مقدمه

امروزه گردشگری یکی از بزرگ‌ترین فعالیت‌های اقتصادی دنیاست. توسعة ‌این فعالیت فایده‌های اقتصادی بی‌شماری برای جوامع دارد (خیری و همکاران، 1400، ص. 3) و از مهم‌ترین منابع درآمد، اشتغال و توسعة زیرساخت‌های اجتماعی و فرهنگی است که به‌صورت فراگیر و جهانی تمامی جنبه‌های زندگی افراد را تحت‌تأثیر قرار داده است (Christou & Sharply, 2019, P. 39). گردشگری در شش و نیم دهة اخیر رشد تاحدوی بدون وقفه داشته که نشان‌دهندة قدرت و انعطاف‌پذیری آن است (Bayih & Singh, 2020, P. 1). از این صنعت می‌توان برای حفظ و افزایش فرصت‌های مطلوب آینده، افزایش آگاهی مردم با شناسایی فرهنگ‌های خاص و ترویج آنها و حتی برای کاهش تنش‌های سیاسی استفاده کرد (Butler et al., 2022, P. 59).

به‌طور کلی، دسترسی به منابع جدید سرمایه، ایجاد فرصت‌های نوین اشتغال محلی، رشد و توسعة اقتصاد عمومی، رشد فرهنگی، ایجاد عدالت اجتماعی، رشد بخش خصوصی و توسعة ساختارهای زیربنایی از‌جمله توانمندی‌های گردشگری است. با توجه به تأثیر گردشگری بر رشد اقتصادی این فعالیت می‌تواند به‌عنوان موتور محرکۀ اقتصاد باشد. در‌مقابل، رشد اقتصادی نیز بر توسعة گردشگری مؤثر واقع می‌شود (کاظمیان و همکاران، 1401، ص. 108). بنابراین گردشگری به‌ویژه برای کشورهای درحال ‌توسعه که معضلات بسیاری از‌جمله بیکاری و اقتصاد تک‌محصولی دارند، بسیار حائز اهمیت است (اسدپورکردی و همکاران،1400، ص. 211).

کشور ایران بالقوه یکی از قطب‌های مهم گردشگری در جهان است که با برخورداری از سابقة دیرین تمدن و فرهنگ، طبیعت و شرایط اقلیمی متنوع و عواملی دیگر از این دست، توانایی قرارگیری در جایگاه مناسب نقاط پرجاذبة گردشگری آسیا و حتی بین‌المللی را دارد. با توجه به اتکای بیش از حد اقتصاد ایران به صادرات نفت خام و آسیب‌پذیری از تغییرات قیمت آن و سایر شوک‌های اقتصادی و غیراقتصادی، توسعة گردشگری تا حد زیادی می‌تواند این آسیب‌پذیری را کاهش دهد (نرگسی و همکاران 1397، ص. 42). بنابراین ضروری است ظرفیت‌ها و محدودیت‌های توسعة ‌این فعالیت در نقاط مختلف بررسی و راهبردها و راهکارهای مناسب متناسب با شرایط محلی ارائه شود.

شهرستان لنجان در جنوب غرب استان اصفهان جاذبه‌های طبیعی و انسانی-فرهنگی متعدّدی دارد. این شهرستان در کنار زاینده‌رود و در مسیر بزرگراه‌های کنارگذر غربی اصفهان و جادۀ استراتژیک اصفهان به چهارمحال و بختیاری قرار دارد. این منطقه به‌دلیل وجود صنایع ذوب‌آهن، کاغذ، صنایع نظامی و مراکز صنعتی دیگر از مهم‌ترین قطب‌های صنعتی استان اصفهان است. وجود این صنایع در کنار کشاورزی بافتی صنعتی- کشاورزی را به این شهرستان بخشیده است. این شهرستان با تاریخی کهن و موقعیت ممتاز جغرافیایی سرگذشتی گره‌خورده با تاریخ شهر اصفهان دارد.

نزدیکی منطقه به شهر اصفهان باعث شده است که هنرهای سنتی و صنایع‌دستی در این دیار کهن در دوره‌های مختلف رونق فراوانی داشته باشد؛ به‌گونه‌ای که هم‌اکنون هنرهای قالی‌بافی، حصیربافی،‌ بوریابافی، نگارگری، طلاسازی، منبت، خراطی، رودوزی، مینای نقاشی، قلم‌زنی، معرق چوب، شیشه‌گری فوتی در منطقه وجود دارد (معین، 1394، ص. 147). واضح است شهرستان با‌وجود داشتن چنین منابعی توانایی لازم را برای توسعۀ گونه‌های مختلف گردشگری از‌جمله گردشگری مزرعه، قومی، هنری، تاریخی، طبیعت‌گرا و تفریحی دارد؛ اما توانمندی‌ها هنوز نتوانسته است آن‌طور که باید در‌زمینة گردشگری جایگاه شایستة خود را کسب کند.

این شهرستان با 9783 هکتار زمین کشاورزی، 8/1 درصد کل اراضی کشاورزی استان اصفهان را دربر‌گرفته است (سبحانی و همکاران، 1399، ص. 207). اما به‌دلیل کم‌آبی‌های سال‌های اخیر کشاورزی آن رو‌به نابودی است. محدودیت‌های طبیعی و مصنوع منطقه مانند خشکسالی و آلودگی‌های زیست‌محیطی صنایع تهدیدی برای آیندۀ گردشگری منطقه است؛ از این روست که شناسایی فرصت‌ها و تنگناها می‌تواند کمک شایانی به توسعۀ گردشگری کند. محققان در پژوهش حاضر به‌دنبال شناسایی فرصت‌ها و تنگناهای توسعة گردشگری در شهرستان لنجان برای پاسخگویی به این سؤال‌های اساسی هستند که در شهرستان چه توانمندی‌ها، قابلیت‌ها، تنگناها و محدودیت‌هایی در‌برابر توسعۀ گردشگری وجود دارد و چه راهکارهایی را می‌توان برای کاهش تنگناها، محدودیت‌ها، تقویت توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری شهرستان به کار بست؟

 

مبانی نظری پژوهش

گردشگری با تعریف‌ها و کارکرد متفاوت معرفی می‌شود؛ زیرا گاهی همزمان همۀ ابعاد محیطی و اجتماعی را در‌بر‌می‌گیرد؛ در‌حالی که در جایگاه‌های خاص خود کارکردهای متفاوت نیز اهمیت اساسی می‌یابد. محققان گردشگری را پدیده‌ای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی تعریف می‌کنند که مستلزم حرکت افراد به کشورها یا مکان‌هایی خارج از محیط معمول برای هدف‌های شخصی، تجاری و حرفه‌ای است (Mkwizu, 2020, P. 6). Hall باور دارد گردشگری «بیانی از سبک زندگی است که در سفر داوطلبانه یا تغییر موقت داوطلبانه محل سکونت شناسایی می‌شود» (Higgins-Desbiolles et al., 2019, P. 1932). Artur borman گردشگری را «مجموعه مسافرت‌هایی که به‌منظور استراحت، تفرج و تجارت یا دیگر فعالیت‌های شغلی و یا به‌منظور شرکت در مراسم خاص انجام گیرد و غیبت شخص از محل سکونت دائم خود در‌طی این مسافرت موقتی و گذرا ‌باشد» تعریف می‌کند (کاظمی، 1385، ص. 18-19). در تعریف سازمان جهانی گردشگری «گردشگری عبارت است از مجموعه کارهایی که یک فرد در سفر و در مکانی غیر از محیط عادی خود انجام می‌دهد. این سفر بیش از یک سال طول نمی‌کشد و هدف آن سرگرمی، تفرج، استراحت، ورزش و فعالیت‌هایی از این قبیل است» (WTO, 1999).

واژة گردشگر نیز همانند گردشگری تعریف‌های متعدّدی دارد. در فرهنگ وبستر (1386) گردشگر به کسی اطلاق می‌شود که برای سرگرمی و تفریح یا به قصد امور فرهنگی سفر می‌کند. در فرهنگ‌های لغت فارسی گردشگری با عبارت‌هایی چون جهانگردنده آنکه در اقطار عالم بسیار سفر کند، سیاح کسی که در شهر و کشورهای دیگر سیاحت کند و جها‌نورد آمده است. سازمان جهانی جهانگردی ضمن تفکیک اصطلاحات «جهانگرد یا گردشگر»، مفاهیم «گردشگر یک‌روزه»، «دیدار‌کننده» و «مسافر» را ارائه می‌دهد مقصود از گردشگر کسی است که دست‌کم یک‌ شب در یک اقامتگاه عمومی یا خصوصی در محل بازدید‌شده به سر برد (گی و فایوسولا، 1382، ص. 22). گردشگر در تعریفی دیگر به هر شخصی گفته می‌شود که به‌مدت کمتر از 12 ماه به مکانی غیر از محل سکونت معمولی خود سفر و هدف اصلی او از سفر غیر از انجام‌دادن فعالیتی است که از آن مزد دریافت می‌کند (Lickorish & Jenkins, 2007, P. 37).

پیشینۀ پژوهش

دربارۀ پیشینۀ موضوع گفتنی است که در سال‌های اخیر چاپ مقاله‌های گردشگری در مجله‌های علمی ایران در‌زمینه‌های مختلف بسیار گسترش یافته است. در‌ادامه، به مقاله‌هایی پرداخته می‌شود که موضوع اصلی آنها به‌لحاظ تمرکز بر ارزیابی منطقه‌ای همسویی بیشتری با موضوع این مقاله دارد.

 فراهانی و منوچهری (1394) پژوهشی با عنوان «شناسایی موانع و مشکلات توسعۀ گردشگری در نواحی روستایی هدف گردشگری غرب شهرستان مریوان» انجام دادند. نتایج نشان داد که کیفیت پایین خدمات‌رسانی، امکانات موجود و ضعف زیرساخت‌ها، تبلیغات، اطلاع‌رسانی و آموزش، تمایل و انگیزۀ کم بازدیدکنندگان برای توقف چند‌روزه و مشارکت‌نکردن مردم و نارسایی‌هایی که سازمان‌های دولتی عنوان کرده‌اند، مهم‌ترین موانع و مشکلات پیش روی روستاهای هدف گردشگری منطقه است.

محمدی ده‌چشمه (1396) پژوهشی با عنوان «تحلیل راهبردی تنگناها و فرصت‌های توسعۀ گردشگری شهری: مطالعۀ موردی: شهر شهرکرد» انجام داد. محقق دریافت که قرارگیری و نزدیکی این شهر بین دو استان پرجمعیت اصفهان و خوزستان مهم‌ترین نقطه قوت و مدیریت ناصحیح و ناکارآمد مهم‌‌ترین نقطه ضعف است. مرکزیت استان مهم‌ترین مزیت خارجی و عدم حمایت‌های دولتی مهم‌ترین عامل تهدیدکنندۀ خارجی است.

رئیسی و همکاران (1398) پژوهشی با عنوان «تحلیل قابلیت‌ها و تنگناهای توسعۀ گردشگری مناطق روستایی مرزی از‌دیدگاه مردم و مسئولین: مطالعۀ موردی: بخش مرزی پیشین شهرستان سرباز» انجام دادند. مطابق نتایج این مطالعه عمده‌ترین قابلیت‌های گردشگری منطقه مبتنی بر میراث فرهنگی، تاریخی و طبیعی است.

رضایی و قاسمی (1400) پژوهشی با عنوان «ارزیابی قابلیت‌های گردشگری و نقش آن در توسعۀ شهری با تأکید بر برنامه‌ریزی راهبردی: نمونۀ موردی: شهر کرمان» انجام دادند. در این مطالعه توجه بر توسعۀ گردشگری فرهنگی، طبیعی و بومگردی به‌دلیل وجود مزیت‌های نسبی به‌عنوان مهم‌ترین استراتژی توسعه پیشنهاد شد.

اسفندیاری و نظافت (1401) پژوهشی با عنوان «بررسی و ارزیابی توانمندی‌ها و پتانسیل‌های ژئوتوریستی شهرستان سرعین: مطالعۀ موردی: روستاهای آلوارس، درآباد، نوران» انجام دادند. نتایج نشان داد که توان ژئوتوریستی درآباد و نوران متوسط است؛ ولی منطقۀ آلوارس توان ژئوتوریستی خوبی و از‌نظر رقابت‌پذیری نسبت به سایر مناطق پتانسیل‌های مناسب‌تری را برای جذب گردشگر دارد.

احمد پژوهشی با عنوان «محدودیت‌های توسعۀ گردشگری برای یک میراث فرهنگی مقصد‌محور، کامپونگ آیر (دهکده آب) در برونئی دارالسلام» انجام داد. نتایج نشان داد که با‌وجود پتانسیل گردشگری موجود در منطقه، چالش‌هایی از‌جمله مشکلات دفع زباله، جرم، از دست دادن اصالت و کمبود اطلاعات، امکانات و خدمات گردشگری وجود دارد (Ahmad, 2013).

سوباش پژوهشی با عنوان «جهانگردی در هند: پتانسیل‌ها، چالش‌ها و فرصت‌ها» انجام داد. نتایج نشان داد که گردشگری منبع مهمی برای ارزآوری و فعالیت اقتصادی به‌منظور کمک به جوامع محلی و میزبان است. این بخش با چالش‌هایی از‌جمله کمبود زیرساخت‌ها‌ی گردشگری با کیفیت خوب، نگرانی‌های جهانی دربارۀ سلامت و ایمنی گردشگران، ساختارهای مختلف مالیات بر مسافران / جاده‌ها در ایالات مختلف و کمبود نیروی انسانی آموزش‌دیده و ماهر روبه‌روست (Subash, 2015).

تورتاتو و ایزو پژوهشی با عنوان «پیشرفت‌ها و موانع توسعۀ جگوار-گردشگری در پانتانال برزیل» انجام داد. مطابق نتایج، حیات‌وحش در برزیل با‌وجود پتانسیل بسیار زیاد تنوع زیستی قابل بهره‌برداری نیست. نبود برنامه‌های مدیریتی برای مناطق حفاظت‌شده مانع توسعۀ این فعالیت ‌شده است (Tortato & Izzo, 2017).

هان و سو در پژوهشی با عنوان «ارزیابی پتانسیل‌های توسعۀ گردشگری منطقه‌ای استان هبی» 18 شاخصِ ارزیابی را انتخاب و با استفاده از روش سلسله‌مراتب تحلیلی جامع و فرآیند خطی توانمندی توسعۀ گردشگری را ارزیابی کردند. نتایج نشان داد که گردشگری با مشکلاتی مانند مقیاس کوچک، زنجیره‌های کوتاه و یکپارچگی کم منابع مواجه است. آنها اقدام‌های متقابلی نظیر بهبود شرکت‌های گردشگری پیشرو، ایجاد خوشه‌های گردشگری و ترویج یکپارچگی فرهنگی را پیشنهاد کردند (Han & Su, 2021).

فان و همکاران پژوهشی با عنوان «شناسایی و اولویت‌بندی استراتژی‌های توسعۀ گردشگری با استفاده از SWOT، QSPM و AHP: مطالعۀ موردی: کوه چانگ‌بای در چین» انجام دادند. محققان دریافتند که وجود ویژگی‌های طبیعی زیبا با مناظر متمایز مهم‌ترین نقطه قوت است. همچنین، ناکافی‌بودن امکانات رفاهی و ضعف زیرساخت‌ها مهم‌ترین نقطه ضعف است. نتایج نشان داد که استفاده از پتانسیل‌های طبیعی، تاریخی و استراتژی و ایجاد مکانیزم مناسب به‌منظور سرمایه‌گذاری بخش دولتی و خصوصی برای بهبود شرایط مهم است (Fan et al., 2023).

ماکونی پژوهشی با عنوان «ارزیابی پتانسیل گردشگری ماجراجویی در منطقۀ کوه کنیا» انجام داد. نتایج نشان داد که چشم‌اندازهای زیادی برای گردشگری ماجراجویانه در منطقه وجود دارد. کوهنوردی، صخره‌نوردی و کمپینگ به‌عنوان فعالیت‌های توسعه‌یافته شناسایی شد (Makuny, 2023).

 

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر از‌لحاظ هدف کاربردی، از‌نظر ماهیت و روش توصیفی-تحلیلی و با توجه به نحوۀ گردآوری داده‌ها و اطلاعات از‌نوع کتابخانه‌ای-میدانی است؛ بنابراین ابتدا مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش با بررسی کتابخانه‌ای تدوین شد. جامعۀ آماری متشکل از کارشناسان و فعّالان مرتبط با حوزۀ گردشگری و نیز گردشگران ورودی به این شهرستان است. انتخاب نمونة کارشناسان (برای انجام‌دادن فرآیند تحلیل سلسه‌مراتبی) بر‌اساس بیشترین و مؤثرترین فعالیت افراد در راستای توسعۀ گردشگری (حوزۀ تصمیم‌گیری، پژوهش و کسب‌وکار) به تعداد 15 نفر انتخاب شد. حجم نمونة گردشگران نیز برای انجام‌دادن تحلیل SWOT با توجه به محدودیت زمان، هزینه، عدم همکاری بسیاری از گردشگران و کفایت نسبی اطلاعات با تعداد 45 نفر از گردشگران در سال 1401 انجام ‌شد. سؤال‌های پرسشنامة صاحب‌نظران از‌نوع مقایسۀ زوجی معیارهای خاص تحلیل سلسه‌مراتبی و پرسشنامۀ گردشگران از‌نوع منظم (بسته) و طیف لیکرت بوده است.

در پژوهش حاضر برای تدوین پرسشنامۀ AHP در چندین جلسه مصاحبه و گفت‌وگو با ریاست و کارشناسان گردشگری ادارۀ میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان و نیز صاحب‌نظران گردشگری منطقه انجام و توانمندی‌ها و محدودیت‌های توسعۀ گردشگری گردآوری شد. همچنین، پس از بررسی پیشینۀ پژوهش معیارهایی برای طراحی پرسشنامۀ مقایسه‌های زوجی از منابع مذکور استخراج و برای افزایش روایی از نظر‌های استادان دانشگاه و مطلع از منطقه استفاده شد.

در تهیۀ سؤال‌های پرسشنامه که در قالب مدل SWOT طراحی شد، نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید بر‌اساس 1) اطلاعات حاصل از پرسشنامۀ AHP، 2) مقاله‌های معتبر در سوابق منطقه و پیشینۀ پژوهش، 3)گفت‌وگوی میدانی با گردشگران و جویا‌شدن عناصر کلیدی جذب آنها به شهرستان لنجان، 4) گفت‌وگو و مصاحبه با فعّالان گردشگری که بیشترین تعامل را با گردشگران دارند، تهیه و طبق نظر‌های استادان دانشگاهی نهایی شد.

در این مطالعه برای بررسی پتانسیل‌ها و تنگناهای توسعۀ گردشگری شهرستان لنجان از دو مدل کاربردی AHP و SWOT استفاده شده است. برای انجام‌دادن روش AHP بر‌مبنای مقایسۀ زوجی توانمندی‌ها و محدودیت‌های گردشگری طبیعت‌محور و تاریخی-فرهنگی در قالب پرسشنامه‌ در اختیار صاحب‌نظران و کارشناسان حوزۀ گردشگری قرار گرفت. معیارهای مشخص‌شده با استفاده از طیف متداول AHP امتیازدهی و با استفاده از نرم‌افزار superdecision تجزیه‌وتحلیل شد. در گام بعدی فهرستی از نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید توسعۀ گردشگری تهیه شد و با استفاده از مدل راهبردی SWOT و در قالب پرسشنامه‌ در اختیار گردشگران قرار گرفت. پس از گردآوری داده‌های نظرسنجی و شناسایی عناصر کلیدی، عامل‌های جذب در محیط xcel به تفکیک محاسبات انجام گرفت. نقشه‌ها در محیط نرم‌افزار Arc gis pro و نمودارهای مفهومی نیز در محیط Adobe Photoshop CS5 ترسیم شد.

 

محدودۀ مطالعه‌شده

شهرستان لنجان با مساحت 1171 کیلومتر مر‌بع یکی از شهرستان‌های استان اصفهان است. این شهرستان در جنوب غربی شهر اصفهان قرار دارد. از سمت شمال به شهرستان‌های فلاورجان و نجف‌آباد، از شرق به شهرستان مبارکه و از غرب و جنوب به استان چهارمحال و بختیاری محدود می‌شود (شکل 1). شهرستان لنجان 3 بخش (مرکزی، باغبهادران و فولادشهر)، 9 شهر و 40 سکونتگاه روستایی در قالب 5 دهستان دارد (مرکز آمار ایران، 1400، ص. 94). دو شهر باغبهادران (در ساحل زاینده‌رود) و چرمهین (با جاذبۀ مهم آبشار شاهلولاک) و غالب روستاهای این شهرستان که نزدیک به 37 روستای گردشگرپذیر است، موقعیت خاصی برای گردشگری منطقه ایجاد کرده است. 37 کیلومتر از طول رودخانه با آبدهی دائم در بخش باغبهادران است که با این ویژگی جاذبه‌های گردشگری طبیعی و اکوتوریستی فراوانی به وجود آمده است. موقعیت جغرافیایی مناسب، وجود رودخانۀ زاینده‌رود، تنوع اقلیمی چهار فصل در کنار برخورداری از تاریخی کهن، تنوع اقوام و گویش‌ها و نیز وجود آیین‌های سنتی خاص (چنانکه به ایران کوچک نیز معروف شده است) (www.visitiran.ir) (شکل2) و شکل (3) نشان‌دهندۀ پتانسیل‌ زیاد گردشگری منطقه است. گفتنی است که طبق اعلام ادارۀ میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در نوروز 1401 شهرستان لنجان با حدود 22 هزار نفر گردشگر در کل استان اصفهان رتبۀ دوم گردشگرپذیری را داشته است (ادارۀ میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان لنجان، 1401).

شکل 1: نقشۀ موقعیت جغرافیایی شهرستان لنجان (منبع: www.openstreetmap.org)

Figure 1: Map of geographical location of Lenjan county

 

 

شکل 2: نقشۀ جاذبه‌های طبیعت‌محور شهرستان لنجان (منبع:www.openstreetmap.org )

Figure 2: Map of nature-oriented attractions of Lenjan county

 

شکل 3: نقشۀ جاذبه‌های تاریخی-فرهنگی شهرستان لنجان (منبع:www.openstreetmap.org )

Figure 3: Map historical-cultural attractions of Lenjan county

 

یافته‌های پژوهش و تجزیه‌و‌تحلیل

گردشگران پاسخگو

از تعداد کل پاسخگویان گردشگر، 62% از استان اصفهان و 38 % خارج از استان بوده‌اند. از گردشگران پاسخگوی استانی 64% متعلق به شهر اصفهان بوده است. شهرستان‌های نجف‌آباد و مبارکه هرکدام با 4 %، شهرستان‌های کاشان، فلاورجان، خمینی‌شهر و بوئین میاندشت هرکدام با 7 % در پرسشگری حضور داشته‌اند. از میهمانان برون‌استانی 17 % تهران، 12 % چهارمحال و بختیاری، 17 % خوزستان، 12 % فارس، 18 % قزوین و استان‌های کرمان، هرمزگان، یزد و ایلام نیز هرکدام 6 % را شامل شده‌ است. ارقام ذکر‌شده گویای حوزۀ عملکرد و توان جذب گردشگر از سراسر کشور در این شهرستان است.

به‌لحاظ وضعیت تأهل 2/43٪ مجرد و 8/56٪ متأهل بوده‌اند. بیشترین تعداد پاسخگو در گروه سنی 31–25 با 3/33% و کمترین فراوانی نیز متعلق به گروه 52 سال به بالا با 2/2% است. به‌لحاظ تحصیلات بیشترین میزان مربوط به مقطع کارشناسی با 40 % و کمترین میزان مربوط به تحصیلات زیر‌دیپلم با 9/8 % است. به‌لحاظ وضعیت شغلی 3/33% کارمند، 7/6% خویش‌فرما، 2/22% دانشجو، 4/24% خانه‌دار و 2/2% بازنشسته هستند و 1/11% نیز سایر مشاغل را ذکر کرده‌اند. از‌حیث میزان تمایل به بازگشت مجدد به منطقه، 8/97% تمایل به بازگشت مجدد و 2/2% تمایلی نداشتند که می‌توان دریافت شهرستان مقصدی محبوب میان گردشگران است. به‌لحاظ انگیزۀ اصلی برای سفر ۳/33٪ تفریح و تفرج، 20 % طبیعتگردی، 6/15 % کار و اشتغال، 1/31 % دیدار از اقوام و آشنایان را ذکر کرده‌اند. متأسفانه هیچ‌کدام از پاسخگویان بازدید از اماکن تاریخی و رویدادهای فرهنگی–هنری را انتخاب نکرده‌اند. از کل پاسخگویان 4/64% سفری همراه با اقامت شبانه داشته‌اند و 6/35 % سفرشان بدون اقامت بوده است. در پاسخ به سؤالی دربارۀ زمان سفر مورد دلخواه به منطقه نیز به‌ترتیب فصل بهار 4/24%، تابستان 4/24 %، پاییز 3/2 %، فصل زمستان صفر و درنهایت، گزینۀ هر چهار فصل سال در ایام تعطیلات و آخر هفته شامل 9/48% می‌شود. نتایج ارزیابی دربارۀ میزان جذابیت نسبی منابع و جاذبه‌های توریستی از‌دیدگاه گردشگران نشان داد که حدود 9/48 % گزینۀ متوسط، 1/31 % مناسب، 6/15% بسیار مناسب و 4/4% کمی مناسب را انتخاب کردند.

 

کارشناسان شرکت‌کننده در پرسشگری

کارشناسان 11 نفر مرد و 4 نفر زن بوده‌اند که شامل کارشناسان حوزۀ گردشگری، راهنمای گردشگری و تور لیدر، مدرس دانشگاه، ریاست و کارکنان ادارۀ میراث فرهنگی شهرستان بودند. از این میان، 2 نفر دیپلم، 4 نفر کارشناسی، 7 نفر کارشناسی‌ارشد و 2 نفر دکترا داشته‌اند. بیشترین میانگین سنی بین 30 تا 39 و از‌نظر سابقة کاری 3 نفر کمتر از 5 سال، 7 نفر بین 5 تا 15 سال و 5 نفر نیز بیشتر از 15 سال سابقۀ کاری مرتبط با موضوع را داشته‌اند.

 

شناسایی توانمندی‌ها و قابلیت‌های توسعۀ گردشگری شهرستان

برای شناسایی توانمندی‌ها و قابلیت‌های توسعة گردشگری شهرستان لنجان از فرآیند تصمیم‌گیری و تحلیل سلسله‌مراتبی در سه سطح هدف، معیارهای اصلی و زیرمعیارها و نیز از پرسشنامۀ مقایسه زوجی در طیف 9 گزینه‌ای ساعتی استفاده شد. در این فرآیند در‌عین وزن‌دهی به مجموعه‌ها تجزیه‌و‌تحلیل میزان ناسازگاری قضاوت‌ها در نرم‌افزار سوپردسیژن (Super Decision) انجام و توانمندی‌ها و قابلیت‌های توسعۀ گردشگری در دو بخش طبیعت‌محور و تاریخی-فرهنگی به‌ترتیب زیر بررسی شد.

الف: توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری طبیعت‌محور

در شناسایی توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری طبیعت‌محور در‌سطح اول هدف اصلی (بررسی پتانسیل‌ها و تنگناهای توسعۀ گردشگری)، درسطح دوم معیارهای اساسی (توانمندی‌ و قابلیت‌های گردشگری طبیعت‌محور) و در‌سطح آخر زیر معیارهای مرتبط تبیین شده است. برای تعیین ضریب اهمیت معیارهای اصلی و معیارها از روش‌ مقایسۀ دو دویی استفاده شد. در این روش وزن هر معیار با درجۀ ارجحیتی به دست ‌آمد که با مقدار‌های کمّی بین 1 تا 9 معادل شده است. معادل عددی متغیرهای زبانی از‌دیدگاه تصمیم‌گیرنده نشان‌دهندۀ میزان اهمیت معیارهاست (جدول 1).

 

 

جدول1: مقدار‌های مقایسۀ زوجی توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری طبیعت محور

Table 1: Pairwise comparison values of nature-oriented tourism abilities and capabilities

توانمندی‌ها	غنای جاذبه‌های اکوتوریستی (رودخانه، مزرعه، بیشه‌زار و ...)	تقاضای فراوان گردشگر طبیعت‌محور در رده‌های سنی مختلف	نزدیکی به کانون‌های گردشگر‌فرست	زیرساخت‌های مناسب برای فعالیت‌های ورزشی - تفریحی	وجود نیروهای متخصص و فعّال گردشگری طبیعت‌محور منطقه
غنای جاذبه‌های اکوتوریستی (رودخانه، مزرعه، بیشه‌زار و ..)	1	5	6	2	5
تقاضای فراوان گردشگر طبیعت‌محور در رده‌های سنی مختلف	2/0	1	1	5/0	3
نزدیکی به کانون‌های گردشگر‌فرست	16/0	1	1	33/0	2
زیرساخت‌های مناسب برای فعالیت‌های ورزشی – تفریحی	5/0	2	3	1	6
وجود نیروهای متخصص و فعّال گردشگری طبیعت‌محور منطقه	2/0	20/0	5/0	16/0	1

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

سازگاری قضاوت‌ها

بر‌اساس قاعدۀ کلی تحلیل سلسله‌مراتبی ضریب سازگاری باید کمتر از 1/0 باشد. اگر ضریب سازگاری کوچک‌تر یا مساوی 1/0 باشد، سازگاری سیستم پذیرفتنی است و اگر بیشتر از 1/0 باشد، بهتر است تصمیم‌گیرنده قضاوت‌های خود را بازبینی کند.

میزان ناسازگاری محاسبه‌شدة توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری طبیعت‌محور برابر با 029/0 است که با توجه به اینکه کمتر از 1/0 است، سازگاری معیارها با هدف پژوهش پذیرفنی است. در شکل (4) که بر‌اساس خروجی نرم‌افزار سوپردسیژن ترسیم ‌شده وزن هرکدام از توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری و میزان سازگاری گردشگری طبیعت‌محور شهرستان آورده شده است.

 

شکل4: نمودار وزنی مرتبۀ توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری طبیعت‌محور (منیع: یافته‌های پژوهش، 1401)

Figure 4: Weighted chart of nature-oriented tourism abilities and capabilities

 

بررسی توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری طبیعت‌محور در شهرستان لنجان (جدول 2) نشان می‌دهد که معیار غنای جاذبه‌های اکوتوریستی (رودخانه، مزرعه، بیشه‌زار، آبشار و...) با وزن 492/0 مهم‌ترین معیار و در مرتبۀ اول توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری طبیعت‌محور است. در مرتبۀ دوم زیرساخت‌های مناسب برای فعالیت‌های ورزشی- تفریحی با وزن 237/0 و میزان زیاد تقاضای گردشگر طبیعت‌محور در رده‌های سنی مختلف با وزن 115/0 در مرتبۀ سوم است. نزدیکی به کانون‌های گردشگر‌فرست با وزن 099/0 و درنهایت، وجود نیروهای متخصص و فعّال گردشگری طبیعت‌محور در منطقه با وزن 055/0 در مرتبه‌های چهارم و پنجم قرار داشته است. با توجه به وزن‌ها و مرتبه‌های به‌دست‌آمده از نرم‌افزار و مدل AHP «غنای جاذبه‌های اکوتوریسمی» مهم‌ترین توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری طبیعت‌محور منطقه است؛ در‌حالی که کمترین وزن به‌دست‌آمده به «وجود نیروی متخصص و فعّال گردشگری طبیعت‌محور» اختصاص یافته است.

 

جدول2: رتبه‌بندی توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری طبیعت‌محور

Table 2: Ranking of capabilities and capabilities of nature-based tourism

توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری طبیعت‌محور		وزن	مرتبه
C1	غنای جاذبه‌های اکوتوریستی (رودخانه، مزرعه، بیشه‌زار، آبشار و..)	492/0	1
C2	میزان زیاد تقاضای گردشگر طبیعت‌محور در رده‌های سنی مختلف	115/0	3
C3	نزدیکی به کانون‌های گردشگر‌فرست	099/0	4
C4	وجود زیرساخت‌های مناسب برای فعالیت‌های ورزشی تفریحی	237/0	2
C5	وجود نیروهای متخصص و فعّال گردشگری طبیعت‌محور در منطقه	055/0	5
ضریب ناسازگاری 029/0

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری تاریخی-فرهنگی

طبق درخت سلسله‌مراتبی، توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری تاریخی–فرهنگی سطح اول هدف اصلی (بررسی پتانسیل‌ها و تنگناهای توسعه گردشگری) است. سطح دوم معیارهای اساسی (توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری تاریخی – فرهنگی) و سطح آخر نیز معیارهای مرتبط بوده است (جدول 3).

جدول 3: مقدار‌های مقایسۀ زوجی توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری تاریخی-فرهنگی

Table 3: Pairwise comparison values of historical-cultural tourism abilities and capabilities

توانمندی‌ها	قرار گرفتن در مسیرهای ارتباطی به مناطق مختلف کشور ازجمله استان‌های چهارمحال و بختیاری- خوزستان و لرستان	وجود روستاهای تاریخی هدف گردشگری و امکان توسعۀ فعالیت‌های بومگردی	وجود مواریث ملموس و ناملموس تاریخی - فرهنگی با ثبت میراث ملی (مسجد، امامزاده، زیارتگاه قرآن،)	امکان هم‌پیوندی با برنامه‌های گردشگری شهرستان‌های دیگر و استان همسایه	امکان بهره‌گیری از ظرفیت‌های گردشگری تاریخی و مذهبی به‌صورت ترکیبی
قرار‌گرفتن در مسیرهای ارتباطی به مناطق مختلف کشور	1	2/0	2/0	4	6
روستاهای تاریخی هدف گردشگری و امکان توسعۀ فعالیت‌های بومگردی	5	1	5/0	5/0	5/0
مواریث ملموس و ناملموس تاریخی - فرهنگی با ثبت ملی	5	5/0	1	6	7
امکان هم‌پیوندی با برنامه‌های گردشگری شهرستان‌های دیگر و استان‌های همسایه	25/0	14/0	16/0	1	5/0
امکان بهره‌گیری از ظرفیت‌های گردشگری تاریخی و مذهبی بصورت ترکیبی	16/0	14/0	16/0	2	1

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

میزان ناسازگاری محاسبه‌شده برای توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری تاریخی-فرهنگی برابر با 093/0 است که با توجه به اینکه کمتر از 1/0 است، سازگاری معیارها پذیرفتنی است. وزن نهایی توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری تاریخی-فرهنگی پس از ترکیب نظر‌های کارشناسان محاسبه شد.

بررسی توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری تاریخی-فرهنگی در شهرستان لنجان جدول (4) نشان داد که معیار «وجود روستاهای تاریخی هدف گردشگری و امکان توسعۀ فعالیت‌های بومگردی» با وزن 448/0 مهم‌ترین توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری تاریخی-فرهنگی است. وجود مواریث ملموس و ناملموس تاریخی - فرهنگی با ثبت ملی (مسجد، امامزاده، زیارتگاه قرآن) با وزن 330/0 در جایگاه دوم قرار دارد. قرارگرفتن استان‌های چهارمحال‌وبختیاری، خوزستان و لرستان در مسیرهای ارتباطی مناطق مختلف کشور با وزن 134/0 مرتبه سوم را دارند. امکان بهره‌گیری از فرصت‌های گردشگری تاریخی و مذهبی به‌صورت ترکیبی با وزن 046/0 و امکان هم‌پیوندی با برنامه‌های گردشگری شهرستان‌های دیگر و استان همسایه با وزن 039/0 به‌ترتیب در مراتب چهارم و پنجم قرار دارند.

 

 

جدول 4: رتبه‌بندی توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری تاریخی-فرهنگی

Table 4: Ranking of capabilities and capabilities of historical-cultural tourism

	توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری تاریخی-فرهنگی	وزن	مرتبه
C6	قرار‌گرفتن در مسیرهای ارتباطی به مناطق مختلف کشور	134/0	3
C7	وجود روستاهای تاریخی هدف گردشگری و امکان توسعۀ فعالیت‌های بومگردی	448/0	1
C8	وجود مواریث ملموس و ناملموس تاریخی - فرهنگی با ثبت ملی	330/0	2
C9	امکان هم‌پیوندی با برنامه‌های گردشگری شهرستان‌های دیگر و استان همسایه	039/0	5
C10	امکان بهره‌گیری از ظرفیت‌های گردشگری تاریخی و مذهبی به‌صورت ترکیبی	046/0	4
	ضریب ناسازگاری 093/0

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

در شکل (5) که بر‌اساس خروجی نرم‌افزار سوپردسیژن ترسیم ‌شده وزن و مرتبۀ هرکدام از توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری فرهنگی-تاریخی شهرستان آورده شده است.

 

شکل5: نمودار وزنی مرتبۀ توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری تاریخی- فرهنگی (منبع: یافته‌های پژوهش، 1401)

Figure 5: Weighted chart of historical-cultural tourism abilities and capabilities

 

نتایج حاصل از پردازش داده‌های توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری از مجموع دو گروه طبیعت‌محور و تاریخی–فرهنگی نشان می‌دهد که مهم‌ترین پتانسیل‌های توسعۀ گردشگری در شهرستان لنجان بر‌اساس وزن‌های به‌دست‌آمده به‌ترتیب زیر است:

1) غنای جاذبه‌های اکوتوریستی (رودخانه، مزرعه، بیشه‌زار، آبشار، پیرچنار با ثبت ملی)؛ 2) روستاهای تاریخی هدف گردشگری و امکان توسعۀ فعالیت‌های بومگردی؛ 3) مواریث ملموس و ناملموس تاریخی – فرهنگی با ثبت ملی (مسجد، امامزاده، زیارتگاه قرآن)؛ 4) زیرساخت‌های مناسب برای فعالیت‌های ورزشی – تفریحی؛ 5) قرارگرفتن در مسیرهای ارتباطی به مناطق مختلف کشور از‌جمله استان‌های چهارمحال، خوزستان و لرستان؛ 6) میزان زیاد تقاضای گردشگر طبیعت‌محور در رده‌های سنی مختلف؛ 7) نزدیکی به کانون‌های گردشگر‌فرست؛ 8) امکان بهره‌گیری از ظرفیت‌های گردشگری تاریخی و مذهبی به‌صورت ترکیبی؛ 9) نیروهای متخصص و فعّال گردشگری طبیعت‌محور در منطقه؛ 10) امکان هم‌پیوندی با برنامه‌های گردشگری شهرستان‌های دیگر و استان همسایه.

شناسایی تنگناها و محدودیت‌های توسعۀ گردشگری در شهرستان لنجان

برای بررسی و شناخت تنگناها و محدودیت‌های توسعۀ گردشگری نیز ابتدا تنگناها و محدودیت‌های توسعۀ گردشگری طبیعت‌محور و سپس تنگناها و محدودیت‌های توسعۀ گردشگری تاریخی- فرهنگی بررسی شده است.

الف- شناسایی تنگناها و محدودیت‌های توسعۀ گردشگری طبیعت‌محور

برای شناسایی تنگناها و محدودیت‌های توسعۀ گردشگری طبیعت‌محور در شهرستان لنجان ابتدا درخت سلسله‌مراتب آن که شامل سه سطح هدف، معیارهای اصلی و معیارهاست، ترسیم شد. سطح اول شامل هدف اصلی (بررسی تنگناهای توسعۀ گردشگری شهرستان)، سطح دوم دربرگیرندۀ معیارهای اساسی (محدودیت‌ها و تنگناهای گردشگری طبیعت‌محور) و سطح آخر نیز زیرمعیارهای مرتبط (جدول 5) است.

 

جدول مقایسۀ زوجی (تعیین ضریب اهمیت معیارها و زیر‌معیارها)

در این روش وزن هر معیار با درجه ارجحیتی که با مقدار‌های کمّی بین 1 تا 9 معادل شده، به دست آمده است. معادل عددی متغیرهای زبانی از‌دیدگاه تصمیم‌گیرندۀ نشان‌دهندۀ میزان اهمیت معیارهاست. در جدول (5) مقایسۀ زوجی تنگناها و محدودیت‌های گردشگری طبیعت‌محور ارائه شده است.

 

جدول 5: مقدارهای مقایسه‌های زوجی تنگناها و محدودیت‌های توسعۀ گردشگری طبیعت‌محور

Table 5: Values of pairwise comparisons of bottlenecks and limitations of nature-based tourism development

تنگناها	آسیب‌دیدگی اکوسیستم در بخش‌هایی از شهرستان بر اثر خشکی رودخانه وآلودگی ناشی از صنایع	تراکم فراوان گردشگر وگاهی بیش از ظرفیت تحمل به‌ویژه در روزهای تعطیل	نبود زیرساخت‌های رسمی و توزیع نامناسب خدمات پشتیبان گردشگری در‌سطح شهرستان	محدودیت ناشی از حمایت‌نکردن برخی سازمان‌ها و مسئولان محلی از توسعۀ گردشگری	منفعت ناچیز جامعۀ محلی به‌دلیل فصلی‌بودن و مداوم‌نبودن فعالیت گردشگری
آسیب‌دیدگی اکوسیستم در بخش‌هایی از شهرستان بر اثر خشکی رودخانه و آلودگی ناشی از صنایع	1	4	3	3	3
تراکم زیاد گردشگر و گاهی بیش از ظرفیت تحمل به‌ویژه در روزهای تعطیل	0.25	1	0.35	0.25	0.68
نبود زیرساخت‌های رسمی و توزیع نامناسب خدمات پشتیبان در‌سطح شهرستان	0.33	2.82	1	1	3
محدودیت ناشی از حمایت‌نکردن برخی سازمان‌ها و مسئولان محلی از توسعۀ گردشگری	0.33	4.00	1.0	1	2.95
منفعت ناچیز جامعۀ محلی به‌دلیل فصلی‌بودن و مداوم‌نبودن فعالیت گردشگری	0.33	1.46	0.33	0.33	1

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

میزان ناسازگاری محاسبه‌شدة تنگناها و محدودیت‌های توسعۀ گردشگری طبیعت‌محور برابر با 040/0 و کمتر از 1/0 است؛ بنابراین سازگاری این معیارها پذیرفتنی است.

نتایج بررسی مقایسۀ زوجی تنگناها و محدودیت‌های توسعۀ گردشگری طبیعت‌محور در شهرستان لنجان از‌نظر کارشناسان نشان داد که «آسیب‌دیدگی اکوسیستم بر اثر خشکی رودخانه و آلودگی ناشی از صنایع» با وزن عددی 427/0 مهم‌ترین تنگنا و محدودیت توسعة گردشگری طبیعت‌محور است. بعد از آن محدودیت ناشی از حمایت‌نکردن برخی سازمان‌ها و مسئولان محلی از توسعۀ گردشگری با وزن 212/0 در مرتبۀ دوم است. نبود زیرساخت‌ها و توزیع نامناسب خدمات پشتیبان گردشگری در‌سطح شهرستان با وزن عددی 197/0 در مرتبۀ سوم اهمیت قرار گرفته است. درنهایت، به‌ترتیب منفعت ناچیز جامعۀ محلی به‌دلیل فصلی‌بودن فعالیت گردشگری با وزن 091/0 و تراکم زیاد گردشگر و گاهی بیش از ظرفیت تحمل به‌ویژه در روزهای تعطیل با وزن 070/0 در رتبه‌های چهارم و پنجم اهمیت قرار داشته‌ است. جدول (6)

 

جدول 6: رتبه‌بندی تنگناها و محدودیت توسعۀ گردشگری طبیعت‌محور

Table 6: Ranking of bottlenecks and limitations of nature-oriented tourism development

تنگناها و کمبودهای توسعۀ گردشگری طبیعت‌محور		وزن	مرتبه
C11	آسیب‌دیدگی اکوسیستم در بخش‌هایی از شهرستان بر اثر خشکی رودخانه و آلودگی ناشی از صنایع	427/0	1
C12	تراکم بالای گردشگر و گاهی بیش از ظرفیت تحمل به‌ویژه در روزهای تعطیل	070/0	5
C13	نبود زیرساخت‌های رسمی و توزیع نامناسب خدمات پشتیبان گردشگری در‌سطح شهرستان	197/0	3
C14	محدودیت ناشی از حمایت‌نکردن برخی سازمان‌ها و مسئولان محلی از توسعۀ گردشگری	212/0	2
C15	منفعت ناچیز جامعۀ محلی به‌دلیل فصلی‌بودن و مداوم‌نبودن فعالیت گردشگری	091/0	4

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

در شکل6 که بر‌اساس خروجی نرم‌افزار سوپر دسیژن ترسیم‌ شده وزن هرکدام از تنگناها و محدودیت‌های گردشگری و میزان سازگاری گردشگری طبیعت‌محور شهرستان آورده شده است.

 

شکل 6: نمودار وزنی مرتبۀ تنگناها و محدودیت‌های گردشگری طبیعت‌محور (منبع: یافته‌های پژوهش، 1401)

Figure 6: Weighted chart of bottlenecks and limitations of nature-oriented tourism

شناسایی تنگناها و محدودیت توسعۀ گردشگری تاریخی- فرهنگی

برای ترسیم درخت سلسله‌مراتبی تنگناها و محدودیت‌های توسعۀ گردشگری تاریخی-فرهنگی از سه سطح هدف، معیارهای اصلی و معیارها (جدول 7) استفاده شده است. معیارهای لازم بعد از ترسیم درخت سلسله‌مراتبی به‌صورت زوجی با‌هم مقایسه شد.

 

جدول 7: مقدار‌های مقایسه‌های زوجی تنگناها و محدودیت‌های توسعۀ گردشگری تاریخی-فرهنگی

Table 7: Values of pairwise comparisons of bottlenecks and limitations of historical-cultural tourism development

تنگناها	تعارض و تفاوت میان فرهنگ گردشگران و مردم منطقه	دسترسی سخت مراکز سکونت‌گاهی به بعضی از جاذبه‌های تاریخی – فرهنگی	عدم توجه لازم از طرف مسئولین نسبت به فرسودگی کالبدی و از بین رفتن کیفیت بصری بناهای تاریخ	پایین بودن سطح آگاهی و باور جامعه محلی نسبت به توان تاریخی – فرهنگی منطقه	کمبود امکانات رفاهی و خدمات اقامتی در بعضی جاذبه‌های تاریخی - فرهنگی
تعارض و تفاوت میان فرهنگ گردشگران و مردم منطقه	1	0.33	0.33	1	0.10
دسترسی سخت مراکز سکونتگاهی به بعضی از جاذبه‌های تاریخی-فرهنگی	25/0	1	1.11	4	33/0
عدم توجه لازم از طرف مسئولین نسبت به فرسودگی کالبدی و از بین رفتن کیفیت بصری بناهای تاریخی	33/0	1	1	4	20/0
پایین بودن سطح آگاهی و باور جامعه محلی نسبت به توان تاریخی– فرهنگی	4	4	3	1	16/0
کمبود امکانات رفاهی و خدمات اقامتی در بعضی جاذبه‌های تاریخی - فرهنگی	9.89	3.00	5	5.99	1

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

میزان ناسازگاری محاسبه‌شدة تنگناها و محدودیت‌های گردشگری تاریخی - فرهنگی برابر با 024/0 است (شکل7)؛ بنابراین سازگاری معیارهای تنگناها و محدودیت‌های توسعۀ گردشگری تاریخی- فرهنگی پذیرفتنی است.

وزن هریک از این تنگناها و محدودیت‌ها پس از بررسی و مقایسۀ زوجی تنگناها و محدودیت‌های توسعۀ گردشگری تاریخی- فرهنگی محاسبه شد. نتایج بررسی مقایسۀ تنگناها و محدودیت‌های توسعۀ گردشگری تاریخی- فرهنگی با توجه به یافته‌های جدول (8) نشان‌دهندۀ این است که معیار «کمبود امکانات رفاهی و خدمات اقامتی در برخی از جاذبه‌های تاریخی– فرهنگی» با وزن 544/0 در مرتبۀ اول قرار دارد. محدودیت دسترسی مراکز سکونتگاهی به بعضی از جاذبه‌های تاریخی- فرهنگی با وزن 182/0 در مرتبۀ دوم اهمیت قرار گرفته است. در درجۀ سوم نیز بی‌توجهی لازم مسئولان به فرسودگی کالبدی و از بین رفتن کیفیت بصری بناهای تاریخی با وزن 161/0 قرار گرفته است. دو معیار پایین‌بودن سطح آگاهی و باور جامعۀ محلی به توان تاریخی – فرهنگی منطقه با وزن 056/0، تعارض و تفاوت میان فرهنگ گردشگران و مردم منطقه با وزن 055/0 در مرتبۀ چهارم و پنجم و در پایین‌ترین سطح قرار دارند.

 

جدول8: اولویت‌بندی تنگناها و محدودیت‌های توسعۀ گردشگری تاریخی- فرهنگی

Table 8: Prioritizing bottlenecks and limitations of historical-cultural tourism development

	تنگناها و محدودیت‌های توسعۀ گردشگری تاریخی- فرهنگی	وزن	اولویت
C16	تعارض و تفاوت میان فرهنگ گردشگران و مردم منطقه	055/0	5
C17	دسترسی سخت مراکز سکونت‌گاهی به بعضی از جاذبه‌های تاریخی – فرهنگی	182/0	2
C18	بی‌توجهی لازم مسئولان به فرسودگی کالبدی و از بین رفتن کیفیت بصری بناهای تاریخ	161/0	3
C19	پایین‌بودن سطح آگاهی و باور جامعۀ محلی به توان تاریخی – فرهنگی منطقه	056/0	4
C20	کمبود امکانات رفاهی و خدمات اقامتی در بعضی جاذبه‌های تاریخی - فرهنگی	544/0	1
	ضریب ناسازگاری 024/0

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

در شکل (7) که بر‌اساس خروجی نرم‌افزار سوپر دسیژن ترسیم ‌شده وزن و مرتبۀ هرکدام از توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری فرهنگی-تاریخی شهرستان آورده شده است.

 

شکل 7: نمودار وزنی مرتبۀ تنگناها و محدودیت گردشگری تاریخی- فرهنگی (منبع: یافته‌های پژوهش، 1401)

Figure 7: Weighted chart of the order of bottlenecks and limitations of historical-cultural tourism

 

بر‌اساس وزن‌های حاصل از بررسی داده‌های تنگناها و محدودیت‌های توسعۀ گردشگری در شهرستان لنجان جدّی‌ترین محدودیت‌های هر دو محور گردشگری طبیعت‌محور و تاریخی - فرهنگی به‌ترتیب زیر است.

1) کمبود امکانات رفاهی و خدمات اقامتی در بعضی از جاذبه‌های تاریخی – فرهنگی؛ 2) آسیب‌دیدگی اکوسیستم در بخش‌هایی از شهرستان بر اثر خشکی رودخانه و آلودگی ناشی از صنایع؛ 3) محدودیت ناشی از حمایت‌نکردن برخی سازمان‌ها و مسئولان محلی از توسعۀ گردشگری؛ 4) نبود زیرساخت‌های رسمی و توزیع نامناسب خدمات پشتیبان گردشگری در‌سطح شهرستان؛ 5) دسترسی سخت مراکز سکونتگاهی به بعضی از جاذبه‌های تاریخی – فرهنگی؛ 6) بی‌توجهی لازم مسئولان به فرسودگی کالبدی و از بین رفتن کیفیت بصری بناهای تاریخ؛ 7) منفعت ناچیز جامعۀ محلی به‌دلیل فصلی‌بودن و مداوم‌نبودن فعالیت گردشگری؛ 8) تراکم زیاد گردشگر و گاهی بیش از ظرفیت تحمل به‌ویژه در روزهای تعطیل؛ 9) پایین‌بودن سطح آگاهی و باور جامعۀ محلی به توان تاریخی – فرهنگی منطقه؛ 10) تعارض و تفاوت میان فرهنگ گردشگران و مردم منطقه.

 

ارائۀ راهبرد مناسب با کاربرد مدل برنامه‌ریزی SWOT

در‌ادامۀ پژوهش در راستای شناخت توانمندی‌ها و تنگناهای توسعۀ گردشگری شهرستان لنجان با استفاده از مدل تحلیلی SWOT بر نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید تمرکز شده است. در انجام‌دادن مدل فوق در مرحلۀ اول با استفاده از نظر کارشناسان گردشگری شرکت‌کننده در تحلیل AHP فهرستی شامل نقاط قوت (5 مورد) و نقاط ضعف (4 مورد) مرتبط با شرایط داخلی گردشگری و فرصت‌ها (5 مورد) و تهدیدهای (4 مورد) مرتبط با شرایط خارجی گردشگری شهرستان تعیین و در پرسشنامۀ گردشگران وارد شد. در مرحلۀ بعد از 45 گردشگر (جامعۀ نمونه) پرسشگری انجام و نتایج برای تحلیل در جدول‌های مجزا وارد شد. در این مرحله مجموعه دیدگاه‌های گردشگران دربارۀ عوامل چهارگانۀ حاصل از طیف لیکرت با گزینه‌های خیلی پراهمیت، پراهمیت، اهمیت متوسط، کم‌اهمیت و خیلی کم‌اهمیت در قالب جدول‌های چهارگانه بررسی شد. در فرآیند تحلیل دادهﻫﺎی ﮔﺮدآوری‌ﺷﺪه دربارۀ هر عامل در جدول‌های 9، 10، 11، 12 به‌ترتیب امتیاز کل از ﻣﺠﻤﻮع وزن‌های حاصل از هر گزینه به دست آمد. وزن ﻧﺴﺒﻲ که خود مراتب مدنظر پاسخگو را نشان می‌دهد از حاصل تقسیم امتیاز کل هر گزینه بر مجموع امتیاز کل محاسبه می‌شود؛ اما برای ادامۀ فرآیند و به دست آوردن نهایت کارایی محقق به‌عنوان یک شخص مطلع و اثرگذار در پژوهش می‌تواند به هرکدام از عامل‌ها یک وزن یا «نمره» از 1 تا 4 به‌ترتیب با اثرگذاری بسیارکم، نسبتاًکم، زیاد و بسیار زیاد اختصاص دهد. با ضرب نمره در وزن نسبی امتیاز نهایی یا اﻣﺘﻴﺎز وزﻧﻲ که جایگاه نهایی عامل اثرگذار را تعیین می‌کند، حاصل می‌شود.

 

تحلیل عوامل داخلی مؤثر بر توسعۀ گردشگری شهرستان

تحلیل نقاط قوت در عوامل داخلی مؤثر بر توسعۀ گردشگری شهرستان

بر‌اساس جدول 9 در‌نتیجۀ انجام‌دادن فرآیند تحلیل در این بخش از اجزا چهارگانه SWOT نقاط قوت گردشگری منطقه بنا بر وزن نسبی حاصل‌شده به‌ترتیب عبارت است از 23/0، 21/0، 20/0، 19/0 و 18/0. در این مرحله با شناختی که از عامل‌ها به دست آمد، می‌توان تشخیص داد کدام ‌یک می‌تواند در توسعۀ گردشگری عامل مؤثرتری باشد و برنامه‌ریزان باید به آن توجه داشته باشند. ورود عامل «نمره» در این جدول حاصل نظر ارزیابی نهایی محقق بوده که البته در این بخش در حاصل نهایی، یعنی در دیدگاه پاسخگویان تغییری ایجاد نکرده است.

 

جدول 9: نتایج تجزیه‌و‌تحلیل نقاط قوت مؤثر بر توسعه گردشگری در شهرستان لنجان

Table 9: The results of the analysis of the strengths affecting the development of tourism in Lenjan county

کد	نقاط قوت (S)	خیلی پراهمیت	پر اهمیت	اهمیت متوسط	اهمیت پایین	اهمیت ناچیز	جمع امتیاز	نمره	وزن نسبی	امتیاز نهایی
		5	4	3	2	1
	محیط آرام و بدون سروصدا در روستاهای منطقه به‌خصوص برای شهرنشینان به‌منظور استراحت و تمدد اعصاب	12	21	11	1	0	179	4	21/0	83/0
	وجود امنیت در فضاهای تفرجگاهی برای تفریح و اسکان شبانه در چادر	6	21	11	7	0	161	4	19/0	75/0
	وجود چشم‌اندازهای زیبا و بی‌نظیر به‌همراه فضای سبز باغ‌ها و عبور رودخانه از‌میان بیشه‌زارها، شهرها و روستاهای منطقه (وجود لذت بصری)	22	16	7	0	0	195	4	23/0	90/0
	تمایل بازگشت مجدد گردشگر به منطقه	11	19	12	2	1	172	4	20/0	80/0
	وجود روحیۀ مهمان‌نوازی در‌میان مردم منطقه	6	15	19	4	1	156	3	18/0	54/0
	جمع						863		00/1	82/3

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

بنابراین مهم‌ترین نقاط قوت این منطقه نه‌تنها برای گردشگران برای کارشناسان نیز به‌ترتیب عبارت است از:

(S₃) وجود چشم‌اندازهای زیبا و بی‌نظیر به‌همراه فضای سبز باغ‌ها و عبور رودخانه از‌میان بیشه‌زارها، شهرها و روستاهای منطقه (وجود لذت بصری)؛

(S₁) محیط آرام و بدون سروصدا در روستاهای منطقه به‌خصوص برای شهرنشینان به‌منظور استراحت و تمدد اعصاب؛ 

(S₄) تمایل بازگشت مجدد گردشگر به منطقه؛

(S₂) وجود امنیت در فضاهای تفرجگاهی برای تفریح و اسکان شبانه در چادر؛

(S₅) وجود روحیۀ مهمان‌نوازی در‌میان مردم منطقه.

 

تحلیل نقاط ضعف در عوامل داخلی مؤثر بر توسعۀ گردشگری شهرستان

نقاط ضعف معرفی‌شده به پرسشگران در این مرحله شامل4 عامل بوده است که در جدول (10) همراه با داده‌های جمع‌آوری شدۀ حاصل از پرسشگری ارائه شده است. محاسبات نیز بر‌اساس آنچه در بخش‌های گذشته و به‌طور خاص تشریح جدول (10) بیان شد، انجام شده است. در این بخش عامل «نمره» بر محاسبات اثرگذاری داشته و ترتیب اهمیت عوامل پس از لحاظ‌کردن «نمره» در جدول تغییر کرده است؛ بنابراین مهم‌ترین نقاط ضعف این منطقه نه‌تنها برای گردشگران، از‌نظر کارشناسان نیز به‌ترتیب عبارت است از:

(W4) کمبود زیرساخت‌ها و روساخت‌های گردشگری در روستاهای حاشیۀ رودخانۀ زاینده‌رود به‌دلیل سایه‌اندازی شهر باغبهادران بر سایر نقاط منطقه؛

(W3) کمبود زیرساخت‌های اقامتی، پذیرایی و خدمات پارکینگ مناسب برای گردشگران در روزهای شلوغ؛

(W1) عدم تبلیغات و اطلاع‌رسانی مناسب برای معرفی منابع و جاذبه‌های گردشگری به گردشگران؛

(W2) کمبود امکانات و سرگرمی‌های مفرح برای استفادۀ گردشگران (قایق‌سواری، رفتینگ، اسب‌سواری و..).

 

جدول 10: نتایج تجزیه‌و‌تحلیل نقاط ضعف مؤثر بر توسعۀ گردشگری در شهرستان لنجان

Table 10: The results of the analysis of weak points affecting the development of tourism in Lenjan county

کد	نقاط ضعف (W)	خیلی پراهمیت	پر اهمیت	اهمیت متوسط	اهمیت پایین	اهمیت ناچیز	امتیاز	نمره	وزن نسبی	امتیاز نهایی
		5	4	3	2	1
W1	کمبود زیرساخت‌های اقامتی، پذیرایی و خدمات پارکینگ مناسب برای گردشگران در روزهای شلوغ	15	10	10	6	4	161	3	0.26	0.77
W2	کمبود امکانات و سرگرمی‌های مفرح برای استفادۀ گردشگران (قایق‌سواری، رفتینگ، اسب‌سواری و..)	6	10	17	5	7	138	2	0.22	0.44
W3	عدم تبلیغات و اطلاع‌رسانی مناسب برای معرفی منابع و جاذبه‌های گردشگری به گردشگران	13	14	8	5	5	160	4	0.26	1.02
W4	کمبود زیرساخت‌ها و روساخت‌های گردشگری در روستاهای حاشیۀ رودخانۀ زاینده‌رود به‌دلیل سایه‌اندازی شهر باغبهادران بر سایر نقاط منطقه	14	13	9	8	1	166	4	0.27	1.06
	جمع						625			3.30

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

تحلیل عوامل خارجی مؤثر بر توسعۀ گردشگری شهرستان لنجان

تحلیل فرصت‌ها در‌میان عوامل خارجی مؤثر بر توسعۀ گردشگری شهرستان لنجان

چنانکه پیشتر اشاره شد، 5 عامل فرصت خارجی مؤثر بر توسعۀ گردشگری در پرسشنامه در‌معرض اعلام نظر گردشگران قرار گرفت. این موارد به‌همراه مجموعه اطلاعات حاصل از تحلیل این بخش در جدول 11 ارائه شده است. بر‌اساس جدول مزبور در‌نتیجۀ انجام‌دادن فرآیند تحلیل در این بخش از اجزا چهارگانه SWOT فرصت‌های توسعه‌دهندۀ گردشگری منطقه بنا بر وزن نسبی حاصل‌شده به‌ترتیب عبارت است از: 20/0، 21/0، 20/0، 18/0 و 20/0. این ارقام اهمیت فرصت‌های موجود را برای گردشگری منطقه از‌نظر گردشگران نشان می‌دهد. برای دستیابی به ارزش‌گذاری کارآمدتر به‌منظور توسعۀ گردشگری منطقه بنا بر نظر کارشناسان و تجربه‌های محققان فاکتور «نمره» وارد جدول و نتیجۀ امتیاز نهایی موجب تغییر جایگاه دو نمونه از فرصت‌های پنجگانه شد. نتیجۀ این تحلیل فهرست فرصت‌های خارج از سیستم اثرگذار بر گردشگری موجود است که به‌ترتیب اهمیت به‌صورت زیر تعریف می‌شود.

(O2) دسترسی آسان زمینی به منطقه؛

(O1) مجاورت با قطب‌های بزرگ جمعیتی مثل شهر اصفهان؛

(O3) خرید بدون واسطۀ سوغات، محصولات کشاورزی و باغی از مردم محلی؛

(O5) امکان بهره‌بردن از جاذبه‌های استان چهارمحال و بختیاری به‌دلیل همجواری شهرستان با این استان؛

(O4) تجربۀ همزمان گردشگران از گونه‌های مختلف گردشگری (اکوتوریسم، روستایی، مذهبی، تفریحی و...).

 

جدول 11: نتایج تجزیه‌و‌تحلیل نقاط فرصت مؤثر بر توسعۀ گردشگری در شهرستان لنجان

Table 11: The results of the analysis of the opportunity points effective on the development of tourism in Lenjan county

کد	نقاط فرصت (O)	خیلی پراهمیت	پر اهمیت	اهمیت متوسط	اهمیت پایین	اهمیت ناچیز	امتیاز	نمره	وزن نسبی	امتیاز نهایی
		5	4	3	2	1
	مجاورت با قطب‌های بزرگ جمعیتی مثل شهر اصفهان	7	22	12	3	1	166	4	0.20	0.81
	دسترسی آسان زمینی به منطقه	11	17	15	1	1	171	4	0.21	0.84
	خرید بدون واسطۀ سوغات، محصولات کشاورزی و باغی از مردم محلی	8	23	10	2	2	168	3	0.21	0.62
	تجربۀ همزمان گردشگران از گونه‌های مختلف گردشگری (اکوتوریسم، روستایی، مذهبی، تفریحی و..)	6	13	18	6	2	150	2	0.18	0.37
	امکان بهره‌بردن از جاذبه‌های چهارمحال و بختیاری به‌دلیل همجواری شهرستان با این استان	9	16	14	4	2	161	3	0.20	0.59
جمع							816		1	3.23

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

تحلیل تهدیدها از عوامل خارجی مؤثر بر توسعۀ گردشگری شهرستان لنجان

تهدیدهای معرفی‌شده به پرسشگران برای اعلام نظر در این مرحله شامل4 عامل بوده است که در جدول (12) همراه با داده‌های جمع‌آوری‌شدۀ حاصل از پرسشگری ارائه شده است. محاسبات بر‌اساس آنچه در بخش‌های گذشته و به‌طور خاص در تشریح جدول (12) بیان شد، انجام شده است. در این بخش از اجزا چهارگانه SWOT تهدیدهای محدود‌کنندة گردشگری منطقه بنا بر وزن نسبی حاصل‌شده به‌ترتیب عبارت است از 27/0، 29/0، 21/0 و 23/0. این ارقام اهمیت تهدیدهای موجود را برای گردشگری منطقه از‌نظر گردشگران بیان می‌کند. در این بخش عامل «نمره» بر محسبات اثرگذاری داشته و ترتیب اهمیت عوامل پس از لحاظ‌کردن این عامل در جدول تغییر کرده است.

بنابر محاسبات فوق مهم‌ترین تهدیدهای گردشگری منطقه نه‌تنها برای گردشگران برای کارشناسان نیز به‌ترتیب عبارت است از:

(T2) خشکی رودخانۀ زاینده‌رود در بخش‌هایی از منطقه (مرکزی و فولادشهر) و کاهش زیبایی جاذبه‌های طبیعی؛

(T1) وجود آلاینده‌های ناشی از استقرار صنایع در منطقه؛

(T4) شلوغی و آلودگی‌های (صوتی و زیست‌محیطی) ایجادشده ناشی از تراکم زیاد گردشگران در بعضی از مناطق؛

(T3) استقبال‌نکردن گردشگران از جاذبه‌های تاریخی- فرهنگی به‌دلیل نزدیکی با شهر اصفهان و جاذبه‌های تاریخی این شهر.

 

جدول 12: نتایج تجزیه‌وتحلیل نقاط تهدید مؤثر بر توسعۀ گردشگری در شهرستان لنجان

Table 12: The results of the analysis of the effective threat points on the development of tourism in Lenjan county

کد	نقاط تهدید (T)	بسیار زیاد 5	زیاد 4	متوسط 3	کم 2	بسیار‌کم 1	امتیاز	نمره	وزن نسبی	امتیاز نهایی
	وجود آلاینده‌های ناشی از استقرار صنایع در منطقه	24	12	5	2	2	189	4	0.27	1.09
	خشکی رودخانۀ زاینده‌رود در بخش‌هایی از منطقه (مرکزی و فولادشهر) و کاهش زیبایی جاذبه‌های طبیعی	30	6	6	3	0	198	4	0.29	1.14
	استقبال‌نکردن گردشگران از جاذبه‌های تاریخی- فرهنگی به‌دلیل نزدیکی با شهر اصفهان و جاذبه‌های تاریخی این شهر	7	10	16	10	2	145	2	0.21	0.42
	شلوغی و آلودگی‌های (صوتی و زیست‌محیطی) ایجادشده ناشی از تراکم زیاد گردشگران در بعضی از مناطق	12	13	12	5	3	161	2	0.23	0.46
	جمع						693		1	3.12

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

تدوین راهبردهای مؤثر بر توسعۀ گردشگری شهرستان لنجان

در این مطالعه برای رفع تهدیدها، ضعف‌ها، تقویت فرصت‌ها و مزیت‌های موجود و تداخل هریک از عوامل بر یکدیگر راهبردهای چهارگانۀ فعّال (SO)، تنوع (ST)، بازنگری (WO) و تدافعی (WT) مطابق با جدول (13) تدوین شده است. راهبرد مناسب توسعۀ گردشگری نیز «راهبرد فعّال» است.

جدول13: ماتریس راهبردها و راهکارهای توسعۀ گردشگری شهرستان لنجان

Table 13: Matrix of tourism development strategies and solutions in Lenjan county

عوامل بیرونی         بررسی پتانسیل‌ها و تنگناهای توسعۀ گردشگری در شهرستان لنجان   عوامل درونی	فرصت (O) مجاورت با قطب‌های بزرگ جمعیتی مثل شهر اصفهان دسترسی آسان زمینی به منطقه خرید بدون ‌واسطۀ ‌سوغات، محصولات کشاورزی و باغی از مردم محلی تجربۀ همزمان گردشگران از گونه‌های مختلف گردشگری (اکوتوریسم، شهری، روستایی ذهبی، تفریحی)  امکان بهره‌بردن از جاذبه‌های چهارمحال و بختیاری به‌دلیل هم‌جواری با این استان	تهدید (T) وجود آلاینده‌های ناشی از استقرار صنایع در منطقه خشکی رودخانۀ زاینده‌رود در بخش‌هایی از منطقه (مرکزی و فولادشهر) و کاهش زیبایی جاذبه‌های طبیعی  استقبال‌نکردن گردشگران از جاذبه‌های تاریخی - فرهنگی منطقه به‌دلیل نزدیکی با شهر اصفهان و جاذبه‌های تاریخی این شهر؛ شلوغی و آلودگی‌های (صوتی و زیست‌محیطی) ایجاد‌شدۀ ناشی از تراکم زیاد گردشگران در بعضی از مناطق
قوت (S) محیط آرام و بدون سروصدا در روستاهای منطقه به‌خصوص برای شهرنشینان به‌منظور استراحت و تمدد اعصاب وجود امنیت در فضاهای تفرجگاهی برای تفریح و اسکان شبانه در چادر وجود چشم‌اندازهای ‌زیبا و بی‌نظیر به‌همراه فضای سبز باغ‌ها و عبور رودخانه از‌میان بیشه‌زارها، شهرها و روستاهای منطقه (وجود لذت بصری) تمایل بازگشت مجدد گردشگر به منطقه وجود روح مهمان‌نوازی در‌میان مردم منطقه	راهبردهای رقابتی / فعّال SO 1- ایجاد گردشگری سلامت در روستاهای منطقه و پذیرش گردشگر از قطب‌های جمعیتی؛ (  و ) 2- تعریف مسیر گردشگری مشخص بومگردی، اکوتوریسم و سلامت با بهره‌مندی از پتانسیل‌های منطقه از مرز شرقی (فلاورجان و اصفهان) تا مرز غربی (استان چ و بختیاری). ( ، ، ، ، ) 3- تعریف فضاهای مشخص برای ایجاد اکوکمپ ( ، ) 4 – مطالعۀ بازار (بازارسازی، بازاریابی و بازار‌داری) گردشگری منطقه برای توسعۀ کارآفرینی و حمایت از جامعۀ محلی ( ، ، ، ، ) 5 – حفاظت و توسعۀ جاذبه‌های طبیعت‌گردی به‌عنوان بستر اصلی گردشگری برای افزایش جذب گردشگر ( ، ، ) 6 – تأسیس بومگردی‌های دوستدار طبیعت و مزارع گردشگری همراه با مشارکت جامعۀ محلی و گردشگران (کشاورزان، باغداران و کارگاه‌های تولیدکنندۀ سوغات) 7 – توسعۀ رفتینگ‌ها و تفریحات ساحلی و ماجراجویانه در بخش باغبهادران و جذب گردشگر از اصفهان ( ، )	راهبردهای تنوع  ST 1- لزوم توجه جامعۀ محلی به جنبه‌های هویتی منطقه دربارۀ عامل‌های جاذب گردشگر ( ، ) 2 - لزوم توجه هرچه بیشتر به توسعۀ پایدار و گردشگری پایدار در منطقه با وضع قوانین غیر‌‌قابل نقض ( ،   ). 3- اجرای تورهای بومگردی در زمان تراکم گردشگر ( ، ، ) 4- اجرای برنامه‌های بهسازی برای احیای هویت فرهنگی تاریخی منطقه ( ، )
ضعف (W ) کمبود زیرساخت‌های اقامتی، پذیرایی و خدمات پارکینگ مناسب برای گردشگران در روزهای شلوغ؛ کمبود امکانات و سرگرمی‌های مفرح برای استفادۀ گردشگران (قایق‌سواری، رفتینگ، اسب‌سواری و .. )  نداشتن تبلیغات و اطلاع‌رسانی مناسب برای معرفی منابع و جاذبه‌های گردشگری به گردشگران کمبود زیرساخت‌ها و روساخت‌های گردشگری در روستاهای حاشیۀ رودخانۀ زاینده‌رود به‌دلیل سایه‌اندازی شهر باغبادران بر سایر نقاط منطقه؛	راهبردهای بازنگری WO 1- ساخت مجتمع‌های گردشگری بین‌راهی ( ، ، ، ، ). 2- بهره‌بردن از قابلیت‌های مردمی برای جذب هـر‌چـه بیشتر گردشگر ( ،  ). 3– هم‌پیوندی با برنامه‌های گردشگری استان چهارمحال بختیاری ( ، ، ) 4- ایجاد و طراحی سایت بازاریابی گردشگری مختص منطقه و تولید محتوا و ویدئو مارکتینگ از منابع ناشناختۀ گردشگری با افرادشناخته‌شده، بلاگرها و اینفلوئنسر ( ، ، ،  ) 5 – برندسازی محصولاتی و منابعی نظیر برنج لنجان و گردشگری کشاورزی ( ،  )	راهبردهای تدافعی WT  1- ایجاد و توسعهۀ گردشگری صنعتی ( ،  ،  ، ) 2 – نظارت بر اجرای قوانین مصوب زیست‌محیطی و اجرای قوانین آب با سازمان‌های مربوط ( ،  و ). 3 – تشکیل کمیته‌های اسکان گردشگران در ایام پیک گردشگری ( ، ). 4 – ایجاد چالش‌های ذهنی در گردشگران و ترغیب آنها برای بازید ناشناخته‌های گردشگری منطقه ( ،  ) 5 – تنظیم و تدوین برنامۀ جامع گردشگری

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

 

نتیجه‌گیری

در عصر حاضر گردشگری از بزرگ‌ترین فعالیت‌های اقتصادی دنیاست. توسعة ‌این صنعت فایده‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زیادی دارد و تمامی جنبه‌های زندگی افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ به‌طوری که از آن به‌عنوان یکی از راهبردهای اصلی توسعه نام برده می‌شود. گردشگری می‌تواند با برنامه‌ریزی هدفمند مبتنی بر شناخت توانمندی‌ها و تنگناها به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم بر توسعة هر منطقه اثرگذار باشد و راهگشایی برای حل مشکلات باشد و در‌نهایت، منجر به توسعۀ پایدار جوامع شود. شهرستان لنجان با دارا‌بودن توانمندی‌های بالقوة گردشگری تاکنون نتوانسته آنگونه که شایسته است به جایگاه مطلوبی در این حوزه دست یابد؛ بنابراین در این مطالعه به این مهم پرداخته و نتایج زیر حاصل شد.

بررسی توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری طبیعت‌محور نشان داد که معیار «غنای جاذبه‌های اکوتوریستی (رودخانه، مزرعه، بیشه‌زار، آبشار و...)» با وزن 492/0 مهم‌ترین معیار و در مرتبۀ اول است. بررسی توانمندی‌ها و قابلیت‌های گردشگری تاریخی-فرهنگی نیز نشان داد معیار «وجود روستاهای تاریخی هدف گردشگری و امکان توسعۀ فعالیت‌های بومگردی» با وزن 448/0 مهم‌ترین معیار و در مرتبۀ اول است.

نتایج بررسی تنگناها و محدودیت‌های توسعۀ گردشگری طبیعت‌محور نشان داد که «آسیب‌دیدگی اکوسیستم بر اثر خشکی رودخانه و آلودگی ناشی از صنایع» با وزن عددی 427/0 مهم‌ترین تنگنا و محدودیت توسعة گردشگری طبیعت‌محور است. بررسی تنگناها و محدودیت‌های توسعه گردشگری تاریخی- فرهنگی نیز نشان ‌دهنده این است که معیار «کمبود امکانات رفاهی و خدمات اقامتی در بعضی جاذبه‌های تاریخی–فرهنگی» با وزن 544/0 در مرتبۀ اول قرار دارد.

مقایسه عوامل داخلی و خارجی و امتیاز نهایی آنها با یکدیگر نشان داد که شهرستان لنجان با 5 عامل قوت و 5 عامل فرصت توانمندی‌های فراوانی را برای توسعۀ گردشگری دارد. در عین ‌حال، این شهرستان باوجود 4 عامل ضعف و 4 عامل تهدید نیز با چالش‌ها و تنگناهایی مواجه است که در‌صورت توجه‌نکردن به این چالش‌ها و عدم تغییر‌ در رویکرد حاضر نه‌تنها نمی‌توان آینده‌ای امیدبخش برای توسعۀ گردشگری منطقه تصور کرد، منابع طبیعی مهم شهرستان نیز از دست خواهد رفت.

نتایج داده‌های حاصل از تجزیه‌وتحلیل عوامل داخلی نشان داد که از‌میان 5 عامل قوت عامل «وجود چشم‌اندازهای زیبا و بی‌نظیر به‌همراه فضای سبز باغ‌ها و عبور رودخانه از‌میان بیشه‌زارها، شهرها و روستاهای منطقه (وجود لذت بصری)» با امتیاز نهایی 90/0 به‌عنوان مهم‌ترین نقطه قوت توسعۀ گردشگری است که این نشان‌دهندۀ پتانسیل زیاد منطقه در عوامل طبیعی و اکوتوریسم است که باید در حفظ و توسعۀ پایدار آن کوشش جدّی انجام شود.

در‌میان 4 عامل ضعف عامل «کمبود زیرساخت‌ها و روساخت‌های گردشگری در روستاهای حاشیۀ رودخانۀ زاینده‌رود به‌دلیل سایه‌اندازی شهر باغبهادران بر سایر نقاط» با امتیاز نهایی 06/1 به‌عنوان جدّی‌ترین عامل ضعف است. طبیعی است که توسعۀ گردشگری منطقه بدون تبدیل این نقطه ضعف به نقطه قوت امکان‌پذیر نخواهد بود.

نتایج تجزیه‌وتحلیل عوامل خارجی نیز نشان داد که از‌بین 5 عامل فرصت مهم‌ترین فرصت توسعۀ گردشگری شهرستان عامل «دسترسی آسان زمینی به منطقه» با امتیاز نهایی 84/0 است. با‌توجه به توان زیاد این منطقه در جذب گردشگر از نواحی دور و نزدیک، توسعۀ امکانات دسترسی آسان‌تر این فرصت را به نقطه قوت بزرگی برای گردشگری منطقه تبدیل می‌کند. از‌بین عوامل تهدید نیز عامل «خشکی رودخانۀ زاینده‌رود» که هم‌اکنون موجب کاهش زیبایی جاذبه‌های طبیعی به‌ویژه در بخش‌هایی از منطقه شده است با امتیاز نهایی 14/1 به‌عنوان جدّی‌ترین تهدید توسعۀ گردشگری منطقه شناخته شد. این عامل اگر تشدید شود، مانع اساسی در‌برابر حرکت توسعۀ گردشگری در منطقه خواهد شد. راهبرد مناسب توسعۀ گردشگری نیز «راهبرد فعّال» است.

مقایسۀ این مطالعه با پژوهش‌های انجام‌شده در منطقۀ مطالعه‌شده نشان می‌دهد که محققان در مطالعات گذشته بیشتر به ابعاد محدودی از گردشگری منطقه توجه کرده‌اند. این درحالی است که محققان در پژوهش حاضر به‌صورت جامع به همة گونه‌ها و ابعاد مختلف گردشگری کل شهرستان پرداخته‌اند. ضمن اینکه این مطالعه در‌زمینة وجود چشم‌اندازهای زیبا و بی‌نظیر عبور رودخانه و بیشه‌زارها در شهرها و روستاهای منطقه (وجود لذت بصری) با مطالعۀ جاجرمی و سلیمانی (1393) همخوانی دارد.

همچنین، نتایج نشان داد که عامل «کمبود امکانات رفاهی و خدمات اقامتی در بعضی جاذبه‌های تاریخی– فرهنگی» که به‌‌عنوان جدّی‌ترین محدودیت توسعۀ گردشگری شهرستان شناخته شد، با مطالعۀ فراهانی و منوچهری (1394) (در این مطالعه عامل «کمبود امکانات و خدمات رفاهی و اقامتی» در بخش عرضه به‌‌عنوان یکی از موانع و مشکلات در سیستم گردشگری روستاهای هدف گردشگری منطقه غرب شهرستان مریوان مطرح شد) همسوست.

با توجه به هدف اساسی این پژوهش باید یادآور شد در یک جمع‌بندی کلی برای حفظ و توسعۀ گردشگری این منطقه، ضرورت احیا رودخانۀ زاینده‌رودِ پرآب و با طراوت، جلوگیری از آسیب‌دیدگی اکوسیستم، تلاش برای کاهش آلاینده‌های آب و خاک و هوا در منطقه اجتناب‌ناپذیر است. در کنار این اقدام‌های ضروری ارتقای کیفیت بصری بناهای تاریخی و جاذبه‌های فرهنگی، ایجاد و توسعۀ بازارهای جاذب برای گردشگران، توسعۀ فضاهای مناسب برای انواع گردشگران متناسب با شرایط منطقه و تجهیز منطقه با خدمات لازم متناسب با تنوع گستردۀ گردشگران می‌تواند در راستای توسعۀ پایدار گردشگری، تقویت اقتصاد گردشگری و بهره‌برداری بهتر و پایدار از جاذبه‌ها و زیبایی‌های منطقه نقش اساسی داشته باشد. در پایان پیشنهاد می‌شود با توجه به قرابت نسبی منطقة مطالعه‌شده و شهرستان‌های مبارکه و فلاورجان (در سابق با عنوان لنجانات معروف بوده است) پژوهشی با محوریت منطقۀ لنجانات و بر‌اساس مرزهای طبیعی انجام و نتایج آن با پژوهش حاضر مقایسه شود. 

تعداد مشاهده مقاله: 393

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 258