پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 43 |
| تعداد شماره‌ها | 1,710 |
| تعداد مقالات | 14,017 |
| تعداد مشاهده مقاله | 33,925,700 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 13,571,947 |
مطالعۀ تطبیقی شاخص‌های رشد جمعیتی شهرها در ایران و حوزه‌های مشترکِ جغرافیایی با آن | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اقتصاد شهری | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مقاله 5، دوره 8، شماره 2، اسفند 1402، صفحه 45-62 اصل مقاله (1.49 M) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/ue.2024.142370.1292 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسندگان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کرامت اله زیاری* 1؛ ثمین یوسفی2 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1استاد گروه جغرافیای انسانی و برنامهریزی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2دانشجوی دکتری برنامه ریزی آمایش سرزمین ، پردیس بین‌المللی کیش، دانشگاه تهران، تهران، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| در این مطالعۀ تطبیقی سعی شده است تا جمعیت و تعدادی از شاخص‌های مرتبط با آن در سطح جهان و قاره‌ای با شاخص‌های جمعیتی و موقعیت کشور ایران مقایسه شوند. این مطالعۀ توصیفی - تحلیلی با استفاده از طیفی وسیع از منابع مانند کتاب، مقاله، گزارش پژوهشی و اسناد مربوط انجام شده است. با توجه به هدف پژوهش، چشم‌انداز جمعیتی کشور با بررسی متغیرهایی از جمله نرخ موالید - مرگ‌ومیر، ساختار سنی، باروری و مهاجرت، با استفاده از آزمون‌های تی و کای دو، در کنار داده‌های آماری سایر کشورها ارزیابی شد. علاوه بر این، نرخ رشد جمعیت در کشور و همچنین، اروپا، آسیا و آمریکا بررسی شد و سطح همخوانی بین این نرخ‌های رشد تجزیهوتحلیل شد. با مقایسۀ میزان شهرنشینی کشور در شصت سال گذشته، روند صعودی ثابتی در نرخ شهرنشینی کشور مشاهده می‌شود که از 4/31 درصد در سال ۱۳۳۵ به ۷۴ درصد در سال ۱۳۹۵ رسیده است. هرچند افزایش نسبت شهرنشینی از جملۀ شاخص‌های توسعه محسوب می‌شود، در ایران افزایش جمعیت شهری عمدتاً در چند کلان‌شهر بزرگ و از جمله شهر تهران اتفاق افتاده است. انتظار می‌رود در سال‌های آتی بر تراکم جمعیت کلان‌شهرها افزوده شود. رشد نامتوازن جمعیت و تراکم آن در تهران و چند کلان‌شهر دیگر یکی از مشکلات بزرگی است که در آینده نیز ادامه خواهد داشت؛ بنابراین، پیشنهاد می‌شود تمام برنامه‌ریزی‌های کلان کشور با هدف جلوگیری از رشد نامتوازن شهرها به ویژه شهر تهران ارائه شوند. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژه‌ها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| باروری؛ توسعۀ پایدار؛ شاخص رشد جمعیت؛ موالید - مرگ‌ومیر؛ مهاجرت | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
مقدمه امروزه، جمعیت مردمی که در مناطق شهری زندگی می‌کنند از تمام ادوار تاریخ انسان بیشتر است و روند شهرنشینی غیرقابل بازگشت است. تخمین زده شده است که جمعیت شهری دنیا تا سال ٢٠٢٥ دوبرابر می‌شود و به بیش از ٥ میلیارد خواهد رسید که بیش از ٩٠ درصد این رشد در کشورهای در حال توسعه خواهد بود (UN- HABITAT, 2003)؛ اما این‌ها فقط عدد هستند. شهرها، به عنوان موتورهای رشد و توسعۀ اجتماعی، دارای پتانسیلی باورنکردنی هستند که بی‌شک باید مورد توجه قرار گیرد (Lewis & Mioch, 2005). مدیریت شهری در آینده با چالش مواجه خواهد شد؛ چالشی که خود برآمده از تغییر و تحولات فناورانه، جمعیتی، اقتصادی، سیاسی و بین‌المللی است. امروزه، در دنیا پذیرفته شده است که توسعۀ پایدار شهرها در صورتی تحقق می‌یابد که اهداف مردمسالاری، برابری در خدمات‌رسانی و حفظ محیط‌زیست با شکل‌گیری مدیریت واحد شهری و با رعایت اصول علوم روز شهرسازی، حملونقل شهری و تقسیم عادلانۀ منابع و درآمد شهری توأمان دنبال شوند (تقوایی و صفرآبادی، 1390). بی‌عدالتی‌های درونی شهرها بسیار شگرف هستند. بسیاری از شهرهای کنونی با واقعیت‌هایی ویرانگر روبه‌رو هستند که در میان آن‌ها، بیکاری، خشونت، آلودگی، ناامنی، شرایط زندگی زیر استاندارد، و آسیبپذیری در برابر اثرات انسانی مشهود هستند (یغفوری و همکاران، 1395). شهر پدیدهای تاریخی و در عین حال، جغرافیایی است. شهر ساخته و پرداختۀ دوران گذشته و حال است و هر دورۀ تاریخی به نوعی در چشم‌انداز جغرافیایی آن اثر گذاشته و تضادهایی را در چهرۀ جغرافیایی آن به وجود آورده است. این تضادها و تباین‌‌ها را نمی‌توان بهتنهایی به شرایط مکانی شهر ربط داد که زادۀ توپوگرافی شهری است، بلکه ساختار اقتصادی و اجتماعی حاکم بر حیات شهری در آن نقش دارد (میدری، ۱۳۸۳). همچنین، شهر واحد جمعیتی است و جمعیت به گونه‌ای باید تشریح شود که در شهر استقرار یافته است. در برنامه‌ریزی‌های شهری، جمعیت به عنوان اصلی‌ترین عامل توسعه محسوب می‌شود و افزایش آن نه فقط موجب افزایش سطح مسکونی می‌شود، بلکه نیازهایی مشخص را نیز در ابعاد مختلف مطرح می‌کند (اولادقباد و همکاران، ۱۴۰۰)؛ آنچنان که ایجاد مجتمع‌های بزرگ ورزشی، توسعۀ واحدهای حفاظتی و ایمنی، ایجاد فضاهای سبز، ایجاد بزرگراه‌ها به منظور سهولت دسترسی و ایجاد مراکز گذراندن اوقات فراغت را ضروری می‌کند (پورامرایی و همکاران، 1394). با توجه به تعاریف بالا، برای آیندۀ شهرها، داشتن تصویری روشن از مسیر پیش رو لازمۀ اطمینان از حرکت صحیح و برداشتن گام‌های استوار در آن است. رشد جمعیت شهری در ایران و جهان نشان می‌دهد تمرکز زیاد جمعیت در کلان‌شهرها در هر دو رخ می‌دهد. با افزایش جمعیت کل کشور، جمعیت کلان‌شهرها نیز افزایش یافته است (Bagheri & Soltani, 2023). بدون شک، آمار جمعیتی و تحلیل آن در تعیین مسیر صحیح برای برنامهریزی توسعۀ اجتماعی و اقتصادی مهم است؛ بنابراین، چنانچه از آن‌ها بهدرستی استفاده نکنیم، مشکلی برطرف نخواهد شد (منصوریان و همکاران، 1394). همچنین، پژوهش‌ها نشان می‌دهند رابطه‌ای ضعیف بین شاخص‌های توسعۀ اقتصادی و انسانی و جمعیت شهرنشینی وجود دارد و هیچ الگوی واضحی دنبال نمی‌شود (Pilehvar, 2021). به طور اجمالی، بررسی‌ها نشان می‌دهند توسعه و رشد شهری در بُعد جمعیت در کشورهای پیشرفته و جهان سوم نیز متفاوت است (Mohammady et al., 2013). البته، هر دو منطقه با چالش‌هایی مانند عدم تعادل اقتصادی و مشکلات اجتماعی و فرهنگی روبه‌رو هستند (استعلاجی و حسین‌زاده، 1392). از جملۀ مهم‌ترین موانع عدم موفقیت راهبردهای توزیع بهینۀ جمعیت مقایسۀ تجربههای کشورهای منتخب آسیایی در زمینۀ توزیع متوازن جمعیت است. مشفق (1396) در پژوهشی نشان داد کدام یک از پارادایم‌های برنامهریزی فضایی - جمعیتی در توزیع بهینۀ جمعیت نتایجی بهتر و مؤثرتر در مقایسهها داده است. نتایج این پژوهش نشان داد در کشورهای با نظام متمرکز برنامهریزی، کلید اصلی توفیق برنامه‌ها ایجاد هماهنگی‌های بینبخشی و پایش مداوم برنامه‌ها است. ویژگیهای جمعیتی مانند موالید – مرگ‌ومیر، باوری و شاخص سنی جمعیت عواملی هستند که میتوانند در سطح یک استان و یک کشور در توسعۀ پایدار نقش اساسی داشته باشند (جهانگیرزاده و همکاران، 1400). نتایج بررسی این شاخص‌ها نشان داد وضع و موقعیت کشور از نظر شاخص مربوط چگونه است که مقام ایران در بین سایر نقاط جهان را نشان می‌دهد. در بررسی عوامل مؤثر بر رشد اقتصادی، عواملی فراوان همچون سرمایه‌گذاری در سرمایه‌های مادی و انسانی، رشد جمعیت، ثبات جوامع، نقش دولت، نوع نظام سیاسی کشور و بسیاری از عوامل دیگر بحث و بررسی شدهاند؛ اما در این میان، یکی از عوامل مهم و اثرگذار که کمتر به نحوۀ اثرپذیری و اثرگذاری آن بر رشد اقتصادی توجه شده است، ساختار سنی جمعیت است. در بررسی عامل سنی بر نرخ رشد اقتصادی جمعیت، می‌توان به این نتایج دست یافت که نرخ رشد جمعیت به رشدهای سهمی ویژۀ سن تجزیه شده است و با استفاده از نمایه‌های سنی تولید و مصرف، وزن جمعیت سنین و تغییرات آن در سود جمعیتی برآورد و تحلیل شدهاند (میمندی و همکاران، ۱۴۰۱). همان‌طور که در بالا بیان شد، لزوم توجه به جمعیت دیگر نه امری مهم، بلکه امری است حیاتی. کشور ما تحـولات جمعیتـی مختلفی را تجربه کرده است که به بررسی و تحلیلی جدید نیاز دارند. این پژوهش به این پرسش پاسخ می‌دهد که نرخ رشد جمعیت کشور و همچنین، قاره‌های اروپا ، آسیا و امریکا به چه صورت است و در ادامه، میزان مطابقت این دو نرخ رشد با یکدیگر تحلیل می‌شود. آنچه مسلم است این است که بررسی اعداد و اطلاعات خام بهتنهایی هیچگونه انتخاب مقایسهای را در زمینۀ موضوعهای مختلف در جمعیت‌های گوناگون و روند تغییرات (حرکات جمعیتی) در یک جمعیت مشخص به ما نمی دهد؛ از این رو، در این بررسی، به منظور قابل مقایسه کردن هر گونه واقعه یا رخدادی، از ابزارهای مناسب اندازهگیری استفاده می‌کنیم که اصطلاحاً «شاخص» نامیده می‌شوند. همان‌طور که در ادییات پژوهش در رابطه با مقالههای بررسیشده در شاخص‌ها گفته شد، در این پژوهش، شاخص‌های مؤثر بر تغییرات نرخ جمعیت بررسی خواهند شد.
پیشینۀ نظری واژۀ جمعیت در لغت به معنای تمام افرادی است که در یک ناحیۀ جغرافیایی اعم از شهر یا روستا زندگی می‌کنند (قدیری معصوم و همکاران، 1392). در جمعیت‌شناسی، تمام یا بخشی از ساکنان یک ناحیه را »جمعیت« می‌گویند و در اصطلاح، به کلیۀ کسانی که به طور مستمر در یک واحد جغرافیایی (کشور، استان، شهرستان، شهر یا روستا) به صورت خانوار و خانواده زندگی می‌کنند، جمعیت گفته می‌شود (Mondal et al., 2022). در علم جمعیت‌شناسی، معمولاً منظور از جمعیت، تجمعی است از افراد انسانی که در یک منطقه زیست می‌کنند. در واقع، هویت یک جمعیت مشخص مسبوق به وجود یک منطقۀ مشخص (عمدتاً سیاسی) است (محمودی، ۱۳۹۱). از دهۀ هفتاد تا دهۀ نود (١٩٩٤- ١٩٧٤)، سمینارها و کنفرانس‌های متعدد بین‌المللی در مکزیکوسیتی، قاهره، هنگ‌کنگ، دهلی و شهرهای دیگر در ارتباط با رشد چشمگیر جمعیت در کشورهای جهان سوم توسط بنیاد جمعیت سازمان ملل برگزار شدند تا مسئولان و مردم این کشورها و دیگر نقاط جهان به پیامدهای وحشتناک انفجار جمعیت پی ببرند و به منظور جلوگیری از روندهای پذیرفتهشدۀ خود، توصیه‌ها و راهبردهای دیکتهشده از طرف این بنیاد را سرلوحۀ برنامههای خود قرار دهند؛ این در حالی است که رشد جمعیت در کشورهای توسعه یافته همانند گذشته در حال رکود و کاستی بوده و اکنون نیز به مرحله‌ای رسیده است که بیشتر آن‌ها دارای رشد کمتر از ١ درصد هستند و حتی پاره‌ای از آن‌ها نرخ موالیدی کمتر از میزان مرگومیرهای خود دارند که اصطلاحاً این رویداد را رشد منفی می‌نامند (نصرالهی وسطی و آقایاری هیر، 1396). در واقع، به نظر می‌رسد رشد جمعیت بهتنهایی بازگوکنندۀ بسیاری از حقایق موجود در زمینۀ جمعیت‌شناختی نباشد؛ از این رو، برای دست‌یابی به حقایق بیشتر و نتایج مفیدتر در زمینۀ رشد اقتصادی، توجه به ساختار جمعیتی از جایگاهی ویژه برخوردار است (منصوریان و همکاران، 1394). به طور کلی، شناخت عمیق از پدیده‌های جمعیتی تحولات جمعیتی و سایر نوسانات در این زمینه در طول زمان ما را در شناخت جامعه و نیز حل بهتر مشکلات اقتصادی کمک فراوان می‌کند؛ از این رو، جمعیت‌شناسی رابطه‌ای بسیار نزدیک و ملموس با زمینه‌ها و شاخص‌های مختلف اجتماعی و اقتصادی دارد. تحولات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی 200 سال گذشته اهمیت عامل جمعیت را در چگونگی تولید کیفیت تولید و همچنین، بهرهمندی انسان را از منابع و تولیدات بیشتر از هر زمانی در گذشته روشن کرده‌اند (فولادی، ۱۳۹2). توسعۀ پایدار مفهومی قابل بحث با دامنهای گسترده از معانی است که اولین بار توسط براندت لند[1] در سال ۱۹۸۷ در گزارش «آیندۀ مشترک ما» مطرح شد (زیاری، ۱۳۸۰). هدف توسعۀ پایدار به طور خلاصه برآورده کردن نیازهای نسل حاضر بدون آسیب رساندن به نیازهای نسل آینده است. توسعۀ پایدار این قابلیت را داشته است که در راستای حل مشکلات شهری برآید یا به عبارتی، توسعۀ پایدار قادر به مقابله با مشکلات عصر حاضر بوده است و همچنین، علاقهای زیاد به جوامع پایدار داشته است. توسعۀ پایدار اصطلاحی گسترده است که به طور فزاینده در برنامهریزی و سیاستهای شهری در سال‌های گذشته تأثیرگذار بوده است (زیاری و همقدم، ۱۴۰۰). شهر پایدار شهری است که دارای آنچنان اقتصادی باشد که نه فقط کمترین اثر نامطلوب را بر محیط‌زیست داشته باشد، بلکه جنبه‌های کالبدی و فیزیکی شهر، یعنی توسعۀ آیندۀ بهینۀ شهر را مورد توجه قراردهد و از نظر کاربری‌ها، با هماهنگی و انسجام عمل کند و مشارکت شهروندان را در دستور کار قرار دهد. چشم‌انداز توسعۀ پایدار شهری از جنبۀ جمعیت می‌تواند به موارد زیر اشاره کند: رشد جمعیت: برنامهریزی مناسب برای مدیریت رشد جمعیت شهری و تأمین نیازهای اساسی افراد مانند مسکن، آب، برق و حملونقل. توانمندسازی جمعیت: ایجاد فرصت‌های آموزش و اشتغال برای جمعیت شهری به منظور بهره‌برداری از ظرفیت‌های انسانی و افزایش کیفیت زندگی. تنوع جمعیتی: توجه به تنوع جمعیتی شهری از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و ایجاد فرصت‌های برابر برای همۀ اقشار جامعه. اجتماعی شدن شهر: ایجاد فضاهای عمومی، فرهنگی و ورزشی که باعث ایجاد ارتباطات اجتماعی و افزایش تعاملات بین افراد می‌شوند. بهبود شرایط زندگی: توسعۀ زیرساخت‌های اساسی شهری مانند آب، فاضلاب، حملونقل عمومی، سیستم‌های بهداشتی و بهبود کیفیت مسکن. مدیریت منابع: بهره‌برداری پایدار از منابع طبیعی شهری مانند آب، خاک و انرژی به منظور حفظ محیط‌زیست و تأمین نیازهای آینده. شهرهای هوشمند: استفاده از فناوری‌های نوین برای بهبود کیفیت زندگی و ارتقای خدمات شهری به شکل هوشمند و پایدار.
پیشینۀ عملی تقیزاده و همکاران (۱۳۹۲) در پژوهشی تأثیر رشد جمعیت بر توسعۀ اقتصادی کشورهای در حال توسعه را طی سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۱۵ بررسی و مطالعه کردند. برای این منظور، آن‌ها روش اقتصادی این کشورها را ارزیابی کردند. به طور کلی، نتایج نشان داد رشد جمعیت بر توسعۀ اقتصادی کشورهای در حال توسعه تأثیری منفی و معنادار داشته است؛ از این رو، می‌توان رشد جمعیت را عاملی مهم و بازدارنده در امر توسعۀ اقتصادی کشورهای در حال توسعه به حساب آورد. مشفق (۱۳۹۶) تجربههای کشورهای منتخب آسیایی در زمینۀ توزیع متوازن جمعیت را بررسی و تلاش کرد نشان دهد کدام یک از پارادایم‌های برنامهریزی فضایی - جمعیتی در توزیع بهینۀ جمعیت نتایجی بهتر و مؤثرتر داده است. روش پژوهش تحلیل اسنادی است و از اسناد معتبر در زمینۀ برنامه‌ریزی‌های دولتی استفاده شده است. بررسی‌ها نشان داد عدم وجود هماهنگی بین بخش‌های کلان، میانی و خرد، فقدان ارادۀ سیاسی لازم برای اجرای طرح‌های آمایش سرزمین و عدم پایش برنامههای آمایش سرزمین و توزیع فضایی جمعیت، از جملۀ مهم‌ترین موانع ناکارآمدی راهبردهای توزیع بهینۀ جمعیت هستند. اولادقباد و همکاران (۱۴۰۰) پژوهشی را با هدف بررسی تطبیقی جمعیت‌شناختی شاخص‌های آموزشی در نظام آموزش و پرورش ایران در سنگاپور با روش توصیفی - تحلیلی انجام دادند. آن‌ها با تهیۀ پرسشنامه و توزیع آن در میان نخبگان آموزشی ایران و سنگاپور، وضعیت هر یک از نشانگرها و خردهنشانگرهای آموزشی را از دیدگاه نخبگان آموزشی دو کشور با استفاده از آزمون‌های تی و کای دو بررسی کردند. نتایج نشان داد در ایران برای سنجش برخی از نشانگرها مانند سنجش نسبت معلمان ملاکی مناسب در نظر گرفته نشده است و بین دو کشور نیز وضعیت سنگاپور در بسیاری از نشانگرهای آموزشی از ایران مطلوب‌تر است. از لحاظ اولویتبندی خردهنشانگرها، خردهنشانگر عملکرد دانش‌آموزان در آزمون‌های بین‌المللی در سنگاپور و خردهنشانگر نرخ فارغالتحصیلی دانش‌آموزان پایۀ ابتدایی در ایران بالاترین رتبه را از نظر نخبگان آموزشی کسب کرده‌اند. مقایسۀ اوضاع جمعیتی مشخص خواهد کرد وضع و موقعیت کشور از نظر متغیرهای جمعیت و شاخص مربوط چگونه است و مقام ایران در میان سایر نقاط جهان را نشان می‌دهد. بر همین اساس، در پژوهش حاضر سعی شده است تا جمعیت و تعدادی از شاخص‌های مرتبط با آن در سطح جهانی و قاره‌ای در سال ۱۳۸۵ (۲۰۰۶ میلادی) مشخص و با شاخص‌های جمعیتی و موقعیت کشور مقایسه شوند. میمندی و همکاران (۱۴۰۱) در مقالهای از طریق بررسی جزئیات سنی اثر تغییرات جمعیتی بر نرخ رشد اقتصادی، به این پرسش پاسخ دادند که دو متغیر رشد جمعیت و تغییر ساختار سنی چگونه از نوسانات باروری و مرگ‌ومیر اثر می‌پذیرند. برای این منظور، نرخ رشد جمعیت به رشدهای سهمی ویژۀ سن تجزیه شده است و با استفاده از نمایه‌های سنی تولید و مصرف، وزن جمعیت سنین و تغییرات آن در سود جمعیتی نخست برآورد و تحلیل شدهاند. یافته‌ها نشان داد نرخ رشدهای سهمی قادر به بازنمایی اثر پدیده‌هایی مانند بیشزایی و گشتاور جمعیت بر اندازۀ سود جمعیتی ایران است. همچنین، تقریباً هم‌زمان با گذار سنی، یک گذار جمعیتی - اقتصادی در جریان است. طبق نتایج، از اواسط مرحلۀ اول تا اواسط مرحلۀ سوم گذار سنی، کاهش جمعیت گروه‌های سنی زیر ۳۰ سال سهمی مهم در رشد منفی شمار مؤثر مصرف‌کنندگان و افزایش جمعیت گروه‌های سنی ۳۰-۴۹ سال سهمی مهم در رشد مثبت شمار مؤثر تولیدکنندگان و در نتیجه، تحقق سود نخست جمعیتی در ایران داشته است. پژوهش باقری و سلطانی (۲۰۲۳) نشان می‌دهد توسعه و رشد شهری در کشورهای پیشرفته و جهان سوم نیز متفاوت است. البته، هر دو منطقه با چالش‌هایی مانند عدم تعادل اقتصادی و مشکلات اجتماعی و فرهنگی روبه‌رو هستند.
روش پژوهش در این پژوهش، شیوۀ پژوهش توصیفی - تحلیلی و روش جمعآوری اطلاعات مبتنی بر شیوۀ کتابخانه‌ای و اسنادی است. برای این منظور، با استفاده از کتب، مقالات، پژوهش‌ها، گزارش‌ها و اسناد مرتبط با موضوع، مطالب مدنظر فراهم شده است. با توجه به هدف پژوهش، برای پی بردن به اوضاع جمعیتی کشور، یکی از بهترین روش‌ها مقایسۀ اطلاعات آماری یا داده‌های سایر کشورها است. این اطلاعات آماری که مربوط به ۵ سال گذشته است، با استفاده از سرشماری یا آمارگیری‌های نمونهای یا آمارهای ثبتی به دست آمده است. مقایسۀ اوضاع جمعیتی مشخص خواهد کرد وضع و موقعیت کشور از نظر متعیرهای جمعیتی و شاخص‌های مربوط چگونه است و مقام ایران در میان سایر کشورهای جهان را نشان می‌دهد.
یافته‌های پژوهش روند تحولات و ویژگیهای جمعیت در کشور یکی از تفاوت‌های مهم بین رشد جمعیت شهرهای ایران و جهان، نرخ رشد جمعیت است. در شهرهای ایران، نرخ رشد جمعیت بسیار زیاد است و این امر باعث شده است شهرها بهسرعت گسترش یابند. از سویی دیگر، در بسیاری از شهرهای جهان، نرخ رشد جمعیت کاهش یافته و حتی در برخی از شهرها، به صفر یا منفی رسیده است. این امر نشاندهندۀ تفاوت‌های مهم در روند رشد جمعیت شهرها است. یکی دیگر از تفاوت‌های مهم، نسبت جمعیت شهری به جمعیت روستایی است. در ایران، نسبت جمعیت شهری به جمعیت روستایی بسیار زیاد است و بیشتر جمعیت در شهرها ساکن هستند؛ اما در بسیاری از شهرهای جهان، نسبت جمعیت شهری به جمعیت روستایی کمتر است و بخشی جالب توجه از جمعیت همچنان در مناطق روستایی زندگی می‌کنند.در مقابل، یکی از تشابه‌های مهم بین رشد جمعیت شهرهای ایران و جهان، افزایش ناگهانی تعداد شهرها و شهرنشینی است. در هر دو گروه، تعداد شهرها و جمعیت شهرنشین بهسرعت افزایش یافتهاند و این امر باعث شده است مشکلاتی مانند ترافیک، آلودگی هوا و کاهش فضای سبز در شهرها زیاد شوند. به طور کلی، رشد جمعیت شهرهای ایران و جهان دارای تفاوت‌ها و تشابه‌هایی مهم است که نشاندهندۀ تأثیر عواملی مختلف مانند نرخ موالید – مرگ‌ومیر، ساختار سنی، باورری و مهاجرت است. رشد طبیعی جمعیت حاصل تغییرات شاخص‌های جمعیتی از جمله نرخ موالید - مرگ‌ومیر است. مهاجرت نیز ممکن است در افزایش یا کاهش رشد جمعیت تأثیر داشته باشد؛ ولی رشد جمعیت کشور ایران طی چهار دهۀ گذشته عمدتاً متأثر از دو عامل مرگ‌ومیر و باروری بوده است. شکل ۱ جمعیت ۲۰ کشور جهان را نشان می‌دهد. شکل ۱- ۲۰ کشور پرجمعیت جهان در سال ۲۰۲۳ (Gu et al., 2023) پیش‌بینی‌های جمعیتی نشان می‌دهد جمعیت جهان تا پایان قرن 21 به حدود ۱۱ میلیارد نفر برسد. با توجه به بهبود مراقبت‌های بهداشتی و شرایط عمومی زندگی، جمعیت جهان همچنان در حال افزایش است. نرخ مرگ‌ومیر (به ویژه در میان نوزادان و کودکان) در حال کاهش است و میانگین سنی جمعیت جهان برای چندین دهه به طور پیوسته افزایش یافته است. دربارۀ میانگین امید به زندگی در کشورهای صنعتی و در حال توسعه، این شکاف از اواسط قرن بیستم به طرزی جالب توجه کاهش یافته است. آسیا پرجمعیت‌ترین قارۀ روی زمین است. ۱۱ کشور از ۲۰ کشور بزرگ در این قاره واقع شدهاند. این قاره در رتبه‌بندی جمعیت جهان بر اساس قاره پیشتاز است و تعداد ساکنان آن چهاربرابر آفریقا است. قارۀ آمریکا در این رتبه‌بندی پس از آفریقا و اروپا قرار دارد و اقیانوسیه کمترین تعداد ساکنان را گزارش کرده است.
شاخص‌های رشد جمعیت شاخص نرخ موالید – مرگ‌ومیر بررسی تعداد موالید در ایران از سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰ حکایت از کاهش تعداد موالید در این سال‌ها دارد. بر اساس اطلاعات سازمان ثبت احوال کشور، تعداد کل موالید ثبتشده حکایت از کاهش تعداد موالید ایران با شیب ملایم تا سال ۱۳۹۷ و شیب نسبتاً تندتر در سال ۱۴۰۰ دارد؛ به این ترتیب، از سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰، تعداد موالید بالغ بر ۳۳۰ هزار ولادت کاهش یافته است. علاوه بر این، مقایسۀ آمار موالید اسناد کل با اسناد جاری حکایت از پوشش زیاد ثبت اسناد جاری در سال‌های گذشته دارد (شکل ۳).
جدول ۱- شاخص موالید - مرگ‌ومیر در سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰
شکل ٢- شاخص موالید - مرگ‌ومیر در سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰ (مرکز آمار ایران، 1395) نرخ رشد جمعیت در سال ١٣٩٩ به ۷۳ درصد و در سال 1400، با وجود افزایش ٢٠٠٠ تولد نسبت به سال ١٣٩٩، به ۶۸ درصد رسیده است. برآوردها نشان می‌دهند با توجه به افزایش جزئی تولدها در سال گذشته نسبت به سال ١٣٩٩، نرخ رشد جمعیت در سال جاری نیز کاهشی باشد. همچنین، مادامی‌که نرخ باروری کمتر از حد جایگزینی باشد، پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آینده با کاهش بیشتر نرخ رشد جمعیت مواجه باشیم. مطلوب نبودن این اتفاق ناظر بر این است که هر زمان نرخ رشد جمعیت کاهش پیدا کند، درصد جمعیت سالخورده‌ها زیاد می‌شود و در عوض، افراد در سنین فعالیت کم می‌شوند. جدول ٢- نرخ رشد ایران نسبت به کشورهای همسایه (پژوهشکدۀ آمار، 1400)
با توجه به گزارش بانک جهانی در سال ۲۰۲۳، نرخ رشد جمعیت ایران 82/0 درصد است و اگر این نرخ را با کشورهای همسایه مقایسه کنیم، مشاهده خواهیم کرد تنها کشوری که نرخ رشدی کمتر نسبت به ما دارد، ارمنستان است و عراق با نرخ رشد 32/2 درصد از بالاترین میزان رشد جمعیت برخوردار است. همچنین، جمعیت کشورهایی همچون افغانستان و پاکستان بهترتیب با 32/2 و 1/2 درصد از نرخ رشدی بالاتر نسبت به جمعیت ایران برخوردار هستند. همان‌طور از سال ۱۹۵۰ تا ۱۹۵۵، نرخ خام زاد و ولد در سراسر جهان کمی کمتر از ۳۷ تولد در هر هزار نفر بوده است؛ به این معنا که 7/3 درصد از جمعیتی که در این مدت زنده بودند، در این دورۀ پنجساله متولد شدهاند. بین این دورۀ پنجساله و بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰، نرخ خام زاد و ولد به 5/18 تولد در هر هزار نفر کاهش یافته است که ۵۰ درصد از نرخ زاد و ولد هفتاد سال پیش است. این تغییر در نتیجۀ افزایش دسترسی و قابلیت اطمینان به روش‌های پیشگیری از بارداری، کاهش شدید میزان مرگ‌ومیر نوزادان و کودکان و افزایش فرصت‌های آموزشی و حرفه ای برای زنان رخ داده است. قاره‌هایی که بیشترین تغییر را در این دورۀ هفتادساله احساس کرده‌اند، آسیا و آمریکای لاتین هستند؛ به طوری که نرخ زادوولد در این قاره‌ها در دهۀ ۱۹۹۰ و اوایل دهۀ ۲۰۰۰ کمتر از میانگین جهانی بوده است و تخمین زده می‌شود نرخ زادوولد در این دو قاره کمتر از نرخ خام زادوولد اقیانوسیه در پنج سال کنونی باشد. اروپا پیوسته کمترین نرخ زاد و ولد خام را در میان تمام قاره‌ها در طول هفتاد سال گذشته داشته است، به ویژه در دهه‌های ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰، زمانی که این نرخ به بیش از ده تولد در هزار کاهش یافت؛ زیرا پایان کمونیسم در اروپا باعث تغییرات جمعیتی گسترده در سراسر اروپا شد. تنها قاره‌ای که هنوز بالاتر از میانگین جهانی باقی مانده است، آفریقا است که نرخ خام زاد و ولد آن پانزده تولد در هر هزار تولد بیشتر از میانگین جهانی است؛ اگرچه میزان کاهش بیشتر از دهه‌های گذشته است.
شکل ۳- نمودار نرخ تولد در جهان در سال ۲۰۲۰ (O'Neill, 2019)
شاخص باروری از آنجا که در محاسبۀ میزان باروری کل به روش مستقیم، تعداد موالید و جمعیت زنان استفاده می‌شود، قبل از هر گونه محاسبه، لازم است تغییرات تعداد موالید و جمعیت زنان واقع در سن باروری از سال ١٣٩٥ تا ١٣٩٩ و هر یک از منابع مورد نیاز بررسی شوند. تعداد زنان واقع در سن باروری (٤٩-١٥ سال) و پیش‌بینی آن از سال ١٣٩٥ تا ١٣٩٩ در جدول ۲ و نمودار ۲ ارائه شده است. در جدول ١، ملاحظه می‌شود تعداد زنان واقع در سن باروری از سال ١٣٩٥ تا ١٣٩٨ بالغ بر ١٨٥ هزار نفر افزایش یافته است؛. بنابراین، افزایشی ناچیز در تعداد زنان واقع در سن باروری مشاهده می‌شود. جدول ٣- جمعیت زنان و زنان ایرانی واقع در سن باروری (٤٩-١٥ سال) در سال‌های ١٣٩٩-١٣٩٥ (مرکز آمار ایران، 1395)
شکل ٤- جمعیت زنان و زنان ایرانی واقع در سن باروری (٤٩-١٥ ساله) در سال‌های ١٣٩٩-١٣٩٥ (مرکز آمار ایران، 1395)
شکل 5 آمار نرخ باروری را در سراسر جهان از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۱ نشان می‌دهد. نرخ باروری میانگین تعداد فرزندان متولدشده از یک زن در حالی است که در سنین باروری است. در سال ۲۰۲۱، نرخ باروری در سراسر جهان به 27/2 فرزند بهازای هر زن رسید. شکل ۵- نرخ باروری در جهان در سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۱ (www.data.worldbank.org)
از لحاظ شمار بالای نرخ باروری، بهجز افغانستان (که در رتبۀ چهاردهم قرار دارد)، همۀ ۳۰ کشور برتر جهان در قارۀ آفریقا قرار دارند. در واقع، تخمین‌زده می‌شود جمعیت آفریقای کنونی 4/1میلیاردنفری تا سال ۲۱۰۰ (۱۴۷۹) به 5/2 میلیارد نفر افزایش خواهد یافت؛ در حالی که بیشتر قاره‌ها از نظر رشد جمعیت، در واقع، یکنواخت خواهند بود. شکل ۶- شاخص باروری در کل جهان (www.data.worldbank.org) همان طور که در نقشۀ بالا مشاهده می‌شود، در انتهای رتبه‌بندی، کرۀ جنوبی با نرخ باروری 84/0 درصد قرار دارد. جالب اینکه بسیاری از پرجمعیت‌ترین کشورهای جهان - از جمله چین، هند و ایالات متحده - همگی زیر سطح میانگین باروری جهانی قرار دارند؛ به طوری که بخش‌هایی از اروپا و آمریکای شمالی از دهۀ ۱۹۷۰ (۱۳۵۹)، به طور مداوم سطح باروری پایینی را تجربه کرده‌اند. میانگین نرخ باروری در سال ۲۰۲۰ (۱۳۹۹) در سطح جهان 3/2 بود؛ در حالی که در هند و آمریکا بهترتیب 05/2 و 164/1 بود. جالب اینکه هند و آمریکا با وجود روند کاهشی باروری، در جایگاهی بهتر از چین با نرخ باروری حدود 3/1 قرار دارند؛ با این حال، حدود ۵۰ درصد از جمعیت جهان در کشورهایی با باروری کم زندگی می‌کنند؛ جایی که زنان کمتر از 1/2 فرزند دارند. کشورهای اروپایی، مانند لتونی و لیتوانی، یک درصد کاهش جمعیت را تجربه کرده‌اند و در جزایر کوک و ساموآی آمریکایی، این کاهش حتی بیشتر از 2 درصد است. در اروپا، بیشتر جمعیت قبلاً بزرگسالان در سن کار با افراد تحت تکفل اندک بودند؛ اما انتظار می‌رود این روند بهزودی معکوس شود و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۵۰، تعداد جمعیت مسن‌تر از جوانان در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته بیشتر شود. شاخص ساختار سنی این ورودی توزیع جمعیت را بر اساس سن ارائه می‌دهد. اطلاعات بر اساس جنس و گروه سنی به شرح زیر است: ۱۴-۰ سال (کودکان)، ۲۴-۱۵ سال (سنین اولیۀ کار)، ۵۴-۲۵ سال (سن کار اولیه)، ۶۴-۵۵ سال (سن کار بالغ)، ۶۵ سال و بالاتر (سالمندان). ساختار سنی یک جمعیت بر موضوعهای کلیدی اجتماعی - اقتصادی یک کشور تأثیر می‌گذارد. کشورهای دارای جمعیت جوان (جمعیتی که در گروه‌های سنی کمتر از 15 سال قرار دارد) باید بیشتر در مدارس سرمایه‌گذاری کنند؛ در حالی که کشورهای با جمعیت بیشتر (درصد بالای ۶۵ سال و بالاتر) به سرمایه‌گذاری بیشتری در بخش سلامت نیاز دارند. از ساختار سنی، همچنین، می‌توان برای کمک به پیش‌بینی امور سیاسی بالقوه استفاده کرد. برای مثال، رشد سریع جمعیت جوانی که قادر به یافتن شغل نیستند، ممکن است به ناآرامی منجر شود. نمودارهای زیر ساختار سنی جمعیت را نشان می‌دهند. در جدول زیر، درصد ساختار سنی جمعیت در ایران برای سال‌های مختلف از سال ۲۰۲۰ تا 2020، به صورت یک چشم‌انداز جهانی در مقایسه با سایر کشورهای آسیایی ارائه شده است. ساختار سنی در جهان در نمای کلی زیر ۱۵ سال و ۶۵ سال به بالا با استفاده از آمار جهانی در شکل ۱۲ نشان داده شده است.
جدول ۴- درصد ساختار سنی جمعیت در ایران برای سال‌های مختلف از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۳۰
شکل ۷- ساختار سنی در ایران (www.data.worldbank.org,) شکل ۸- ساختار سنی در شرق و شمال شرق آسیا (www.data.worldbank.org) شکل ۹- ساختار سنی در آسیای جنوبی (www.data.worldbank.org) شکل ۱۰- ساختار سنی در جنوب و جنوب غربی آسیا (www.data.worldbank.org) شکل ۱۱- ساختار سنی جمعیت در شمال آسیا (www.data.worldbank.org) شکل ۱۲- ساختار سنی جمعیت جهان (O’Sullivan, 2022) در سطح جهانی، حدود ۲۵ درصد از مردم جهان زیر ۱۵ سال و ۱۰ درصد افراد بالای ۶۵ سال سن دارند. آفریقا جوانترین جمعیت جهان را دارد. در این قاره، ۴۰ درصد از جمعیت زیر ۱۵ سال و کمتر از چهار درصد بالای ۶۵ سال هستند که این امر نشاندهندۀ امید به زندگی کم در بسیاری از کشورها است. از سوی دیگر، در اروپا سهمی بیشتر از جمعیت بالای ۶۵ سال نسبت به جمعیت زیر ۱۵ سال است. شاخص مهاجرت ایران به دلیل موقعیت سیاسی، جمعیتی و اقتصادی، کشور مبدأ، ترانزیت و مقصد مهاجران است. همچنین، این کشور یکی از بزرگترین کشورهای میزبان پناهندگان در جهان است. تعدادی زیاد از ایرانیان در منطقه و فراتر از آن در اروپای غربی، آمریکای شمالی و استرالیا پراکنده هستند. همچنین، این کشور در برابر اشکال مختلف مهاجرت غیرقانونی، از جمله قاچاق، آسیبپذیر است. از آنجا که ایران با چالش‌های مهاجرتی بسیاری روبه‌رو است، دولت آن به دنبال رویکردی منسجم‌تر برای توسعۀ چارچوب سیاست‌گذاری و همچنین، توسعۀ ساختارهای نهادی خود است. در سال ۲۰۲۱، بیشتر مهاجران بین‌المللی (حدود ۷۴ درصد) در سن کار (۲۰ تا ۶۴ سال) بودند. همچنین، سهم مهاجران کمتر از 20 سال نسبت به مهاجران 65 سال به بالا نیز بین سال‌های 2000 تا 2021 از 4/16 به 14 درصد (با سهم ثابت حدوداً 12 درصد) کاهش یافته است. شکل ۱۳- ساختار سنی مهاجران (www.statista.com) همان‌طور که از داده‌ها مشخص است، جمعیت کارگران مهاجر بین‌المللی در حال حاضر از نظر جنسی دارای تفاوت است؛ به طوری که تعداد کارگران مهاجر مرد در سراسر جهان بسیار بیشتر از کارگران مهاجر زن است. از نظر جغرافیایی و همان‌طور که در شکل ۱۴ مشاهده می‌شود، 6/99 میلیون یا تقریباً ۶۱ درصد از کل کارگران مهاجر در آمریکای شمالی و جنوبی، اروپای غربی و همچنین، کشورهای حوزۀ خلیج فارس ساکن هستند. عدم تعادل جنسیتی جالب توجه کارگران مهاجر در دو منطقه وجود دارد: جنوب آسیا (۶ میلیون مرد در مقایسه با 3/1 میلیون زن) و کشورهای عربی (1/19 میلیون مرد در مقایسه با 6/3 میلیون زن). منطقۀ کشورهای عربی یکی از مقاصد اصلی برای کارگران مهاجر است. کارگران در این منطقه میتوانند بر بخش‌های کلیدی تسلط داشته باشند. برای مثال، در کشورهای خلیج فارس، بیش از ۹۵ درصد نیروی کار برای ساختوساز و کار خانگی از کارگران مهاجر تشکیل شده است. این موضوع باعث شده است تا از سال ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۱، با توجه به تقاضایی زیاد که برای کارگران مهاجر (به ویژه کارگران مهاجر مرد) وجود داشته است، تعداد کارگران در کشورهای عربی بیش از ۵ درصد افزایش پیدا کند که بسیاری از آن‌ها نیز عمدتاً در بخش ساختوساز مشغول به کار هستند.
شکل ۱۴- توزیع جغرافیایی کارگران مهاجر بر اساس جنسیت (www.data.worldbank.org) آسیب‌های رشد جمعیت و شهرنشینی در ایران مباحث مربوط به جمعیت همواره از موضوعهای مهم و جالب توجه در برنامه‌ریزی‌های کلان در سطح جهان بوده‌اند؛ به همین دلیل، بررسی تطبیقی این مباحث می‌تواند دریچه‌ای به سوی تقویت و بهبود چارچوب‌ها متناسب با ویژگیهای اجتماعی و اقتصادی و نوع برنامه‌ریزی‌های حاکم باشد. بررسی این مباحث نشان داد، در دهه‌های گذشته، جمعیت کشور از نظر تعداد و نسبت جمعیت متحمل تغییر و تحولات بسیار شده است؛ به طوری که در چند دهۀ گذشته (تا سال 1385)، جمعیت کشور روند افزایشی داشته و در کنار آن نیز، روز به روز بر تعداد جمعیت شهری افزوده شده است. از سال 1385، این روند به گونه‌ای دیگر تغییر و تحول یافته است؛ به طوری که رشد کلی جمعیت کشور از این سال سیر نزولی یافت؛ ولی نسبت جمعیت شهری به روستایی همچنان در حال افزایش بود و در کنار آن، موضوعی مهم‌تر نمایان شد؛ اینکه روند تمرکز جمعیت در اطراف شهرهای بزرگ و مادرشهرهای کشور فزونی یافت و این امر باعث افزایش نسبت جمعیت در پیرامون این مادرشهرها و حرکت به سمت تمرکز بیشتر و ایجاد مناطق کلان‌شهری با یکپارچکی شهر مادر و سکونتگاه‌های اطراف شد که نتیجۀ آن عدم تعادل نظام سکونتگاهی کشور بوده است. همچنین، نتایج بررسی نشان داد نرخ موالید و به دنبال آن نرخ رشد جمعیت در سال‌های گذشته کاهش یافته است که نتیجۀ آن کاهش جمعیت جوان و حرکت به سمت سالخوردگی جمعیت بوده است. نتایج بهدستآمده نشان داد کشور ایران در این زمینه نیز با متوسط جهانی و حتی در مقایسه با کشورهای خاورمیانه فاصلهای زیاد دارد که نشاندهندۀ اهمیت مباحث جمعیتی در برنامه‌ریزی‌های کلان کشوری در حوزه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و محیطی به عنوان رکنی مهم و حیاتی برای دست‌یابی به توسعه‌ای پایدار و متعادل است؛ زیرا رشد بهینه و برنامهریزیشدۀ جمعیت می‌تواند محرکی برای توسعۀ پایدار قلمداد شود؛ اما باید در نظر گرفت رشد جمعیت زمانی که بدون برنامهریزی و توجه به ویژگی‌ها و توان موجود باشد، نه فقط محرک توسعه نیست، بلکه مانعی بزرگ بر سر راه آن نیز خواهد بود. در کشور ایران، همان‌طور که اشاره شد، مقایسۀ مقطع‌های جمعیتی نشاندهندۀ روند نزولی جمعیت در دهه‌های گذشته (به ویژه بعد از دهۀ 65-1355) در پهنۀ سرزمینی کشور و در کنار آن، تجمع زیاد جمعیت (تراکم نسبی آن) در کلان‌شهرهای کشور و ایجاد مناطق کلان‌شهری بوده است. در یک سو، روند نزولی رشد جمعیت کشور را به سمت بحران جوانی جمعیت سوق داده است که با کاهش تدریجی جمعیت جوان و به خطر افتادن نیروی کار کشور، مانعی بر سر راه اشتغال پایدار خواهد بود و در سوی دیگر، تجمع آن در نقاط جمیعیتی مشخص زمینۀ بحران‌های اجتماعی و اقتصادی و به خطر افتادن محیط‌زیست، ایجاد بحران در حوزۀ بهداشت، تغذیه، آموزش و مسکن مناسب (به عنوان چهار رکن اساسی حرکت به سمت توسعۀ پایدار) را فراهم آورده است که با مفهوم توسعۀ پایدار جمعیت فاصلهای زیاد دارد؛ به طوری که تراکم فزایندۀ جمعیت در کنار کاهش درآمد سرانه، افزایش فقر و کاهش کیفیت زندگی، بخشی جالب توجه از منابع ملی و سرزمینی را بهجای آنکه در فعالیت‌های تولیدی هزینه و صرف اقتصاد پایدار شوند، به سمت تقاضاها و نیازهای مصرفی جمعیت در حال رشد سوق می‌دهد که مانعی بزرگ بر سر راه بهبود چارچوب برنامهریزی تمرکزگرا، غیراقتصادی و غیرمولد امروز در کشور خواهد بود. در نتیجۀ این اتفاق، نه فقط مشکلات جمعیتی تقلیل نمییابند و حل نخواهند شد، بلکه خود مانعی بزرگ برای دست‌یابی به توسعۀ پایدار خواهند بود. بنابراین، در تکمیل و تحلیل یافته‌های پژوهش، با بررسی تطبیقی که انجام شد، مشخص شد روند جمعیت شهری ایران (به ویژه در 4 دهۀ گذشته) با متوسط جهانی بسیار متفاوت است (در سال ۲۰۲۰ میلادی، در سطح جهان نسبت شهرنشینی برابر 2/56 درصد برآورد شده است؛ در حالی که طبق آخرین آمار در دسترس، میزان جمعیت شهرنشین ایران در سال 1395 برابر ۷۴ درصد بوده است). این تغییر و تحولات جمعیتی بر روند برنامه‌ریزی‌های داخلی بسیار تأثیرگذار بوده‌اند و با اصول توسعۀ پایدار (توسعه‌ای که ضمن بهره‌برداری از منابع اقتصادی، انسانی، منابع محیطی، محیط‌زیست، خواهان حفظ این منابع نیز است) بسیار فاصله دارند. همچنین، نکتۀ دیگر این است که تحولات جمعیتی تا سال 1385 و بعد از آن متفاوت بوده‌اند که تحلیل هر کدام بر وضعیت اقتصادی و البته توسعۀ پایدار متفاوت خواهد بود. نتایج نشان داد تا سال 1385، جمعیت (با غلبۀ جمعیت شهری) در حال رشد بود که نشاندهندۀ حفظ و افزایش میزان زاد و ولد، نرخ رشد، حفظ جوانی جمعیت و غیره است. رشد جمعیت اگرچه در ظاهر ممکن است به تعداد بیشتر نیروی کار و افزایش تعداد نیروی انسانی منجر شود، در صورت نبود برنامهریزی مطلوب، نه فقط این منفعت اقتصادی را رقم نخواهد نزد، بلکه موجب افزایش روزافزون نیازهای اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی، بیکاری و معضلات دیگر نیز خواهد شد؛ موضوعی که با رشد جمعیت کشور تا این دوره ارتباطی تنگاتنگ داشته و بر آن تأثیرگذار بوده است؛ به طوری که در سال‌های گذشته، رشد اقتصادی کم زمینۀ کاهش درآمد سرانه، تولید ناخالص ملی و به دنبال آن، فشار بیشتر بر منابع به منظور برطرف کردن نیازهای موجود و افزایش بیکاری را فراهم آورده که با توسعۀ پایدار منافات داشته است. بعد از سال 1385، این تغییرات و اثرات آن به گونه‌ای دیگر بودند؛ در این سال، رشد جمعیت نزولی شد که همانطورکه اشاره شد، اثرات جمعیتی آن مانعی بر سر راه توسعۀ پایدار در کشور بوده است.
نتیجه‌گیری در مطالعههای جمعیت‌شناسی، آهنگ رشد جمعیت از اهمیتی به‌سزا برخوردار است؛ به این ترتیب که آهنگ رشد جمعیت اگر متعادل باشد، یک فرصت است و در صورتی که غیر متعادل باشد، یک تهدید محسوب می‌شود. مطالعهها نشان داد رشد جمعیت کشور طی دوره‌های سرشماری یکسان نبوده است؛ به این ترتیب که رشد جمعیت کشور تا شروع انقلاب اسلامی روندی کاهنده داشته است و پس از انقلاب اسلامی افزایش یافته است؛ اما کاهش رشد جمعیت و تغییر ساختار سنی جمعیت در سال‌های گذشته شرایطی را برای تغییر سیاستهای جمعیتی فراهم کرد و خوشبختانه، کشور ایران در این مسیر حرکت کرده است؛ با این حال، هنوز گزارشی جامع از وضعیت جمعیت و درکی درست از شرایط کنونی و عوامل تأثیرگذار بر آن وجود ندارد. در سال‌های گذشته، بیش از هر چیز به کاهش شدید باروری و دست‌یابی به باروری پایین‌تر از حد جانشینی، دسترسی به رشد منفی جمعیت در آیندۀ نزدیک و سالخوردگی پرشتاب و همه‌‌گیر جمعیت اشاره شده است و یکی از راه‌حل‌های اساسی آن تشویق به افزایش جمعیت و حذف برنامههای تنظیم خانواده در نظر گرفته شده است. مقایسۀ میزان شهرنشینی کشور در شصت سال گذشته روندی افزایشی را نشان می‌دهد؛ به این ترتیب که این میزان از 4/31 درصد در سال ۱۳۳۵ به ۷۴ درصد در سال ۱۳۹۵ افزایش یافته است. البته، بیان این نکته نیز لازم است که هرچند افزایش نسبت شهرنشینی از جملۀ شاخص‌های توسعه محسوب می‌شود، در ایران افزایش جمعیت شهری عمدتاً در چند کلان‌شهر بزرگ و از جمله شهر تهران اتفاق افتاده است. همچنین، انتظار می‌رود این روند در سال‌های آتی نیز ادامه یابد و بر تراکم جمعیت کلان‌شهرها افزوده شود؛ به این ترتیب، رشد نامتوازن جمعیت و تراکم آن‌ها در تهران و چند کلان‌شهر دیگر یکی از مشکلات بزرگی است که در آینده نیز ادامه خواهد داشت. پیشنهادها پیشنهاد می‌شود تمام برنامه‌ریزی‌های کلان کشور با هدف جلوگیری از رشد نامتوازن شهرها به ویژه شهر تهران ارائه شوند. سیاستهای افزایشی جمعیت در آینده به افزایش جمعیت سالمند و نیز افزایش جمعیت کودک و نوجوان منجر می‌شوند و در نتیجه، بار تکفل دوچندان خواهد شد. به عبارتی، فشار اقتصادی بر دوش تعدادی محدود از جمعیت خواهد افتاد. از یک سو، این جمعیت باید به جمعیت کودک و نوجوان رسیدگی کند و از سوی دیگر، باید در پی تهیۀ امکانات و فراهم آوردن هزینه‌های نگهداری جمعیت سالمند و سال‌خورده باشد. ارزشمند کردن نیروی انسانی در بحث جمعیت نیز به روش‌های زیر محقق خواهد شد:
در برنامه‌ریزی‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، رفاهی و سیاسی، توجه به بعد کیفی جمعیت از اهمیتی ویژه برخوردار است؛ از این رو، پیشنهاد می‌شود برنامه‌ریزان به بعد کیفی جمعیت بیش از بعد کمی آن توجه کنند. بدیهی است، فراهم آوردن زیرساخت‌های اجتماعی، اقتصادی، رفاهی، بهداشتی، زیستی و فرهنگی لازم برای داشتن جمعیتی بیش از جمعیت موجود در کشور ضروری و حیاتی به نظر می‌رسد. در برنامهریزی دولت، ویژگیهای جمعیتی ایران باید به صورت همه‌جانبه مورد توجه قرار گیرند. به عبارتی، حدود ۷۰ درصد از جمعیت کشور در سنین فعالیت اقتصادی (۱۵-۶۴ سال) قرار دارند؛ موهبتی جمعیتی (فرصت طلایی، پنجرۀ جمعیتی فرصت‌ها) که از رهگذر کاهش سطح باروری به دست آمده است. اینکه تا چه اندازه از این فرصت استفاده شده است و خواهد شد به برنامهریزی و مدیریت این کار مربوط می‌شود. کشورهای چین و ژاپن طی سه دهۀ گذشته از چنین شرایطی برخوردار بوده‌اند و با بهره‌گیری از چنین فرصتی، در حال حاضر به عنوان قطب‌های بزرگ اقتصادی دنیا مطرح هستند. در حال حاضر، شرایط جمعیتی کشور برای افزایش رشد اقتصادی و گام برداشتن در مسیر توسعه کاملاً مهیا است.
[1] Brandt Land | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
استعلاجی، علیرضا، و حسین‌زاده، نعمت (1392). چالش‌های پدیدۀ جهانی شدن در کشورهای در حال توسعه با تاپأکید بر ایران. فصلنامۀ جغرافیایی سرزمین، 10(38)، 52-31. https://www.sid.ir/paper/116156/fa اولادقباد، فریده، پژهان، علی، و کاشانی، مجید (۱۴۰۰). بررسی تطبیقی سیاست‌گذاری جمعیت‌شناختی شاخص‌های آموزشی در نظام آموزش و پرورش ایران و سنگاپور. جامعهشناسی سیاسی ایران، 4(2(14). https://doi.org/10.30510/psi.2021.294233.1970 پژوهشکدۀ آمار (1400). دانشنامۀ جمعیت‌شناسی. تهران. https://srtc.ac.ir/Publishers/agentType/View/PropertyID/11 پورامرایی، سمیرا، اکبری، محمدرضا، و صابری، امیر (1394). جایگاه فضاهای سبز شهری در گذران اوقات فراغت و گردشگری شهروندان. فصلنامۀ مطالعات مدیریت گردشگری، 10(31)، 89-71. https://doi.org/20.1001.1.23223294.1394.10.31.4.5 تقوایی، مسعود، صفرآبادی، اعظم (1390). نقش مدیریت شهری در دست‌یابی به توسعۀ پایدار گردشگری شهری (مطالعۀ موردی: شهر کرمانشاه). مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 1(4)، 52-35. https://jargs.hsu.ac.ir/article_161278.html تقیزاده، وحید، حکمآبادی، منیره، و افرازه، محمد (۱۳۹۲). تأثیر رشد جمعیت بر توسعۀ افتصادی در کشورهای در حال توسعه. ]پایان نامۀ کارشناسی، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، مؤسسۀ آموزش عالی غیردولتی و غیرانتفاعی علامه محدث، دانشکدۀ علوم اداری و اقتصاد[. https://elmnet.ir/doc/10382947-13138 جهانگیرزاده، جواد، موسوی، میرنجف، رسولی، محمد، و سعیدپور، شراره (1400). آسیب‌شناسی تحولات جمعیتی با ترکیب دو مدل ارزیابی آسیب (FMEA-IPA) (مورد مطالعه: استان آذربایجان غربی). مطالعات جغرافیایی مناطق کوهستانی، 2(4)، 36-21. https://doi.org/10.52547/gsma.2.4.21 زیاری، کرامتلله (۱۳۸۰). توسعۀ پایدار و مسئولیت برنامه‌ریزان شهری در قرن بیستویکم. نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی (تهران)، 48(160). https://jflh.ut.ac.ir/article_13542.html زیاری، کرامتاله، و همقدم، نوشا (۱۴۰۰). واکاوی سطح پایداری در تئوری توسعه و برنامهریزی محلات (مورد مطالعه: محلات منطقۀ ۳ شهر گرگان). نشریۀ علمی جغرافیا و برنامهریزی شهری، 25(76)، ۱۵۸-۱۴۱. https://doi.org/10.22034/gp.2021.41057.2669 مشفق، محمود (۱۳۹۶). مطالعۀ تطبیقی تجربیات سیاستی کشورهای منتخب آسیایی در زمینۀ توزیع متوازن جمعیت شهری. فصلنامۀ برنامهریزی توسعۀ شهری و منطقهای، 2 (3)، 1-29. https://doi.org/10.22054/urdp.2018.25598.1077 فولادی، محمد (1392). بازکاوی و نقد نظریه‌ها و سیاستهای جمعیتی با تأکید بر سیاست جمعیتی اخیر ایران. معرفت فرهنگی و اجتماعی، 4(2)، 172-145. https://www.noormags.ir/view/ar/articlepage/1009415/text قدیری معصوم، مجتبی، باغیانی، حمیدرضا، و قدیری معصوم، مطهره (1392). تحرکات جمعیت در نواحی جغرافیایی ایران و پیامدهای آن. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 45(4)، 74-57. https://doi.org/10.22059/jhgr.2013.36136 محمودی، وحید (۱۳۹۱). توسعۀ اقتصادی. دانشگاه تهران، انتشارات نگاه دانش، چاپ ایران. https://www.gisoom.com/book مرکز آمار ایران (1395). سرشماری عمومی نفوس و مسکن. https://amar.org.ir/population-and-housing-census منصوریان، فاطمه، خزایی، سعید، شریعتپناهی، سید پیمان، و مشفق، محمود (1394). عوامل اثرگذار بر افزایش جمعیت کلان‌شهرها از دیدگاه متخصصان (مورد مطالعه: شهر تهران). مطالعات میانرشتهای در علوم انسانی، 8(1)، 44-21. https://doi.org/10.7508/isih.2016.29.002 میدری، احمد (۱۳۸۳). تغییر در سیاستهای بانک جهانی و پیدایش نظریۀ حکمرانی خوب. دوفصلنامۀ علمی مطالعات و سیاستهای اقتصادی، 10(42)، ۹۳-۱۱۸. https://economic.mofidu.ac.ir/article_47909.html میمندی، علی، محبی، مهیار، و کوششی، مجید (۱۴۰۱). رشد جمعیت، تغییر ساختار سنی و پیامدهای اقتصادی آن در ایران: تجزیهوتحلیل سهم گروه‌های سنی. نشریهنامۀ انجمن جمعیت‌شناسی ایران، 17(34)، 346-309. https://doi.org/10.22034/jpai.2023.563001.1253 نصرالهی وسطی، لیلا، و آقایاری هیر، توکل (1396). تحلیل دینامیکی جمعیت و پیامدهای اقتصادی آن با استفاده از رویکرد سیستمی. فصلنامۀ توسعۀ اجتماعی، 11(3)، 194-167. https://doi.org/10.22055/qjsd.2017.12828 یغفوری، حسین، اسکندری ثانی، محمد، و ارشد، حامد (1395). تحلیل جایگاه حکمروایی شایستۀ شهری و برنامهریزی راهبردی آن (مطالعۀ موردی: شهر بیرجند). پژوهش‌های جغرافیای برنامهریزی شهری، 4(3)، 429-411. https://doi.org/10.22059/jurbangeo.2016.60641 Bagheri, B., & Soltani, A. (2023). The spatio-temporal dynamics of urban growth and population in metropolitan regions of Iran. Habitat International, 136. https://doi.org/10.1016/j.habitatint.2023.102797 Gu, X., Chen, P., & Fan, C. (2023). Socio-demographic inequalities in the impacts of extreme temperatures on population mobility. Journal of transport geography, 114. https://doi.org/10.1016/j.jtrangeo.2023.103755 Lewis, D., & Mioch, J. (2005). Urban Vulnerability and Good Governance. Journal of Contingencies & Crisis Management, 13(2)/ https://doi.org/10.1111/j.14685973.2005.00456.x Mohammady, S., Delavar, M. R., & Pijanowski, B. C. (2013). Urban growth modeling using ANFIS algorithm: a case study for Sanandaj city, Iran. The International Archives of the Photogrammetry, Remote Sensing and Spatial Information Sciences, 40, 493-498. https://doi.org/10.5194/isprsarchives-XL-1-W3-493-2013 Mondal, S., Chaipitakporn, C., Kumar, V., Wangler, B., Gurajala, S., Dhaniyala, S., & Sur, S. (2022). COVID-19 in New York state: Effects of demographics and air quality on infection and fatality. Science of The Total Environment, 807. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2021.150536 O'Neill, A. (2019, June). Statista. Retrieved from https://www.statista.com/statistics/1038906/crude-birth-rate-world-continents-1950-2020/ O’Sullivan, J. N. (2022). Demographic delusions: World population growth is exceeding most projections and jeopardising scenarios for sustainable futures. World, 4(3), 545-568. https://doi.org/10.3390/world4030034 Pilehvar, A. A. (2021). Spatial-geographical analysis of urbanization in Iran. Humanities and Social Sciences Communications, 8(1), 1-12. https://doi.org/10.1057/s41599-021-00741-w UN-HABITAT (2003). global report on human settlement. Oxford University Press. https://unhabitat.org/sites/default/files/download-manager- www.statista.com/statistics/265759/world-population-by-age-and-region | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 534 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 291 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||