تأثیر مرحله نموی، رقم و محل کشت بر روی بعضی از ویژگی‌های ریختی و فیزیکو-شیمیایی میوه خرما در استان هرمزگان (ایران)

مقدمه

درخت نخل خرما (Phoenix dactylifera L.) متعلق به خانواده Arecaceae ، با نام محلی مغ، یکی از درختان میوه مقدس‌ و قدیمی‌، و دومین محصول زراعی مهم ایران پس از پسته است. این گیاه به‌خوبی با آب و هوای گرم و خشک و خاک فقیر در کمربند جنوبی ایران سازگار است. از این رو خرماها نقش عمده‌ای را در توسعه و پایداری محیطی منظرهای واحه‌ای (آبادی در میان کویر، oasis) ایفا می‌کنند و می‌توانند به احیای بیابان‌ها کمک کنند.آغاز پیدایش درختان خرما در جهان از دوران دوم زمین شناسی بوده، اما زمانی‌که انسان به ارزش غذایی میوه خرما پی برده به شش هزار سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد (Chao & Krueger, 2007; Bijami et al., 2020; Sheikhbahaei et al., 2020, 2024). ازنظر تنوع رقم، ایران با داشتن 400 رقم (برخی منابع 600 رقم را هم گزارش کرده‌اند) از مجموع بیش از 4000 رقم مختلف موجود در جهان، غنی‌ترین منبع ژرم‌پلاسم خرما را دارد که بین آنها ارقام مختلف، با درجة پاسخ متفاوت به انواع تنش‌ها موجود هستند. بدین منظور، استفاده از ارقام مقاوم به تنش‌های زنده و غیرزنده و دارای ویژگی‌های مطلوب کمّی و کیفی، تنها روش حفظ جنس به شمار می‌رود (Al-Khayri et al., 2015; Rezanejad & Ghalekhani, 2018; Sheikhbahaei et al., 2024). میوه سته خرما دارای برون بر نازک، میان‌بر گوشتی و درون بر غشایی پیرامون دانه است که از یک برچه بارور شده موجود درگل ماده به وجود می‌آید، در حالی که دو برچه دیگر، تحلیل می روند. مادگی خرما پس از گرده افشانی، پنج مرحله نموی حدود ۷ ماه را گذرانده تا به بلوغ کامل برسد. این مراحل شامل حبابوک (Habbaboke)، کیمری (Kimri)، خلال (Khalal)، رطب (Rutab) و تمر (Tamar) بر اساس نام‌گذاری عربی است که در سطح بین المللی پذیرفته شده است. حبابوک (نابالغ، سبز و اندازه نخود که 7-3 هفته پس از گرده‌افشانی طول می‌کشد)، کیمری (سبز روشن، سفت و دارای رطوبت 80٪)، خلال (مرحله رنگی، ترد (کرانچی) و حاوی حداکثر 50 تا 60 درصد رطوبت)، رطب (مرحله رسیده، ترد (crips) تا آبدار، بافت نرم و رطوبت 35 تا 40 درصد) و تمر (رسیدگی کامل، گوشت (پالپ) خشک و کمتر از 20 درصد رطوبت) (Fadel et al., 2006) در اصطلاح محلی به چهار مرحله آخر به ترتیب خمل، کنگ یا خارک، دمپاز و خرما می‌گویند. سه مرحله آخر بلوغ میوه خرما از نظر غذایی و دارویی دارای اهمیت است و رقم‌های مختلف را می‌توان در این سه مرحله برداشت و بازاریابی نمود که انتخاب مرحله برداشت بستگی به ویژگی‌های رقم، شرایط اقلیمی و تقاضای بازار دارد (Ghnimi et al., 2017; Rezanejad & Ghalekhani, 2018; Sheikhbahaei et al., 2024). طی نمو از گلدهی تا رسیدگی تخمدان و میوه، تغییراتی در رنگ، وزن، نسبت طول به قطر، درصد رطوبت، میزان قند و سایر ویژگی‌های میوه ایجاد می‌شود که بر اساس نوع رقم، خاستگاه جغرافیایی، نوع خاک و مواد معدنی موجود در خاک، زمان گلدهی، شرایط محیطی و عوامل تغذیه‌ای تغییرات قابل توجهی نشان می‌دهند. با داشتن اطلاعات لازم درباره نحوه رشد و نمو میوه خرما، می‌توان میوه با‌کیفیت و کمیت بیشتری بدست آورد (Lekbir et al., 2015; Sheikhbahaei et al., 2024).

درخت خرما در خاک‌های قلیایی و نیز شور، به‌نسبت متحمل است و به هوادهی و زهکشی مناسب نیاز دارد. مواد معدنی تأثیر قابل توجهی روی رشد و نمو میوه خرما دارند. حضور پتاسیم و گوگرد در خاک ویژگی‌های فیزیکو- شیمیایی میوه را افزایش می‌دهد. پتاسیم برای عملکردهای فیزیولوژیکی اساسی مانند تشکیل قندها و نشاسته، سنتز پروتئین‌ها، تقسیم و رشد سلولی، تشکیل میوه و رشد و طعم آن نیاز است. همچنین، کمبود آن می­تواند درجه آسیب به محصول را توسط بیماری‌های باکتریایی و قارچی افزایش دهد. همچنین، در چند سال اخیر، استفاده از گوگرد در کاهش قلیائیت خاک‌های آهکی و نیز به­عنوان یکی از مواد مغذی مهم گیاهی توجه زیادی شده است (Kassem, 2012; Fatima et al., 2017; Dghaim et al., 2021). پژوهش­های Kassem (2012) روی رقم Zaghloul نشان داد استفاده از کودهای پتاسیم بطور قابل توجهی وزن، طول، عرض و رنگ میوه را افزایش داده و سبب افزایش ماندگاری و کیفیت حمل و نقل بسیاری از محصولات باغی مرتبط است (Kassem, 2012).

استان هرمزگان یکی از استان‌های خرما‌خیز کشور است که از نظر تولید، جایگاه دوم را در کشور، بعد از استان کرمان دارد. در این استان بیش از 100 رقم خرما وجود دارد که برخی ارقام در تمامی مناطق و بعضی دیگر در یک منطقه خاص، رشد می‌کنند. ارقام مرغوب و نرم این استان شامل مرداسنگ، هلیلی، خنیزی، کریته، مضافتی، لشت، برحی، شاهانی، مجول و خاصویی می‌باشد. ارقام درجه دو شامل حلو، زرک و ته‌گرد هستند که به‌علت شهد یا شیره زیاد عمدتاً در مرحله خلال برداشت، پخته (که در اصطلاح محلی به آن کنگ‌جوشی می‌گویند)، خشک و برای صادرات و استفاده در زمستان، استفاده می‌شوند. سایر ارقام درجه سه شامل بستکی، اشتری، مرزبان، موصلی، شکری، مرنگونی، گردیان، خروسی، قاسم محمودی، زرکمانه، نیمکدنی خورست، کلوته و ملسون است. سه رقم خنیزی، مرداسنگ و هلیلی ارقام مرغوب خرما در منطقه هرمزگان هستند که رقم خنیزی میان‌رس و در مرحله خلال و نیز رطب و تمر استفاده می‌شود. رقم هلیلی به‌طور معمول در پائیز و اواخر مهرماه برداشت، امّا در مرحله خارک (خلال) و رطب نیز قابل مصرف هستند (Mohammadpour et al., 2018). با وجود جایگاه ویژه‌ای این محصول در اقتصاد کشور، به‌جز چند مورد محدود، پژوهش جدی در مورد ویژگی‌های میوه ارقام مختلف طی مراحل رشد و نمو میوه انجام نشده است و بیشتر پژوهش­های انجام شده در مرحله آخر رسیدگی میوه است. Sheikhbahae, et al (2020)، بعضی از شاخص‌های فیزیکوشیمایی را در مراحل نموی مختلف روی رقم مضافتی بم بررسی کردند (Sheikhbahaei et al., 2024). Mohammadrezakhani & Pakkish, (2024)، میزان رطوبت و قندها را طی نمو روی برخی ارقام جیرفت، بررسی کردند (Mohammadrezakhani & Pakkish, 2024)، امّا مطابق پژوهش­های کتابخانه‌ای منتشر شده، تأثیر محل کشت روی ویژگی‌های فیزیکوشیمیایی ارقام مختلف طی نمو بررسی نشده است. بنابراین با توجه به جایگاه مهمی که میوه خرما در اقتصاد ایران دارد، بررسی ویژگی‌های ریختی و وزنی میوه، میزان رطوبت و قندهای احیا و غیر احیای آن در ارقام مختلف و تغییرات آنها طی نمو می‌تواند قدم موثری در جهت افزایش تولید این محصول ‌باشد، زیرا نتیجه این پژوهش­ها در انتخاب بهترین رقم، بهترین منطقه و مناسب‌ترین مرحله نموی جهت تولید و مصرف صنعتی و دارویی ارزش به‌سزایی دارد. میوه خرما را بر اساس رطوبت به سه دسته خرمای نرم با رطوبت بیش از 30 درصد، خرمای نیمه خشک با رطوبت بین20 تا 30 درصد و خرمای خشک با رطوبت کمتر از 20 درصد تقسیم می‌کنند (Samarawira, 1983).

ویژگی‌های رویشی، حدود 28 درصد از تغییرات ریختی کل را در بین ارقام مختلف خرما نشان می‌دهند، امّا ویژگی‌های ریخت‌شناختی اسپات و میوه، به ترتیب حدود 41 درصد و 31 درصد را تشکیل می دهند. با این حال، این ویژگی‌ها، بیشتر در مرحله بلوغ نشان داده شده‌اند (Mohamed et al., 2004). بنابراین هنوز شرح ریختی دقیقی برای توصیف و شناسایی ارقام خرما وجود ندارد، به همین علّت در این پژوهش، برخی ویژگی‌های ریختی و فیزیکوشیمیایی سه رقم خرمای خنیزی، مرداسنگ و هلیلی در سه مرحله نموی خلال، رطب و تمر در چهار منطقه جغرافیایی هزمزگان شامل میناب، رودان، بندرعباس و گنو بررسی شدند.

مواد و روش‌ها

مناطق و رقم‌های مورد بررسی

مناطق مورد بررسی شامل چهار منطقه میناب، رودان، بندرعباس و گنو و رقم‌های مورد پژوهش سه رقم خنیزی، مرداسنگ و هلیلی بودند. شهرستان میناب با مساحتی بالغ بر5/6878 کیلومتر مربع در شرق استان هرمزگان در کناره‌های خلیج فارس و دریای عمان در 9 درجه و 27 دقیقه عرض شمالی و 57 درجه و 4 دقیقه طول شرقی قرار گرفته است. ارتفاع آن ازسطح دریا 27 متر است. رودان با مساحتی حدود 5/2744 کیلومترمربع، در فاصله 110 کیلومتری بندرعباس  قراردارد. این شهرستان در10 درجه و 27 دقیقه عرض شمالی و 57 درجه و 10 دقیقه طول شرقی واقع شده است. ارتفاع آن از سطح دریا حدود 192 متر است. بندرعباس با مساحت 1/13255 کیلومتر مربع، در شمال تنگه هرمز در 13 درجه و 27 دقیقه عرض شمالی و 56  درجه و 22 دقیقه طول شرقی واقع شده است. بلندی این شهرستان از سطح دریا 6 متر است. روستای گنو از توابع بخش مرکزی شهرستان بندرعباس در استان هرمزگان ایران است. این روستا در دهستان ایسین قرار دارد و در ۳۰ کیلومتری شمال غربی بندرعباس، در طول جغرافیایی ۲۷ درجه و ۱۸ دقیقه تا ۲۷ درجه و ۲۹ دقیقه و عرض جغرافیایی ۵۵ درجه و ۵۶ دقیقه تا ۵۶ درجه و ۱۸ دقیقه در استان هرمزگان واقع شده‌ است (Zakeri, 2020).

نمونه‌برداری خاک

برای بررسی خاک محل رشد ارقام مورد پژوهش، نمونه‌برداری خاک از عمق 20 سانتی‌متری خاک (که کمتر در معرض شرایط محیطی است و ویژگی‌های خاک را بهتر نشان می‌دهد) انجام شد، بدین صورت که در همه مناطق مورد پژوهش، خاک زیر هر درخت (برای هر سه رقم)، برداشت شد. سه تکرار برای هر نمونه‌برداری به طور تصادفی انتخاب شد. پس از انتقال نمونه‌های خاک به آزمایشگاه، به مدت 24 ساعت در آون با دمای 80 درجه سانتی‌گراد قرار گرفته و خشک شدند، سپس توسط الک دارای منافذ 2 میلی متری غربال و همگن شدند.

جدول 1- ویژگی‌های خاک مناطق مورد بررسی

Table 1- Soil characteristics of the study area

 سنجش مقدار عناصر محلول، اسیدیته (pH) و هدایت الکتریکی (EC) خاک

نمونه‌های خاک خشک شده در دمای 80 درجه سانتی‌گراد درون یک ارلن 100 میلی‌لیتری ریخته شد و سپس 50 میلی‌لیتر آب فاقد یون (دیونیزه) به آن اضافه شد. مخلوط حاصل به مدت 30 دقیقه با دستگاه شیکر (با سرعت 100 دور در دقیقه) هم زده شد. سپس با کاغذ صافی واتمن شماره یک صاف و توسط دستگاه  ICP-OES(مدل 735 ES6، Varian، استرالیا)، pH‌ متر و EC متر، به ترتیب عناصر محلول، اسیدیته و هدایت الکتریکی آنها تعیین شدند(Helmke & Sparks, 1996) (جدول 1).

نمونه‌برداری میوه رقم‌های مختلف در مراحل نموی خلال، رطب و تمر

میوه‌های سه رقم خنیزی، مرداسنگ و هلیلی در سه مرحله نموی خلال، رطب و تمر، بطور کامل تصادفی از درختان نخل چهار منطقه میناب، رودان، بندرعباس و گنو طی تیر ماه تا مهر برداشت شدند. نمونه‌برداری طوری انجام شد که هر سه رقم در مناطق مورد مطالعه با هم وجود داشته باشند. سه اصله نخل با شرایط یکسان از نظر تغذیه، سن و ارتفاع به عنوان سه تکرار انتخاب شد. نمونه‌برداری از چهار خوشه در چهار طرف نخل انجام شد، در نهایت برای تهیه نمونه نهایی، میوه‌ها از خوشچه‌ها جدا و مخلوط شدند، به­طوری که میوه‌های برداشت شده از هر درخت به منزله یک تکرار استفاده شد.

 سنجش شاخص‌های رشدی و ریخت‌شناختی

 طول و عرض (قطر) میوه و نسبت طول به عرض میوه، وزن میوه، گوشت (پالپ) و دانه، نسبت وزن گوشت به دانه، در پنج میوه به­عنوان یک تکرار در مراحل مختلف نموی اندازه‌گیری شد. طول و عرض میوه با نرم‌افزار Carnoy Win اندازه‌گیری شد. وزن تر میوه و دانه با ترازوی Sartorius (مدل BPSIID) با دقت 001/0 گرم، بر حسب میلی‌گرم سنجش شد. برای اندازه‌گیری محتوای رطوبت، پس از ثبت وزن تر (FW) ، میوه‌ها در فویل آلومینیومی ‌پیچیده و به‌ مدّت 72 ساعت درآون با دمای 70 درجه سانتی‌گراد قرار داده شدند. پس از خشک‌شدن کامل نمونه‌ها، وزن خشک (DW) آنها اندازه‌گیری شد. درصد رطوبت میوه‌ها (Water Content) طبق رابطه زیر محاسبه شد. رابطه (1)      Water Content (%) = WW-DW/DW×100

 بررسی کربوهیدرات‌های محلول

برای سنجش کربوهیدرات‌های محلول از روش (1951)Fales  استفاده شد. مقدار 1/0 گرم بافت تازه میوه توسط 5/2 میلی‌لیتر اتانول 80 درصد سائیده شد و در دمای 95 درجه سانتی‌گراد به مدت 60 دقیقه قرار گرفت تا کربوهیدرات‌های محلول استخراج شدند. عصاره‌ با کاغذ صافی صاف شده و سپس الکل آن تبخیر شد. رسوب حاصل در 5/2 میلی‌لیتر آب مقطر حل و از هر نمونه 500 میکرولیتر در یک لوله آزمایش ریخته و به آن 5 میلی‌لیتر معرف آنترون اضافه شد. پس از مخلوط شدن، به مدت 17 دقیقه در حمام آب گرم 90 درجه سانتی‌گراد قرار گرفتند و پس از سرد‌شدن جذب آن‌ها در طول موج 625 نانومتر خوانده شد. غلظت هر نمونه با منحنی استاندارد بر حسب میلی‌گرم بر گرم وزن تر محاسبه شد (Fales, 1951).

برای سنجش میزان قندهای احیاکننده از روش (1952) Somogy استفاده شد. 1/0 گرم وزن تر از بافت تازه میوه با 10 میلی‌لیتر آب مقطر در‌ ها‌ون چینی سائیده شد. سپس محتوای‌ ها‌ون به بشر کوچکی منتقل و تا نقطه جوش حرارت داده شد. سپس، محتوای بشر صاف و عصاره حاوی قندها بدست آمد. دو میلی‌لیتر از عصاره‌ها‌ی تهیه شده به لوله‌ آزمایش منتقل و پس از افزودن 2 میلی‌لیتر محلول سولفات مس به آنها، به ‌مدّت 20 دقیقه در حمام آب گرم با دمای 100 درجه سانتی­گراد قرار داده شدند. در این مرحله Cu²⁺ موجود در محلول سولفات مس توسط عامل آلدئیدی یا کتونی مونوساکاریدها، احیا شده و به Cu₂O تبدیل می‌شود و در انتهای لوله آزمایش (پائین لوله) رنگ قرمز آجری مشاهده می‌شود. پس از سرد شدن، دو میلی‌لیتر محلول فسفومولیبدیک اسید ‌اضافه و لوله‌ها‌ی آزمایش تکان داده شدند تا رنگ آبی ظاهر شده به طور یکنواخت منتشر شود. شدت جذب محلول‌ها ‌در طول موج 600 نانومتر توسط دستگاه ‌اسپکتروفتومتر تعیین و توسط منحنی استاندارد غلظت قندهای احیاکننده محاسبه شد. نتایج حاصل از اندازه‌گیری مقدار قندهای احیا‌کننده بر حسب میلی‌گرم بر گرم وزن تر محاسبه و ارائه شد (Somogyi, 1952).

 تجزیه و تحلیل آماری

تجزیه و تحلیل آماری در این پژوهش با آزمایش فاکتوریل و در قالب طرح به­طور کامل تصادفی در سه تکرار انجام شد. تجزیه و تحلیل‌های آماری بدست‌آمده حاصل سنجش‌های کمی مختلف در این پژوهش، با نرم‌افزار SPSS و به روش آنالیز واریانس انجام شد و اختلاف میانگین‌ها با آزمون چند‌دامنه‌ای دانکن مقایسه شدند. در پایان نمودارها‌ی مربوطه نیز با نرم‌افزار Excel 2010  رسم شد.

نتایج

تغییرات رشدی و ریخت‌شناختی

تغییرات میوه در هر یک از سه رقم خرمای خنیزی، مرداسنگ و هلیلی در سه مرحله نموی خلال، رطب و تمر در چهار منطقه میناب، رودان، بندرعباس و گنو دارای الگوی مشابهی بود، طی نمو از مرحله خلال به مرحله تمر بافت میوه از حالت سخت به نرم تغییر می­کند، همچنین رنگ آنها در رقم خنیزی در همه مناطق از رنگ قرمز در مرحله خلال به رنگ مایل به سیاه در مرحله تمر و در رقم‌های مرداسنگ و هلیلی از زرد روشن به قهوه‌ای روشن و تیره طی مراحل رشدی تغییر رنگ نشان دادند (شکل 1). رقم خنیزی میان‌رس و از ویژگی‌های مطلوب آن، استفاده در مرحله خلال (علاوه بر مرحله رطب و تمر) است. رقم هلیلی یکی از دیررس‌ترین ارقام خرمای ایرانی به شمار می‌آید. برداشت میوه آن، بطور معمول در فصل پائیز و اواخر مهرماه صورت می‌گیرد، امّا در مرحله خارک (خلال) و رطب نیز قابل مصرف است.

طول، عرض و نسبت طول به عرض (قطر) میوه

تغییر اندازه میوه ارقام خرما خنیزی، مرداسنگ و هلیلی، در طی رسیدگی در هر چهار منطقه مورد پژوهش (میناب، رودان، بندر عباس و گنو) دارای الگوی مشابهی بوده و اندازه میوه از مرحله خلال به مرحله تمر (به ترتیب از 64/33 به 48/29 میلی‌متر) در همه ارقام کاهش یافت. به­هر‌حال در منطقه بندرعباس این کاهش معنی‌دار نبود. همچنین در همه مناطق بیشترین طول میوه در رقم خنیزی (29/34 میلی‌متر) و کمترین آن در رقم مرداسنگ (44/28 میلی‌متر) مشاهده شد (جدول 2 و شکل‌های 1 و 2). الگوی تغییرات عرض میوه‌ها نیز شبیه طول میوه‌ها است که تحت تأثیر مرحله نموی کاهش نشان داد و حداکثر عرض میوه در رقم هلیلی، در مرحله خلال مشاهده شد (جدول 2 و شکل‌های 1 و 3).

در هر سه رقم مناطق مورد بررسی نسبت طول به قطر در مرحله خلال نسبت به مرحله رطب و تمر بیشتر است و بیشترین نسبت آن در رقم خنیزی منطقه رودان (66/1 میلی‌متر) ثبت شد (جدول 2 و شکل 3).

جدول 2 تغییرات رشدی و فیزیکو- شیمیایی سه رقم‌ مورد پژوهش در مراحل نموی مختلف در چهار منطقه میناب، رودان، بندرعباس و گنو را نشان می‌دهد.

شکل 1- مشاهده تغییرات ریختی و رنگ میوه در سه مرحله نموی خلال، رطب و تمر در ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی  در چهار منطقه میناب (A)، رودان (B)، بندرعباس (C) و گنو (D).

Figure 1- Observation of morphological and color changes of fruit in three developmental stages Khalal, Rotab and Tamar in Khenizi (a), Mordasang (b) and Halili (c) cultivars in the four regions of Minab (A), Rudan (B), Bandar Abbas (C) and Jenow (D).

 جدول 2- تغییرات رشدی و فیزیکو-شیمیایی میوه خرما (میانگین 5 میوه) ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی چهار منطقه میناب، رودان، بندر عباس و گنو در مراحل نموی خلال، رطب و تمر. داده ها میانگین سه تکرار ± SD است. میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشابه از نظر آماری اختلافی ندارند (آزمون دانکن و 05/0P≤).

Table 2- Growth (morphological) and physico-chemical changes of date fruit (the mean of 5 fruits) of Khenizi, Mordasang and Halili cultivars in the four regions of Minab, Rudan, Bandar Abbas and Jenow in the development stages of khalal, rotab and tamar. Data are the mean of three replicates ± SD. Means with at least one similar letter are not statistically significant (Duncan's test, P≤0.05).

شکل 2- تغییرات طول میوه خرما (میانگین 5 میوه) ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی چهار منطقه میناب، رودان، بندر عباس و گنو در مراحل نموی خلال، رطب و تمر. داده‌ها میانگین سه تکرار ± SD است. میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشابه از نظر آماری اختلافی ندارند (آزمون دانکن و 05/0P≤).

Figure 2- Variations in the length of date fruit (the mean of 5 fruits) of Khenizi, Mordasang and Halili cultivars in the four regions of Minab, Rudan, Bandar Abbas and Genow in the development stages of Khalal, Rotab and Tamar. Data are the mean of three replicates ± SD. Means with at least one similar letter are not statistically different (Duncan's test, P≤0.05).

شکل 3- تغییرات قطر (عرض) میوه خرما (میانگین 5 میوه) ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی چهار منطقه میناب، رودان، بندر عباس و گنو در مراحل نموی خلال، رطب و تمر. داده ها میانگین سه تکرار ± SD است. میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشابه از نظر آماری اختلافی ندارند (آزمون دانکن و 05/0P≤).

Figure 3- Changes of the diameter (width) of date fruits (the mean of 5 fruits) of Khenizi, Mordasang and Halili cultivars in the four regions of Minab, Rudan, Bandar Abbas and Genow in the development stages of Khalal, Rotab and Tamar. Data are the mean of three replicates ± SD. Means with at least one similar letter are not statistically different (Duncan's test, P≤0.05).

شکل 4- نسبت طول به قطر میوه خرما (میانگین 5 میوه) ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی چهار منطقه میناب، رودان، بندر عباس و گنو در مراحل نموی خلال، رطب و تمر. داده ها میانگین سه تکرار ± SD است. میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشابه از نظر آماری اختلافی ندارند (آزمون دانکن و 05/0P≤).

Figure 4- The ratio of the length to the diameter of date fruits (the mean of 5 fruits) of Khenizi, Mordasang and Halili cultivars in the four regions of Minab, Rudan, Bandar Abbas and Genow in three developmental stages of Khalal, Rutab and Tamar. Data are the mean of three replicates ± SD. Means with at least one similar letter are not statistically different (Duncan's test, P≤0.05).

وزن میوه، دانه، گوشت و نسبت وزنی گوشت به دانه

وزن میوه در ارقام و نیز ارقام مختلف، طی بلوغ تغییرات مشابهی نشان داد و از مرحله خلال (81/55 ‌‌گرم) به تمر (77/41 ‌گرم)، کاهش یافت. بیشترین وزن میوه در مرحله خلال رقم هلیلی منطقه رودان (17/85 ‌گرم) و کمترین در تمر رقم مرداسنگ منطقه گنو (24/31 ‌گرم) مشاهده شد. بطور کلی میوه‌های جمع‌آوری شده از منطقه گنو نسبت به مناطق دیگر وزن کمتری داشتند (جدول 2 و شکل 5).

وزن دانه، گوشت و نسبت وزنی آنها در همه ارقام مناطق مختلف طی نمو، کاهش معنی‌داری نشان داد، به طوری که در همه ارقام مناطق مختلف بیشترین وزن دانه، وزن گوشت و نسبت وزنی گوشت به دانه (به ترتیب 80/3، 93/50 و 48/13 ‌گرم) در مرحله خلال و کمترین (به ترتیب 24/3، 57/38 و 12 ‌گرم) در مرحله تمر مشاهده شد (جدول 1 و شکل‌های 8-6). بنابراین، الگوی تغییرات این سه فاکتور تحت تأثیر منطقه و رقم نیز است، به طوری که بیشترین وزن گوشت در رقم هلیلی (06/50 ‌گرم) و کمترین وزن گوشت مربوط به رقم مرداسنگ (30/37 ‌گرم) است، امّا وزن دانه دو رقم مرداسنگ و هلیلی با هم تفاوت معنی‌داری نداشته و رقم خنیزی نسبت به این دو رقم کاهش قابل‌توجهی را نشان داد.

شکل 5 - تغییرات وزن میوه تازه خرما (میانگین 5 میوه) ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی چهار منطقه میناب، رودان، بندر عباس و گنو در مراحل نموی خلال، رطب و تمر. داده ها میانگین سه تکرار ± SD است. میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشابه از نظر آماری اختلافی ندارند (آزمون دانکن و 05/0P≤).

Figure 5- Changes in the weight of fresh date fruits (the mean of 5 fruits) of Khenizi, Mordasang and Halili cultivars in Minab, Rudan, Bandar Abbas and Genow regions in the development stages of Khalal, Rutab and Tamar. Data are the mean of three replicates ± SD. Means with at least one similar letter are not statistically different (Duncan's test, P≤0.05).

در این پژوهش مقایسه مناطق مختلف نشان دادند بیشترین و کمترین وزن گوشت میوه خرما به ترتیب درمناطق رودان (95/51 ‌گرم) و گنو (08/37) مشاهده شد. همچنین بندرعباس (70/3 ‌گرم) بیشترین وزن دانه را نشان داد (شکل 7). نتایج حاصل از این آزمایش بیانگر این بود که میوه‌های مرحله خلال رقم هلیلی منطقه رودان دارای بیشترین وزن گوشت (35/82 ‌گرم)، دانه (46/4 ) و نسبت وزنی گوشت به دانه (42/18 ‌گرم) است (شکل‌های 8-6).

رطوبت (آب) میوه

رطوبت میوه ارقام خرما هر چهار منطقه مورد پژوهش میناب، رودان، بندرعباس و گنو طی رسیدگی کاهش نشان داد. حداکثر رطوبت میوه در مرحله خلال (51/49 درصد) و حداقل مقدار آن در مرحله تمر (50/41 درصد) مشاهده شد (جدول 2 و شکل 9). نتایج این پژوهش نشان داد الگوی کاهش رطوبت میوه‌ها تحت تأثیر منطقه و رقم است، به این صورت که مقدار رطوبت میوه‌های ارقام مختلف مناطق گنو و رودان تفاوتی نداشته و رطوبت میوه این مناطق نسبت به منطقه بندرعباس و میناب افزایش نشان داد.

شکل 6- تغییرات وزن گوشت میوه (میانگین 5 میوه) ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی چهار منطقه میناب، رودان، بندر عباس و گنو در مراحل نموی خلال، رطب و تمر. داده‌ها میانگین سه تکرار ± SD است. میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشابه از نظر آماری اختلاف ندارند (آزمون دانکن و 05/0P≤).

Figure 6- Variations in the weight of date fruit pulp (the mean of 5 fruits) of Khenizi, Mordasang and Halili cultivars in regions of Minab, Rudan, Bandar Abbas and Genow in Khalal, Rutab and Tamar stages. Data are the mean of three replicates ± SD. Means with at least one similar letter are not statistically different (Duncan's test, P≤0.05).

شکل 7- تغییرات وزن دانه میوه خرما (میانگین 5 میوه) ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی چهار منطقه میناب، رودان، بندر عباس و گنو در مراحل نموی خلال، رطب و تمر. داده ها میانگین سه تکرار ± SD است. میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشابه از نظر آماری اختلافی ندارند (آزمون دانکن و 5/0P≤).

Figure 7- Variations in pit (seed) weight of date fruit (the mean of 5 fruits) of Khenizi, Mordasang and Halili cultivars in regions of Minab, Rudan, Bandar Abbas and Genow in Khalal, Rutab and Tamar stages. Data are the mean of three replicates ± SD. Means with at least one similar letter are not statistically different (Duncan's test, P≤0.05).

شکل 8- تغییرات نسبت وزنی گوشت به دانه میوه خرما (میانگین 5 میوه) ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی چهار منطقه میناب، رودان، بندر عباس و گنو در مراحل نموی خلال، رطب و تمر. داده ها میانگین سه تکرار ± SD است. میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشابه از نظر آماری اختلافی ندارند (آزمون دانکن و 05/0P≤).

Figure 8- Variations in the ration of pulp to pit (seed) weight of date fruits (the mean of 5 fruits) of khenizi, mordasang and halili cultivars in regions of Minab, Rudan, Bandar Abbas and Genow in Khalal, Rutab and Tamar stages. Data are the mean of three replicates ± SD. Means with at least one similar letter are not statistically different (Duncan's test, P≤0.05).

 مقایسه ارقام مختلف نشان دادند بین مقدار رطوبت میوه ارقام هلیلی و مرداسنگ تفاوت معنی‌داری وجود نداشته ولی مقدار رطوبت میوه این ارقام نسبت به رقم خنیزی افزایش قابل‌توجهی را نشان داد. همچنین بیشترین مقدار رطوبت در مرحله خلال هلیلی رودان (22/59 درصد) و کمترین مقدار آن در مرحله تمر هلیلی میناب و رودان (33/35‌ درصد) مشاهده شد.

مقدار قندهای محلول و احیاکننده میوه

مقدار قندهای محلول و احیا کننده با رشد میوه افزایش معنی‌داری نشان دادند، به­طوری که در همه ارقام مناطق مختلف، کمترین مقدار قندها در مرحله خلال و بیشترین مقدار قندها در مرحله تمر مشاهده شد (جدول 2 و شکل‌های 10 و 11).

 نتایج این پژوهش نشان داد الگوی تغییرات مقدار قندهای محلول و احیا کننده میوه خرما تحت تأثیر منطقه رشد و نوع رقم نیز قرار دارد، به طوری‌که بالاترین مقدار قندهای محلول (01/280 ‌گرم بر گرم وزن تر) درمرحله تمر رقم خنیزی منطقه گنو و کمترین مقدار آن (69/140 و 07/141 ‌گرم بر گرم وزن تر) به ترتیب در مرحله خلال خنیزی مناطق گنو و بندرعباس مشاهده شد (جدول 2 و شکل 10).

مقایسه قند‌های احیا‌کننده‌ ارقام و مناطق مختلف نشان داد دو رقم مرداسنگ و هلیلی با هم تفاوت معنی‌داری نداشتند، امّا این دو رقم نسبت به رقم خنیزی افزایش قابل‌توجهی را نشان دادند، همچنین دو منطقه گنو و رودان بدون تفاوت معنی‌دار بودند ولی این مناطق نسبت به دو منطقه میناب و بندرعباس کاهش معنی‌داری را نشان دادند. بالاترین و کمترین مقدار قند‌های احیا‌کننده نیز به ترتیب در مرحله تمر رقم مرداسنگ منطقه میناب (33/376 ‌گرم بر گرم وزن تر) و مرحله خلال رقم مرداسنگ منطقه رودان (61/105 ‌گرم بر گرم وزن تر) مشاهده شد (جدول 2 و شکل 11).

شکل 9- تغییرات مقدار رطوبت میوه خرما ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی چهار منطقه میناب، رودان، بندر عباس و گنو در مراحل نموی خلال، رطب و تمر. داده ها میانگین سه تکرار ±SD است. داده‌های دارای حداقل یک حرف مشابه اختلاف معنی‌داری ندارند (آزمون دانکن و 05/0P≤).

Figure 9- Changes in the moisture content of date fruits of Khenizi, Mordasang and Halili cultivars in the four regions of Minab, Rudan, Bandar Abbas and Genow in the development stages of Khala, Rutab and Tamar. Data are the mean of three replicates ±SD. Data with at least one similar letter have no significant difference (Duncan's test, P≤0.05).

 بحث و نتیجه‌گیری

ویژگی‌های رشدی و فیزیکی

گیاه نخل خرما، مهم‌ترین گونه خانواده Arecaceae است که بیش از 200 جنس و 2500 گونه دارد. بالغ بر 2000 رقم از خرما در جهان شناسایی شده است که تعداد کمی از آنها از نظر اقتصادی اهمیت دارند. بررسی ویژگی‌های فیزیکو- شیمیایی میوه رقم‌های مختلف خرما در طی نمو، فاکتور مهمی برای مدیریت قبل و بعد برداشت آن است (Baliga et al., 2011). ویژگی‌های فیزیکو- شیمیایی میوه مانند وزن، رنگ، شکل،، اندازه، درصد رطوبت، مقدار قند و سایر ویژگی‌های میوه تحت تأثیر عوامل مختلفی مانند شرایط آب و هوایی، آبیاری، نوع رقم، خاستگاه جغرافیایی، نوع خاک و مواد معدنی موجود در خاک، نورخورشید و زمان گل‌دهی است (Lekbir et al., 2015; Fatima et al., 2017; Dghaim et al., 2021). با داشتن اطلاعات لازم درباره این تغییرات طی نمو و در رقم‌های مختلف، می‌توان اطلاعات بهتری درباره کیفیت میوه و نیز بازار پسندی آن بدست آورد. نتایج پژوهش­گران نشان دادند اندازه میوه، وزن، قطر، طول و وزن دانه از مرحله کیمری به خلال افزایش و در مرحله تمر به آرامی کاهش می‌یابد. قندهای محلول کل به تدریج از مرحله کیمری به خلال و تمر افزایش یافته، به­طوری که بیش از سه چهارم وزن میوه خرما را در مرحله آخر قند تشکیل می‌دهد. در مرحله خلال 80 تا 85 درصد قند ساکارز است و در طی مراحل رسیدن رطب و تمر به قندهای احیا شده (گلوکز و فروکتوز) هیدرولیز می شود (Ahmed et al., 1995; Farag, 2016; Fatima et al., 2017). مشابه نتایج ذکر شده، نتایج پژوهش حاضر نشان داد بیشترین مقدار اندازه، وزن و رطوبت میوه در هر سه رقم، در مناطق مورد بررسی در مرحله خلال بوده و طی نمو و رسیدگی میوه کاهش یافت که این کاهش به علّت کاهش محتوی آب میوه است. کاهش مقدار رطوبت میوه ارقام مختلف خرما از مرحله خلال تا تمر به علّت افزایش تجمع مواد جامد محلول (بطور عمده  قندهایی مانند فروکتوز،گلوکز و ساکارز) است، ارقام خرما مورد بررسی در این پژوهش نیز در مرحله تمر دارای حداقل مقدار رطوبت بودند. تغییرات بین ارقام مشابه، به احتمال به علّت تفاوت شرایط آب و هوایی محل کشت و اثر آن روی تجمع مواد محلول و نیز فصل برداشت است.

پژوهش-ها بر روی مقدار رطوبت هر یک از مراحل نمو، مقداری با یکدیگر متفاوت است. رقم های مختلف خرما را می‌توان در سه مرحله نموی آخر (که میوه ها در نتیجه کاهش تلخی، افزایش شیرینی میوه و بهبود حالت نرمی و گوشتی میوه، قابل خوردن می‌شوند)، برداشت و بازاریابی نمود که انتخاب مرحله برداشت بستگی به ویژگی های رقم، شرایط اقلیمی و تقاضای بازار دارد. میزان رطوبت در هر یک از این مراحل به‌شرح زیر است: 1- مرحله خلال یا کنگ )50 درصد رطوبت)، 2- مرحله رطب یا دمپاز (35-30 درصد رطوبت و مطابق گزارش دیگری 45-30 درصد)، 3- مرحله خرما بالغ یا تمر (30-10 درصد رطوبت یا کمتر از 25 درصد مطابق سایر پژوهش­ها) (Ghnimi et al., 2017; Sarraf et al., 2021; Sheikhbahaei et al., 2024). بر اساس مقدار رطوبت، میوه خرما در مرحله تمر به سه گروه تقسیم می‌شود: خشک (مقدار رطوبت کمتر از 20 درصد)، نیمه‌خشک (مقدار رطوبت بین 20 تا 30 درصد)، و نرم (مقدار رطوبت بیشتر از 30 درصد) (Hemmateenejad et al., 2015). میوه تمر همه ارقام مورد بررسی در پژوهش حاضر، بیشتر از 30 درصد رطوبت دارند که مشخصه ارقام نرم خرما می‌باشد. گزارشات متفاوتی در مورد مقدار رطوبت میوه ارقام مختلف خرما وجود دارد.Ismail  و همکاران (2006) بیان کردند مقدار رطوبت ارقام متفاوت خرما کشور امارات متحده عربی بین 20 تا 22 درصد در مرحله تمر است (Ismail et al., 2006). Mrabet و همکاران (2008) بیان کردند دامنه رطوبتی ده رقم خرما کشور تونس بین 12 تا 47 درصد است که هر سه نوع میوه را شامل می‌شود (Mrabet et al., 2008). بررسی 18 رقم خرما کشور امارات، نشان دادند درصد رطوبت میوه تمر خرما بین 13 تا 20 درصد است (Habib & Ibrahim, 2011). پژوهش-ها در 8 رقم خرمای ایرانی، نیز نشان داده که بسته به رقم، میزان رطوبت میوه و نوع آن (خشک یا تر) متفاوت است. در این پژوهش، میزان رطوبت در مرحله تمر، بین 45-20 درصد ذکر شده است که در برخی ارقام در سال‌های متفاوت نیز میزان رطوبت متفاوت ذکر شده است (Pakkish & Mohammadrezakhani, 2020). بر اساس نتایج پژوهش حاضر، منطقه رودان بیشترین و منطقه گنو کمترین وزن میوه نشان دادند. بنظر می‌رسد شرایط آب و هوایی و نیز شوری بالای خاک در گنو، سبب کاهش وزن در این منطقه باشد.  بیشترین مقدار EC (28/8 دسی‌زیمنس بر متر) در منطقه گنو و کمترین مقدار آن ( 45/1 دسی‌زیمنس بر متر) در منطقه میناب مشاهده شد. همچنین نتایج حاصل‌از آنالیز خاک مناطق مختلف نشان داد بیشترین مقدار کلسیم، سدیم و گوگرد خاک و نیز کمترین pH خاک در منطقه گنو مشاهده می‌شود. پژوهش­ها نشان دادند خاک‌هایی که حاوی مقدار زیادی کلسیم هستند جذب فسفر را توسط گیاه دچار مشکل می‌کنند (Fatima et al., 2017).

پتاسیم ماده مغذی مهمی برای رشد و تولید محصول نخل خرما است و در تشکیل قند، نشاسته، سنتز پروتئین‌ها، تقسیم سلولی و رشد، و تشکیل میوه ضروری است و می‌تواند اندازه میوه، طعم و رنگ را بهبود بخشد (Kassem, 2012). درخت نخل خرما سازگاری و تحمل طبیعی زیاد با شرایط نامساعد محیطی مانند خشکی، شوری و درجه حرارت زیاد دارد (Farhadi KolahKaj et al., 2018; Dghaim et al., 2021). بهرحال، تحمل به شوری در درخت خرما به عوامل ژنتیکی ارقام خرما، آب و هوا و همچنین زهکشی خاک و بافت آن بستگی دارد. نخل خرما می‌تواند غلظت نمک خاک را تا 4 دسی‌زیمنس بر متر تحمل کند، امّا هدایت الکتریکی (EC) حدود 18 دسی‌زیمنس بر متر در خاک و 12 دسی‌زیمنس بر متر در آب سبب کاهش عملکرد تا 50٪ می شود. تولید میوه معمولاً در هدایت الکتریکی حدود 16 دسی‌زیمنس متوقف می‌شود (Fatima et al., 2017). پژوهش­های Dghaim و همکاران (2021) نشان دادند از 13 رقم خرمای امارات، آبیاری شده با سطوح شوری 5، 10 و 15 دسی‌زیمنس بر متر، 8 رقم هیچ تفاوت آشکاری در میزان ترکیبات معدنی میوه نشان ندادند و در رقم‌های دیگر هم این تغییر قابل توجه نبود. به همین علّت خرما را بعنوان مقاوم‌ترین هالوفیت معرفی کرده‌اند (Dghaim et al., 2021). بر هم کنش مرحله نموی، رقم و منطقه نشان داد بیشترین وزن میوه مربوط به مرحله خلال رقم هلیلی رودان و میناب و پس از آن، خنیزی بندرعباس و میناب است. میوه ارقام هلیلی و خنیزی دارای نسبت بالای گوشت به هسته نیز بودند که نشانه مرغوبیت خرما است. در مرحله نهایی بلوغ (تمر)، میوه‌ها دارای کمترین مقدار رطوبت هستند که یک بافت نرم با طعم شیرین ایجاد می‌کند که از نظر انبارداری نیز در بهترین حالت است، زیرا محتوی رطوبت کم در این مرحله سبب مقاوم شدن خرما در برابر فساد قارچی نیز می‌شود. بطور مشابه، پژوهش­های Sheikhbahae et al. (2020) و Mohammadrezakhani & Pakkish (2024)، بر روی مقدار رطوبت برخی ارقام خرمای جنوب استان کرمان نشان دادند طی نمو، مقدار رطوبت طی نمو به حدود 35 درصد در مرحله تمر کم می­شود (Mohammadrezakhani & Pakkish, 2024; Sheikhbahae et al., 2020).

شکل 10- تغییرات قندهای محلول میوه خرما ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی در میناب، رودان، بندر عباس و گنو در سه مراحل نموی خلال، رطب و تمر. داده ها میانگین سه تکرار ± SD است. میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشابه از نظر آماری اختلافی ندارند (آزمون دانکن و 05/0P≤).

Figure 10- Changes in soluble sugars of date fruits of Khenizi, Mordasang and Halili cultivars in Minab, Rudan, Bandar Abbas and Genow in three developmental stages of Khalal, Rutab and Tamar. Data are the mean of three replicates ± SD. Means with at least one similar letter are not statistically different (Duncan's test, P≤0.05).

شکل 11- تغییرات قندهای احیا کننده میوه خرما ارقام خنیزی، مرداسنگ و هلیلی در میناب، رودان، بندر عباس و گنو در مراحل نموی خلال، رطب و تمر. داده ها میانگین سه تکرار ± SD است. میانگین‌های دارای حداقل یک حرف مشابه از نظر آماری اختلافی ندارند (آزمون دانکن و 05/0P≤).

Figure 11- Changes in reducing sugars of date fruits of Khenizi, Mordasang and Halili cultivars in Minab, Rudan, Bandar Abbas and Genow at three developmental stages of Khalal, Rutab and Tamar. Data are the mean of three replicates ± SD. Means with at least one similar letter are not statistically different (Duncan's test, P≤0.05).

قندها بیش از 80 درصد وزن خشک میوه خرما را تشکیل می‌دهند و قندهایی مانند فروکتوز، گلوکز، مانوز، مالتوز و ساکارز در میوه ارقام مختلف خرما مشاهده شده است. نسبت گلوکز به فروکتوز بسته به رقم و مرحله رسیدگی میوه متفاوت بوده و بین یک تا دو متغییر است. پلی‌ساکاریدهایی مانند سلولز و نشاسته هم به مقدار بسیار اندک در میوه خرما یافت شده‌اند (El Hadrami & Al-Khayri, 2012; Sheikhbahaei et al., 2020). عوامل بسیاری سبب تغییر مقدار قندهای گیاهان می‌شوند و مقدار قندهای گیاه ارتباط مستقیم با فرایندهایی نظیر فتوسنتز، تنفس و انتقال دارند، بنابراین تغییر مقدار قندها را نمی‌توان به راحتی تفسیر نمود. عوامل محیطی نیز بر جریان متابولیکی قندها اثر دارد که روی مقدار قندهای میوه نیز تاثیر می‌گذارد (Naeini et al., 2005). نتایج این پژوهش نشان داد الگوی تغییرات مقدار قندهای محلول و احیا‌کننده میوه خرما ارقام مختلف یکسان است و با نمو میوه افزایش معنی‌داری دارد. این روند رو به افزایش نشان می‌دهد میوه سه رقم خنیزی، مرداسنگ و هلیلی به علّت وجود کربوهیدرات‌هایی که به راحتی قابل هضم و هیدرولیز پذیر هستند ، منبع بسیار مناسبی از انرژی هستند. بیان شده که از دست دادن بخش قابل‌توجهی از رطوبت میوه طی مراحل نموی موجب افزایش غلظت مواد جامد محلول می‌شود که طعم و بافت میوه را نیز تحت تأثیر قرار داده و میوه شیرین‌تر می‌شود. همچنین، طی رسیدن میوه ساکارز به تدریج به قندهای احیا کننده (گلوکز و فروکتوز) تبدیل می‌شود (Mortazavi et al., 2015; Sheikhbahaei et al., 2020). این پژوهش نشان داد بیشترین مقدار قند در رقم هلیلی و کمترین مقدار آن در رقم خنیزی وجود دارد، همچنین در مناطق مختلف بیشترین مقدار قند در منطقه میناب و کمترین مقدار آن در منطقه گنو مشاهده شد. با پژوهش خاک این مناطق مشاهده شد که بیشترین مقدار فسفر مربوط به منطقه میناب است. نتایج مشان دادند فسفر در فرآیندهایی نظیر فتوسنتز، تنفس، رشد رویشی، تولید مثل و حفظ هویت ژنتیکی نقش دارند (Dialami & Mohebi, 2010). همچنین، گزارش­هائی وجود دارد که افزایش کلسیم و سدیم، سبب کاهش وزن اندام‌های مختلف بویژه میوه می‌شود که نتیجه کاهش فتوسنتز در اثر افزایش این عناصر است (Khosravi & Sarcheshmehpour, 2015). پژوهش­ها بر روی برخی ارقام مختلف خرمای کشور امارات و نیز کشور ایران نشان داده است که مقدار قندهای احیا گلوکز و فروکتوز در خرمای ارقام بررسی‌شده بالا بوده و ساکارز به مقدار بسیار اندک وجود دارد (Ismail et al., 2006; Sheikhbahaei et al., 2020). میوه سه رقم خرما مورد بررسی در این پژوهش از نوع نرم بوده، بنابراین فاقد ساکارز یا دارای مقدار ساکارز بسیار اندکی هستند. عدم وجود ساکارز می‌تواند به علّت تأثیر برخی عوامل ژنتیکی و محیطی بر فرآیندهای سنتز و تجزیه قندها و همچنین بافت میوه باشد. خرما‌های نرم با رطوبت بالا از مقدار ساکارز بسیار کمی برخوردار هستند، در حالی‌که در خرمای نیمه خشک مانند Deglet Nour ، ساکارز در پایان مراحل رشد زیاد می‌شود (Sheikhbahaei et al., 2020). پژوهش-های Abul-Soad و Jatio (2014) در جهت بررسی عوامل آب و هوایی مختلف و ارقام بر کیفیت خرما نشان دادند رطوبت هوا در طی بلوغ روی کیفیت میوه خرما تأثیر دارد. در رطوبت بالا، میوه‌ها نرم و چسبنده می‌شوند، در حالی که در رطوبت کم میوه‌ها خشک می‌شوند. همچنین ترکیب ژنتیکی هر رقم خرما و شدت جذب رطوبت هوا بر کیفیت و پوست میوه موثر است. هنگامی که رطوبت هوا در حین رسیدگی زیاد باشد، ترک‌خوردگی‌هایی عمدتا در نوک میوه ایجاد می‌شوند که در صورت شدت یافتن سبب تیره و چروک شدن نوک میوه خواهند شد. میوه‌های نرم ترشیده می‌شوند در نتیجه ارزش تجاری خود را از دست می‌دهند (Abul-Soad & Jatoi, 2014).

  نتیجه‌گیری

رطوبت بالای میوه در مرحله نموی خلال رقم هلیلی منطقه رودان عامل ماکزیمم مقدار شاخص‌های فیزیکی آن از قبیل وزن میوه، وزن هسته و وزن گوشت میوه و نسبت وزن گوشت به دانه و قطر آن بوده است و با توجه به کاهش رطوبت در طی نمو، مرحله تمر رقم هلیلی منطقه میناب بهترین خرما از نظر حداقل مقدار رطوبت جهت نگهداری طولانی‌مدت است. در طی نمو بر میزان قندهای محلول و احیاکننده میوه خرما افزوده می‌شود و مرحله تمر رقم مرداسنگ منطقه میناب بهترین خرما از نظر بالابودن میزان قندهای احیا کننده (گلوکز و فروکتوز) محسوب می‌شود. بر اساس نتایج پژوهش حاضر، اطلاعاتی از خواص فیزیکوشیمیایی سه رقم خرمای خنیزی، مرداسنگ و هلیلی در سه مرحله نموی خلال، رطب و تمر در چهار منطقه میناب، رودان، بندرعباس و گنو بدست آمده است که می‌توان از آنها، در پژوهش­های بعدی جهت رفع مشکلات خرما، همچنین در انتخاب بهترین رقم جهت مصرف تازه خوری، فرآوری و صادرات خرما استفاده کرد. با توجه به آنالیز خاک، رودان و میناب که میزان کلسیم و سدیم خاک محل رشد درختان نخل خرما کمتر است تأثیر بهتری بر عوامل فیزیکوشیمیایی گیاه دارند.

سپاسگزاری: از حمایت‌های مالی دانشگاه شهید باهنر کرمان، در انجام این تحقیق سپاسگزاری و قدردانی می‌شود.