مقدمه

مشارکت از دیرباز با زندگی انسان پیوند داشته است و امروزه تأکید بیشتری بر اهمیت و ضرورت آن وجود دارد (نیازی و همکاران، 1399، ص. 214). زیرا مشارکت به‌منزلة پشتوانة ملی در‌سطح داخلی و زمینه‌ساز همبستگی اجتماعی است (محمد‌زاده راوندی و همکاران، 1402، ص.94). کم‌توجهی به مشارکت زمینه‌ساز فرسایش بنیاد و پشتیبان اجتماعی قدرت سیاسی است و می‌تواند به الگوی توسعۀ ملی نیز آسیب وارد کند (تعجبی و همکاران، 1403، ص. 60). از نگاهی دیگر، نظریة توسعه با‌توجه به هدف و محتوا اهمیت مشارکت را در همة سطح‌ها از شناسایی نیازها تا اجرا و نیز ارزیابی برنامه‌های توسعه و مراحل میانی تصمیم‌گیری هدف‌ها و کاربرد منابع و مدیریت آنها را نشان می‌دهد؛ بنابراین از مشارکت مردم به‌عنوان شرط اساسی عملی و جنبة عملیاتی توسعه نام برده می‌شود (یاسوری و امامی، 1398، ص. 568). به‌طوری ‌که اندیشمندان آن را گاهی معادل توسعه نیز می‌دانند. در این میان، مشارکت جوامع روستایی در سرنوشت خویش از اصول حکمروایی روستایی است که می‌تواند مستقیم با نهادها یا نمایندگان قانونی آنها صورت گیرد (عظیمی آملی و افتخاری، 1393، ص. 82، 37).

مشارکت سیاسی و چگونگی دخالت مردم در تصمیم‌گیری‌های سیاسی و ادارة جامعه نیز در سرتاسر تاریخ اندیشة سیاسی از قرن‌ها قبل از میلاد مسیح تا به امروز به چشم می‌خورد. با‌وجود فراز و نشیب‌ها درحوزۀ مشارکت سیاسی امروزه به‌عنوان امری اساسی و در ارتباط با توسعة سیاسی ملت‌ها از آن نام برده می‌شود؛ به‌طوری ‌که اعلامیۀ جهانی حقوق بشر نیز در اصول 20 و 21 خود به آن اشاره دارد. درواقع، مشارکت سیاسی عملی ارادی و آگاهانه است که به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم برای تصمیم‌گیری‌های مربوط به ادارة جامعه انجام می‌شود و از دو جنبة سنجش مشروعیت و عاملی برای افزایش کارآمدی نظام‌های سیاسی اهمیت دارد (قائدی، 1398، ص. 108). مشارکت سیاسی ارتباط تنگاتنگی با مشروعیت نظام‌های سیاسی دارد و به میزان زیادی بیانگر نوع نظام سیاسی هر جامعه است (محمدزاده راوندی و همکاران، 1402، ص. 94). در‌واقع، مشارکت سیاسی رفتاری است که امکان تأثیرگذاری بر نهادهای قدرت و شریک‌شدن در سازوکارهای آنها را فراهم می‌کند. به ‌عبارت ‌دیگر، هدفِ آن تأثیرگذاری بر سیاست و یا ایجاد تغییراتی است که می‌تواند در‌سطح جامعه با رأی، شرکت در تجمعات، راهپیمایی، تظاهرات و غیره و در‌سطح بالای قدرت (نخبگان) با اشغال پست‌های قدرت محقق شود (Koolaee & Abedi, 2016, P. 30). بنابراین می‌توان گفت مشارکت سیاسی به فعالیت‌های داوطلبانه‌ای اطلاق می‌شود که توده‌های مردم برای تأثیرگذاری بر سیاست‌های عمومی به‌طور مستقیم و یا با تأثیرگذاری بر انتخاب افرادی که سیاست‌گذاری می‌کنند، انجام می‌دهند (Uhlaner, 2015, P. 11078).

شرکت در انتخابات و رأی‌دادن عملی‌ترین ابزار مشارکت افراد برای ادارۀ جامعه و ابراز عقیدۀ آنهاست؛ از این رو رفتار انتخاباتی نوعی مشارکت سیاسی تلقی می‌شود (عربی و همکاران، 1402، ص. 204). بر این اساس، می‌توان گفت انتخابات آزاد و منصفانه اساس حکومت در نظام‌های دموکراتیک است که با آن جهت‌گیری و سیاست عمومی شکل می‌گیرد (International Initiative for Impact Evaluation, 2023, P.1).

مشارکت روستاییان در امور مختلف روستا و صرف‌نظر از موضوع سیاسی قدمتی به بلندای تاریخ و استقرار اولین سکونتگاه‌های روستایی دارد؛ اما به‌لحاظ سیاسی و به‌صورت ذهنی بیشتر به جامعة شهری نسبت داده می‌شود. این مهم به‌ویژه به دوران پس از حملۀ اسکندر باز‌می‌گردد (وثوقی و هاشمی، 1383، ص. 162). با این حال، در دوره‌های مختلف تاریخی کشور و با‌توجه به بافت قبیله‌ای، مشارکت سیاسی روستایی به نسبت کمتر وجود داشته و وقوع انقلاب اسلامی نقطة عطفی در این تحولات بوده است. در این میان، میزان زیاد مشارکت مردمی از مرحلة تعیین نظام و تداوم آن نشان از این موضوع دارد.

کشور ایران در یکصد سال اخیر دچار تحولات اساسی بوده که به تعبیری ناشی از ورود به مرحلة مدرنیسم است. همزمان با این مرحله پیامدهای مفهومی مدرنیسم مانند انتخابات آزاد، قانون اساسی، حکومت قانون و غیره وارد عرصة زندگی اجتماعی و سیاسی کشور شد. ارزش‌هایی که با سنت دیرینۀ حکومت‌های مطلقه (اقتدارگرایانه) در تقابل بوده است (حیدری ساربان، 1397، ص. 140). این موضوع به‌شدت به مبحثی مهم در جامعة ایران به‌ویژه در چند دهة اخیر تبدیل شده است.

با نگاهی جزئی‌تر به موضوع می‌توان بیان داشت که میزان مشارکت مردم در استان اصفهان در انتخابات 1400 (81/43%) کمتر از متوسط کشور (8/48 %) بوده است (خبرگزاری مهر، 1400) و در شهرستان لنجان به 48 % رسیده بود. در سال 1396 میزان مشارکت مردم در کشور و استان اصفهان به 73 % (خبرگزاری اعتماد آنلاین، 1400) و در شهرستان لنجان به 76 % (شرکت پردازش و تحلیل داده دقیقه، 1396) رسید؛ درحالی که در سال 1392 نیز حدود 73 % در کل کشور (خبر آنلاین، 1392) و در شهرستان لنجان حدود 88 % بوده است (ایسنا، 1392). بنابراین عوامل مختلفی بر ساختار سیاسی، مشارکت و رفتارهای انتخاباتی اثرگذار است که تابعیتی از زمان و مکان نیز بر آن افزوده می‌شود. پس می‌توان نتیجه گرفت در دوره‌های مختلف انواع انتخابات، میزان و عوامل مؤثر بر مشارکت سیاسی و رأی‌دادن متفاوت بوده است. از نگاهی دیگر، بر‌اساس آخرین داده‌های مرکز آمار ایران 26 % جمعیت کشور در سکونتگاه‌های روستایی زندگی می‌کنند و غافل‌شدن از تأثیرگذاری آنها در انتخابات خسارتی جبران‌ناپذیر در‌حوزة سیاسی کشور بر‌جای می‌گذارد؛ بنابراین محققان در این پژوهش به دنبال بررسی و تحلیل عوامل مؤثر بر میزان مشارکت سیاسی مردم روستایی شهرستان لنجان هستند.

مبانی نظری

در فرهنگ‌های لغت فارسی واژة مشارکت مأخوذ از عربی شراکت و انبازی (دهخدا، 1373) و به‌معنای شریک‌شدن، با‌هم شریک‌شدن و همکاری آمده است (معین، 1364). در فرهنگ لغت کمبریج مشارکت واقعیتی است که افراد در آن مشارکت می‌کنند یا هر چیزی است که فرد را درگیر خود می‌‌کند. در فرهنگ آکسفورد نیز به مفهوم عمل شرکت‌کردن در امری یا چیزی است (عبدالهی نژاد و همکاران، 1395، ص. 43). با ‌وجود این از مفهوم مشارکت که مفهومی مبهم و چندپهلوست، برداشت مشخص و یکسانی وجود ندارد و تفسیر‌های گوناگونی مطرح است. به‌طور کلی مشارکت درگیری ذهنی و عاطفی اشخاص در موقعیت‌های گروهی است که آنها را بر‌می‌انگیزد تا برای دستیابی به هدف‌های گروهی یکدیگر را یاری دهند و در مسئولیت کار شریک شوند (رضوانی و همکاران، 1389، ص. 330).

مشارکت در اصطلاح جامعه‌شناسی عبارت از فعالیت آگاهانه و ارادی، برنامه‌ریزی‌شده، هدفدار، دخالت کنشمندانۀ انسان‌ها در تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری‌ها و نظارت بر اجرای قوانین و مقررات مربوط به مسائل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و امور‌های زندگی اجتماعی برای بهره‌مندی از منافع مادی و معنوی آنها (مدنی و همکاران، 1402، ص. 145). Oakley & peter در کتاب رهیافت‌های مشارکت روستایی مشارکت را فرآیندی از مداخلة اجتماعی خلّاق با افرادی که به تعیین و برآورده‌کردن نیازهای خود علاقه‌مند هستند و آن را نه یک سهیم‌شدن انفعالی در فعالیت‌های طراحی‌شدۀ دیگران و تنها بهره‌برداری از ثمره‌های فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی، بلکه نوعی پیشقدم‌شدن در تصمیم‌گیری راجع به کار با چگونگی انجام‌دادن کار دانسته‌اند (یاسوری و امامی، 1398، ص. 568).

از نگاهی دیگر، مشارکت‌پذیری افراد بر دو گروه از نظریه‌ها تبیین می‌شود. یکی نظریه‌هایی که منشأ وبری دارند. مفروض اصلی این نظریه کنش برخواسته از وجوه فرهنگی و عناصر گوناگون آن است؛ بنابراین تصور و پنداشت فرد بر رفتار او مأثر است. در دستة دوم، نظریه‌ها بر جنبة رفتاری تأکید دارند. رفتار بیش از آنکه حاصل باورها و گرایش‌ها باشد، نتیجة تفاوت سود و زیان متصور‌شده است. مفروض این نظریه برآن است که یک رفتار زمانی شکل می‌گیرد، تثبیت می‌شود و در‌نهایت، جنبة نهادی می‌یابد؛ بنابراین مشارکت وقتی که منافع عینی آن بر هزینه‌ها فزونی یابد، گسترش می‌یابد (شوهانی و شوهانی، 1398، ص. 5).

مشارکت سیاسی نیز بر‌اساس دایره‌المعارف علوم اجتماعی فعالیت‌های داوطلبانه‌ای است که اعضای یک جامعه به‌صورت مستقیم یا غیر‌مستقیم حکام را انتخاب میکنند. Giddens در این زمینه معتقد است مشارکت سیاسی به‌مثابة یک حق سیاسی است. Rush نیز درگیر‌شدن فرد در‌سطح‌های مختلف فعالیت در نظام سیاسی تا داشتن مقام رسمی سیاسی را مشارکت سیاسی می‌داند. از‌دیدگاه Pye هر اقدام داوطلبانۀ موفق یا ناموفق، مستمر یا مقطعی، سازمان‌یافته یا بدون سازمان‌دهی که برای تأثیر بر انتخاب رهبران سیاسی و یا انتخاب سیاست‌های عمومی در‌‌سطح‌های محلی تا ملی انجام شود، مشارکت سیاسی است (نیازی و همکاران، 1399، ص. 217-216). در‌واقع، مشارکت سیاسی از ابعاد مهم مشارکت و شایع‌ترین برداشت نظری از این مفهوم در جوامع انسانی است. ساده‌ترین نوع و از جلوه‌های مشارکت سیاسی شرکت در انتخابات و رأی‌دادن به انتخاب نمایندگان مردم است (Koolaee & Abedi, 2016, P. 29). به عبارت دیگر، داشتن مقام سیاسی و اجرایی در بالاترین سطح و رأی‌دادن در پایین‌ترین سطح مشارکت سیاسی قرار دارد (تعجبی و همکاران، 1403، ص.63). در‌واقع، رأی‌دادن از‌نظر فرآیند مشارکت سیاسی پرشمار است و از‌نظر کیفیت مشارکت در‌سطح حداقلی قرار دارد (عبدالهی نژاد و همکاران، 1395، ص. 36). همچنان که گذشت از مشارکت سیاسی تعریف‌های متعدّدی شده است. در تعریفی دیگر عبارت است از فعالیت‌ها و اعمال شهروندان برای اعمال ‌نفوذ بر حکومت یا حمایت از نظام سیاسی. از‌نظر Dmitrovka مشارکت سیاسی پرداختن مستقیم و یا غیرمستقیم مردم در آماده‌سازی، انتخاب، تأیید و یا تصویب هدف‌ها و راهبردهای سیاسی است (قائدی، 1398، ص. 109). برایAlain de Benoist نیز مشارکت سیاسی یک قالب سیاسی است که در آن هر شهروندی حق دارد با تعیین حکام در امور عامه شرکت کند. بر این مبنا، مشارکت سیاسی به‌معنای شرکت در امور عمومی همراه با احساس مسئولیت مشترک است. به تعبیری دیگر مشارکت سیاسی «تعهدی فعّالانه، آزادانه و مسئولانه» است (عبدالهی نژاد و همکاران، 1395، ص. 36). نمونه‌هایی از فعالیت‌های مرتبط با بحث مشارکت سیاسی نیز عبارت است از رأی‌دادن در انتخابات، کمک به یک کمپین سیاسی، اهدای پول به یک نامزد، تماس با مقامات، درخواست، اعتراض و همکاری با افراد دیگر دربارۀ مسائل و فعالیت‌های خاص در حالت‌های مشارکت (Uhlaner, 2015, P. 11078).

از‌دیدگاه روان‌شناسان هرگونه رفتار سیاسی نتیجة تصمیم فردی است. افراد به‌صورت عاقلانه از بین گزینه‌های مختلف گزینة مدنظر را که هدف‌های او را تأمین می‌کند، انتخاب خواهند کرد. در دیدگاه جامعه‌شناسان شرایط جامعه، فضای شبکه‌ها و روابط اجتماعی بر رفتار سیاسی مؤثر است. در این میان، انگیزۀ فرد با آگاهی‌های اجتماعی تعدیل می‌شود؛ به‌گونه‌ای که بین طبقات مختلف و نژادها تفاوت وجود دارد (عباسی سرمدی و همکاران، 1393، ص. 43-45). در این زمینه Lipset معتقد است که متغیرهای مؤثر بیرونی (عواملی که خارج از فرد و شخصیت اوست) نسبت به درونی ارجحیت دارند (حیدری ساربان، 1400، ص. 158). کارکردگرایان نیز با تأکید بر مفاهیمی همچون انسجام، ادغام و تعادل بر این عقیده هستند که میان حوزۀ ارزش‌ها (وجدان جمعی) و محیط اجتماعی (تقسیم کار) باید تعادل باشد. وجدان جمعی ویژگی جوامع سنتی‌تر بوده و تقسیم کار اولویت جوامع مدرن است؛ بنابراین از‌نگاه آنها مشارکت سیاسی بنابر مقتضیات زمانی و مکانی تعریف می‌شود و تابع هنجارهای جامعه است (شوهانی و شوهانی، 1398، ص. 6).

جوامع بر‌اساس نظریه‌های نوسازی به سنتی و مدرن تقسیم می‌شود و آنچه با عنوان مشارکت سیاسی مد‌نظر است به‌دلیل صنعتی‌شدن، افزایش رفاه و ارتباطات، افزایش سطح تحصیلات و رسانه‌ها بیشتر مختص نواحی شهری است. محققانی در کتاب نگرش جدید به علم سیاست نیز ساختار خویشاوندی جوامع روستایی و عدم مشارکت در امور کشور را مطرح می‌کنند؛ با این حال از‌نظر تاریخی نمونه‌های فراوانی از حضور دهقانان در انقلاب فرانسه و اقدام‌های ضد‌فئودالی را در بین قرون وسطی تا جدید و حتی در انگلیس، سوئیس، آلمان و روسیه می‌توان ذکر کرد. همچنین، جنبش‌های فاشیستی قرن20 در اسپانیا، ژاپن و به‌علاوه، جنبش‌های انقلابی در مکزیک، ویتنام، الجزایر، کوبا و چین وجود داشته است. در ایران نیز مواردی مانند انقلاب مشروطه، شهریور 1320 و انقلاب اسلامی نمونه‌های خاصی از مشارکت روستاییان را نمایان می‌کند (وثوقی و هاشمی، 1383، ص. 164).

Levine در تبیین مشارکت سیاسی نظریة بی‌قدرتی را مطرح می‌کند. بر‌اساس این دیدگاه افراد بر این اعتقاد هستند که گروه کوچکی از افرادِ قدرتمند جامعه را اداره می‌کنند و همچنان، در قدرت هستند؛ بنابراین عمل آنها بر سیر وقایع سیاسی تأثیری ندارد. به زعم Simen  نیز بی‌قدرتی نوعی بیگانگی است. Coleman  نیز نظریۀ اعتماد به دولت را مطرح و چنین استدلال می‌کند که اعتماد تسهیل‌کنندة مبادلات در فضای اجتماعی است و برای حل مسائل نقش تعیین‌کننده دارد (حیدری ساربان، 1400، ص. 159). در این پژوهش سعی شد نظریه‌های مختلف با رویکردی ترکیبی بر محوریت سکونتگاه‌های روستایی ارزیابی شود.

پیشینۀ پژوهش

اگرچه در‌طول تاریخ، حیات و تمدن‌های بشری با مشارکت عجین شده است، از دهه‌های پایانی قرن 18 و اوایل 19 دوران سنت‌گرایی افول کرد و عصر روشنگری و وقوع انقلاب‌های مختلف (به‌ویژه فکری و اندیشه‌ای سرآغاز تغییرات و تحولات زندگی اجتماعی افراد و شکل‌گیری نظام‌های دموکراتیک) مبتنی بر آرا عمومی و مشارکت سیاسی مردم قرار گرفت (مدنی و همکاران، 1402، ص. 140). در قرن 20 نیز گسترش آموزش با جنبش به‌سوی جوامع باز و دموکراتیک هم‌پوشان شد و بر این تحولات افزود (Djemaï & Kevane, 2023, P. 2). نقش روستاییان نیز در دوره‌های مختلف تاریخی از انقلاب دهقانان فرانسه در سقوط فئودالیزم گرفته تا نقش دهقانان در جنبش‌های فمینیستی قرن بیستم نمایان است (حیدری ساربان، 1397، ص. 140). بین رشته‌ای‌بودن موضوع مشارکت سیاسی به‌لحاظ کاربردی منجر به انجام‌دادن پژوهش‌های متعدّد در مطالعات داخلی و خارجی شده است؛ بنابراین در‌ادامه به مهم‌ترین موارد مرتبط فارغ از تخصص پژوهشگران اشاره می‌شود.

تعجبی و همکاران (1403) پژوهشی با عنوان «عوامل مؤثر بر میزان مشارکت سیاسی جوانان استان همدان» انجام دادند. نتایج نشان داد که بین تحصیلات و مشارکت سیاسی رابطه وجود ندارد؛ اما بین نگرش مذهبی، استفاده از رسانه‌های جمعی، وضعیت اقتصادی و مشارکت سیاسی رابطۀ معنادار مثبت وجود دارد.

محمدزاده راوندی و همکاران (1402) پژوهشی با عنوان «تحلیل الگوی فضایی عوامل مؤثر بر مشارکت سیاسی انتخابات در ایران» انجام دادند. نتایج نشان داد که بر‌اساس بررسی 228 مقاله به روش فراترکیب تعداد 126 عامل در قالب 10 مؤلفۀ فضای سیاسی، انگیزۀ سیاسی، جامعه‌پذیری سیاسی، ویژگی شخصیتی، پایگاه اقتصادی- اجتماعی، موقعیت مکانی، رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، دینداری، ویژگی کاندیداها و سرمایۀ اجتماعی تبیین شده است.

حیدری ساربان (1400) پژوهشی با عنوان «تحلیل اثرات توانمندی اجتماعی بر بهبود مشارکت سیاسی زنان روستایی (مطالعۀ موردی: شهرستان تبریز» انجام داد. نتایج نشان داد که بین تمامی متغیرهای توانمندسازی اجتماعی با بهبود مشارکت سیاسی زنان روستایی رابطۀ معنا‌داری وجود دارد.

نیازی و همکاران (1399) پژوهشی با عنوان «مطالعات رابطه بین دینداری و مشارکت سیاسی شهروندان در ایران در دهۀ 1394-1384» انجام دادند. نتایج نشان داد که ضریب تأثیر دینداری بر مشارکت سیاسی برابر 33/0 و در حد متوسط است. با در نظر گرفتن متغیر میانجی جنسیت نتایج حاکی از تأثیر بیشتر دینداری مردان نسبت به زنان در مشارکت سیاسی است. درواقع، مردانِ دیندار مشارکت بیشتری دارند.

قائدی (1398) پژوهشی با عنوان «ارزیابی مشارکت سیاسی و شناسایی تعیین‌کننده‌های آن در جوامع شهری: مطالعۀ موردی: شهر لامرد، استان فارس» انجام داد. نتایج نشان داد که میزان مشارکت کلی با مقدار 131/3 بیشتر از حد متوسط است. همچنین، بین ویژگی‌های فردی (سن، جنس، تأهل و مذهبی‌بودن) با میزان مشارکت سیاسی ارتباط معناداری وجود ندارد. بین استفاده از رسانه‌های خارجی با مشارکت سیاسی، ارتباط معنادار منفی است. بین متغیرهایی مانند پایگاه اقتصادی، احساس کارآمدی، استفاده از رسانه‌های داخلی، کیفیت زندگی، رضایت از عملکرد دولت با مشارکت سیاسی ارتباط معنادار مثبت وجود دارد.

حیدری ساربان (1397) پژوهشی با عنوان «عوامل مؤثر در بهبود مشارکت سیاسی از‌دیدگاه روستاییان: مورد شناسی: شهرستان اردبیل» انجام داد. محقق در این مطالعه با کاربرد مدل تحلیل عاملی و نتایج تکمیل تعداد 383 پرسشنامه از مردم روستایی اشاره می‌کند که از‌دیدگاه روستاییان چهار مؤلفۀ اساسی شامل بهبود زیست سیاسی و یادگیری اجتماعی، بهبود زیست اجتماعی و شبکه‌سازی، شکوفایی اقتصادی و اعتمادسازی، بهبود زیست‌محیطی و تقویت انگیزه در بهبود مشارکت سیاسی مؤثر است.

شمس‌الدینی و همکاران (1392) پژوهشی با عنوان «نقش مشارکت سیاسی روستاییان در افزایش خدمات‌رسانی به روستاهای شهرستان ممسنی» انجام دادند. نتایج نشان داد که بیش از 85 درصد از رأی‌دهندگان با تکیه بر هویت طایفه‌ای کاندیداها را انتخاب کرده‌اند. خدمات‌رسانی به روستاها نیز بر‌اساس نگاه خاص نماینگان منتخب به روستاهای هم‌طایفه بوده است

وثوقی و هاشمی (1383) پژوهشی با عنوان «روستایان و مشارکت سیاسی در ایران: مطالعۀ موردی: روستاهای حومۀ شهرستان بوشهر (چاه کوتاه، آبطویل، تل اشکی)» انجام دادند. نتایج نشان داد که سطح تحصیلات، ارتباط با شهر و استفاده از رسانه‌های گروهی بر افزایش میزان مشارکت سیاسی تأثیر دارد.

روجر پژوهشی با عنوان «مشارکت سیاسی در آفریقا: درس‌هایی از انتخابات ریاست جمهوری نیجر» انجام داد. محقق به این نتیجه اشاره کرد که مردم  با مشارکت سیاسی می‌توانند تغییراتی را ایجاد کنند. پس باید بر اصلاحات شیوة انتخابات و کاهش تقلب پافشاری کرد. همچنین، ناامیدی و محرومیت از عوامل مهم خشونت‌آمیز‌شدن انتخابات است (Roger, 2023).

آتم و لوپا در پژوهشی با عنوان «زنان جوان در نهادهای سیاسی در سودان جنوبی: درس‌هایی از تجربیات زیسته» به این نتیجه تأکید دارند که با‌وجود تصویب قوانین و تعیین سهم 35 درصدی برای زنان در مناصب سیاسی، حضور زنان و به‌ویژه جوانان سهم ناچیزی است (Atem & Lopa, 2023).

در گزارشی با عنوان مشارکت جوانان برای حفظ صلح در‌طول فرآیندهای انتخاباتی با بررسی نظر‌های 1000 نفر از جوانان نشان داده شد که مشارکت جوانان در انتخابات فراتر از مشارکت کل رأی‌دهندگان است. نقش مثبت جوانان بر افزایش مشارکت و کاهش تنش‌های انتخاباتی مؤثر است. در‌ضمن، نویشنده در این مطالعه حمایت از رهبری جوانان در انتخابات، اطلاع‌رسانی‌های رسانه‌ای، حذف موانع ساختاری و حضور آنها در جنبش‌ها را پیشنهاد داده است (UNDP, 2023).

جماری و کوان پژوهشی با عنوان «اثرات آموزش بر مشارکت سیاسی در روستایی بورکینا» به این نتیجه اشاره دارند که آموزش با تأثیر بر فرهنگ‌پذیری افراد می‌تواند بر مشارکت سیاسی مؤثر باشد؛ البته متغیر جنسیت تأثیر پیچیده‌ای در این زمینه ایجاد می‌کند (Djemaï & Kevane, 2023).

آکیوده در پژوهشی با عنوان مشارکت سیاسی، سازماندهی فمینیستی و ایجاد فضاهای دموکراتیک فراگیر بر افزایش زمینة مشارکت سیاسی زنان و تصاحب کرسی‌ها تأکید دارد؛ به‌طوری که بیش از 50 درصد کشور‌ها از سیاست تعیین سهمیۀ انتخاباتی استفاده می‌کنند؛ با این ‌حال نتایج دربارۀ کشورهای آفریقایی نشان داد که این موضوع بیشتر جنبة نمایشی دارد. زنان در سراسر جهان به‌دلایلی که به شایستگی فردی آنها ارتباط ندارد، از پست انتخابی کنار گذاشته می‌شوند (Akiyode-Afolabi, 2020).

کولایی و عابدی در پژوهشی با عنوان «نگاهی به مشارکت سیاسی زنان ایران در سال‌های 1380 تا 1390» به این نتیجه اشاره دارند که با‌وجود افزایش سهم زنان و تأثیر آنها بر تصمیمات و علاقه‌های آیندۀ انتخاب‌شوندگان، موانعی از‌جمله انتظارات اجتماعی و نهادینه‌شدن تقسیم کار مبتنی بر جنسیت در جامعه بر عدم کاندیدایی و انتصابات تأثیر دارد (Koolaee & Abedi, 2016).

اولانر در پژوهشی با عنوان «مشارکت و سیاست» به این نتیجه اشاره دارد که افراد ثروتمندتر و تحصیلکرده‌تر با میزان‌های بیشتری نسبت به افراد کم‌منافع مشارکت سیاسی دارند. الگوهای مشارکت در رژیم‌های استبدادی و در کشورهای کمتر توسعه‌یافته از‌نظر اقتصادی مسائل دیگری را دارد؛ اما از خطوط کلی پیروی می‌کنند (Uhlaner, 2015).

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر از‌لحاظ هدف، کاربردی و از‌حیث شیوة انجام‌دادن توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر پیمایش است. برای گردآوری داده‌ها و اطلاعات از دو روش کتابخانه‌ای و میدانی استفاده شد. در روش کتابخانه‌ای با بررسی کتاب‌ها، مقاله‌ها، منابع الکترونیکی و ... به تدوین مبانی نظری، پیشینۀ پژوهش پرداخته و در روش میدانی با مراجعة حضوری پژوهشگر در روستاهای منتخب و ارتباط مستقیم با افراد پرسشنامة محقق‌ساخته تکمیل شد. جامعة آماری شامل همة افراد بیش از 18 سال (در پاییز1402 ) است که بر‌اساس قانون واجد شرایط رأی‌دادن هستند؛ بنابراین بر‌اساس فرمول کوکران از تعداد 384 نفر محاسبه و پرسشنامه تهیه شد. تعداد 104 پرسشنامه به‌دلیل حساسیت موضوع یا مخدوش و یا به‌صورت عدم برگشت/ عدم پاسخگویی شده است؛ بنابراین تجزیه‌وتحلیل با تعداد 250 پرسشنامة تکمیل‌شده به‌صورت صحیح انجام شده است. روایی ابزار پژوهش با تأیید نظر کارشناسان و استادان دانشگاهی و پایایی آن به روش آلفای کرونباخ بررسی (78/0) و تأیید شد. یادآور می‌شود تعداد جامعۀ روستایی 27463 با محاسبۀ تقریبی 5/78 % از جمعیت بر‌اساس آمار استانی (آمار رسمی شهرستانی برای ردۀ سنی 18 وجود ندارد)، تعداد جامعه 21558، تعداد نمونه 384 و مقدار خطا 05/0 در‌نظر گرفته شده است.

پرسشنامۀ محقق‌ساخته 3 بخش اصلی (مشخصات پاسخگویان و متغیرهای جمعیت‌شناختی، سؤال‌های عمومی و متغیر مشارکت سیاسی، سؤال‌های تخصصی و عوامل مؤثر بر آن) (جدول 1) دارد که سؤال‌های تخصصی در قالب طیف 5 گزینه‌ای لیکرت تدوین‌ شده است. برای تجزیه‌و‌تحلیل داده‌ها نیز از آمار توصیفی و استنباطی و مدل تحلیل عاملی در نرم‌افزار spss استفاده شده است.

«تحلیل عاملی» نامی عمومی و از روش‌های چند‌متغیره و جزء تکنیک‌های هم‌وابسته است که در آن کلیۀ متغیرها نسبت بهم به‌صورت وابسته لحاظ می‌شوند و سعی بر این است تا تعداد زیادی متغیر در چند عامل خلاصه شود. این روش با هدف بررسی همبستگی درونی تعداد زیادی از متغیرها انجام و در‌نهایت، آنها در قالب عامل‌های عمومی دسته‌بندی و تبیین می‌شود (کلانتری، 1387، ص. 281).

جدول 1: متغیرها و مؤلفه‌های استفاده‌شده در پژوهش

Table 1: Variables and components used in the research

منبع: قائدی، 1398؛ نیازی و همکاران 1399؛ محمدزاده راوندی و همکاران، 1402؛ حیدری ساربان 1397؛ حیدری ساربان، 1400؛ Roger, 2023; Uhlaner, 2015; International Initiative for Impact Evaluation,2023  با دخل و تصرف نویسنده

معرفی منطقۀ مطالعه‌شده

شهرستان لنجان با مساحت 1171 کیلومتر مربع یکی از شهرستان‌های استان اصفهان است. این شهرستان در جنوب غربی شهر اصفهان و در مختصات جغرافیایی 50 درجه و 56 دقیقه تا 51 درجه و 28 دقیقۀ طول شرقی نصف‌النهار گرینویچ و 32 درجه و 11 دقیقه تا 32 درجه و 31 دقیقۀ عرض شمالی از خط استوا قرار دارد (شکل 1). از سمت شمال به شهرستان‌های فلاورجان و نجف‌آباد، از شرق به شهرستان مبارکه و از غرب و جنوب به استان چهارمحال و بختیاری محدود می‌شود. این شهرستان 3 بخش (مرکزی، باغ‌بهادران و فولادشهر)، 9 شهر و 40 سکونتگاه روستایی در قالب 5 دهستان دارد (مرکز آمار ایران، 1402، ص. 94).

شکل 1: نقشۀ موقعیت جغرافیایی شهرستان لنجان (منبع: ترسیم نویسنده بر‌اساسwww.Openstreetmap.org )

Figure 1: Map of the geographical location of Lenjan County

یافته‌های پژوهش و تجزیه‌و‌تحلیل

یافته‌های توصیفی مشخصات پاسخگویان

نتایج نشان داد که از 250 نفر پاسخگو 52% مرد و 48% زن بوده‌اند. کمترین سن 18، بیشترین 76 و بیشترین ردة سن با 2/29 % در ردة 48-39 سال بوده است. به‌لحاظ وضعیت تأهل نیز 8/60 % متأهل، 6/37 % مجرد و 6/1درصد سایر موارد (مطلقه، فوت همسر) بوده‌اند. سطح تحصیلات 10 % گزینة بی‌سواد، 8/24 % ابتدایی تا دیپلم، 2/27 % ‌دیپلم، 34 % فوق‌دیپلم و لیسانس و 4 % فوق‌لیسانس و بالاتر بوده است. به‌لحاظ اشتغال، 8 % گزینة بیکار، 33 % شاغل خصوصی، 22 % شاغل دولتی/ شرکتی، 13 % دانشجو، 22 % خانه‌دار و 2 درصد سرباز بوده‌اند. متوسط درآمد ماهیانۀ خانوار برای 6/21 درصد زیر 5 میلیون تومان، 2/27 % بین 5 تا 8 میلیون، 4/22 % بین 9-12 میلیون، 18 درصد بین 13-16 و 8/10 درصد بیش از 16 میلیون تومان بوده است. به‌لحاظ بُعد خانوار نیز بیشترین درصد مربوط به خانوارهای 3-4 نفره بوده است (جدول 2).

جدول2: یافته‌های توصیفی نمونۀ مطالعه‌شده و نمودارهای مربوط

Table 2: Descriptive findings of the studied sample and related graphs

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

ارزیابی میزان مشارکت سیاسی

برای ارزیابی میزان مشارکت سیاسی روستاییان از آزمون تی تک نمونه‌ای استفاده شد. نتایج در جدول 3 ارائه شده است.

جدول3:  نتایج آزمون تی تک نمونه‌ای در ارزیابی وضعیت مشارکت سیاسی

Table 3: The results of a sample T-Tech test in evaluating the state of political participation

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

در پاسخ به سؤال‌های عمومی «مشارکت سیاسی» تأکید بر رأی‌دادن با میانگین 13/4، قومیت‌گرایی در انتخابات محلی با میانگین 74/3، تلاش برای یک کاندید خاص 66/3، عضو یا حامی یک گروه سیاسی خاص با 52/3، بحث سیاسی با 14/3 بیشتر از عدد 3 بوده و تنها شرکت در مجالس سیاسی با 87/2 کمترین میانگین را داشته است.

همبستگی بین ویژگی فردی با شرکت در انتخابات

بررسی همبستگی بین شرکت در انتخابات و ویژگی فردی نمونۀ مطالعه‌شده نیز نشان داد بین شرکت در انتخابات (رأی‌دادن) با ویژگی فردی افراد رابطۀ معناداری وجود ندارد. این میزان همبستگی برای جنسیت (07/0)، سن (04/0)، تأهل (01/0-) و سطح تحصیلات (02/0) بوده است؛ بنابراین ارتباط معناداری در این زمینه نمی‌توان بیان کرد.

تبیین عوامل مؤثر بر مشارکت سیاسی

در‌ادامه، برای تبیین مهم‌ترین عوامل مؤثر بر مشارکت سیاسی روستاییان از روش تحلیل عاملی اکتشافی استفاده شد؛ اما قبل از اجرای تحلیل عاملی، مناسب‌بودن داده‌ها یا حجم نمونه با آزمون KMO (Kaiser-Meyer-Olkin نشان‌دهندۀ امکان تقلیل داده‌ها به یکسری عامل‌های پنهان) و آزمون BTS ( Barlett Test) (نشان‌دهندۀ همبستگی بین متغیرها و عامل‌ها) ارزیابی شد (کلانتری، 1387، ص. 286). با‌توجه به مشخص‌شدن همبستگی بین متغیرها که دامنة 1-0 دارد، این روش مناسب تشخیص داده شد. در نتایج آزمون‌ها مقدار 675/0=KMO است که با‌توجه به اینکه بیشتر از 6/0 است، مناسب‌بودن شاخص‌های انتخابی را برای کاربرد تکنیک تحلیل عاملی نشان می‌دهد. همچنین، 271/2889 = Bts با سطح معناداری کمتر از 05/0 (000/0 = sig) نشان‌دهندۀ معنادار‌بودن آزمون بارتلت است (جدول4).

جدول4: نتایج آزمون‌های KMO و بارتلت

Table 4: Results of KMO and Bartlett tests

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

با اجرای مدل تحلیل عاملی در نرم‌افزار SPSS (مسیر: Analyze / Dimension Reduction / Factor و انجام‌دادن مراحل مختلف آن) نتایج نشان داد که «آگاهی سیاسی» به‌عنوان عامل اول 141/9% کل واریانس را شامل می‌شود. عامل دوم با 470/7% با عنوان «رسانه»، عامل سوم با 098/6% با عنوان «عامل اجتماعی» و در مرتبۀ بعدی «عملکرد دولتمردان» با 796/5% است.

همچنان که مشخص است ماتریس عاملی چرخش‌نیافته (برای تشخیص نشانه‌های مقدماتی عامل‌ها) و چرخش‌یافته (برای توزیع مجدد مقدار‌های واریانس در بین عامل اول و بار عوامل) در نرم‌افزار انجام شده است.

در‌واقع، تعداد 13 عامل از 38 مؤلفه استخراج شد که همگی مقدار‌های ویژۀ بیش از 1 داشته است و درمجموع، 147/65 درصد از واریانس کل را تشکیل می‌دهد. نتایج بررسی و تحلیل شاخص‌ها با تحلیل مؤلفه‌های اصلی در جدول (5) آمده است. در این جدول اولین عدد مهم‌ترین عامل است. یادآور می‌شود به‌دلیل اینکه مقدار ویژۀ مؤلفه‌های 14 به بعد کمتر از یک است، معنا‌دار نبوده است و قابل‌استفاده در تحلیل‌ها نیست.

جدول 5: ماتریس عامل‌های مشترک

Table 5: Matrix of common factors

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

در تحلیل عاملی اگرچه به تعداد متغیرهایی که وجود دارد، می‌توان عامل استخراج کرد، عامل‌های آخری بیشتر سهم بسیار کمتری در تبیین موضوع دارد؛ بنابراین مهم‌ترین مسئله تعیین معیار برای استخراج عامل‌هاست (کلانتری، 1387، ص. 303) که در‌ادامه، از معیار تست بریدگی (Scree Test Criterion) استفاده شد. شکل2 نمایش گرافیکی ارزش ویژۀ هر‌یک از عامل‌های استخراج‌شده را نشان می‌دهد. با‌توجه به اینکه ارزش ویژه از بزرگ‌ترین مقدار ویژه شروع می‌شود، سیر نزولی دارد. چنانکه مشخص است 13 عامل اول از‌نظر آماری معنا‌دار است و می‌توان برای تحلیل و تفسیر از آنها استفاده کرد. از بین 13 عامل مؤثر در مشارکت سیاسی نیز 4 عاملِ خیلی مهم وجود دارد که نسبت به سایر موارد با شیب شدیدتری مشخص شده است. این عوامل شامل «آگاهی سیاسی»، «رسانه‌ها»، «عامل اجتماعی» و «عملکرد دولتمردان» است.

شکل2: نمودار سنگریزۀ مقدار‌های ویژه برای هر عامل (منبع: براساس جدول 5)

Figure 2: Pebble diagram of eigenvalues for factors

نتیجه‌گیری

مشارکت از شاخص‌های مهم توسعۀ پایدار روستایی و مشارکت سیاسی به‌عنوان معیاری در توسعة سیاسی جوامع است. نواحی روستایی با درصد چشمگیری از جمعیت می‌تواند زمینه‌ساز تحقق این مهم در‌سطح ملی نیز باشد. یکی از ابعاد مهم مشارکت سیاسی شرکت در انتخابات است. موضوعی که بحث روز در کشورهای با حکومت دموکراتیک (مردم‌سالار) است. در کشور ایران نیز به‌طور تقریبی، انتخابات برای تمامی ارکان دولت و حکومت برگزار می‌شود که در آن معیار بر مشارکت بیشتر مردم قرار دارد؛ بنابراین بر همین مبنا در پژوهش حاضر عوامل مؤثر بر مشارکت سیاسی در جوامع روستایی شهرستان لنجان در استان اصفهان بررسی و تحلیل شد.

یافته‌های توصیفی نشان داد از 250 نفر پاسخگو 52% مرد و 48% زن بوده‌اند. بیشترین ردة سنی با 2/29 % در ردة 39-48 بوده است. درصد متأهل‌ها با 8/60 % بیشترین میزان بوده است. به‌لحاظ سطح تحصیلات نیز ردة فوق‌دیپلم و لیسانس با 34 % و ‌دیپلم با 2/27 % قرار دارد. از‌حیث وضعیت اشتغال 8 % گزینة بیکار، 55 % شاغل خصوصی/شاغل دولتی/ شرکتی و مابقی گزینه‌های دانشجو، خانه‌دار و سرباز را ذکر کرده‌اند. بیشترین میزان درآمد ماهیانۀ خانوار نیز با 2/27 % در ردة 5 تا 8 میلیون بوده است.

همچنین، نتایج نشان داد وضعیت مشارکت به‌طور کلی با میانگین 51/3 بیشتر از حد متوسط است. با‌توجه به مهاجرپذیری شهرستان و وجود اقوام مختلف در منطقه نوعی قومیت‌گرایی و طایفه‌گرایی در بین مردم وجود دارد که می‌تواند بر افزایش مشارکت سیاسی آنها مؤثر واقع شود. مشاهده‌های میدانی نگارنده نیز مؤید این شرایط است. در بین مؤلفه‌های مختلف مشارکت سیاسی نیز مؤلفة «رأی‌دادن» با میانگین 13/4 در بیشترین سطح قرار دارد.

بررسی همبستگی بین شرکت در انتخابات (رأی‌دادن) و ویژگی فردی نمونه (جنسیت، سن ، تأهل، تحصیلات و ...) نیز نشان‌دهندۀ عدم رابطۀ معنادار بین متغیرهاست. در‌واقع، تفاوت‌های فردی نتوانست میزان شرکت در انتخابات را تحت‌تأثیر قرار دهد.

نتایج حاصل از کاربرد مدل تحلیل عاملی نشان داد که به‌ترتیب عوامل «آگاهی سیاسی»، «رسانه»، «عامل اجتماعی» و «عملکرد دولتمردان» مهم‌ترین عوامل است؛ بنابراین برنامه‌ریزی بر موارد مذکور می‌تواند در آینده و در انتخابات مختلف مؤثر واقع شود. در‌مجموع نیز مؤلفه‌های سیزده‌گانه 91/65% از واریانس کل را برآورد می‌کند.

نتایج پژوهش در‌مقایسه با سایر مباحث نظری و کاربردی نشان داد که به‌لحاظ نظری با نظریه‌های جامعه‌شناسان و به‌ویژه دیدگاه Lipset مبنی بر اثر عوامل خارج از فرد و نظریۀ Coleman مبنی بر تأثیر عملکرد و اعتماد به دولتمردان (حیدری ساربان، 1400) همخوانی وجود دارد. همچنین، با نتایج پژوهش‌های کاربردی از‌جمله محمدزاده راوندی و همکاران (1402) مبنی بر تأثیر فضای سیاسی و رسانه، نیازی و همکاران (1399) مبنی بر عامل دینداری و مسائل مذهبی و قائدی (1398) مبنی بر تأکید بر عدم ارتباط معنادار بین ویژگی فردی و میزان مشارکت سیاسی آنها همخوانی و هماهنگی وجود دارد. علاوه بر این، نتایج پژوهش با پژوهش‌های وثوقی و هاشمی (1383) مبنی بر تأثیر تحصیلات،Atem & Lopa  (2023) در‌بارۀ سهم پایین زنان و Uhlaner (2015) مبنی بر مشارکت بیشتر ثروتمندان و تحصیلکردگان همخوانی و مشابهت ندارد.