر انحراف قرار می‌گیرند. این نوجوانان ممکن است برای تأمین نیازهای خود یا خانواده‌هایشان به فعالیت‌های مجرمانه همچون سرقت روی آورند. همچنین، خشونت خانگی و ثبات‌نداشتن در محیط خانواده می‌تواند به مشکلات عاطفی و رفتاری در نوجوانان منجر شود و آنها را مستعد رفتارهای پرخاشگرانه و ضداجتماعی کند.

از سوی دیگر باربرا و همکاران[23] (2024) در مطالعه‌ای با هدف بررسی رفتارهای انحرافی نوجوانان و نگرش آنها به قوانین و هنجارهای اجتماعی بیان می‎‌کنند که اگرچه تعداد نوجوانانی که رفتارهای بسیار انحرافی از خود نشان می‌دهند کم است، اما بسیاری از آنها نگرش‌های مثبتی به برخی رفتارهای خلاف قانون یا هنجارهای اجتماعی دارند. این مطالعه نیز عوامل مختلفی را در شکل‌گیری این نگرش‌ها مؤثر می‎‌داند که از آن جمله می‌توان به تأثیر همسالان، عدم بلوغ مغز، فقدان نظارت والدین و درک ناقص از عواقب رفتارهای انحرافی اشاره کرد. گاکسو و همکاران[24] (2024) نیز در مطالعۀ خود حملات خشم مکرر و شدید ناشی از DMDD، به همراه مشکلات در کنترل تکانه‌ها و تنظیم هیجانات را عامل بروز رفتارهای پرخاشگرانه، تخریبی و حتی مجرمانه بیان کردند و نتیجه گرفتند که این نوجوانان با این خصایص بیشتر با مشکلات اجتماعی و تحصیلی نیز مواجه هستند که خود می‌تواند به‌عنوان عوامل تشدیدکنندۀ رفتارهای انحرافی عمل کند. لاشه و همکاران[25] (2024) در پژوهشی عنوان نمودند که ویژگی‌های شخصیتی تاریک، به‌ویژه روان‌پریشی و سادیسم با علایق پارافیلیک و رفتارهای انحرافی مرتبط هستند. این یافته‌ها را می‌توان به رفتارهای انحرافی نوجوانان تعمیم داد. نوجوانانی با ویژگی‌های شخصیتی تاریک، به دلیل تمایل به بی‌احترامی به قوانین، همدلی‌نکردن و لذت‌بردن از آزار دیگران، بیشتر در معرض خطر بروز رفتارهای انحرافی مانند خشونت، تخریب اموال و رفتارهای جنسی نامناسب قرار دارند. همچنین، انگیزۀ ناکارآمد و ناتوانی در کنترل تکانه‌ها که در پژوهش آنان بیان شده است، می‌تواند به‌عنوان عامل تشدیدکنندۀ رفتارهای انحرافی در نوجوانان عمل کند. نوجوانانی که انگیزه‌های آنی و کوتاه‌مدت را بر نیازهای بلندمدت ترجیح می‌دهند، ممکن است به رفتارهای پرخطر و انحرافی روی آورند تا به خواسته‌های خود برسند.

هاکی[26] (2024) نیز با هدف توصیف اشکال و عوامل ایجاد انحراف اخلاقی نسل هزاره در زندگی اجتماعی پژوهشی انجام داد و بیان کرد که پرورش شخصیت در محیط خانواده برای توسعۀ اخلاقی کافی نیست؛ زیرا با بزرگ‌شدن، کودک محیط جدیدی پیدا می‌کند که بر شخصیت او را نیز تأثیر می‌گذارد. پرورش شخصیت در محیط خانواده پایه و اساس شخصیت بعدی وی در بزرگ‌سالی خواهد بود، اما تعداد کمی از افراد به دلیل تأثیر محیط جدید دچار شکست می‌شوند. در توسعۀ اخلاقی ملت‎‌ها، عوامل دولت و جامعه و نظام آموزشی باید هم‌افزایی داشته باشند و دولت با وظایف اصلی خود به‌عنوان سیاست‌گذار می‌تواند مقررات آموزشی را ایجاد کند که جهت‌گیری‎‌هایی به سوی القای ارزش‌های والا و همچنین توسعۀ شخصیت روشنفکران جوان داشته باشد. این مطالعه بیان می‎‌کند که انحراف اخلاقی در عصر کنونی، زمانی رخ می‌دهد که جریان مدرنیزاسیون بتواند مؤلفه‎‌هایی را ارائه دهد که بر کاهش اخلاقی جمعیت به‌ویژه در میان جوانان تأثیر می‌گذارد. توسعۀ اخلاقی نسل جوان در عصر کنونی مطمئناً کار آسانی نیست و باید از سنین پایین انجام شود. به نظر نویسنده دو عامل باعث انحراف اخلاقی در عصر کنونی می‌شود که شامل محیط خانواده و تأثیر محیط و رسانه‌های جمعی است. محیط خانواده اولین مدرسه برای کودک است که تا حد زیادی بر شخصیت وی تأثیر می‎گذارد؛ علاوه‌براین، تأثیر محیط و رسانه‌های جمعی نیز هویت واقعی فرد را شکل می‌دهد. در این مرحله است که مشخص می‌شود، فرد اخلاق خوبی دارد یا خیر؛ ‌درنهایت این پژوهش بیان می‎‌کند که امروزه تأثیر محیط و رسانه‌های جمعی یا پیشرفت‌های تکنولوژیکی به دلیل خطا در تفسیر و استفاده از پیشرفت‌های تکنولوژیکی باعث انحراف اخلاقی شده است؛ در این راستا در پژوهشی دیگر نیز نوریمن و همکاران[27] (2024) بیان می‎‌کنند نوجوانانی که به ارزش‌های اخلاقی اسلامی پایبندترند، رفتارهای مناسب‌تری دارند. به عبارت ساده‌تر، هر چقدر نوجوانان بیشتر به اصول اخلاقی دین خود پایبند باشند، کمتر به سمت رفتارهای نادرست و انحرافی کشیده می‌شوند؛ البته این پژوهش عامل جنسیت را در پذیرش ارزش‎‌ها مؤثر می‎‌داند. ‌براساس نتایج تحقیق و بحث دربارۀ تأثیر رسانه‎‌ها بر انحرافات رفتاری در نوجوانان، نتایج پژوهش نوگراها و همکاران[28] (2022) نیز نشان می‎‌دهد که استفاده از رسانه‌ها بر ادبیات نسل کنونی نیز تأثیرگذار است و دانش‌آموزان در گفتارهای روزمره و عادی خود در ارتباط با معلمان، والدین و سایرین از کلمات رکیک استفاده و به آنها بی احترامی می‎کنند. اعتیاد دانش‌آموزان به رسانه‌های مجازی باعث می‌شود تمایل داشته باشند هر زمان و هر مکان که فرصتی پیش آمد، حتی در طول کلاس درس از این فضا استفاده کنند. همچنین فردگرایی دانش‌آموزان را می‌توان در استفاده از فضای مجازی برای برقراری ارتباط و به‌ندرت ملاقات حضوری با دوستان مشاهده کرد که منجر به کاهش نگرش‌های اجتماعی در دانش‌آموزان و تمایل به بی‌توجهی به محیط اطراف می‌شود. ژاوو و همکاران[29] (2022) در رابطه با نقش رسانه‌ها در بروز رفتارهای انحرافی نیز بیان می‎‌کنند نوجوانان ممکن است برای پرکردن اوقات فراغت و فرار از مشکلات روزمره، به فعالیت‌های هیجان‌انگیز و آنلاین روی آورند. تفکر مداوم دربارۀ تجربیات منفی و تکرار رفتارهای انحرافی، این رفتارها را تقویت می‌کند. همچنین، تفاوت‌های جنسیتی در نحوۀ ابراز احساسات و عوامل اجتماعی-فرهنگی باعث می‌شود پسران بیشتر به سمت رفتارهای پرخطر آنلاین سوق داده شوند. مطالعۀ ماراس و همکاران[30] (2024) نیز ضمن تأکید بر گرایش پسران به جرائم سایبری بیان می‎‌نماید که عوامل متعددی ازجمله مشکلات خانوادگی (مثل خشونت خانگی و نظارت کم والدین)، مسائل روانی (مانند خودآزاری)، مشکلات تحصیلی و درگیرشدن در فعالیت‌های پرخطر دیگر به‌عنوان پیش‌بینی‌کننده‌های این رفتار شناسایی می‎‌شوند؛ به‌عبارت‌دیگر، نوجوانانی که در محیط‌های نامناسب، تحت فشارهای روانی و اجتماعی قرار دارند، بیشتر احتمال دارد به جرائم سایبری روی آورند. این یافته‌ها حاکی‌از آن است که جرائم سایبری تنها مسئله‌ای فنی نیست، بلکه ریشه در مسائل اجتماعی، روان‌شناختی و خانوادگی دارد. پائولز و شیلز[31] (2016) مواجهه با محتوای افراطی در رسانه‌های اجتماعی جدید را با تمایل به خشونت سیاسی مرتبط می‌دانند و بیان می‎‌کنند این ارتباط به‌ویژه زمانی قوی‌تر می‌شود که افراد به طور فعال به دنبال محتواهایی از این دست باشند؛ علاوه‌براین، آنها تأیید می‌کنند که تعاملات با همسالان افراطی نیز نقش مهمی در شکل‌گیری افکار و رفتارهای خشونت‌آمیز ایفا می‌کند. یافته‌های مطالعۀ جیلی[32] (2024) نیز نشان می‌دهد که اعتیاد به اینترنت در نوجوانان به عوامل متعددی ازجمله فشارهای روانی، فقدان اهداف زندگی و محیط خانوادگی نامناسب مرتبط است. همچنین، جامعه به‌طورکلی در مواجهه با این مسئله واکنش مناسبی نشان نمی‌دهد و آگاهی کافی دربارۀ این موضوع وجود ندارد؛ به‌عبارت‌دیگر، اعتیاد به اینترنت در نوجوانان مسئله‌ای پیچیده است که ریشه در عوامل فردی و اجتماعی دارد و نیازمند توجه و اقدامات جدی ازسوی خانواده، مدرسه و جامعه است.

درخصوص تأثیر همسالان بر رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان، گائو و همکاران[33] (2022) در مطالعۀ خود بیان می‎‌کنند که اگرچه رابطۀ بین معلم و دانش‌آموز با رفتار قلدرانه مرتبط است، اما اطلاعات کمی دربارۀ مکانیسم‌های میانجی‌گری و تعدیل‌کنندگی در این رابطه وجود دارد؛ ازاین‌رو مطالعۀ آنان به اثر میانجی‌گری ارتباط با همسالان منحرف در ارتباط بین رابطۀ معلم و دانش‌آموز و رفتار قلدرانه و همچنین اثر تعدیل‌کنندگی فشار همسالان را در ارتباط با همسالان منحرف و رفتار قلدرانه بررسی کرده است. پس از کنترل متغیرهای جنسیت و سن، رابطۀ معلم و دانش‌آموز به طور معناداری با رفتار قلدرانه ارتباط منفی داشت. تحلیل میانجی‌گری نشان داد که ارتباط با همسالان منحرف تا حدی رابطۀ بین معلم و دانش‌آموز و رفتار قلدرانه را میانجی‌گری می‌کند. تحلیل میانجی‌گری تعدیل‌شده نیز نشان داد که ارتباط با همسالان منحرف و رفتار قلدرانه توسط فشار همسالان تعدیل می‎‌شود و به طور خاص، برای نوجوانانی با فشار همسالان بالا، رابطۀ بین همسالان منحرف و رفتار قلدرانه بسیار قوی‌تر است. نتایج این مطالعه می‌تواند در طراحی مداخلات مؤثر برای پیشگیری و کاهش رفتار قلدرانۀ نوجوانان کمک کند. بومن[34] (2019) نیز نقش حیاتی دوستی‌ها و روابط همسالان در علت‌شناسی جرم، انحراف و مصرف مواد را بررسی کرده است و بیان می‎‌کند دوستان نقش بسیار مهمی در جرم، مصرف مواد و انحراف دارند؛ بااین‌وجود، تأثیراتی که آنها بر رفتار می‌گذارند در طول زندگی ثابت نیست. همسالان در دوران نوجوانی نقش بسیار مهمی دارند، اما این تأثیر با ورود افراد به بزرگ‌سالی اولیه و میانی کاهش می‌یابد. او در مطالعۀ خود تفاوت‌های ظریف این رابطه رشدی و پوشش مفاهیم نظری کلیدی را بررسی کرده است که بر نقش دوستان و همسالان در طول فرایند رشدی افراد تمرکز دارند. آکرز و فلکسون[35] (2022) در تحقیق خود نشان می‌دهند که معاشرت‌های غیرساخت‌یافته با همسالان در دوران نوجوانی، به‌ویژه در محیط‌هایی که نظارت بزرگ‌سالان کم است، نقش مهمی در شکل‌گیری رفتارهای انحرافی دارد. یافته‌های این پژوهش تأیید می‌کند که عوامل اجتماعی مانند تعامل با همسالان بزهکار، دیدن پاداش در رفتارهای انحرافی و پذیرش توجیهات برای رفتارهای نادرست نقش مهمی در افزایش احتمال بزهکاری در نوجوانان ایفا می‌کنند؛ علاوه‌براین، مطالعۀ حاضر نشان می‌دهد که خودکنترلی نیز عامل کلیدی در پیش‌بینی رفتارهای انحرافی است. نوجوانانی که خودکنترلی کمتری دارند، بیشتر احتمال دارد که در فعالیت‌های بزهکارانه شرکت کنند.

همچنین رولند و دیملو[36] (2021) در ارتباط با تأثیر خانواده و همسالان بر رفتارهای خارج از قاعده بیان می‎‌کنند که تأثیر اختلافات خانوادگی بر خشونت‌های ضداجتماعی نوجوان به مراتب کمتر از تأثیر همسالان است؛ زیرا این احتمال وجود دارد که نوجوانان بیشتر متأثر از همسالان خود باشند و معمولاً عامل خانواده را نادیده می‎‌انگارند. البته یافته‌های دیگر این پژوهش تأکید دارد که تأثیر خانواده و همسالان بیشتر وابسته به زمان است. اضافه بر این تیرینداد[37] (2020) در پژوهش خود این سؤال را مطرح کرده است که آیا تجارب نامطلوب و روابط ناایمن دوران کودکی می‌توانند بر انتخاب همسالان منحرف تأثیر بگذارند و بیان می‎‌کند که مطالعات دربارۀ همسالان منحرف، شکل‌گیری آنها را به عوامل مدرسه و جامعه نسبت می‌دهند و بیشتر نقش جامعه‌پذیری در خانواده را نادیده می‌گیرند و به همین ترتیب، پژوهش‌ها بر تأثیر تجربیات نامطلوب دوران کودکی بر پیامدهای آموزشی و سلامتی تمرکز می‌کنند و بیشتر تأثیر بالقوۀ آن را بر روابط اجتماعی نادیده می‌گیرند؛ بنابراین، وی در پژوهش خود برای ایجاد ارتباط بین این دو حوزۀ مجزا تأثیر تجربیات نامطلوب دوران کودکی را بر ارتباط با همسالان منحرف ازطریق انتخاب رفتاری و اجتماعی‌سازی فرهنگی بررسی کرده است؛ بدین معنا که چگونه آسیب‎‌های دوران کودکی بر رفتارهای ضداجتماعی و هنجارهای فردی تأثیر می‌گذارد. یافته‎‌های این پژوهش نشان داد که روابط ناایمن دوران کودکی بر ارتباط با همسالان منحرف تأثیر می‌گذارد که توسط رفتار ضداجتماعی و فشار همسالان نوجوانان واسطه‌گری می‌شود. این امر نشان می‌دهد که ارتباط با همسالان منحرف می‌تواند ناشی از عادی‌سازی نافرمانی، پاسخ رفتاری به استرس و تقویت ازسوی همسالان اجتماعی‌کننده باشد. همچنین تجربۀ آسیب می‌تواند بر گرایش‌های رفتاری ضداجتماعی فرد تأثیر بگذارد و این امر فرد را به سمت انتخاب شبکه‌های همسالانی با گرایش‌های منحرف مشابه سوق دهد. فرایند جامعه‌پذیری فرهنگی نشان می‌دهد که تجربۀ سختی در خانه بر ایدۀ فرد از آنچه که هنجار یا مجاز است تأثیر می‌گذارد و این ممکن است فرد را نسبت‌به همسالان و گروه‌هایی پذیراتر کند که دارای گرایش‌های مشابهی هستند. درک این امر، دیدگاهی را ارائه می‎‌کند که نشان می‌دهد مشارکت جوانان در گروه همسالان منحرف تنها از محیط مدرسه یا جامعه ناشی نمی‌شود، بلکه ازطریق محیط‌های خانوادگی نیز شکل می‌گیرد.

از سوی دیگر درخصوص تأثیر محیط‎‌های آموزشی بر رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان اوپیو و همکاران[38] (2019) در پژوهشی بیان می‎‌کنند که پیش‌بینی عوامل رفتارهای انحرافی نوجوانان و توسعۀ رفتارهای جنایی آنان را نمی‌توان با یک نظریه واحد توضیح داد، اما می‌توان عوامل احتمالی را شناسایی کرد که مستقیماً با گرایش‌های انحرافی در کودکان و نوجوانان مرتبط است. عوامل آسیب‌زای دوران کودکی و نوجوانی برای رفتارهای خارج از قاعده در پنج عامل اصلی زندگی کودک نهفته است: خانواده، مدرسه، همسالان، جامعه و رسانه. مدرسه دومین عامل جامعه‌پذیری و شاید مهم‌ترین عامل برای کودک قرن بیست و یکم است که زمان درخور توجهی را در این محیط سپری می‌کند. مدارس به‌عنوان مکان‌هایی شناخته می‌شوند که از کودکان مراقبت و حمایت می‌کنند و آنان را پرورش می‎‌دهند و با آرمان‌های اجتماعی هماهنگ می‎‌کنند؛ بنابراین، به مدارس به‌عنوان عامل محافظ در پیشگیری از جرم و توسعۀ رفتارهای جنایی توجه می‌شود. متأسفانه، بسیاری از مدارس در بیشتر کشورها ازجمله کنیا، هرگز به این واقعیت پی نبرده‌اند که پرورش جامعۀ بدون جرم یکی از وظایف مهم آنهاست. اغلب، مدارس جرم‌خیزی را یک مشکل اجتماعی می‌دانند و در موارد جداگانه، جامعه و مدارس هریک را در شکل‌دادن به شهروندان با اخلاق خوب ناتوان قلمداد می‎‌کنند. در همین حال، شواهد قانع‌کننده‌ای وجود دارد که آموزش و مدرسه را یکی از بزرگ‌ترین عوامل رفتارهای انحرافی معرفی می‌کند. ‌براساس نظریه‎‌های جامعه‌شناسی، این مطالعه سیاست‌های مدرسه‌ای، سیاست‌های عمومی مرتبط با آموزش و همچنین جریان‌های خاص در برنامۀ درسی و شیوه‌های مدیریت دانش‌آموز را که می‌تواند مقدمه‌ای بر جرم‌خیزی و رفتارهای انحرافی نوجوانان باشد، بررسی کرده است و یافته‌ها نشان داد که مدارس، دیگر پناهگاه امنی نیستند و بسیاری از خشونت‌هایی که کودکان تجربه می‌کنند، در این محیط رخ می‌دهد. این مطالعه بر توجه به ایجاد مدارس امن، تغییر در انضباط دانش‌آموزان و شیوه‌های مدیریت برنامۀ درسی برای پرورش جامعۀ بدون جرم تاکید می‎کند. همچنین انکوبا و همکاران[39] (2019) در مطالعه‎‌ای تأثیر رفتار معلمان و والدین را بر رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان و ارتباط بین بدرفتاری و آزار با رفتارهای انحرافی اجتماعی را بررسی کرده‌اند. این مطالعه بیان می‎‌کند که خشونت و بدرفتاری، عوامل مهمی برای رفتارهای انحرافی اجتماعی در بین نوجوانان هستند. درواقع ارتباط مثبت درخور توجهی بین خشونت عاطفی معلمان، غفلت، خشونت عاطفی و فیزیکی والدین با رفتارهای خارج از قاعده و قانون‌شکنی نوجوانان وجود دارد. یافته‌های پژوهش بر نیاز به آگاه‌سازی والدین، معلمان و عموم مردم دربارۀ پیامدهای بالقوۀ نامطلوب مرتبط با خشونت و بدرفتاری بر رشد سالم کودکان و نوجوانان تأکید می‌کند.

از دیگر عواملی که می‎‌تواند بر شیوع رفتارهای خارج از قاعدۀ نوجوانان تأثیرگذار باشد، عوامل اجتماعی- سیاسی است. ‌به‌طوری‌که بیریس و فهر[40] (2024) بیان می‎‌کنند که انعطاف‌پذیری نوجوانان بزهکار تحت تأثیر پیچیده‌ای از عوامل فردی، خانوادگی و عوامل اجتماعی قرار دارد. اگرچه عوامل فردی مانند ویژگی‌های شخصیتی و روان‌شناختی و عوامل خانوادگی همچون سبک فرزندپروری و حمایت اجتماعی خانواده، نقش مهمی در شکل‌گیری رفتارهای انحرافی ایفا می‌کنند، اما عوامل اجتماعی نیز به‌عنوان محرک‌های قدرتمندی در این فرایند عمل می‌کنند. محیط اجتماعی که نوجوان در آن رشد می‌کند، ازجمله همسالان، مدرسه، محله و جامعه به‌طورکلی، می‌تواند به‌شدت بر رفتارهای وی تأثیرگذار باشد. همسالان بزهکار می‌توانند الگوهای رفتاری نامناسبی را به نوجوانان منتقل کنند و آنها را به سمت رفتارهای انحرافی سوق دهند. محیط‌های محروم و کم‌بهره نیز با ارائۀ فرصت‌های محدود برای رشد و پیشرفت، نوجوانان را در معرض خطر بیشتری برای ارتکاب جرم قرار می‌دهند. عدم دسترسی به امکانات آموزشی و تفریحی مناسب و ضعف نظارت اجتماعی نیز از دیگر عوامل اجتماعی مؤثر بر بروز رفتارهای انحرافی در نوجوانان محسوب می‌شوند. همچنین تجربیات بی‌عدالتی معرفتی، به‌ویژه برای دانش‌آموزان با پیشینۀ مهاجر می‌تواند نقش مهمی در شکل‌گیری رفتارهای انحرافی در نوجوانان ایفا کند. زمانی که معلمان، دانش‌آموزان با پیشینۀ مهاجر را با پیش‌داوری و باورهای منفی می‌نگرند، این دانش‌آموزان احساس طردشدگی و بی‌ارزشی می‌کنند. این احساسات منفی می‌تواند منجر به کاهش انگیزۀ تحصیلی، مشکلات رفتاری و ‌درنهایت، گرایش به رفتارهای خارج از قاعده شود(Wee et al., 2023) تراواتا و زمرمن[41] (2024) نیز ضمن تأکید بر نقش تبعیض بر بروز رفتارهای خارج از قاعده اشاره می‎‌کنند زمانی که دانش‌آموزی به طور مداوم با تبعیض و بی‌عدالتی ازسوی معلم خود روبه‌رو می‌شود، احساس بی‌ارزشی، خشم و ناامیدی در او تقویت می‌شود و این احساسات منفی به مرور زمان می‌توانند منجر به کاهش انگیزۀ تحصیلی و مشکلات رفتاری شود. همچنین، تبعیض معلمان به ایجاد محیط آموزشی منفی و خصمانه کمک می‎‌کند که در آن دانش‌آموزان احساس امنیت و تعلق خاطر نمی‌کنند و درنتیجه، احتمال بروز رفتارهای مخرب در آنها افزایش می‌یابد.

در مجموع پژوهش‎‌های متعددی در ارتباط با رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان، عوامل مؤثر بر آن و تأثیرات آنها مانند مطالعه‌های آنگراینی (2024)؛ بارسا و نبیسا1 (2023)؛ آنجلو و همکاران (2021) و ترایسی و اوموروگیوال (2017) و محمد و مصطفی^[42] (2015) انجام شده است که یافته‎‌های آنان در این مطالعه تحلیل و بررسی شده است.

در ایران نیز این نوع رفتار با عنوان رفتار انحرافی در پژوهش‌ها مطرح و مطالعاتی در این حوزه ویژۀ دانش‌آموزان انجام شده است که ازجمله می‌توان به پژوهش رحمانی فیروزجاه و همکاران (1395) اشاره کرد. این پژوهش رفتارهای انحرافی دانش‌آموزان را دختر بررسی جامعه‌شناختی کرده است و بیان می‎‌کند که بین پذیرش انحراف (برچسب)، اعتقادات دینی، ارتباط با افراد منحرف، تعلقات اجتماعی، مشارکت و پایگاه اقتصادی و اجتماعی والدین به‌عنوان متغیرهای مستفل و رفتارهای انحرافی دانش‌آموزان به‌عنوان متغیر وابسته رابطۀ معنی‌داری وجود دارد. رفتارهای انحرافی نزدیکان (همنشینان) فرد، پذیر انحراف (برچسب) به ترتیب بیشترین تأثیر را در بین متغیرهای مستقل بر رفتارهای انحرافی دانش‌آموزان داشته است. در پژوهشی دیگر علیوردی‌نیا و شهریاری (1396) با استفاده از نظریه‌های کلاسیک فشار و کنترل رفتار انحرافی دانشجویان را بررسی کردند و بیان نمودند که میان پسران و دختران ازلحاظ میزان وقوع رفتارهای انحرافی تفاوت معناداری وجود دارد؛ به‌طور‌ی‌که ارتکاب رفتارهای انحرافی در میان دانشجویان پسر بیشتر از دانشجویان دختر است. یافته‎‌های این مطالعه همچنین نشان می‌دهد که مدل مستخرج از متغیرهای مبتنی بر نظریه‌های کلاسیک فشار، بازدارندگی، پیوند اجتماعی و نظریة عمومی جرم به‌خوبی می‌تواند رفتارهای انحرافی دانشجویان را تبیین کند. درواقع، از یک‌سو، قرارگرفتن در معرض فشار ممکن است التزام به فعالیت‌های متداول، باور به قوانین، ارزیابی از خطرهای مجازات و خودکنترلی فرد را تحت تأثیر قرار دهد؛ ازسوی دیگر، ترس از مجازات‌ها، سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های متداول، باور به عادلانه‌بودن قوانین و خودکنترلی زیاد می‎‌توانند به اوضاعی منجر شود که افراد به‌جای انطباق با فشارهای ساختاری راهبردهای مقابله‌ای را انتخاب کنند. مطالعۀ دیگری توسط علیوردی‌نیا و ریسمانچی (1398) تأثیر بزهدیدگی سایبری و ستنی را بر رفتارهای انحرافی دانشجویان بررسی ‎و بیان می‎‌کند که بزهدیدگی (سایبری و سنتی) بر روی رفتار انحرافی بیرونی دانشجویان پسر تأثیر بیشتری دارد؛ ولی بزهدیدگی (سایبری و سنتی) بیشتر بر رفتار انحرافی درونی دانشجویان دختر مؤثر است. همچنین از بین دو نوع بزهدیدگی سایبری و سنتی، تأثیر بزهدیدگی سایبری بر روی رفتار انحرافی دانشجویان بیش از تأثیر بزهدیدگی سنتی است و حالات عاطفی منفی در دانشجویان تابعی مثبت از بزهدیدگی سایبری و سنتی است. ضرب استجابی و همکاران (1401) به بررسی آموزش سواد رسانه‌ای بر استفاده مشکل‌زا از اینترنت، رفتارهای انحرافی و روابط با همسالان در دانش‌آموزان پرداختند و نتایج پژوهش تفاوت معناداری بین میانگین نمرات استفاده مشکل‌زا از اینترنت، رفتارهای انحرافی و روابط با همسالان در پس آزمون و پیگیری نشان داد؛ بنابراین، آموزش سواد رسانه‌ای تأثیر چمشگیری بر استفادۀ مشکل‌زا از اینترنت، رفتارهای انحرافی و روابط با همسالان در نوجوانان دارد و می‌توان از آن به‌عنوان روش مؤثر و مفیدی برای کاهش مشکلات اجتماعی و تحصیلی دانش‌آموزان سود جست. حاجلو و همکاران (1399) در پژوهشی با هدف تعیین نقش حس عاملیت و ویژگی‌های انحرافی شخصیت در پیش‌بینی گرایش به اعتیاد در دانش‌آموزان مقطع متوسطه بیان کردند که گرایش به اعتیاد با مؤلفه‌های سادگی و بی‌اختیاری رابطۀ منفی و معنادار و با مؤلفه‌های ویژگی‌های انحرافی شخصیت، فقدان اعتماد، وابستگی و اعمال خصمانه رابطۀ مثبت و معنادار دارد و به‌طورکلی حس عاملیت و ویژگی‌های انحرافی شخصیت توانایی پیش‌بینی گرایش نوجوانان به اعتیاد را به‌صورت معناداری دارند.

روش‌شناسی تحقیق

در این پژوهش برای جمع‌آوری اطلاعات و داده‎‌ها و طراحی مدل رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان دورۀ متوسطه از روش فراترکیب نظریه‌ساز ‌براساس مدل هفت مرحله‌ای فینگلد- کانت[43] (2018) استفاده می‎‌‎‌شود.

گام اول: تنظیم پرسش‌های پژوهش: هدف از این پژوهش کیفی، طراحی مدلی است که رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان دورۀ متوسطه را توضیح می‌دهد. پرسش‌های پژوهش در بخش یافته‌ها آمده‌اند.

گام دوم: مرور ادبیات به شکل نظام‌مند: در این مرحله ازطریق 9 پایگاه داده شامل امرالد^[44]، ساینس دایرکت^[45]، اشپرینگر^[46]، تیلور اند فرانسیس^[47]، سیج^[48]، وایلی^[49]، گوگل اسکالر^[50] و مگ ایران، نورمگز، پرتال جامع علوم انسانی (ensani.ir) و پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی (SID) با استفاده از واژه‌های کلیدی فارسی و لاتین رفتار خارج از قاعده، رفتار انحرافی، انحراف از قوانینDeviant / deviated / deviating behavior/ behavior  بعلاوه کلمۀ هدایت‌کننده دانش‌آموزان متوسطه، دبیرستانی، Secondary schoo, High School students با هریک از این واژه‌ها به جست‌وجوی پژوهش‌های مرتبط پرداخته شد. سپس تمامی پژوهش‌ها ‌براساس ارتباط عنوان مقاله با واژه‌های کلیدی در یک فایل صفحه گسترده جمع‌آوری شدند.

گام سوم: انتخاب متون مناسب: پژوهشگران پس از جمع‌آوری منابع متعدد از پایگاه‌های اطلاعاتی مختلف، در هر بررسی ‌براساس ملاک‌های غربالگری، تعدادی از منابع را حذف نمودند و گسترۀ شمول منابع برای بررسی نهایی محدود شد. فرایند بازبینی به این صورت انجام گرفت که پژوهشگران در مرحلۀ اول عنوان مقالات را مرور کردند و ‌براساس آن از تعداد 177 مطالعه، 32 مقاله حذف شد. از بین مقالات باقی‌مانده چکیده‌ها بررسی شد و در این مرحله نیز 27 مقاله نامرتبط حذف گردید. سپس مقالات باقی‌مانده ‌براساس محتوا مطالعه و 118 مقاله برای تحلیل نهایی انتخاب شدند.

گام چهارم: استخراج اطلاعات: پژوهشگر در این بخش با مطالعۀ چندین بارۀ مقالات منتخب و نهایی‌شده به دنبال دستیابی به مضامین و مفاهیم درون محتواهایی ضمنی هر پژوهش بود. مقاله‌ها ‌براساس مرجع مربوط به هر مقاله شامل نام و نام خانوادگی محقق یا محققان، سال انتشار و یافته‌های آن طبقه‌بندی شدند. مطالب هدفمند از مباحث کیفی استخراج شدند.

گام پنجم: تجزیه‌وتحلیل و ترکیب یافته‌های کیفی: داده‎‌های به‌دست‌آمده درخصوص رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان در نظام آموزش‌و‌پرورش، با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی با هدف احصای کدهای باز^[51]، محوری^[52] و گزینشی^[53] مربوط به رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان در نظام آموزش‌و‌پرورش استخراج شد. این داده‎‌ها با تکنیک‎‌ دسته‎‌بندی^[54] یافته‎‌ها، تکنیک کمّی فراچکیده‎‌نویسی^[55] و ‌درنهایت با تکنیک طبقه‎‌بندی یافته‎‌ها، مدنظر سندلوفسکی و باروسو[56] (2007) تجزیه‌وتحلیل شدند. در دسته‎‌بندی، ایده‎‌ها یا موضوع‎‌های مدنظرِ فراترکیب در حوزۀ رفتارهای خارج از قاعده، شناسایی و استخراج شدند و در دسته‎‌های مشخصی قرار گرفتند. در کنار تکنیک دسته‎‌بندی، فراچکیده‎‌نویسی نیز، فرایند استخراج، مجزاسازی، ویرایش، گروه‎‌بندی و ‌درنهایت خلاصه‎‌سازی یافته‎‌های متنی مربوط به رفتارهای خارج از قاعده، برای رسیدنِ تیم پژوهشی به نوعی اجماع قبل از مرحلۀ نهایی فراترکیب بود که به تیم کمک کرد تا بر مشابهت‎‌ها، تفاوت‎‌ها، شدت، پراکندگی در جنسیت، تعداد مشارکت‎‌کنندگان، کشورِ انجام مطالعه و روش‎‌شناسی پژوهش‎‌ها متمرکز شوند (Sandelowski & Barroso, 2003). در طبقه‎‌بندی هم، ارتباطاتِ سلسله‌مراتبیِ یافته‎‌ها در هر دسته رفتارها مشخص شدند. طی مرحلۀ ترکیب، پژوهشگران این فرصت را دارند تا نقاط قوت و ضعف و همچنین سهم^[57] هر مطالعه در حوزۀ مدنظر را منتقدانه تفسیر کنند و با ارائۀ پیشنهادهای جایگزین، حوزۀ جدیدی را بازطراحی کنند (Bondas & Hall, 2007). پاترسون و همکاران^[58] (2001) ترکیب یافته‎‌ها را به‌عنوان فرایند غیرخطی تفکر، تفسیر، خلق، نظریه‎‌پردازی و بازخورد معرفی می‎‌کنند. این گام منجر به ایجاد مدل رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان در نظام آموزش‌و‌پرورش شد.

گام ششم: کنترل کیفیت: در این بخش محقق به دنبال بررسی این است که «آیا یافته‌های مرتبط با رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان دورۀ متوسطه دارای اعتبار مناسب هستند؟» و با بازگشتن به گام‌های قبل به دنبال اطمینان پیداکردن از یافته‌های خود برمی‌آید. در سرتاسر تحقیق تلاش خواهد شد تا برای هریک از گام‌ها و اقدامات اتخاذشده توضیحات و توصیفات روشن و واضحی ارائه شود. همچنین راهبردهای جست‌وجوی منابع در اشکال مختلف به کار گرفته خواهد شد، تا بتوان به تمامی آنها دسترسی پیدا کرد.

گام هفتم: ارائۀ یافته‌ها: پس از تحلیل داده‎‌های کیفی و استخراج مؤلفه‌های مدل رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان دورۀ متوسطه در قالب کدهای باز، کدهای محوری و گزینشی مدل متناسب با آن طراحی شدند.

اعتباریابی داده‎‌ها: در پژوهش حاضر برای اعتباریابی یافته‌های پژوهش اقدامات زیر انجام شد:

1. اعتبار توصیفی این یافته‌ها ازطریق مشورت با کتابدار مرجع، جست‌وجوی مستقل منابع حداقل توسط دو بازنگر و جلسه‌های هفتگی تیم پژوهشی به‌منظور بحث دربارۀ نتایج جست‌وجوها و شکل‌دهی و اصلاح راهبردهای جست‌وجوی منابع تأیید شد.
2. اعتبار تفسیری این یافته‌ها ازطریق جلسه‌های هفتگی تیم پژوهشی به‌منظور بحث دربارۀ نتایج ارزیابی‌ها تأیید شد.
3. اعتبار پراگماتیک یا کاربردی این یافته‌ها ازطریق مستند‌سازی از تمام فرایندها، رویه‌ها، تغییرات در روند کار و نتایج و برگزاری نشست‌های تیمی تفکر با صدای بلند تأیید شد.

ارائۀ یافته‌ها

پیشایندهای رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان در نظام آموزش‌و‌پرورش چیست؟

براساس یافته‎‌های پژوهشی حاصل از تحلیل و کدگذاری داده‎‌ها، پیشایندهای رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان در نظام آموزش‌و‌پرورش در قالب 48 کد باز و 5 کد محوری عوامل فردی، خانوادگی، آموزشی، سیاسی- اجتماعی و مبتنی بر فناوری قابل طرح است که در ادامه در قالب جدول 1 تشریح شده‌اند.

جدول 1- پیشایندهای رفتارهای خارج از قاعده

Table 1- Antecedents of Deviant Behavior

خصایص خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان در نظام آموزش‌و‌پرورش چیست؟

باتوجه‌به تحلیل داده‎‌های به‌دست‌آمده، مؤلفه‌های شناسایی‌شده درخصوص خصایص خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان به احساسات زهرآگین، رفتارهای مخربانه، رفتارهای آسی‌ زننده بین فردی، رفتارهای خارج از قاعدۀ مبتنی بر وب و رفتارهای غیرقانونی به‌عنوان کدهای باز قابل تقسیم‌بندی است. این خصایص در قالب جدول 2 بیان شده است.

جدول 2- خصایص خارج از قاعده

Table 2- Non-Normative Characteristics

پیامدهای رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان در نظام آموزش‌و‌پرورش چیست؟

براساس فرایند کدگذاری داده‌های به‌دست‌آمده، کدهای باز و محوری پیامدهای رفتارهای خارج از قاعده استخراج و در قالب جدول 3 ارائه شده است. براین اساس پیامد رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان به 1 کد محوری و 4 کد باز پیامدهای ویژۀ معلم، پیامدهای ویژۀ خانوادۀ دانش‌آموزان، پیامدهای ویژۀ دانش‌آموزان و پیامدهای ویژۀ مدرسه قابل طبقه‌بندی است که درمجموع 17 کد باز را به خود اختصاص داده است.

جدول 3- پیامدهای رفتارهای خارج از قاعده

Table 3- Consequences of Deviant behavior

چه رابطه‌ای بین فرایندها، پیشایندها و پیامدهای رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان در نظام آموزش‌و‌پرورش وجود دارد؟

مدل روابط رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان در قالب شکل 1 ارائه شده است. مطابق با شکل، ارتباط پیشایندها، فرایندها و پیامدها با پدیده محوری رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان مشخص شده است. در این ارتباط نشان داده شده است که علل و پیشایندهای رفتار‌های خارج از قاعده در بین دانش‌آموزان در ارتباط متقابل و تعامل فرد با دنیای اطراف خود و محیط اجتماعی است. این ارتباطات می‎‌تواند در محیط واقعی و محیط مجازی برقرار باشد. در پژوهش حاضر علل اصلی رفتارهای خارج از قاعده شامل عوامل فردی، خانوادگی، آموزشی، سیاسی- اجتماعی و ‌درنهایت عوامل مبتنی بر فناوری طبقه‌بندی شد.

علل فردی که منجر به بروز رفتارهای خارج از قاعده در دانش‌آموزان می‎‌شود، ناظر بر علل شناختی، روان‌شناختی و فیزیولوژیکی ‎است. فقدان درک صحیح از درست و غلط و ناتوانی در درک و پاسخ به احساسات و انگیزه‌های دیگران می‌تواند منجر به تصمیم گیری‌های ضعیف و رفتارهای غیراخلاقی در دانش‌آموزان شود و ازآنجایی‌که دوران نوجوانی با بحران بلوغ همراه است، دانش‌آموزان ممکن است یاد بگیرند که رفتارهای انحرافی راهی برای جلب توجه یا قدرت هستند. از سوی دیگر با تأیید رفتارهای خارج از قاعده توسط همسالان، نوجوانان ممکن است هویت خود را ‌براساس نظرات دیگران یا گروه‌های همسالان بنا کنند که این امر رفتارهایی مانند مصرف مواد مخدر، فعالیت‌های جنسی پرخطر یا عضویت در گروه‎‌ها یا فرقه‎‌های انحرافی را منجر می‎‌شود. اضافه بر این احساس ناامیدی از آینده و کنترل‌نکردن زندگی خود باعث می‎‌شود نوجوانان احساس کنند که هیچ شانسی برای موفقیت در زندگی ندارند؛ بنابراین، ممکن است درگیر رفتارهایی شوند که آنها را در معرض خطر قرار می‌دهد. همچنین یکی از اولین و مهم‎‌ترین محیط‎‌هایی که پایه‌گذار شخصیت اصلی نوجوانان است، محیط خانواده ‎است. خانواده اولین عامل اجتماعی و آموزشی است که کودک با آن روبه‌رو می‌شود و ارزش‌های اساسی، کلیشه‌های رفتاری و هنجارها را در دانش‌آموز تلقین می‌کند و حوزۀ عاطفی روان وی را شکل می‎‌دهد. رفتار و خصیصه‎‌های خانوادگی که نوجوان با آن بزرگ می‌شود، می‌تواند از دو طریق مثبت و منفی بر او تأثیر بگذارد. از طرف دیگر گروه همسالان نیز که در دوران نوجوانی، فرد خود را با آنها شناسایی می‌کند و فشار آنها باعث می‎‌شود تا نوجوان برای تغییر نگرش‌ها، ارزش‌ها یا رفتار خود به‌منظور انطباق با هنجارهای گروه اقدام کند. ‌به‌طوری‌که بیشتر دانش‌آموزان به دلیل تأثیر همسالان اشتباه خود در مدرسه دچار رفتارهای خارج از قاعده می‌شوند (Onyejiaku, 2010). عوامل اجتماعی و سیاسی همچون بی‌قانونی و هرج‌ومرج یکی از مشکلات مبرمی است که دانش‌آموزان را مستعد رفتارهای خارج از قاعده می‌کند؛ برای مثال، همان‌طور که جامعه رشد کرده و ماهیت پیچیده‎‌ای پیدا می‌کند، عوامل اجتماعی نیز باعث ایجاد رفتار خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان می‌شود (Agi, 2016)؛ علاوه‌براین، فناوری و نحوه و کیفیت دسترسی به آن دانش‌آموزان را درگیر رفتارهای غیراخلاقی می‌کند. کوهن[59] (2002) در همین راستا استدلال می‌کند که رسانه‌ها در ایجاد وحشت اخلاقی دخالت دارند و مک کویل[60] (2003) در دیدگاه خود ادعا کرد که اینترنت به آخرین وسیله‌ برای برانگیختن «هراس اخلاقی» بدل شده است که به‌راحتی می‌تواند محتوای جنسی صریح (و سایر موارد نامطلوب) را برای نوجوانان عرضه کند.

خصایص خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان با تأثیر از عوامل ذکرشده در طیفی از رفتارهای کوچک تا جرائم در مقیاس بزرگ مغایر با نظم و ارزش‎‌های اخلاقی و اجتماعی پدیدار می‌شوند. به موازات آن، این خصایص به‌صورت اعتراض به اقدامات یا دستورالعمل‌های خاصی است که در اعمال، کلمات یا احساسات بیان می‌شود که در محیط خانواده، محیط مدرسه و در ارتباط با همسالان بروز پیدا می‎‌کند.

پیامدهای رفتار خارج از قاعده که ناظر بر پیامدهای مدرسه‌محور است، می‎‌تواند در ارتباط معلم، دانش‌آموز، خانوادۀ وی و همچنین محیط مدرسه قابل طرح باشد که علاوه بر تأثیرات درونی کل فرایند آموزش و یادگیری دانش‌آموز را با بحران روبه‌رو کند. دانش‌آموزان دارای رفتار خارج از قاعده، اغلب معلمان، مسئولان مدرسه و حتی والدین خود را در خانه تهدید می‌کنند، اغتشاشات را در محیط مدرسه به وجود آورده و باعث تخریب اموال مدارس می‌شوند.

شکل 1- مدل رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان در نظام آموزش‌و‌پرورش

Figure 1: Model of deviant behaviors of students in the educational system

بحث و نتیجه‌

این پژوهش با هدف بررسی رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان در نظام آموزش‌و‌پرورش انجام شد. مدل مطالعه مبتنی بر روابط بین پیشایندها، فرایند و پیامدهای رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان بود که ناظر بر رفتارهای محیط واقعی و محیط مجازی طراحی شد. به‌طورکلی و براساس یافته‌های مطالعه، رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان نتیجۀ تداخل پیچیدۀ عوامل متعددی در سطوح فردی، خانوادگی، آموزشی، اجتماعی و فناورانه است. این عوامل در مطالعۀ اوپیو و همکاران (2019) نیز تأیید شده است که عوامل آسیب‌زای دوران کودکی و نوجوانی را در پنج عامل اصلی خانواده، مدرسه، همسالان، جامعه و رسانه بررسی کرده‎‌اند. هریک از این عوامل به تنهایی یا در تعامل با یکدیگر می‌توانند بر بروز و تداوم رفتارهای خارج از قاعده تأثیرگذار باشند.

عوامل فردی به‌عنوان اولین مؤلفۀ تأثیرگذار بر بروز رفتارهای خارج از قاعده شناخته می‎‌شوند. درواقع، این عوامل به طور پیچیده‌ای با هم در ارتباط هستند و بر یکدیگر اثر می‎‌گذارند. حسین[61] (2023) بیان می‎‌کند زمانی که فرد قوانین اخلاقی روشنی برای خود تعریف نکرده باشد، راحت‌تر به سمت رفتارهای انحرافی کشیده می‌شود. تقویت این رفتارها، چه از سوی محیط اطراف و چه از سوی خود فرد، باعث می‌شود این الگوهای رفتاری تثبیت شوند و به‌عنوان هنجارهای جدید در نظر گرفته شوند. همچنین افرادی که تصویری نادرست و منفی از خود دارند، معمولاً نسبت‌به آینده نیز دیدگاه منفی داشته و بنا بر دیدگاه محمود و الفهداوی[62] (2023) این نگرش منفی، انگیزه برای تغییر و بهبود را کاهش می‌دهد و فرد را به سمت ناامیدی و یأس پیش می‎‌برد. درماندگی اکتسابی نیز باعث می‎‌‎‌شود دانش‌آموز نتواند بر شرایط زندگی خود کنترلی داشته باشد و این حالت، باعث می‌شود وی مسئولیت‌پذیری خود را از دست دهد و قوانین اخلاقی را نادیده بگیرد. همچنین بنا بر نظر ژنگ و همکاران[63] (2024) انزوای اجتماعی دانش‌آموزان در نتیجۀ هوش اجتماعی پایین، برقراری ارتباط و درک احساسات با دیگران را دچار مشکل می‌کند و احساس تنهایی، افسردگی و اضطراب را در آنها افزایش می‌دهد. از سوی دیگر مطالعات‌ هاندوکو و همکاران[64] (2024)، سوبچیک[65] (2024) و ژاوو و همکاران (2022) بیان می‎کند که افراد با عزت نفس و احساس خودکارآمدی ضعیف به دلیل احساس بی‌معنایی و بی‌هدفی در زندگی برای فرار از واقعیت و احساسات منفی خود به رؤیاپردازی افراطی می‎‌پردازند. آکرز و فلکسون (2022)، لی و واسونی[66] (2021) و خطاک و ابوخیط[67] (2024) هم خودکنترلی را عامل کلیدی در پیش‌بینی رفتارهای انحرافی می‎‌دانند و بیان می‎‌کنند نوجوانانی که خودکنترلی کمتری دارند، بیشتر احتمال دارد که در فعالیت‌های بزهکارانه شرکت کنند. علل بیولوژیکی در ویژگی‌های فیزیولوژیکی نوجوان، یعنی ناتوانی‌های آنها بیان می‌شود. درخصوص این عوامل، باتوجه‌به نتایج مطالعات نوریمن و همکاران (2024) و لاچه و همکاران (2024) این عوامل به تنهایی باعث بروز رفتارهای خارج از قاعده نیستند و با فاکتورهای روان‌شناختی و سایر عوامل در ارتباط ‎هستند. 

عوامل خانوادگی نیز به‌صورت ترکیبی و تعاملی بر رشد روانی و اجتماعی کودکان و نوجوانان تأثیرگذار هستند. این عوامل می‌توانند منجر به ایجاد احساس ناامنی، عزت نفس کم، مشکلات رفتاری، اختلالات روانی و حتی آسیب‌های جسمی در دانش‌آموزان شوند. ژو[68] (2021)، یانگ و ژیانگ[69] (2023) و بوریاک و همکاران[70] (2023) در مطالعات خود تحلیل می‎کنند که والدین به طور مستقیم و غیرمستقیم بر رفتارهای انحرافی نوجوانان تأثیر می‌گذارند. شیوه‌های فرزندپروری والدین و ساختار خانواده به طور مستقیم عامل بروز رفتار انحرافی است و نظارت، حمایت و تنبیه‌های منظم برای تربیت صحیح آنان ضروری است؛ ‌به‌طوری‌که فقدان این عوامل احتمال روی‌آوردن نوجوانان را به رفتارهای انحرافی افزایش دهد. والدین همچنین به طور مستقیم بر ساختار خانواده تأثیر می‌گذارند. طلاق و تشکیل خانواده‌های تک‌والدی می‌تواند منجر به کاهش نظارت والدین و وابستگی نوجوانان به آنها شود و درنتیجه، رفتارهای خارج از قاعده افزایش پیدا کند. زندگی در خانواده‌های تک‌والدی نیز کنترل اجتماعی را کاهش و احتمال بروز رفتارهای انحرافی را افزایش می‌دهد. از سوی دیگر والدین به طور غیرمستقیم ازطریق تأثیرگذاری بر جامعه نیز بر رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان اثرگذار هستند. زمانی که جوامع با تعداد زیادی از خانواده‌های تک‌والدی روبه‌رو است، ممکن است فرصت‌های بیشتری برای بروز این گونه رفتارها فراهم شود. مدرسه به‌عنوان نظام اجتماعی خرد بخشی از جامعۀ نوجوان است و ارزش‌های آموخته‌شده در خانه باید با ارزش‌های مدرسه هماهنگ باشد. عدم انتقال ارزش‌های مناسب می‌تواند به کاهش علاقۀ نوجوانان به مدرسه و افت تحصیلی منجر شود؛ درنتیجه، نوجوانان ممکن است به گروه‌های همسالان انحرافی گرایش پیدا کنند و تحت تأثیر رفتارهای آنها قرار بگیرند. بنابر دیدگاه این نویسندگان نظریه‌های کنترل اجتماعی و بی‌نظمی اجتماعی نیز ارتباط بین ضعف پیوندهای خانوادگی و اجتماعی و افزایش رفتارهای خارج از قاعده را توضیح می‌دهند، ‌به‌طوری‌که کاهش کنترل شخصی و افزایش بی‌نظمی اجتماعی از پیامدهای ضعف این پیوندها است. سلام (2021) نیز تأکید می‎‌کند که یک ویژگی معمول رفتار خارج از قاعده در نوجوانان وابستگی ناسالم به مادر است. مادر حتی زمانی که خشونتی را علیه کودک انجام می‎‌دهد، به‌عنوان یک الگوی ایدئال درک می‌شود؛ بنابراین، این رفتار اعتیادآور نیز می‌تواند به‌صورت رفتاری خارج از قاعده بروز کند. این رفتار با وابستگی‌های ناسالم از انواع مختلف مشخص می‌شود که در سطوح فیزیولوژیکی و نیز روان‌شناختی آشکار می‎شود. افراد وابسته اغلب تحمل تنهایی را ندارند و بنابراین در برابر تأثیرات خارجی آسیب‌پذیر هستند؛ علاوه‌براین، والدین با مشکلات مالی مسئول رفتارهای غیرقابل قبول دانش‌آموزان مانند دزدی هستند. درواقع بسیاری از دانش‌آموزان گاهی اوقات به دلیل فقر و کمبودهای مالی، شرایط نامناسبی برای زندگی دارند که این امر فرار از خانه و یا امرار معاش‌های نامتعارف را در دانش‌آموزان منجر می‎‌شود (2024 Wu et al.,).

عوامل مختلف محیط مدرسه و روابط اجتماعی دانش‌آموزان نیز می‌تواند بر رفتارهای خارج از قاعدۀ آنها تأثیرگذار باشد. گائو و همکاران (2022) و بومن (2019) بیان می‎‌کنند که گروه همسالان به گروهی اطلاق می‌شود که فرد خود را با آن شناسایی می‌کند. فشار همسالان به تأثیری گفته می‌شود که یک گروه همسال برای تشویق فرد به تغییر نگرش‌ها، ارزش‌ها یا رفتارهای خود به‌منظور انطباق با هنجارهای گروهی بر او وارد می‌کند. این عامل به عنوان یکی از عوامل تخریب نوجوانان شناخته شده است. اکثر دانش‌آموزان به دلیل تأثیر همسالان نادرست خود، رفتارهای خارج از قاعده در مدرسه دارند. همچنین همسالان و تقویت همسالان تأثیر زیادی بر تمایل افراد به مشارکت در فعالیت‌های جنسی سایبری منحرف دارند (Klein & Cooper 2019). در رابطه با عامل مدرسه، یافته‌های مطالعه نشان داد که قوانین و مقررات سختگیرانۀ مدرسه، محیط نامناسب مدرسه، کمبود فعالیت‌های فوق ‌برنامه، تدریس ضعیف برخی معلمان، تأخیر و غیبت معلمان و کلاس‌های درس شلوغ مسئول رفتار خارج از قاعده در بین دانش‌آموزان مدارس هستند. این یافته با مطالعۀ انجام‌شده توسط اسنپ و همکاران[71] (2022) مطابقت دارد که دریافتند عامل مبتنی بر مدرسه مسئول رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان است؛ عواملی مانند تأخیر و غیبت معلمان در کلاس، کلاس‌های درس شلوغ، محیط نامناسب مدرسه، قوانین و مقررات غیرقابل اجرا در مدرسه، تدریس ضعیف و رهبری ضعیف مدیران مدرسه. دونات و همکاران[72] (2018)، شانگ و بیکر[73] (2017) نیز تأکید دارند که محیط نامناسب مدرسه که با کمبود شدید امکانات آموزشی، بازی و ورزش روبه‌رو است، باعث ناآرامی و فلج‌شدن فعالیت‌های آموزشی و منجر به رفتارهای غیرقابل قبول دانش‌آموزان در مدرسه می‌شود. نتایج مطالعۀ اپیو و همکاران (2019) نیز بیان کرد که قوانین غیرواقعی مدرسه باعث بی‌نظمی می‌شود و نتیجه گرفتند که قوانین و مقررات برای هدایت و کنترل فعالیت‌های مدرسه در نظر گرفته شده‌اند؛ اما زمانی که بیش‌ازحد شوند و غیرقابل اجرا باشند، تمایل به ایجاد رفتار نادرست دارند. همچنین اذیت و آزار در مدارس ابتدایی، علاوه‌بر ایجاد یک محیط ناامن، به طور چشمگیری بر عملکرد تحصیلی و سلامت روان دانش‌آموزان تأثیر منفی می‌گذارد. قربانیان اذیت و آزار بیشتر دچار کاهش اعتمادبه‌نفس، اضطراب، افسردگی و مشکلات تمرکز می‌شوند که ‌درنهایت منجر به کاهش انگیزه برای یادگیری و عملکرد ضعیف‌تر در مدرسه می‌شود (2023 Permatasari et al.,)؛ علاوه‌براین، مطالعۀ حاضر نشان داد که عادات مطالعۀ ضعیف، بی‌قراری دانش‌آموزان، رهبری ضعیف برخی از مدیران مدارس، بی‌ثباتی عاطفی و عملکرد ضعیف تحصیلی مسئول رفتار انحرافی دانش‌آموزان است.

در رابطه با عامل اجتماعی و فناورانه، یافته‌های پژوهش نشان داد که نظام ارزشی ضعیف، بی‌عدالتی در جامعه و رسانه‌های جمعی ناسالم به رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان دامن می‌زند. این یافته با مطالعۀ دیردن و اسپکتورا[74] (2023) مطابقت دارد که بیان می‎‌کند انفجار پویای سیستم رسانه‌ای ازطریق فیس‌بوک، توییتر، لینکدین، واتس‌اپ، ایمو، یوتیوب، تلویزیون، رادیو، مجلات و روزنامه‌ها در القای اعمال خارج از قاعده در بین دانش‌آموزان در مدرسه نقش داشته است. امروزه، بیشتر دانش‌آموزان زمان زیادی را در رسانه‌های اجتماعی سپری می‌کنند که قطعاً تأثیر منفی بر زندگی آنها دارد. این یافته‎‌ها، نتایج پژوهش اوکوباتا و پایونین[75] (2023) را تأیید می‎کند که بیان می‎‌کنند برخی از برنامه‌هایی که از رادیو و تلویزیون پخش می‌شوند، معمولاً خشونت و پورنوگرافی را در بین دانش‌آموزان ترویج می‌دهد و رسانه‌های جمعی ناسالم مسئول رفتارهای نافرمانی دانش‌آموزان در مدارس متوسطه است. درواقع تماس نوجوانان با برنامه‌های نامناسب تلویزیونی، مجلات غیراخلاقی و همچنین فیلم‌ها و مطالب پورنوگرافیک باعث درگیرشدن دانش‌آموزان در رفتارهای غیراخلاقی می‌شود. این امر همچنین به افزایش سطح رفتارهای انحرافی در مدارس امروزی کمک کرده است. به همین دلیل امام و عثمان[76] (2023) استدلال می‌کنند که رسانه‌ها در ایجاد وحشت اخلاقی نقش دارند. به گفتۀ آنان، وحشت اخلاقی شامل اغراق در میزان و اهمیت یک مشکل اجتماعی است. جییلی (2024) نیز ادعا می‎‌کند که اینترنت به آخرین رسانه‌ای تبدیل شده است که به‌راحتی می‌تواند محتوای جنسی صریح (و سایر مطالب نامطلوب) را وارد خانه کند و به‌راحتی برای کودکان قابل دسترس است و باعث ایجاد «نابسامانی اخلاقی» می‎‌شود. سوسانتو[77] (2023) نیز اثرات رسانه‌های جمعی ناسالم بر رشد شخصیت نوجوانان را بیشتر از تأثیرات مثبت آنها می‎‌داند، ‌به‌طوری‌که دانش‌آموزان را در سازگاری با نیازهای شخصی، حرفه‌ای، اجتماعی و آموزشی با مشکل مواجه می‎‌کند.

همان‌طور که بیان شد رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان، مجموعه‌ای پیچیده از عوامل فردی، اجتماعی و محیطی است که می‌تواند بر عملکرد تحصیلی، روابط بین فردی و سلامت روان دانش‌آموز، مدرسه و جامعه تأثیر بگذارد. این رفتارها بیشتر نشانه‌ای از نیازهای برآورده‌نشده، مشکلات روانی، فشارهای اجتماعی یا حتی مشکلات خانوادگی است. در این مطالعه این رفتارها در قالب انواع احساسات زهرآگین، رفتارهای مخربانۀ خارج از قواعد مدرسه، رفتارهای آسیب‌زنندۀ بین فردی خارج از قواعد مدرسه، رفتارهای خارج از قاعده مبتنی بر وب و رفتارهای غیرقانونی دسته‌بندی شدند؛ برای نمونه آنگراینی[78] (2024)، کلین و کوپر (2019) و هلال و همکاران (2024) رفتارهای خارج از قاعده در مدارس را شامل تقلب در امتحان، فرار از مدرسه، زورگویی، تأخیر در مدرسه، سرقت، سوء مصرف مواد مخدر، فرقه‌گرایی، جرائم جنسی و غیبت از مدرسه می‎‌دانند. در رابطه با تأثیر رسانه بر ایجاد رفتارهای خارج از قاعده، کبیری و همکاران (2020)، یانگ و همکاران[79] (2021) و ژنگ و همکاران (2020) بیان می‎‌کنند که رسانه‌های اجتماعی تأثیر زیادی بر رفتارهای جنسی ، خشونت، سوء مصرف مواد مخدر و الکل، آزار و اذیت و قلدری سایبری دارد.

از سویی دیگر، رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان مجموعه‌ای از اقدامات غیرموجه و مخالف با قوانین و هنجارهای اجتماعی و مدرسه‌ای است که می‌تواند پیامدهای گسترده‌ای برای دانش‌آموز، خانواده، معلم و مدرسه داشته باشد. یافته‎‌های این مطالعه نشان داد که رفتارهای نامناسب دانش‌آموزان می‌تواند باعث کاهش احترام دانش‌آموزان به معلم و درنتیجه، تضعیف جایگاه و اقتدار وی شود و این رفتارها به ایجاد فاصله و سوءتفاهم بین معلم و دانش‌آموز منجر گردد، ‌به‌طوری‌که روابط صمیمانه و مؤثر آموزشی را مختل کند. از سوی دیگر رفتارهای خشونت‌آمیز یا تهدیدآمیز دانش‌آموزان می‌تواند محیط آموزشی را برای معلمان ناامن کند و احساس امنیت شغلی آنها را کاهش دهد. در محیط خانواده نیز رفتارهای نامناسب دانش‌آموزان می‌تواند به روابط عاطفی بین والدین و فرزند آسیب زند و باعث ایجاد تنش و اختلاف در خانواده شود، ‌به‌طوری‌که در برخی موارد خشونت‌های خانوادگی را علیه خود دانش‌آموز نیز افزایش خواهد داد. در محیط مدرسه تمرکز بر رفتارهای نامناسب، کاهش تمرکز بر درس و افت تحصیلی و ترک تحصیل یا اخراج دانش‌آموز را از مدرسه منجر می‎‌شود. دانش‌آموزان با طیف اختلالات ADHD نیز مشکلات تحصیلی یا اجتماعی دارند که خود باعث کاهش اعتمادبه‌نفس آنان و عامل بروز رفتارهای خارج از قاعده در محیط مدرسه می‎‌شود (Fox et al., 2021). طرد همسالان به دلیل رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش آموز باعث انزواطلبی و گوشه‌گیری وی شود و تجربه‌های منفی در مدرسه به دلیل رفتارهای نامناسب، می‌تواند باعث بیزاری دانش‌آموز از محیط مدرسه گردد. دانش‌آموزان دارای رفتارهای خارج از قاعده چون الگوهای اخلاقی و رفتاری مناسبی برای تبعیت ندارند و از سوی دیگر در محیط‌های نابسامان رشد می‎‌کنند و نمی‎‌توانند ارزش‎‌های مدرسه را با ارزش‌های خانواده و جامعه تطبیق دهند، قوانین اجتماعی مدرسه را زیر پا می‌گذارند و به دلیل سرپیچی از قوانین و مقررات توسط مدرسه و جامعه طرد می شوند. در همین راستا ایوبی[80] (2020)، ابوریساد[81] (2023) و بیرانساو و همکاران[82] (2023) در مطالعۀ خود بیان نمودند که انحراف دانش‌آموزان منجر به بی‌اعتمادی می‌شود. زمانی که معلمان و دانش‌آموزان در محیط مدرسه آنچه را که انتظار دارند اتفاق بیفتد دریافت نمی‌کنند، اعتماد را از بین می‌رود و این امر منجر به سوء ظنی می‌شود که در سراسر محیط آموزشی گسترش می‌یابد. اگر رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان اصلاح نشود، سایر دانش‌آموزان نیز به انجام رفتار نادرست تشویق می‎‌شوند؛ علاوه‌براین، درصورت بی‌توجهی مدرسه و معلمان به رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان، این افراد تمامی انرژی و وقت خود را به فعالیت‌هایی اختصاص می‎‌دهند که ممکن است مفید نباشد. رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان مانند فحشا، سوء مصرف مواد مخدر و اعتراضات، زمان ارزشمندی از معلمان و کادر مدرسه را صرف خود خواهد کرد که می‌توانست این زمان برای رسیدگی به مسائل جدی‌تر استفاده شود. ‌درنهایت، رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان ممکن است به حبس منجر شود که ممکن است یک پیامد دائمی برای فرد انحرافی باشد.

بنابراین، باتوجه‌به اینکه رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان پیامدهای گسترده و مخربی برای همۀ افراد درگیر در محیط آموزشی دارد، برای مقابله با این مشکل نیاز به همکاری همه‌جانبۀ خانواده، مدرسه و جامعه است. اوپیو و همکاران (2019) بیان می‎‌کنند که بیشتر رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان در محیط مدرسه روی می‎‌دهد و پیامدهایی را متوجه محیط مدرسه می‎کند؛ بنابراین، پیشگیری از وقوع رفتارهای انحرافی بسیار مهم‌تر از مقابله با آن پس از وقوع است و باید اقدامات پیشگیرانه‌ای در مدارس، خانواده‌ها و جامعه انجام شود. همچنین قوانین و مقررات موجود باید به گونه‌ای اصلاح شوند که بتوانند با چالش‌های جدید مقابله و از نوجوانان در برابر آسیب‌ها محافظت کنند؛ بنابراین، لازم است برای مقابله با این مشکل، بین بخش‌های مختلف مانند آموزش‌و‌پرورش، بهداشت، نهادهای قضایی و سازمان‌های مردم‌نهاد همکاری صورت گیرد (Ibragimov & Mulyukov, 2022). این مطالعه درخصوص پیشگیری از این نوع رفتارها توصیه‎‌هایی را ارائه می‎کند.

در سطح جامعه باتوجه‌به اینکه ازنظر رودگر[83] (2008) تغییرات در ساختار صنعتی و اجتماعی، قطبی‌شدن و نابرابری اجتماعی و نقش تغییریافتۀ دولت به‌عنوان یکی از زمینه‌های بروز انحرافات در جامعه است ( 2008،Rodger)، رفع نابرابری‌های اجتماعی، آموزش و درونی‌سازی قوانین و هنجارهای اجتماعی و جامعه‌پذیری نوجوانان توسط نهادهای دولتی و سیاست‌گذار ازجمله راهکارهایی است که در زمینۀ اجتماعی و سیاسی ارائه می‎شود؛ بنابراین، تعیین هنجارهای اجتماعی یکی از این اقدامات مؤثر است. این امر می‌تواند ازطریق رسانه‌های جمعی و همچنین ازطریق سیستم آموزش اجتماعی انجام شود و آگاهی نوجوان و کمک به جذب هنجارهای اخلاقی رفتاری متناسب با رفتار جامعه را توسعه و آموزش خواهد داد (2018 Hanimoglu,). ‌هاکی[84] (2024) نیز معتقد است که دولت، جامعه و نظام آموزشی می‎‌توانند نقش اساسی در راستای توسعۀ اخلاقی نسل جوان ایفا کنند و دولت‎‌ها به‌عنوان نهاد سیاست‌گذار مقررات آموزشی ایجاد کنند که بتواند ارزش‎‌های اخلاقی را در محیط مدرسه در دانش‌آموزان درونی کند؛ علاوه‌براین، براساس یافته‎‌های این مطالعه، محیط و رسانه‌های جمعی نیز می‎‌توانند در شکل‎‌گیری هویت واقعی فرد تأثیرگذار باشند، درصورتی‌که استفادۀ درست و مناسب از آن می‎‌تواند به پیشگیری از انحرافات اخلاقی کمک کند. باراسا و همکاران[85] (2023) نیز استفاده از رویکرد آموزش اجتماعی یا اصلاح ویژگی‌های اخلاقی و ارادی شخصیت را توصیه می‎کنند. درواقع ازنظر آنان، رویکردهای اجتماعی و پیشگیرانه شناسایی، حذف و خنثی‌سازی علل و شرایطی است که باعث بروز انواع مختلف پدیده‌های منفی می‌شود. ماهیت این رویکردها، سیستم‌های فعالیت‌های اجتماعی-اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، سازمانی، قانونی و آموزشی است که توسط دولت، جامعه یا یک نهاد اجتماعی و آموزشی خاص، مربی اجتماعی و غیره برای حذف یا به حداقل رساندن علل انجام می‎‌شود؛ علاوه‌براین، بهبود شرایط اجتماعی، ایجاد برنامه‌های پیشگیرانه در مدارس، تقویت تعاملات مثبت بین نوجوانان و بزرگ‌سالان، فراهم‌کردن فرصت‌های شغلی و آموزشی برای نوجوانان در مناطق محروم و افزایش مشارکت اجتماعی، ازجمله راهکارهایی هستند که می‌توانند به کاهش رفتارهای انحرافی در نوجوانان کمک کنند (2024 Biriş & Feher,). هزرا[86] (2021) نیز سیاست‌هایی را برای تسهیل سرازیرشدن منابع رشد اقتصادی به‌منظور کاهش فقر و نابرابری توصیه می‎‌کنند و اعتقاد دارند این منابع باید به سمت آموزش هدایت شوند.

در سطح نظام آموزشی درصورت بروز شرایط بحرانی، مشاوران می‌توانند به‌عنوان میانجی‌کننده عمل کنند و آمادگی اصلاح و حذف رفتار نامطلوب را در داخل و خارج از مدرسه داشته باشند؛ بنابراین، مشاوران مدارس کارگاه‌های آموزشی را برای معلمان دربارۀ راهبردهای اصلاح رفتار خارج از قاعده برای تغییر رفتار به جهت دلخواه ترتیب دهند
 (2021 Pickford,). باید به معلمان آموزش داده شود که در هنگام بروز اختلالات رفتاری هوشیار باشند و بدانند چگونه با آنها برخورد کنند و درصورت لزوم دانش‌آموزان را به مشاوران حرفه‌ای ارجاع دهند. همچنین مهارت‎‌های معلمان دورۀ متوسطه در تکنیک‌های اصلاح رفتار (تقویت، حذف، الگوسازی و غیره) تقویت شود تا بتوانند رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان را اصلاح کنند(Ellington, 2024; Angel, 2016). یکی دیگر از راهکارها برای کاهش رفتارهای انحرافی نوجوانان، این است که علاوه‌بر برخورد با خود رفتار، باید به ریشه‌های این رفتارها ازجمله عوامل اجتماعی، روانی و عصبی نیز توجه شود؛ بنابراین، آموزش مهارت‌های زندگی و تقویت حس مسئولیت‌پذیری در نوجوانان در نظام آموزشی می‌تواند نقش مهمی در پیشگیری از این رفتارها ایفا کند (2024 Barbera et al.,)؛ علاوه‌براین، معلمان و متخصصان آموزشی باید روش‌های نوینی برای آموزش اخلاق در مدارس طراحی کنند. این روش‌ها باید به دانش‌آموزان فرصت دهد تا در محیط‌های مختلفی مانند خانواده، مدرسه، جمع دوستان و جامعه رفتارهای اخلاقی را تمرین کنند. درواقع، دانش‌آموزان با مشاهده و تقلید از رفتارهای اخلاقی دیگران، خود نیز به افراد اخلاق‌مدار تبدیل می‌شوند (2024 Handoko et al.,). مطالعۀ نوریمن و همکاران (2024) نیز این یافته‎‌ها را تأیید و اشاره می‎کند که تقویت ارزش‌های اخلاقی در نوجوانان می‌تواند به کاهش رفتارهای نابهنجار و ارتقای سلامت جامعه کمک کند. وقتی نوجوانان به اصول اخلاقی پایبند باشند، کمتر به سمت رفتارهایی مانند دروغگویی، تقلب، خشونت و دیگر رفتارهای نادرست می‌روند.

ازآنجایی‌که در مطالعات مختلف مانند بوچیو و همکاران (2024) و کیناوا و همکاران (2024) و همچنین نتایج این مطالعه نشان داده شد، سبک‎‌های دلبستگی و فرزندپروری والدین می‎‌تواند بر رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان در بزرگ‌سالی تأثیرگذار باشد. کیناوا و همکاران (2024) و آگی[87] (2016) نیز تأیید می‎‌کنند که لازم است مشاوران برای کاهش اثرات نامطلوب این رفتارها به مشاورۀ والدین بپردازند. درواقع بنا بر نظر درویانکو و همکاران[88] (2020) مدیران مدارس می‎‌توانند ازطریق برنامه‎‌های آموزش خانواده، کارگاه‎‌هایی را دربارۀ سبک‌های فرزندپروری و تأثیرات آنها برنامه‌ریزی و والدین را به شرکت در آن تشویق کنند، تا آنان با سبک‌های فرزندپروری آشنا شوند که برای نقش‌های والدینی آنها مثبت است. همچنین آگی (2016) اظهار داشت که مدیران مدارس باید تلاش کنند تا محیطی را فراهم کنند تا مشاوران مدارس بتوانند وظایف مشاوره‌ای خود را انجام دهند و با چالش‌های رفتاری دانش‌آموزان به شیوۀ مؤثر مواجه شوند. مشاور می‌تواند با دادن موضوعاتی دربارۀ تصمیم‌گیری، بیان نظرات مخالف، بحث منصفانه، کنترل احساسات، امتناع از درخواست غیرمنطقی و برخورد مناسب با خشم به ایجاد رفتار قاطعانۀ دانش‌آموزان کمک کند (2022 Gao et al.,).

یافته‎‌های دیگر این مطالعه، اهمیت نقش فضای مجازی را به‌عنوان عامل ایجاد رفتارهای خارج از قاعده نشان داد که با یافته‎‌های‌ این پژوهش‌ها هم راستا است؛ ازجمله یافته‌های هاکی (2024) که رسانه را عامل انحطاط اخلاقی در جامعه می‎‌داند؛ نوگراها و همکاران (2022) که بیان کردند رسانه‎‌ها نوع ادبیات گفتاری دانش‌آموزان در محیط آموزشی را تغییر داه است؛ اندونگه (2015) که اعتقاد داشت روند فعلی فناوری، دانش‌آموزان را با چالش‎‌های متعددی روبه‌رو کرده است و محمود و الفهداوی (2024) که نقش برخی رسانه‌ها در ترویج قلدری را مهم دانسته اند؛ بنابراین، دراین‌خصوص لازم است، مدیران و سیاست‌گذاران نظام آموزشی تدابیری را درخصوص نظارت و راهنمایی دانش‌آموزان در تعامل با شبکه‌های اجتماعی اتخاذ کنند که یکی از موضوعات اصلی مرتبط با رفتارهای خارج از قاعده تلقی می‌شود (2024 Abubakari, 2020; Dvoryanchikov et al.,). مدیران مدارس می‎‌توانند برنامه‌های آموزشی دربارۀ استفادۀ ایمن و مسئولانه از اینترنت برای دانش‌آموزان برگزار کنند و خدمات مشاوره و پشتیبانی را برای دانش‌آموزانی ارائه دهند که در معرض رفتارهای انحرافی سایبری قرار گرفته‌اند (2023 Aborisade,).

اما نکتۀ بسیار با اهمیت در این مطالعه نقش محیط آموزشی به‌عنوان بستر و زمینۀ ایجاد رفتارهای خارج از قاعده است. درواقع محیط مدرسه گاه خود عامل اصلی است. اوپیو و همکاران (2019) نیز بیان می‎‌کنند که آموزش و مدرسه یکی از بزرگ‌ترین عوامل رفتارهای انحرافی است و سیاست‌های مدرسه‌ای، سیاست‌های عمومی مرتبط با آموزش و همچنین جریان‌های خاص در برنامۀ درسی و شیوه‌های مدیریت می‌تواند مقدمه‌ای بر جرم‌خیزی و رفتارهای انحرافی نوجوانان باشد؛ ازاین‌رو، بنابر یافته‎‌های مطالعۀ سلیمان و همکاران[89] (2018) و کالوما[90] (2023) لازم است در محیط‎‌های آموزشی فرهنگ یادگیری برقرار و برنامۀ درسی در مدرسه غنی شود، تا تأثیر منفی مدرسه بر رفتار دانش‌آموزان برطرف شود. همچنین بر توجه به ایجاد مدارس امن، تغییر در انضباط دانش‌آموزان و شیوه‌های مدیریت برنامۀ درسی برای ایجاد محیط‌های آموزشی سالم تأکید می‌شود (2024 Anggrayni,). ازآنجاکه بیشتر علل رفتار انحرافی به مدرسه، خانه و تأثیر همسالان ختم می‌شود، نیاز است تا والدین و مدیران مدارس دست در دست هم کار کنند تا رفتار دانش‌آموزان را تحت کنترل مؤثر نگه دارند. همچنین همکاری نزدیک بین خانواده و مدرسه در ایجاد محیط حمایتی و امن برای نوجوانان بسیار مهم است. با همکاری مشترک، می‌توان به شناسایی عوامل خطر، ارائه آموزش‌های لازم به نوجوانان و خانواده‌های آنها و همچنین مداخلۀ به‌موقع در موارد ضروری پرداخت
  (Galinari & Bazon, 2021). آموزش می‌تواند نقش مهمی در پیشگیری از رفتارهای انحرافی داشته باشد. نوجوانانی که در مدارس تحصیل می‎‌کنند و به فرصت‌های آموزشی مناسب دسترسی دارند، کمتر در معرض خطر انحراف قرار می‌گیرند. آموزش ‌نه‌تنها به نوجوانان مهارت‌های لازم را برای ورود به بازار کار می‌آموزد، بلکه به آنها کمک می‌کند تا ارزش‌های اجتماعی را درک کنند و به شهروندانی مسئول تبدیل شوند (2024 Saladino et al.,). همچنین درخصوص سیستم‎‌های آموزشی نابرابر، وی و همکاران[91] (2023) و مولینا[92] (2021) تأکید می‎‌کنند که ایجاد محیط‌های آموزشی فراگیر و عادلانه‌ای که در آن همۀ دانش‌آموزان احساس تعلق و ارزش داشته باشند، می‌تواند به کاهش احساسات منفی و افزایش انگیزۀ تحصیلی در این دانش‌آموزان کمک کند. همچنین، آموزش معلمان در زمینۀ حساسیت فرهنگی و برابری می‌تواند به آنها کمک کند تا با دانش‌آموزان با پیشینه‌های مختلف به طور مؤثرتر ارتباط برقرار کنند و از بروز بی‌عدالتی معرفتی جلوگیری کنند (2024 Trovato & Zimmerman,). مقابلۀ مؤثر با ترک تحصیل از مدرسه شامل بهبود کیفیت زندگی در مدارس، حذف خشونت و ارائۀ حمایت تخصصی ازطریق روان‌شناسان و دستیاران مدرسه می‌شود؛ علاوه‌براین، آموزش معلمان، حمایت عاطفی و ایجاد ارتباط با والدین از زمینه‌های چالش‌برانگیز اجزای ضروری این استراتژی جامع هستند. با رسیدگی به این مسائل، مدارس می‌توانند محیطی پرورش‌دهنده ایجاد کنند که هزینۀ خشونت متحمل‌شده در مدارس را کاهش دهد و دانش‌آموزان را حفظ کند و ‌درنهایت به یک سیستم آموزشی موفق‌تر کمک کند (2024 Hilal et al.,)

یکی دیگر از عوامل ایجاد رفتارهای خارج از قاعده که در این مطالعه به آن پرداخته شد، نقش محیط خانواده و والدین بود. مطالعۀ بوچیو و همکاران (2024)، کیناوا و همکاران (2024)، باربرا و همکاران (2024) و نکوبا و همکاران (2019) نیز باتوجه‌به نظریۀ پیوند ساترلند (1974) و تئوری دلبستگی بالبی (1991) تأکید می‎کنند که دانش‌آموزان باتوجه‌به مشاهدۀ رفتارهای ناسازگارانه والدین و همچنین الگوهای رابطه‎‌ای ناایمن در دوران کودکی تلاش می‎کنند تا گروه‎‌های همسالان منحرف را جایگزین کنند و فشار ناشی از آن را مهار نمایند یا نتیجۀ مطالعۀ مورالس و همکاران (2020) که بیان می‎‌کند که والدین و تروماهای دوران کودکی در بروز رفتارهای اعتیادگونه همچون گرایش به مصرف مواد و الکل مؤثر است؛ بنابراین، لازم است والدین الگوهای رفتاری مناسبی را برای فرزندان خود ارائه دهند. باتوجه‌به اینکه فرزندان در بیشتر مواقع تمایل دارند مانند آنها رفتار کنند، برای حل تعارضات بین خود و فرزندان از تکنیک‌های علمی بهره ببرند و برای تأمین نیازهای عاطفی و تربیتی فرزندان خود تلاش کنند (2024 Xu,). این امر می‌تواند به حذف رفتارهای خارج از قاعده و ایجاد روابط نزدیک سالم بین دو طرف کمک کند. همچنین والدین ضمن تأکید بر رشد اخلاقی فرزندان، ارزش‎‌های اخلاقی را به آنان آموزش دهند، تا به آنها در ایجاد رفتارهای قابل قبول در جامعه کمک کنند
) 2020 (Martin et al.,. محمود و الفهداوی (2023) نیز بر اهمیت نقش خانواده، جامعه و نهادهای دولتی در پیشگیری و مقابله با پدیدۀ قلدری تأکید کرده‌اند؛ ازاین‌رو، والدین می‎‌توانند با کمک به مدارس به مدیریت رفتار فرزندان خود در زمینۀ رشد استقلال، خلاقیت، مدارا و انعطاف‌پذیری و ارتقای معناداربودن فعالیت‌های یادگیری آنان بپردازند. از سوی دیگر در نتایج مطالعۀ سلام (2021) و سالادینو (2024) ایجاد محیط خانوادگی گرم و صمیمی، ایجاد رابطۀ صمیمانه و مبتنی بر اعتماد و همچنین نظارت مناسب بر رفتار نوجوانان می‌تواند به‌عنوان عامل محافظتی قوی در برابر بروز مشکلات رفتاری عمل کند. اضافه بر این پژوهش‎‌ها نشان می‎‌دهند که این نظارت به والدین اجازه می‌دهد تا زمینه‌هایی را شناسایی کنند که فرزندانشان ممکن است به حمایت یا مداخلۀ بیشتری نیاز داشته باشند و والدین نقش فعالی در نظارت بر توسعۀ شخصیت فرزندان خود، ازجمله نگرش‌ها، اخلاق و رفتار آنها بر عهده بگیرند (2023 Rofiki, ; Rizquha 2020 Weijers,). البته سوبچیک (2024) و سلام (2021) نیز پیشنهاد می‎کنند در برخورد با نوجوانانی که رفتارهای انحرافی از خود نشان می‌دهند، باید باتوجه‌به شرایط فردی، خانوادگی، اجتماعی، نوع رفتاری انحرافی که از خود نشان می‌دهد و تفاوت‌های جنسیتی و عوامل فرهنگی برخورد و برنامۀ اصلاحی متفاوتی در نظر گرفت.

‌درنهایت مرور سیستماتیک ادبیات موجود درخصوص رفتارهای خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان چشم‌انداز و درک علمی را درخصوص عوامل وپیامدها و انواع خصایص خارج از قاعدۀ دانش‌آموزان ارائه کرد که بر لزوم پیشبرد تحقیقات آتی با تکیه بر یک چشم‌انداز چندرشته‌ای با الهام‌گرفتن از حوزه‌های علمی مختلف، مانند علوم فناوری اطلاعات و ارتباطات، روان‌شناسی سلامت و حقوق تأکید دارد.

[1] Diche

[2] Gibbs

^[3] Rakaj

[4] Ainsworth & Bowlby

[5] Hirschi

[6] Sutherland

[7] Galinari & Bazon

[8] Bakken & Malone

[9] van Baak et al.

[10] Hilal et al.

[11] Klein & Cooper

[12] Bai et al.

[13] Al-Rajibi et al.

[14] Kabiri et al.

[15] Dong & Zeb

[16] Permatasari  et al.

[17] Boccio et al.

[18] Chinawa  et al.

[19] Perrotta et al.

[20] Saladino et al.

[21] Morales et al.

[22] Salaam

[23] Barbera et al.

[24] Göksu et al.

[25] Lassche et al.

[26] Hakki

[27] Nuriman et al.

[28] Nugraha et al.

[29] Zhao et al.

[30] Maras et al.

[31] Pauwels & Schils

[32] Jieli

[33] Gao et al.

[34] Boman

[35] Archer  & Flexon

[36] Rowlands & D’Mello

[37] Trinidad

[38] Opiyo et al.

[39] Nkuba et al.

[40] Biriş & Feher

[41] Trovato  & Zimmerman

[42] Muhammed & Musthafa

[43] Finfgeld- Connett

[44] Emerald

[45] Science Direct

[46] Springer

[47] Taylor & Francis

[48] Sage

[49] Wiley Online Library

[50] Google Scholar

^[51] Open Codes

[52] Axial Codes

[53] Selective Codes

[54] Classification

[55] Meta-summery

[56] Sandelowski  & Barroso

[57] Contribution

[58] Paterson, Throne, Canam & Jillings

[59] Cohen

[60] MacQuail

[61] Hussein

[62] Mahmoud  & Al-Fahdawi

[63] Zheng et al.

[64] Handoko et al.

[65] Sobchik

[66] Li & Vazsonyi

[67] Khattak & Abukhait

[68] Zh

[69] Yang  & Jiang

[70] Buriak et al.

[71] Snapp et al.

[72] Donat et al.

[73] Shong & Bakar

[74] Dearden & Scaptura

[75] Obokata & Pauen

[76] Usman & Imam

[77] Susanto

[78] Anggrayni

[79] Yang et al.

[80] Ayubi

[81] Aborisade

[82] Birasnav et al.

[83] Rodger

[84] Hakki

[85] Barasa et al.

[86] Hazra

[87] Agi

[88] Dvoryanchikov et al.

[89] Suleiman et al.

[90] Kaluma

[91] Wee et al.

[92] Molina