مواجهۀ اجتماعی با قاعدگی: مردم‎‌نگاری فمینیستی تجربۀ قاعدگی میان کاربران زن اینستاگرام

مقدمه

مردسالاری به‌صورت سیستماتیک بسیاری از مسائل مربوط به زنان ازجمله تجربه‌های بیولوژیکی آنان مانند قاعدگی[1]، بارداری و زایمان را به حاشیه رانده و به‌عنوان مسائل شخصی و غیراجتماعی در نظر گرفته‌ است و به همین دلیل، مسائل زنان کمتر در فضای عمومی و گفتمان‌های اجتماعی_سیاسی مطرح شده ‌است. از سویی دیگر، ازنظر تاریخی در بسیاری از فرهنگ‌ها و ادیان، قاعدگی به‌عنوان موضوعی «ناپاک» و «تابو» مطرح بوده ‌است (Buckley & Gottlieb, 1989) و این مسئله باعث شده ‌است که از قاعدگی به‌عنوان موضوعی ناپسند و خجالت‌آور صحبت به میان آورده شود. همچنین باعث شده ‌است که بسیاری از زنان از بیان تجربیات خود و به چالش کشیدن تابوهای مربوط به آن در فضای عمومی خودداری کنند و تجربۀ زیسته آنان ازجمله قاعدگی به فضاهای خصوصی محدود شود.

بحث دربارۀ روابط جنسی، بارداری، سقط جنین، بدن زنان و ... از دهۀ 70 میلادی به حوزۀ سیاسی کشیده شده ‎‌است و به موضوعی برای گفت‌وگو تبدیل شده ‎‌است (لوبروتون، 1396). به گفتۀ لگیت[2] زیر سایۀ مردسالاری، زنان تجربه‎‌های مشابهی دارند (لگیت، 1398: 3) و «طبیعی‌سازیِ» تجاربی همچون عادت ماهیانه، بارداری و رابطۀ جنسی به‌عنوان اتفاقاتی صرفاً بیولوژیک باعث شده ‎‌است تا کمتر به تجربۀ زنان از این اتفاقات و چگونگی ساخته‌شدن آنان توجه شود؛ درحالی‎‌که تنانه‎‌ترین تجربیات در تقاطع با هنجارهای اجتماعی، کلیشه‎‌های جنسیتی، سیاست‎‌های کلان جنسیتی و جایگاه طبقاتی_اجتماعی افراد ساخته می‎‌شود (شریفی، 1400: 373). تجربه‌های طبیعی زنان به‌شدت متأثر از قدرت و فرهنگ است و بی‌اهمیت جلوه‌دادن و به حاشیه راندن آنها در فضا و گفتمان‌های خصوصی نیازمند طرح مجدد و برجسته‌کردن این مسائل در گفتمان‌های عمومی، فرهنگی و آکادمیک است، تا تجربۀ زنان نیز به رسمیت شناخته شوند. قاعدگی در رابطه با سلامت و بهداشت عمومی بسیار به تصویر کشیده شده ‎‌است؛ ولی وقتی در متن زندگی روزمره از آن بخواهیم صحبت کنیم یا در قالب‎‌های هنری، اجتماعی و فرهنگی بیان کنیم، دیگر فقط یک امر سادۀ پزشکی نیست و «از گنجه باید به بیرون آورده شود ((Gaybor, 2020». قاعدگی یکی از تغییرات مهم در زندگی دختران نوجوان است که چالش‎‌های زیادی پیش روی آنان قرار می‎‌دهد و همواره با سکوت در اطراف آن به حاشیه رانده شده است. تجربیات قاعدگی[3] دختران یکی از راه‎‌های اجتماعی‌شدن آنها ‎است. ولی گویی در این فرایند طبیعی بدن چیزی اشتباه است که همیشه به پنهان‎‌کاری از آن تأکید شده ‎‌است و احساس شرم به بخش جدانشدنی آن تبدیل شده ‎‌است. انگ منفی حول قاعدگی می‎‌تواند پیامدهای منفی برای سلامت جسمی و روانی، موقعیت‎‌های اجتماعی و کیفیت زندگی زنان داشته باشد. زنانی که این نگرش‎‌های منفی را درونی می‎‌کنند، بیشتر به دنبال تنظیم رفتار خود براین‌اساس هستند و برای پنهان‌کردن وضعیت قاعدگی خود تلاش می‎‌کنند. ازآنجاکه این پدیده بخشی از تجربۀ زیستۀ هر زن است و تأثیرات گسترده‎‌ای بر سلامت جسمی، روحی و اجتماعی آنان دارد، بررسی این مسئله از اهمیت ویژه‎‌ای برخوردار است. این امر نه‌تنها به بهبود وضعیت آگاهی و پذیرش عمومی از قاعدگی کمک می‎‌کند، می‎‌تواند به کاهش تبعیض‎‌های مرتبط با جنسیت و بدن زنانه، حمایت از حقوق و سلامت زنان و شکستن تابوهای فرهنگی منجر شود؛ اما بسیاری از زنان به دلیل نبود اطلاعات و آموزش‌های صحیح یا به دلیل تابوهای فرهنگی در طول قاعدگی خود با احساس شرم و انزوا مواجهه می‌شوند که به محدودسازی آنان در فضای عمومی منجر می‌شود؛ بنابراین، برای تغییر این فضا تغییرات ساختاری در ساختار قدرت و فرهنگ برای بازتعریف مسائل زنان احساس می‌شود.

با ظهور شبکه‌های اجتماعی مثل اینستاگرام[4] فضای جدیدی برای بازتعریف این گفتمان‌ها پیرامون قاعدگی فراهم شده ‌است. کاربران اینستاگرام، فعالان حقوق زنان و فمینیست‌ها از این پلتفرم[5] برای ایجاد آگاهی دربارۀ قاعدگی و شکستن سکوت در باب آن استفاده می‌کنند (Bobel, 2010). این فضای دیجیتال امکان بیان آزادانه‌تر تجربه‌های شخصی و به اشتراک‌گذاری اطلاعات علمی و به چالش کشیدن تابوهای فرهنگی را فراهم کرده‌ است و به یکی از عرصه‌های مهم در بازتعریف مسائل زنان مانند مسئلۀ قاعدگی تبدیل شده ‌است. اینستاگرام به‌عنوان فضایی برای تجسم و بازآفرینی اشکال جدیدی از رفتار و سبک زندگی عمل می‎‌کند که می‎‌تواند منجر به تولید تجربه‎‌های جدید شود و استاندارهای زندگی را تغییر دهد. اینستاگرام با جامعۀ آنلاین فعال و در دسترس به‌عنوان بستری تأثیرگذار روزبه‌روز درحال‌توسعه است و محیطی را فراهم آورده ‎‌است که کاربران می‎‌توانند دربارۀ تجربیات خود بحث و آنها را بررسی کنند و توصیه‎‌ها و دیدگاه‎‌های خود را به اشتراک بگذارند. هر عملی در این فضای عمومی یا حتی شخصی‎‌سازی‌شدۀ فرد، برشی از زندگی روزمره است که در زنجیرۀ ساختار اجتماعی بزرگتر در حال شکل‎‌گیری است. فضای اینستاگرام هم فضایی آموزشی برای چرخۀ قاعدگی و بهداشت قاعدگی[6] است‌ و دریچه‎‌ای برای شکستن سکوت دربارۀ تابوها و ممنوعیت‎‌های قاعدگی و نیز مکانی برای گرد هم آمدن زنان است تا تجربیات و دیدگاه‎‌های خود را به اشتراک بگذارند و همۀ این موارد می‎‌تواند به توانمندسازی زنان در زندگی روزمره کمک کند و هویت جدیدی از زنان بسازد که دیگر در پستوی خانه نهان نیست. اینستاگرام به‌عنوان شبکه‌ای ‎‌اجتماعی با ارائۀ بستری آزاد و بصری نقشی کلیدی در شکستن تابوهای فرهنگی _ اجتماعی ایفا می‎‌کند. بسیاری از فعالان اجتماعی، فمینیستی و برندهای بهداشتی در این فضا ازطریق پست‎‌ها و استوری‎‌ها اطلاعات آموزشی دربارۀ چرخۀ قاعدگی، محصولات بهداشتی و مدیریت قاعدگی ارائه می‎‌دهند و سعی می‎‌کنند در راستای تغییر نگرش‎‌های منفی، آگاهی عمومی را در این‎‌باره افزایش دهند. در این پلتفرم، کمپین‎‌های اجتماعی مختلف با استفاده از هشتگ[7]‎‌های تأثیرگذار مانند «از پریود بگو[8]»، بحث‎‌های آزاد را تشویق می‎‌کنند و فضایی برای همبستگی و حمایت از زنان فراهم می‎‌آوردند. کاربران این فضا نیز می‎‌توانند با اشتراک‎‌گذاری تجربیات خود و صحبت علنی دربارۀ قاعدگی، این موضوع را از حاشیه به متن گفتگوی اجتماعی بیاورند و به شکل‎‌گیری فرهنگ پذیرنده‎‌تر آن کمک ‎‌کنند؛ اما آیا این فضاهای جدید توانسته‌اند تأثیر معناداری در دیدگاه‌های جامعه بر قاعدگی بگذارند؟ آیا سایۀ تابوها علاوه‌بر فضای اجتماعی بر فضای دیجیتالی هم سنگینی می‌کند؟ پژوهش حاضر تجربۀ قاعدگی زنان را در میدان اینستاگرام واکاوی می‎کند. اینکه چگونه تابوی قاعدگی به‌عنوان یکی از سازوکارهای کنترل بدن زنان در ساختار قدرت و متن زندگی روزمره عمل می‎‌کند و چه ابزار و راهکارهایی برای افزایش آگاهی و پذیرش این فرایند طبیعی در بدن زنان در جامعه وجود دارد؟ سؤالاتی است که به شکل‎‌گیری این پژوهش می‎‌انجامد.

بررسی پیشینه

تاملینسون^[9] (2021) نشان می‎‌دهد که انگ قاعدگی ریشه در ایدئولوژی‎‌هایی دارد که زنان قاعده را غیربهداشتی و غیرمنطقی می‎‌دانند و بر این مبنا به پنهان‎‌کاری دربارۀ آن تأکید دارند؛ اما در فضای مجازی جدید، کاربران اجتماعی با ایجاد هشتگ‎‌ها و میم‎‌ها[10] آگاهی دربارۀ قاعدگی را افزایش می‎‌دهند و باعث تغییر نگرش‎‌ها می‎‌شوند. یافته‎‌های این مقاله با بررسی هشتگ Periodmemes در پست‎‌های اینستاگرامی نشان می‎‌دهد که استفاده از این میم‎‌ها و هشتگ‎‌ها هرچند باعث تداوم انگ قاعدگی می‎‌شود، اما تعداد درخور توجهی نیز از این میم‎‌ها برای پروبلماتیزه‌کردن این مسئله و شکستن تابوها استفاده شده‎‌ است. همچنین لیو و همکاران^[11] (2021) با بررسی تبلیغات چاپی و آنلاین (اینستاگرام و فیس‎‌بوک) نشان می‎‌دهند که چگونه پیام‎‌های تبلیغاتی بر عزت‎‌نفس و احساس شرم اثر می‎‌گذارد. هایموند^[12] (2020) نیز در مقاله‎‌ای هشتگ PeriodsAreNotAnlnsult ‎‌را بررسی کرده است و نشان می‎‌دهد که کاربران مجازی می‎‌توانند از هشتگ‎‌ها برای نشان‌دادن علائق خود استفاده کنند و درعین‎‌حال در یک پیام گروهی بزرگ‌تر مشارکت کنند. این عملکرد دیجیتالی نشانی از اعتراض و هویت گروهی است که روایت‎‌های هژمونیک زنان قاعده را به چالش می‎‌کشند. یافته‎‌های مقالۀ گیبور[13] (2020) نیز نشان می‎‌دهد که فضای آنلاین به‌عنوان فضای آموزشی برای رسیدگی به شکاف در دانش دربارۀ چرخۀ قاعدگی و سلامت قاعدگی، همچنین به‌عنوان سکویی برای شکستن سکوت دربارۀ قاعدگی و در آخر به‌عنوان ابزاری برای ایجاد جامعه‎‌ای دلسوز در میان شرکت‎‌کنندگان به تغییر نگرش‌ها، باورها و ارزش‌ها در زندگی روزمره کمک می‌کند. اگنیو و ساندرتتو^[14] (2015) در مقالۀ خود به قدرت رسانه‎‌ها برای (باز)ساختن گفتمان‎‌های غالب قاعدگی و پتانسیل معلمان برای استفاده از این متون رسانه‎‌ها برای ساختن ساختارهای صریح قاعدگی تأکید دارند. در این مقاله سواد انتقادی به‌عنوان منبعی قدرتمند برای معلمان و دانش‎‌آموزان پیشنهاد شده ‎‌است، تا فضایی ایجاد شود که پرسشگری و شکستن تابوها در آن رخ دهد.

یافته‎‌های مطالعۀ زارع و همکاران (1399) نیز حاکی‌از آن است که ایدئولوژی غالب جوامع به قاعدگی سکوت، پنهان‌کاری و انکار آن است که بیشتر رسانه‎‌ها به اشکال مختلف این ایدئولوژی را بازتولید می‎‌کنند و منجر به تقویت آن می‎‌شوند؛ اما ارائۀ اطلاعات مختلف به شیوه‎‌های گوناگون در رابطه با قاعدگی، بدون سوگیری به عادی‎‌سازی فرایند طبیعی قاعدگی و کاهش تابو دربارۀ آن کمک می‎‌کند. همچنین در یک مقالۀ کنفرانسی باقری‎‌نیا و همکاران (1398) با هدف ارزیابی تجربۀ قاعدگی در میان زنان ایرانی 150 نظر را زیر پست اینستاگرامی یک صفحۀ مامایی پرمخاطب تجزیه‌وتحلیل می‎کنند. یافته‎‌ها نشان می‎‌دهد که قاعدگی هنوز به‌صورت تابو است. محدودیت‎‌های فرهنگی و اجتماعی نیز باعث شده است که حتی خود زنان، از صحبت‌کردن دربارۀ نیازهای خود در این زمینه شرم داشته ‎‌باشند. باتوجه‌به افزایش روزافزون استفاده از دنیای مجازی، سیاست‎‌گذاران حوزۀ بهداشت می‎‌توانند برای استفاده از دنیای مجازی برای ارائۀ پیام‎‌های بهداشتی و آموزش عمومی در حوزۀ سلامتی برنامه‎‌ریزی انجام دهند.

تجربۀ قاعدگی و استفاده از محصولات مرتبط با آن، انگ و شرم اجتماعی دربارۀ قاعدگی، بررسی محتوای تبلیغات در این حوزه، فعالیت در فضای مجازی با دنبال‌کردن هشتگ‎‌های مرتبط و سندروم پیش از قاعدگی[15] مفاهیمی هستند که در مقالات متعددی با روش‎‌های کمی و کیفی در حوزه‎‌های گوناگون بررسی شده‎‌اند. در این بخش، تنها مقالاتی ذکر شده‌اند که قاعدگی را در فضای مجازی مطالعه کرده‎‌اند. در پیشینۀ‎‌ پژوهش‌های فارسی، کمبود منابع جامعه‎‌شناختی در این زمینه مشهود است. حوزه‎‌های پزشکی، پرستاری و روان‎‌پزشکی به موضوعاتی چون سندروم پیش از قاعدگی و بهداشت قاعدگی توجه داشته‎‌اند و مطالعاتی انجام داده‎‌اند؛ اما مطالعات جامعه‎‌شناختی دراین‌خصوص بسیار محدود و انگشت‎‌شمار است؛ ازاین‌رو، باتوجه‌به اینکه پژوهش‌های پیشین عمدتاً بر جنبه‌های بهداشتی و روانی قاعدگی تمرکز داشته‌اند‌ و کمتر به جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی به‌ویژه نقش شبکه‌های اجتماعی به‌عنوان بستری برای بازتعریف و بازنمایی گفتمان‌های مرتبط با قاعدگی پرداخته‌اند، این پژوهش در نظر دارد با بهره‌گیری از ترکیب نظریات انتقادی فوکو و کریستوا قدرت‌های نهادی، چگونگی کنترل بدن زنان را تحلیل و تفسیر آنان از بیان تجربیاتشان را بررسی کند تا شکاف موجود را پر کند.

ادبیات نظری

«بدنی که آلوده است، مورد انگ دیگران قرار می‎‌گیرد و باید کنترل شود»، هر کلمۀ این گزاره به نظریه‎‌پردازانی اشاره دارد که به کمک آنها می‎‌توان به دیدگاه ذهنی مشارکت‎‌کنندگان نزدیک شد. ادبیات نظری این پژوهش شامل نظریۀ زیست_قدرت[16] فوکو[17] و نظریۀ آلوده‎‌انگاری کریستوا[18] است که برای توصیف داده‎‌ها و ساماندهی پژوهش انتخاب شده‎‌اند.

فوکو نشان داده‎‌ است که مدرنتیه نمی‎‌توانست به وجود آید، توسعه یابد و جهان‎‌شمول شود، مگر آنکه ابتدا هنجارهای اجتماعی برای کنترل بدن‎‌ها ایجاد شوند که به باور عمومی دارای «مشروعیت» باشند (روحی، 1400: 12-13). به عقیدۀ او، بدن پایگاهی است که گفتمان‎‌ها در آن مستقر می‎‌شوند. بدن جولانگاه مبارزه با گفتمان‎‌ها است (میلز، 1389: 132). وی این نکته را نیز بررسی می‎کند که فشارهای اجتماعی چگونه بدن‎‌های زنان و میل جنسی آنان را شکل می‎‌دهند (میلز، 1389: 152). برای فوکو همواره نسبت قدرت_سوژه و تکنولوژی‎‌های تسلط بر خود مهم است؛ یعنی مجموعه‎‌ای از سازوکارهایی که ازطریق آن خود یا دیگری بر بدن اعمال قدرت می‎‌کند و به‌واسطۀ این تکنولوژی‎‌ها سوژۀ مدرن و بدنش ساخته می‎‌شود. برای فوکو بدن پایگاهی است که در آن اعمال قدرت انجام می‎‌شود و نیز مقاومت صورت می‎‌گیرد. بدن حاصل انواع گفتمان‎‌ها و دانش‎‌هاست که متأثر از رژیم‎‌های مختلف انضباطی تربیت می‎‌شود (دریفوس و رابینو، 1387). درواقع، یکی از نخستین پیامدهای قدرت این است که بدن‎‌هایی خاص، حالت‎‌هایی خاص، گفتمان‎‌هایی خاص و امیالی خاص هویت افراد را برسازند و آنها را به‌عنوان فرد شکل دهند (Foucault, 1980: 98). فوکو می‎‌گوید که هدف سیاست مدرن دیگر این نیست که سوژه را آزاد کند، بلکه قرار است سازوکارهای حاکم بر تولید و نگهداری سوژه‎‌ها را بررسی کند (باتلر، 1400: 42). درواقع، فوکو به چگونگی کنترل و تنظیم بدن‎‌ها را توسط نهادهای قدرت بررسی می‎کند. وی معتقد است که بدن نه‌تنها توسط نیروهای فیزیکی، بلکه توسط نیروهای اجتماعی و فرهنگی نیز کنترل و تنظیم می‎‌شود (Foucault, 1977: 135-169). باتوجه‌به این امر، قاعدگی زنان نیز متأثر از قدرت‎‌های اجتماعی و فرهنگی است و نهادهایی مثل نظام پزشکی، نظام آموزشی و رسانه‎‌ها نقش مهمی در شکل‎‌دهی به تجربیات و فهم زنان از قاعدگی دارند. گفتمان‎‌هایی که در ارتباط با قاعدگی هستند، می‎‌توانند به تابوها، شرم و انگ دربارۀ قاعدگی دامن بزنند و آنها را به چالش بکشند. می‌توان با مفهوم «مراقبت از خود فوکو[19] (Foucault, 2005)» به چگونگی مدیریت و فهم زنان از چرخۀ قاعدگی‎‌شان و همچنین مقابله با تابوها و انگ‎‌های اجتماعی توجه داشت.

اما ازنظر کریستوا مفهوم آلوده‎‌انگاری[20]، به‌عنوان یک فرایند، با بیرون‌راندن آنچه که برای خود، یک دیگری فرض شده، وسیله‎‌ای برای دفاع از مرزهای سوبژکتیویته فراهم می‎‌آورد. یک سوژه برای حافظت از خود در مقابل چیزی که ممکن است مرزهایش را از بین ببرد، هشیار باقی می‎‌ماند (مک‎‌آفی، 1385: 94). امر آلوده می‎‌تواند فرایندی زیست‌شناختی یا روانی باشد که بین هستی و نیستی را مرزبندی می‎‌کند و هر آنچه را که تهدید بپندارد، طرد کرده و پس می‎‌زند. خون، مدفوع، ادرار، چرک و ... اموری آلوده هستند که از بدن پس زده می‎‌شوند تا فرد بتواند به حیات خود ادامه دهد. کریستوا برای توضیح امر زنانه به‌مثابه شری بنیادین دو نوع نجاست را مقوله‎‌بندی می‎‌کند؛ اولین مربوط به خون قاعدگی است که در بطن جمع اجتماعی وجود خطری درونی نشان می‎‌دهد. ترس از آلودگی خون قاعدگی همان ترس از قدرت تولیدمثل زنان است و برای مردان میرایی‎‌شان را تداعی می‎‌کند. دومین مورد به مدفوع، گندیدگی، بیماری، عفونت و جسد مربوط می‎‌شود که همگی از خطرات خارجی خبر می‎‌دهند (برت، 1397: 117-116). کریستوا چگونگی شکل‌گیری هویت زنانه و نقش نجاست و آلوده‌انگاری را در این فرایند بررسی می‌کند و با تقسیم دو نوع نجاست فرهنگی که مرتبط به هنجارها و ارزش‌های اجتماعی است و نجاست طبیعی که به بدن و فرایندهای زیستی مربوط می‌شود، به درک عمیق‌تر از تجربیات زنان و چالش‌هایی کمک می‌کند که با آنها مواجه‌اند (Kristeva, 1982). رقایب‎‌پور و بی‎‌نظیر (1401) نیز با تکیه بر نظریۀ آلوده‎‌انگاری کریستوا نشان می‎‌دهند که چگونه امر/ نظم نمادین، بدنِ سوژه‎‌ها را در فرایند بلوغ و به‌ویژه در مواجهه با خون قاعدگی، نامقدس، ناپاک و آلوده می‎‌انگارد. درواقع، کریستوا مقابله با امر آلوده و شناخت آن را در شکل‎‌گیری هویت فرد مهم می‎‌داند و در کتاب خود به نام قدرت‌های وحشت با استفاده از مفهوم آلوده‌انگاری نشان می‌دهد که مواجهه با امر آلوده نه‌تنها ترس و وحشت ایجاد می‌کند، بلکه فرصتی برای بازتعریف هویت و فهم عمیق‌تر از وجود انسانی است (Kristeva, 1982). برای زنان، پذیرش و شناخت قاعدگی می‎‌تواند به تقویت هویت زنانه و بهبود نگاه آنها به خودشان کمک کند. تابوها و شرم و انگی که دربارۀ قاعدگی در فرهنگ‎‌های مختلف وجود دارد نیز، بر تجربۀ زنان از بدن و هویتشان تأثیرگذار است. قاعدگی نیز به دلیل ماهیتش که ترکیبی از بافت‎‌های مرده و خون است، با امر آلوده مرتبط است و مقابله با این امرآلوده و شناخت آن می‎‌تواند به شناخت زنان از قاعدگی‎‌شان و تقویت هویت زنانه‎‌‌شان کمک کند.

به‌طورکلی، بدن در نظریۀ فوکو محل اعراب قدرت است و نیز می‎‌تواند در برابر این قدرت مقاومت کند. بدن زنان با رژیم‎‌های مختلف و سازوکارهای اجتماعی تربیت می‎‌شود و به نظم درمی‎‌آید و باتوجه‌به تجربیات مختلفی که از تولد تا مرگ با آن درگیر هستند، به مکانی برای مبارزۀ زنان تبدیل شده ‎‌است (Foucault, 1978: 92-102). قاعدگی تجربه‎‌ای است که زنان از دورۀ بلوغ تا یائسگی[21] با آن درگیر هستند و بنا به تعریف کریستوا از امر آلوده، آنها مدام در پی طرد آن هستند که منجر به پنهان‌کاری و شرم و گریز و سکوت می‎‌شود. بدنی که پنهان نگه داشته می‎‌شود تا انگی نخورد و قضاوت نشود و همواره در حال مدیریت شرایط برای عادی‎‌سازی از وضعیت است. معادلۀ بیولوژیکی _ اجتماعی که زنان با قاعدگی وارد این پروسه می‎‌شوند و مسئولیت اجتماعی زیستن را با آن بر عهده می‎‌گیرند، زنان را با پارادوکسی مواجهه می‎‌سازد. امری آلوده که از یکسو به آنها قدرت زیستن داده ‎‌است و نامیرایی آنها را شکل می‎‌دهد و از سوی دیگر به دلیل تابوها و انگ‎‌های اجتماعی حول آن، این امر آلوده را طرد و انکار می‎کنند. قدرتی به دست می‎‌آورند که جهان به دست آنها بازتولید می‎‌شود، ولی این قدرت زنانه مورد شرم و سکوت قرار می‎‌گیرد و ارزشی ندارد. ارزش زیستنی که باز با وارد‌شدن به مرحلۀ بعدی زندگی(یائسگی) مجدد آن را به‌نحوی دیگر از دست می‎‌دهند. بسترهای اجتماعی و دوره‎‌های زمانی خاص تجربه‎‌های متفاوتی از بدن برای زنان شکل می‎‌دهد. قدرت‎‌ها، رژیم‎‌های انضباطی خاص، عرف و قانون، نگرش‎‌های رنگارنگ بر بدن زن اعمال می‎‌شود، ولی بدن هرگز چیز منفعلی نیست و می‎‌تواند به مقاومت دست بزند و به مدیریت صحنه‎‌ای بپردازد که در آن در حال بازی است؛ گاهی با سکوت گاهی با فریاد. می‌توان گفت که بدن زنانه و به‌ویژه بدن قاعده‌شده به‌عنوان میدان تقابل میان قدرت‌های اجتماعی و فرایندهای آلوده‌سازی عمل می‌کند. بدن زنانه در چارچوب فوکویی توسط نظم‌های اجتماعی و گفتمان‌های پزشکی کنترل و مدیریت می‌شود؛ درعین‌حال، قاعدگی به‌عنوان تجربه‌ای زنانه در فرایند آلوده‌سازی کریستوایی قرار می‌گیرد؛ به‌طوری‌که جامعه سعی می‌کند آن را از حیطۀ تجربه‌های عمومی و عادی حذف کند و به قلمرو خصوصی یا ناپاکی منتقل کند. ترکیب نظریات فوکو و کریستوا در ارتباط با «قاعدگی» به ما کمک می‎‌کند تا بفهمیم چگونه قاعدگی به‌عنوان پدیدۀ طبیعی بدن زنان ‎‌متأثر از قدرت‎‌های اجتماعی، فرهنگی و گفتمانی مختلف است. همچنین تابوها و انگ‎‌های اجتماعی که حول قاعدگی وجود دارد، چگونه تجربۀ زنان را از این امر شکل می‎‌دهد. زنان با بازنویسی گفتمان‎‌ها و به اشتراک گذاشتن تجربیات زیسته‎‌شان می‎‌توانند این تابوها و انگ‎‌ها را به زیر بکشند و نگرش‎‌های اجتماعی را در این رابطه تغییر دهند. این نظریه‎‌پردازان با تأکید بر مفاهیمی مانند قدرت، هویت، ساختارهای اجتماعی، چارچوب مفهومی خاصی را برای درک قاعدگی شکل می‎‌دهند. در بافت جامعۀ ایرانی به طور اخص مشاهده می‎‌کنیم که چگونه قاعدگی به‌عنوان مکانیسمی برای اعمال قدرت و نظارت بر بدن زنان، تجربۀ جنسیتی آنان را شکل ‎‌می‎‌دهد و زنان برای جلوگیری از انگ‌خوردگی ظاهر اجتماعی خود را مدیریت می‌کنند که شامل پنهان‌کردن قاعدگی و تلاش برای حفظ ظاهر طبیعی و عادی در جامعه است. همچنین این نظریات امکان بررسی و تحلیل نحوۀ بازنمایی بدن زنانه و قاعدگی در فضای مجازی (مانند اینستاگرام) را فراهم می‌کند و می‌توان نشان داد که چگونه قدرت‌های اجتماعی و فرهنگی ازطریق بدن زنانه اعمال می‌شوند و قاعدگی به‌عنوان موضوعی شرم‌آور و آلوده به حاشیه رانده می‌شود؛ درحالی‌که شبکه‌های اجتماعی این امکان را فراهم می‌کنند که زنان در برابر الگوهای قدرت مقاومت کنند و تجربه‌های خود را به اشتراک بگذارند.

بنابر آنچه گفته شد، فوکو از یکسو بر چگونگی کنترل بدن‌ها توسط ساختارهای قدرت تمرکز دارد و کمتر به تجربیات فردی و اجتماعی افراد توجه کرده ‌است و از سوی دیگر کریستوا با تأکید بر مفهوم آلوده‌انگاری و مرزهای نمادین، قاعدگی را به‌عنوان عاملی تحلیل می‌کند که مرز بین بدن و نظم اجتماعی را تهدید می‌کند. رویکرد کریستوا هم ممکن است به تجریدی‌کردن تجربۀ قاعدگی منجر شود و تنوع تجربیات فردی زنان را نادیده بگیرد. این دو نظریه هرچند در نقد ساختارهای اجتماعی و نمادین مرتبط با بدن و قاعدگی مهم هستند، باید بنا به تنوع و پیچیدگی تجربیات زیستۀ زنان تعدیل و تکمیل شوند. پس با نادیده‌گرفتن تجربۀ شخصی زنان از سوی فوکو و غافل‌ماندن کریستوا از تنوع تجربۀ زیستۀ زنان، ترکیب نظریات این دو به ما این امکان را می‌دهد تا قدرت‌های نهادی که بدن زنان را کنترل می‌کنند و نیز لایه‌های تجربۀ قاعدگی را از دید زنان بررسی کنیم. درواقع، این ترکیب درک جامع‌تری را از تعاملات بین ساختارهای اجتماعی و تجربیات فردی زنان در مواجهه با قاعدگی آشکار می‌کند.

روش‎‌شناسی

روش‎‌شناسی مردم‎‌نگاری فمینیستی[22] رویکردی تحقیقی با تکیه بر اصول فمینیستی است که نه‌تنها به تجارب و دیدگاه‎‌های افراد در بافت اجتماعی آنها توجه می‎‌کند، بلکه تأکید ویژه‎‌ای بر روابط قدرت، نابرابری‎‌های جنسیتی و نحوۀ بازنمایی زنان و گروه‎‌های به حاشیه رانده‎‌شده دارد و به محقق این امکان را می‎‌دهد که از زاویه‎‌ای انتقادی به یافته‎‌های خود نگاه کند و به‌جای استفاده از دیدگاه‎‌های مسلط جامعه، تجارب و صداهای افرادی را برجسته کند که در حاشیه قرار دارند و بر این باور است که تجربیات روزمرۀ زنان که کمتر به آنها توجه می‌شود، باید به شکلی جدی مطالعه شوند. مردم‌نگاری فمینیستی به‌عنوان ابزاری ضروری برای نشان‌دادن تجربیات زنان لازم است؛ زیرا برخلاف بسیاری از روش‌های تحقیقی دیگر، تجارب زیسته و درونی زنان را که در محیط‌های غالب اجتماعی و علمی اغلب نادیده گرفته می‌شوند، در کانون توجه قرار می‌دهد و با دقت به روابط قدرت و جنسیتی توجه می‌کند که در زندگی روزمره تأثیر دارند. باتوجه‌به موضوع مطالعه‌شده که مواجهۀ اجتماعی زنان با قاعدگی است، از روش‎‌شناسی مردم‎‌نگاری فمینیستی در این پژوهش استفاده شده ‎‌است.

در این پژوهش، میدان اصلی فضای اینستاگرام جامعۀ ایرانی است. من نیز به‌عنوان محقق حدود ده سال است که در اینستاگرام عضویت و فعالیت دارم‎. روش‎‌شناسی استفاده‌شده در این پژوهش، مردم‎‌نگاری فمینیستی و روش تحلیل داده، نظریۀ مبنایی چارمز[23] است. وقتی ایدۀ اولیۀ این مقاله شکل گرفت، در مرحلۀ اول به‌صورت مشاهدۀ‎‌ غیرمشارکتی، صفحاتی[24] را بازدید کردم که دربارۀ قاعدگی و بدن زنان مطالبی به اشتراک می‎‌گذاشتند و با لایک[25] و کامنت[26] در این صفحات‎‌[27] فعالیت کردم. اطلاعات، اسکرین‎‌شات[28] و یادداشت‎‌های میدانی[29] زیادی را در این مرحله به دست آوردم. به‌تدریج از مشاهده‎‌گر صرف به یک مشارکت‎‌کنندۀ فعال تبدیل شدم و در صفحۀ خودم که البته به‌صورت خصوصی[30] است، مطالب و جعبۀ سوالاتی[31] دربارۀ موضوع مدنظر به اشتراک گذاشتم؛ بدین ترتیب مشارکت‎‌کنندگان[32] خود را از بین کسانی که همدیگر را دنبال می‎‌کنیم، انتخاب کردم. مشارکت‎‌کنندگان همه دختران و زنانی هستند که پریود را تجربه کرده‎‌اند، در اینستاگرام حضور دارند و مایل به گفت‌وگو دراین‌خصوص بوده‎‌اند. در ابتدا مشارکت‎‌کنندگان به روش نمونه‎‌گیری هدفمند و در دسترس و سپس به روش گلوله‎‌برفی انتخاب شدند. در حین انجام مصاحبه‎‌های اولیه سرنخ‎‌هایی برای ادامۀ روند مصاحبه‎‌های بعدی مشخص شد و با استفاده از نمونه‎‌گیری نظری این روند تا وضعیتی ادامه یافت که داده‎‌های مشابه بارها تولید شدند. باتوجه‌به فرایند روش‎‌های کیفی که به‌صورت رفت و آمدی در میدان است، هم‌زمان مصاحبه و تحلیل صورت گرفته ‎‌است و این فرایند تا رسیدن به مرحلۀ اشباع نظری ادامه پیدا کرد و اطمینان حاصل شد که مقولۀ جدیدی تولید نمی‎‌شود و کفایت نظری محقق شده ‎‌است. با 30 نفر از افراد، مصاحبۀ نیمه‎‌ساختاریافته صورت گرفت و همچنین در میان صفحاتی که در اینستاگرام وجود دارد، مشارکت‎‌کنندگان صفحاتی مانند مهسا موسوی (پیج مامایی)[33]، زاگاه[34]، نبات اطمینان[35]، فرانک عمیدی[36]، لیوافارما[37] را به‌عنوان صفحاتی نام بردند که از آن اطلاعاتی دربارۀ قاعدگی دریافت می‎‌کنند و به طور تصادفی بلاگرهای پرمخاطبی که دربارۀ قاعدگی صحبت می‎‌کنند، از استوری یا پست آنها اسکرین‎‌شات گرفته شده‎‌ است. بسیاری از بلاگرها و سلبریتی‎‌ها نیز با صفحات مربوط به برندینگ‎‌های مختلف نواربهداشتی همکاری کرده‎‌اند و در صفحات خود در این باره ویدئو منتشر کرده‎‌اند.

 داده‎‌های به‌دست‌آمده نیز با روش تحلیل نظریۀ مبنایی چارمز کدگذاری شدند. در دور اولِ کدگذاری حدود 1350 کد باز به دست آمد و در مرحلۀ بعدی کدگذاری، مقولات مشابه دسته‎‌بندی شدند و درنهایت هشت مقولۀ اصلی زیر مقولۀ مرکزی «قاعدگی به‌مثابه برساخت اجتماعی» به دست آمد. در این روش تحلیل واقعیت به‌صورت اجتماعی به دست افراد ساخته می‎‌شود و در مرحلۀ آخر تحلیل با انگاره‎‌های نظری پژوهش تطبیق داده می‎‌شود.

از میان مشارکت‎‌کنندگان پنجاه درصد متولد دهۀ 70، سی درصد متولد دهۀ 60، ده درصد متولد دهۀ 50 و ده درصد متولد دهۀ 80 بودند؛ ولی وقتی مصاحبه‎‌ها تمام شد، از میان تجربیاتی که شرکت کنندگان داشتند، میانۀ یک دهه با میانۀ دهۀ بعدی شباهت نسلی بیشتری وجود داشت؛ برای مثال متولدین 1375 تا 1385 تجربۀ نزدیک‎‌تری به هم داشتند. حدود 44درصد از افراد متأهل و حدود 56درصد از افراد نیز مجرد بودند. حدود 54درصد از افراد دارای مدرک کارشناسی ارشد، حدود 33درصد دارای مدرک کارشناسی و حدود 13درصد دارای مدرک دکتری بودند. ازآنجاکه در اینستاگرام فاصلۀ جغرافیایی وجود ندارد و مرزبندی بین اشخاص نیست، مشارکت‎‌کنندگان از استان‎‌های اصفهان، فارس، خوزستان، مازندران، یزد، کرمانشاه، زاهدان، مشهد و لرستان حضور داشتند و سه نفر از مشارکت‎‌کنندگان نیز خارج از کشور زندگی می‎‌کردند. در شروع مصاحبه برای مشارکت‎‌کنندگان توضیح داده شد که صحبت‎‌های آنان نزد محقق محفوط می‎‌ماند. ازآنجایی‌که برخی از مشارکت‎‌کنندگان با نام اصلی و بعضی با نام مستعار، خواهان حضور در متن بودند، تصمیم بر این گرفته شد که با شماره در متن حضور داشته باشند که در متن با اختصار «ش.م» مشخص شده‎‌ است. مشارکت‎‌کنندگان رضایت به انتشار تجربه‎‌های خود در متن داشتند و آگاهانه به پرسش‎‌های مصاحبه پاسخ دادند. برای ارزیابی اعتبار نتایج به‌دست‌آمده به‌صورت تصادفی مصاحبۀ 6 نفر از افراد در اختیارشان قرار داده شد. پس از تأیید نظر آنها با دو نفر از متخصصان روش نیز دربارۀ فرایند تحلیل مشورت انجام شد. سپس با استفاده از روش زاویه‎‌بندی، کدهایی که به ‌دست آمده بود، در اختیار متخصصان قرار گرفت و نتایج شبیه به هم به دست آمد. مصاحبه‎‌ها به دقت نگارش شده ‎‌است و در متن استفاده شده است. یقیقناً به علت ماهیت کیفی پژوهش نتایجی که به دست آمده است، برای این لایۀ معنایی استفاده می‎شود و برای میدان‎‌های دیگر و با مشارکت‎‌کنندگان متفاوت نتایج دیگری ممکن است به دست آید.

یافته‎‌های پژوهش

این بخش تحقیق شامل نتایج به‌دست‌آمده از پژوهش است که با نقل‎‌قول‎‌های مشارکت‎‌کنندگان و مشاهدۀ میدان مدنظر، مقولۀ مرکزی «قاعدگی به‌مثابه برساخت اجتماعی» و 8 مقولۀ اصلی قاعدگی به‌مثابه زن‌شدن، کشف قاعدگی، زیست اجتماعی زنانه با قاعدگی، دیجیتالیزه‌شدن فهم قاعدگی، قاعدگی به‌مثابه تابوی اجتماعی، قاعدگی به‌مثابه شرم اجتماعی، حذف-حمایت قانونی، مواجهه مردانه با قاعدگی زنان به دست آمد که به‌صورت خلاصه در جدول 1 مشاهده می‎‌کنید.

جدول 1- قاعدگی به‌مثابه برساخت اجتماعی

Table 1- Menstruation as a Social Construct

مقولۀ مرکزی	مقولۀ اصلی	مقولات	مفاهیم
«قاعدگی به‌مثابه برساخت اجتماعی»	قاعدگی به‌مثابه «زن‌شدن»	قاعدگی به‌مثابه امری طبیعی	پریود به‌مثابه مادرشدن، پریود نشانۀ سلامتی، پریود به‌مثابه امری آموختنی، گردانش اندوه و درد در پریود
		قاعدگی به‌مثابه تجربه‎‌ای دوگانه	پریود به‌مثابه تناقضی بی‎‌انتها، کشاکش خصوصی_عمومی
	کشف قاعدگی	مواجهه اولیه با «خود»	توانایی آمادگی برای پریود، کشاکش احساسات، تولید تجربیات جدید
		مواجهه اولیه با «دیگری»	همراهی، بی‎‌تفاوتی، خوشحالی، ناراحتی، خشم
	زیست اجتماعی زنانه با قاعدگی	تجربۀ انگ	برچسب تنبلی، دروغگویی، پرخاشگری به‌واسطۀ پریود
		تجربۀ طرد	طرد از فعالیت‎‌های گروهی، اجتماعی و مذهبی، ناتوانی در برقراری ارتباط، فاصله‌گرفتن از دیگران
		نوین‎‌سازی مواجهه با قاعدگی	تجربۀ استفاده از وسایل بهداشتی جدید، تناقضات در استفاده از کاپ قاعدگی
		تجربۀ قاعدگی در مدرسه	سکوت مدرسه در آموزش قاعدگی، برچسب‌خوردن برای اثبات پریودی
	دیجیتالیزه‌شدن فهم قاعدگی	بستر تجربۀ جدید	اینستاگرام به‌مثابه بستری جدید برای اشتراک تجربۀ زیسته، افزایش آگاهی و دریافت اطلاعات
		هویت آنلاین	فعالیت خاموش تا پویای کنشگران، هنجارشکنی در برابر تابوی دیجیتال، کنشگری برای عادی‎‌سازی قاعدگی
		تابو و شرم دیجیتال	ردپای تابوی زندگی واقعی در زندگی مجازی، ترس از برچسب‌خوردن، شرم از اشتراک تجربۀ قاعدگی
	حذف_حمایت قانونی	حمایت از زنان	اجرای قانون مرخصی، دورکاری، آسان‎‌گیری در قاعدگی، حمایت مالی در قاعدگی برای خرید وسایل بهداشتی، امکانات رفاهی
		حذف زنان	آموزش مقدم بر قانون‎‌گذاری، فرصت شغلی برابر میان دو جنس
	قاعدگی به‌مثابه تابوی اجتماعی	امور تابوی زنانه	پریود و نشانگان آن، کیسۀ مشکی، بیان‌کردن پریود میان جمع، گفت‌وگو دربارۀ پریود، زن به‌مثابه تابو
		منابع تابوی زنانه	نهادینه‌شدن تابو در ناخودآگاه افراد و جامعه و خانواده و انتقال تاریخی آن، شرم از بدن زنانه، آموزش‌ندادن اصولی و خرافات، گفت‌وگونداشتن، سیستم آموزش‌وپرورش بسته
		راهبردهای تعدیل اجتماعی تابو	فضا برای آموزش و گفت‌وگو، تبلیغات در رسانه‎‌های جمعی، به اشتراک گذاشتن تجربۀ زیستۀ افراد، تحقیق و پژوهش، تدوین قوانین، تغییرات ساختاری و فرهنگی
		نهان‎‌سازی وضعیت	کیسۀ مشکی به‌مثابه تابوی اجتماعی، کنشگری برای شکستن تابوها، رفتار نمایشی در میان جمع
	قاعدگی به‌مثابه شرم اجتماعی	امور شرمگین	شرم از بدن زنانه و امور مربوط به آن، شرم از آشکارشدن پریودی در مواجهه با دیگری، شرم از بیان واژۀ پریود
		منابع اجتماعی شرم	نهادینه‌شدن شرم در ناخودآگاه جمعی، سیستم پدرسالاری و مذهبی، آموزش شرم در نسل‎‌های مختلف
		راهبردهای تعدیل اجتماعی شرم	عادی‎‌سازی بدن زنانه، افزایش آگاهی، فرهنگ پریود و تدوین قوانین برای آن، پرسشگری و تفکر انتقادی
		دگردیسی شرم	نداشتن حس شرم در نسل جدید، تجربه‌نکردن حس شرم
	مواجهه مردانه با قاعدگی زنانه	شرم حول مردان	خجالت از مردان آشنا و غریبه، گفت‌وگونکردن با پدر و برادر و همکار، مخفی‎‌کاری مردان در برابر پریود نزدیکان
		گذار نسلی مردانه از شرم قاعدگی	مردان جدید به‌مثابه کنشگران همراه زنان، شکستن تابوهای جنسیتی
		آموزش مردان	آموزش به پسران در خانواده و مدرسه از سنین کم، برگزاری دوره‎‌های آموزشی برای مردان، گفت‌وگو با مردان دربارۀ قاعدگی
		قاعدۀ واژگون	خجالت از مردان آشنا و غریبه، گفت‌وگونکردن با پدر و برادر و همکار مرد، مخفی‎‌کاری مردان در برابر پریود نزدیکان

قاعدگی به‌مثابه «زن‌شدن»

تصویر 1 اولین استوری‎‌ای بود که در «روز جهانی بهداشت قاعدگی»، 28 می سال 2021 در صفحۀ اینستاگرام خود به اشتراک گذاشتم. من پیامم را صادر کرده بودم و می‎‌خواستم دورنمای خیلی عادی را از این قضیه نشان دهم. پریود چیست و چرا برای زنان که هر ماه با آن درگیر هستند، هیچ وقت عادی نمی‎‌شود؟ توضیح ساختار علمی پریود و مشترک‌بودن این ساختار در بین تمام زنان اعصار تاریخ و نترسیدن از آن می‎‌تواند راهگشای قضیه باشد. قاعدگی به‌عنوان نشانه‎‌ای از بلوغ و باروری شناخته می‎‌شود و پذیرش این تجربه بدون ترس و شرم نقش بنیادینی در شکل‎‌گیری زنانگی و هویت آنان دارد.

تصویر1- استوری درج‌شدۀ محقق در اینستاگرام

Fig 1- Researcher's Instagram Story Post

ش.م4:

 «پریود در روند تکاملی زیستی همۀ دخترا رخ میده و یه چیز کاملاً طبیعی هست و ابتدای دوران بلوغه، یعنی استارت توانایی باروری دخترا رو نشون میده و چیزی نیست که فقط یک شخص تجربه کنه، همۀ زن‎‌های کرۀ زمین در اعصار تاریخ پریودی رو تجربه کردن و نباید ازش هراس داشت، نباید شرمگین شد و باید خیلی راحت و بدون ترس و شرم در موردش صحبت کرد».

اما اینکه چه سنی این آموزش داده شود هم مهم است. ش.م17:

«9 سالگی بهترین تایم هست چون یه عده زود واسشون اتفاق می‎‌افته، 8 و 9 سالگی واسشون توضیح داده بشه که چطور اتفاق می‎‌افته، نترسن، آمادگی داشته باشند. آدم باید همه چی رو بدونه که تو موقعیتش بدونه چطور رفتار کنه».

سندروم پیش از قاعدگی با نام اختصاری PMS با افزایش استروژن و کاهش پروژسترون دگرگونی‎‌هایی را در بدن سبب می‎‌شود و طیف وسیعی از نشانه‎‌های روحی و جسمی ناخوشایند و آزاردهنده برای اندام زنانه به همراه دارد. چهار ویژگی خستگی، تحرک‎‌پذیری، نداشتن تمرکز و درد در همۀ تعاریف وجود دارد (زرلکی، 1395: 21-20). نحوۀ استفاده از وسایل بهداشتی، آشنایی با درد پریود و PMS، به اشتراک گذاشتن تجربه‎‌ها و بیان انتظارات از دیگران نیز می‎‌تواند به مدیریت بهتر این دوره کمک کند.

ش.م18:

 «روحی خیلی به‌شدت غمگین می‌شم و غم دنیا میاد تو دلم. حتی گاهی یادم می‌ره دارم پریود می‌شم و دنبال علت غمگینی‎‌ام می‌رم تا بفهمم چمه و می‎‌فهمم قراره پریود بشم. خیلی زیاد عصبانی می‌شم. زودرنج می‌شم، کسی بگه بالای چشمت ابروه باهاش بحث می‎‌کنم. حتی تو محیط کارمم این اتفاق می‎‌افته. سری قبلم من با سه، چهار تا همکارام دعوا کردم. منی که همیشه مراعات می‎‌کنم».

ورم‌کردن بدن و شکم، دردگرفتن زیر دل، کمردرد، پادرد، سردرد، بزرگ‌شدن و حساس‌شدن سینه‎‌ها، گرفتگی بدن و رگ‎‌ها، خارش واژن، خشک‌شدن و کدرشدن پوست، جوش‌زدن، حالت تهوع شدید، هوس غذاهای متنوع، خوردن شکلات، نفخ شکم، ضعف، بی‌حالی و خستگی از نشانه‎‌های PMS جسمی است که شرکت‎‌کنندگان به آن اشاره داشتند. در بعضی موارد نیز آن‎‌قدر شدید می‎‌شود که باید به پزشک مراجعه کنند. احساس بدبختی و غم و ناراحتی زیاد، بداخلاقی، عصبانیت، افسردگی شدید، گریۀ زیاد و بی‎‌دلیل، به‌هم‎‌ریختگی نظم خواب شبانه و دیدن کابوس، بی‎‌حوصلگی، بدخلقی و زودرنجی، احساس ناامیدی، پرخاشگری، احساس تنهایی، حواس‎‌پرتی و ‎‌تمرکزنداشتن، حساسیت به نور و صدا و آدم‎‌ها، بدبینی، نوسانات خلقی، تاب‎‌آوری ضعیف، یادآوری خاطرات تلخ گذشته، مأیوس‌شدن، تحریک‎‌پذیری زیاد نیز از نشانه‎‌های PMS روحی است که به آن در مصاحبه‎‌ها اشاره شده‎‌ است. برطبق گفتۀ مشارکت‎‌کنندگان در دوره‎‌های مختلف زمانی مانند دوره‎‌های قبل و بعد زایمان، دوره‎‌های استرس مثل کنکور و کرونا، اتفاق‎‌های عاطفی، شرایط کشور و حتی تغییر سن این علائم کمتر و بیشتر می‎‌شود. قاعدگی تجربه‌ای واحد نیست. طیفی متفاوت از تجربیات فیزیکی، عاطفی است که حتی یک زن ممکن است چرخۀ ماهانه‎‌اش هر ماه با ماه دیگرش متفاوت باشد؛ بااین‌وجود قاعدگی برای زنان می‎‌تواند ابزاری برای شناخت بدنشان باشد. هرچه این شناخت بیشتر باشد، تلاش برای مدیریت تجربیات بیشتر می‎‌شود. قاعدگی زن را مجبور می‎‌کند تا خود را با بدنش وفق دهد و این تجربۀ مکرر را در بدن خود مدیریت کند. همۀ افراد در اولین روزهای قاعدگی خود این جمله را شنیده‎‌اند: «در قاعدگی حمام نروید» و هرچند در بچگی عده‎‌ای آن را انجام می‎‌دادند، ولی بعد به عقیدۀ خود به اشتباه‌بودن آن پی برده‎‌اند. اطلاعات اولیۀ شرکت‎‌کنندگان دربارۀ «بهداشت قاعدگی» از مادر و خواهر، جمع دوستان، منابع آموزشی مدرسه بوده است، ولی با مطالعه و قرارگرفتن در فضای اینترنت به تصحیح اطلاعات خود دست زده‎‌اند.  ش.م3:

«در مورد بهداشت قاعدگی از فضای مجازی، کتاب و مقاله اطلاعات به دست آوردم. چیزی که عامۀ مردم و اون زمان بار اولم بود و مامانم می‌گفت اشتباه بود. با مطالعۀ خودم و فضای مجازی آگاهی به دست آوردم».

عکاسی به نام روپی کار^[38] (2015) در اینستاگرام خود مجموعۀ عکسی با نام دورۀ زمانی[39] آپلود کرد. زنی در تخت خوابیده، دو لکۀ خون قاعده روی لباس و تخت است. او با این کار قاعدگی را نه پنهان کرد و نه انگ زد، بلکه بدنی را نشان داد که در حال خونریزی است و قوانین رفتار اجتماعی را در قبال قاعدگی به چالش کشید. این عکاس امر شخصی را سیاسی کرد که بخشی از زندگی روزمره بود. هیچ امری شخصی نیست و بار اجتماعی مسئله در ارتباط با دیگران به چشم می‎‌خورد.

تصویر2- استوری درج‌شده در صفحه بلاگر خانم و آقای میم

Fig 2- Story Posted on Blogger Khanom_o_aghay.m_'s page

ش.م22:

 «پریود کاملاً اجتماعی، سیاسی، آموزشی، اقتصادی و فرهنگیه! به همۀ امور ربط داره. انقدر نواربهداشتی گرون شده اقتصاد کجاست؟ به اون نظام آموزشی که در برابر آموزش بدن سکوت کرده ربط داره، به نظام فرهنگی که همیشه منو تو کیسۀ مشکی کرده ربط داره، به فیلم‎‌ها و سریال‎‌ها ربط داره که هیچ‎‌وقت کسی در اونها پریود نیست. هر امر زندگی ما اجتماعیه و به ساختارها ارتباط داره».

کشف قاعدگی

در فرایندی که بدن زنان از بلوغ تا پیری و مرگ طی می‎‌کند، فرهنگ و جامعه اعم از اخلاق، عرف، سنت‎‌ها، هنجارها، ارزش‎‌های اجتماعی، ساختارهای قدرت و تاریخ بدن همه نمود دارند. بدن محصولی اجتماعی و تاریخی است و ساختارهای انضباطی همواره در پی کنترل آنها هستند تا بدن‎‌هایی مطیع تربیت شود (موسوی، 1397). قاعدگی یکی از مهم‌ترین رویدادهای زندگی زنان است که وقتی هنوز بزرگ نشده‎‌اند، آن را تجربه می‎‌کنند. تجربۀ دیدن اولین رد قرمز بر روی لباس زیر، شاید مهم‌ترین تجربۀ یک زن باشد که بدن وی را جامعه‎‌پذیر می‎‌کند و یاد می‎‌گیرد چگونه بدنش را به نمایش درآورد. حتی زمانی که این قاعده برای همیشه از بدن وی خارج می‎‌شود، تجربۀ اولین قاعدگی‎‌اش احساس او را به سیری مشخص می‎‌کند که بدنش طی کرده است. قاعدگی زن را مجبور می‎‌کند تا خود را با بدنش هر ماه وفق دهد و این تجربۀ مکرر را در بدن خود هر بار مدیریت کند. شخصیت و خودباوری که به دست می‎‌آورد، نگاهش به زنانگی و رفتاری که در جامعه انجام می‎‌دهد، به اولین مواجهه او با قاعدگی‎‌اش برمی‎‌گردد. قصۀ پریودی‎‌ افراد قصه‎‌های سراسر ناآگاهی به مسئله است. نمی‎‌دانستند چه چیزی در حال رخ‌دادن است و چرا باید از آنها خونی خارج شود. چرا دردی همۀ جانشان را فرا گرفته است. چراهایی که جوابش را در طول زمان به دست آوردند.

 ش.م2:

 «کلاس دوم راهنمایی بودم. مامانم دید لباسام خونیه. گفت آره؟ منم گفتم آره و اصلاً نمی‎‌دونستم یعنی چی آره که منم بهش گفتم. بهم نواربهداشتی داد. رفتم حموم و کلی تو حموم گریه کردم. اصلاً نمی‎‌دونستم چرا این اتفاق واسه من افتاده و انقدر دل‌درد داشتم».

هنوز بچه به نظر می‎‌آمد، اما دیگر بچه نبود (بوریسنکو، 1401: 73). قاعدگی در سن خیلی کم وقتی برای دختر اتفاق می‎‌افتد، دختر می‎‌فهمد از دنیای بچگی باید دور شود و وارد دورۀ بلوغ شود. به گفتۀ بزرگ‌ترها «دیگر خانم می‎‌شود». مشارکت‎‌کنندگان از آمادگی‌نداشتن برای ورود به دورۀ بلوغ صحبت می‎‌کنند که چگونه کم‌کم علائم دورۀ بلوغ، آنها را از دنیای بچگی جدا کرده ‎‌است. ش.م4:

«دوم راهنمایی بودم و با بچه‎‌ها تو مدرسه حرف زده بودیم؛ ولی وقتی یه قطرۀ خون روی شورتم دیدم، متوجه شدم پریود شدم و خیلی احساس خوبی نداشتم، احساس ترس داشتم. آمادگی نداشتم که وارد دورۀ بلوغ بشم».

وقتی قاعدگی رخ می‎‌دهد و دختر پریود می‎‌شود. برای گرفتن آگاهی و اینکه باید چه‌کار کند به فرد دیگری مراجعه می‎‌کند، مادر، خواهر، معلم، افرادی که در دایرۀ نزدیکانش هستند و می‎‌تواند خصوصی‎‌ترین امور و احساساتش را با آنها در میان بگذارد. واکنشی که دریافت می‎‌کند، در مدیریت‌کردن تجربه‎‌ای بسیار مهم است که درحال کسب آن است. مادری خوشحال می‎‌شود، مادری می‎‌ترسد، مادری ناراحت می‎‌شود و مادری بی‎‌تفاوت فقط می‎‌گوید: «پریود شدی، چیزی نیست!».

ش.م10:

«واقعیتش برحسب اینکه مامان من بعد ازدواجش پریود شده، کلاً ذهنتیش اینه دختر خونه پدر پریود نمی‌شه، خیلی برام عجیب و سخت بود و انگار جرم بود! خلاصه که پریود ۴ یا ۵ بود که مامان من متوجه شد و رفتارش با من بد بود یه جوری منو نگاه کرد انگار جنایت کردم».

ش.م19:

«خیلی منتظر بودم این اتفاق بیفته. راجع بهش چیزایی شنیده بودم. برام جالب بود و هیجان‌زده بودم. به مامانم گفتم؛ ولی یادمه مامانم خوشحال نشد. دعوام نکرد، ولی خوشحالم نشد. اخم‎‌هاش تو هم بود. بهم نواربهداشتی داد که بذارم توی لباس زیرم و بعد از اون هم هیچ‎‌وقت راجع به پریود حرف نزدیم».

ش.م27:

«کلاس چهارم دبستان بودم. یوهو دیدم لباس زیرم خونیه. رفتم به مامانم گفتم پریود شدم. مامانم گفت اشکال نداره مبارک باشه. همون بار اول واسم جایزه خریدن و شبش مامانم تو خونه یادم داد چطوری از نواربهداشتی استفاده کنم».

زیست اجتماعی زنانه با قاعدگی

قاعدگی نه‌تنها فرایندی زیستی، بلکه پدیده‎‌ای عمیقاً اجتماعی و فرهنگی است که بر تجربیات زنان در حوزه‎‌های مختلف زندگی ‎‌تأثیر می‎گذارد. ترس لکۀ قرمز روی لباس یا لحظاتی که زن مجبور به پنهان‎‌کردن دردش در میان جمع بوده و ... به بخشی از حافظه جمعی زنان تبدیل می‎‌شود که از سویی هم تابوبودن قاعدگی را تقویت می‎‌کند و هم با گفت‌وگوکردن دربارۀ آن، فضایی برای مقاومت و بازتعریف زیست زنانه در برابر این تابوها فراهم می‎‌آورد. هویت و زیست زنانه ناخواسته با قاعدگی گره خورده ‎‌است و این تجربۀ زیستی را به ابزاری برای تعریف نقش‎‌های اجتماعی زنان تبدیل می‎‌کند و به‌جای اینکه به‌عنوان بخش طبیعی از بدن زنانه تلقی شود، به عرصه‎‌ای برای کنترل و نظارت جامعه بر بدن زن بدل می‎شود؛ اما این تجربه نیز می‎‌تواند به فضایی برای بازاندیشی و بازتعریف خود تبدیل شود و زنان زیست خود را به شکلی آگاهانه و رهایی‎‌بخش بازتعریف کنند. مشارکت‎‌کنندگان از خاطراتی صحبت می‎‌کردند که آنها را زندگی کرده بودند و آگاهانه در ذهن آنها جامانده بود. گویی بخشی از تجربۀ زنانگی آنها به خاطرات آنها از قاعدگی گره خورده‎‌ است. تجربۀ زیسته مشارکت‎‌کنندگان از قاعدگی در طیف متفاوتی از تجربیات مثبت و منفی طردشدگی، انگ‌خوردن، استفاده از انواع وسایل بهداشتی و تجربیات مدرسه جای می‎‌گیرد.

ش.م8:

 «بدنم رو روزای پریودیم اصلاً دوس ندارم. شکمم باد می‌کنه، جوش می‌زنم. برای بدن زن لازم هست که این پروسه رو طی کنه؟ نمی‌دونم چرا همچین چیزی برای بدن زن وجود داره. گاهی حس می‎‌کنم دلم می‌خواد رحمم رو در بیارم و بفروشمش راحت بشم. همیشه هروقت پریود می‌شم، به زمین و زمان فحش می‌دم که چرا من پریود می‌شم چرا من پسر نیستم».

 ش.م18:

«شاید باورت نشه، خنده‎‌دار باشه یا دردآور باشه. من بار اول نوار رو برعکس استفاده کردم؛ یعنی از قسمتی که چسب داره. فکر می‎‌کردم چسبش باید به بدنم بخوره تا جابه‎‌جا نشه که احتمالاً خون پس بده».

در مقابل تجربیات منفی که پایانی برای آنها تصور نیست و برخلاف این جملۀ مشارکت‎‌کنندگان که «مگه پریود تجربۀ خوشایندی هم داره؟»، به تجربیات مثبتی اشاره شد که با همدلی‎‌ای که اطرافیان داشتند، رقم زده شده بود. مثل حمایت خواهرانگی‎‌ای که در خوابگاه‎‌های دانشجویی در این خصوص وجود دارد. ش.م19:

 «اگه یکی پریوده یکی دیگه کارهاشو انجام می‌ده. یه حمایت خیلی خوبی در مورد این در جمع‎‌های دخترونه هست».

وقتی آموزش درست داده شده باشد و پریود به‌مثابه امری طبیعی که نشانۀ سلامتی بدن است معرفی شود، با تمام مشکلاتی که دارد، به‌عنوان تجربۀ مثبت از آن یاد می‎‌شود.

ش.م30:

«دختری که پریود می‌شه باید خوشحال باشه، چون بدنش داره خیلی خوب کار می‌کنه. خیلی حس خوبیه وقتی آدم پریود می‌شه؛ ولی این احساس شرم که از سمت جامعه میاد مانع ایجاد این حس می‌شه. من این حس شرم رو دیگه سال‌هاست تجربه نکردم. حتی اگه احساس شرم و خجالتی هم پیش بیاد، برمی‎‌گرده به تفکرات اشتباه مردسالارانه. این پاکسازی خود بدنه که داره انجام می‌ده و بعدش بدن انرژی می‌گیره. انگار هر ماه از نو متولد می‏شی».

برچسب‌خوردن به دلیل پریودی، اتفاقی است که اکثر زنان برای یک بار هم که شده است، یکی از موارد آن را تجربه کرده‎‌اند. نادیده‌انگاشتن احساسات زنان و ربط آن به پریودی، انگ‌زنی به خود مثل تنبل‌شدن در بازۀ پریود، انگ بیعاری ازسوی بقیه، مقایسه با شدت دردهای دیگر، انگ نجس‌بودن، انگ دروغگویی ازجانب مدرسه مواردی است که مشارکت‎‌کنندگان به آنها اشاره داشتند. ش.م7:

«با پسری دوست بودم. بهش گفتم انقدر کل‌به‌کل من نذار، من پریودم. گوشی رو قطع کرد. باز زنگ زد، گفت: می‌گم تو هم یه چیزی یاد گرفتیا. پریودم پریودم! حرفش مثل زهر، منو سوزوند».

 ش.م15:

«ذهن من مدام انگ تنبلی و بیعاری بهم می‎‌زنه و زمان پریود باید به خودم یادآوری کنم بدن تو نیاز داره استراحت کنه. این چالش از جامعه بر میاد که شما الکی خودتون رو به درد می‎‌زنید».

طرد از اماکن و مراسم‎‌های مذهبی، طرد از فعالیت‎‌های گروهی، قطع ارتباط دیگران به دلیل خلقیات این بازه، ناتوانی در برقراری ارتباط با دیگران مثل قبل، محدودکردن خود و در جمع نرفتن به دلیل احساس بوی پریودی و احساس زشتی، طرد از رابطۀ جنسی و از سمت پارتنر در این بازه، مختل‌شدن تحرک اجتماعی همه تجربیاتی است که مشارکت‎‌کنندگان در ارتباط با طردشدن و محرومیت‎‌هایی بیان کردند که به دلیل پریودی تجربه کردند. «بوی پریودی» موردی بود که کم‌وبیش اشاراتی به آن می‌شد و القای این بو به افراد این حس را ایجاد می‎‌کند که باید از دیگران به دلیل این بو دوری کنند. ش.م27:

«من پریود می‎‌شدم. همیشه مامانم بعد من می‎‌رفت حمام و دستشویی رو می‎‌شست و می‎‌گفت: بوی پریود میاد، آدم وقتی پریود می‌شه، بدنش یه بویی می‌ده، عرقش بوی خون، بوی کثیفی و نجسی می‌ده. خیلی زیاد از خودم بدم می‎‌اومد».

تجربۀ استفاده از وسایل بهداشتی یکی از دستاوردهای مهم نسل حاضر است. گویا نواربهداشتی‎‌های جدید روشی برای متمدن‎‌سازی بدن زنانه هستند. نواربهداشتی‎‌های امروزی از جنس کتان و پنبه در سایز و مدل‎‌های مختلف همراه با بسته‎‌بندی‎‌های جذاب با نواربهداشتی‎‌هایی که در دهه‎‌های گذشته استفاده می‎‌شد، قابل مقایسه نیستند. کاپ قاعدگی ازجمله وسایل بهداشتی قابل استفادۀ مجدد ‎است که ازلحاظ هزینه، محیط‎‌زیست و راحتی توجه مشارکت‎‌کنندگان را به خود جلب کرده است. ش.م27:

«سختی‎‌اش کمتره و خیلی راحته. میزان آلوده شدنم به قارچ و میکروب کمتره، به محیط‌زیست آسیب نمی‎‌زنم. تو هزینه‎‌ها صرفه‎‌جویی کردم. زندگیم به قبل و بعد از کاپ تقسیم شده. به همه توصیه می‎‌کنم استفاده کنند».

 البته هرچند استفاده از کاپ قاعدگی حس رهایی را برای افرادی که از آن استفاده کرده‎‌اند به همراه داشته است، ولی مخالفینی نیز دارد و عده‎‌ای نیز در استفاده از آن به دلایل بهداشتی مردد هستند. نکتۀ مهمی که در ارتباط با کاپ قاعدگی وجود دارد، ارتباط آن با مسئلۀ بکارت است. ش.م8:

«ازاونجایی‌که در کشور مذهبی هستیم و معتقدند به پرده بکارت، از ترس حرف و واکنش مامانم استفاده نمی‎‌کنم. اگر مستقل شدم و خونه خودم رفتم آره امتحانش می‎‌کنم».

مشارکت‌کنندۀ شمارۀ 24 مجرد و متولد 82 وقتی گفت از کاپ قاعدگی استفاده می‎‌کنم، توضیح داد که تبلیغات کاپ قاعدگی را در اینستاگرام دیده ‎‌است. مادرش پرستار است و برایش تهیه کرده ‎‌است یا مشارکت‌کنندۀ شمارۀ 27 توضیح داد که خانواده‎‌اش در جریان است و مشکلی در استفاده از کاپ جلوی خانواده ندارد:

«حتی تو گروه خانوادگی واسه خواهرم نوشتم میای بریم استخر؟ نوشت نه من پریودم. منم نوشتم من هم پریودم، ولی کاپ گذاشتم راحت می‎‌تونیم بریم».

ش.م7:

«یکی از دوستام گفت: من کاپ قاعدگی گرفتم، ولی موقع جوشوندنش به مشکل برمی‎‌خورم! برای اینکه مجرده! واقعاً دلم برای دخترای مجرد هم‎‌سن‎‌ خودم می‎‌سوزه. چون وقتی متأهلی سر خونه زندگی خودتی و یک فضای شخصی داری و همه می‎‌دونند که تو ازدواج کردی و رابطه داری. وقتی مجردی نه فضای شخصی داری و همه چیز برای تو تابو می‌شه».

افراد در سنین کودکی و نوجوانی بخش عمدۀ زمان خود را در مدرسه سپری می‎‌کنند و اصولاً از مدرسه، خانۀ دوم افراد نام برده می‎‌شود؛ ولی بازخوردی که مشارکت‎‌کنندگان دربارۀ مدرسه از هر سنی و در هر شهری داشتند، منفی بود. سکوت مدرسه دربارۀ آموزش علمی پریود و عدم حمایت و همدلی آن و القای حس شرم به دانش‌آموزان نکات مهمی است که در مصاحبه‎‌ها به آنها اشاره شده است. ش.م29:

«خانواده‎‌ها ساختارشون با نظام آموزشی شبیه بود. در مدارس به ما آموزشی داده نشد، همان‎‌طور که خانواده حرفی نمی‎‌زد».

 تنها یکی از مشارکت‎‌کنندگان که در مدرسۀ شبانه‎‌روزی تحصیل می‎‌کرده ‎‌است، اطلاعات اولیۀ خود را از مدرسه به دست آورده‎‌ است. خاطرات برچسب‌زنی به دانش‎‌آموزان و اجبار آنها به نمازخواندن جزو خاطرات منفی‎‌ای است که در مصاحبه‎‌ها به آن اشاره شده‎‌ است. ش.م26:

«من کلاس پنجم پریود شدم؛ ولی چون تو مدرسه ما هیچ‌کس پریود نشده‎‌ بود، باورم نمی‌کردن و مدیرمون می‌گفت: دروغ می‎‌گی و نمی‌خوایی نماز بخونی».

ش.م26»

«من سه هفته پشت سرهم پریود بودم و می‎‌گفتم نمی‎‌تونم بیام نماز. با زور منو می‎‌بردند، با لحن بد صحبت می‌کردن. منم با پریودی می‎‌رفتم تو صف نماز جماعت می‎‌ایستادم».

 ش.م30:

«خواهرم تعریف می‎‌کرد که پریود بوده و ناظمشون برخورد عجیبی داشته و شروع کرده به چک کردنشون. ببینه نوار بهداشتی دارن یا ندارن (از روی لباس) که برن نماز. این خیلی تأثیر بدی توی روانش داشته و به منم منتقل شد».

 

دیجیتالیزه‌شدن فهم قاعدگی

اینستاگرام به‌عنوان فضایی برای تجسم و بازآفرینی اشکال جدیدی از رفتار و سبک زندگی عمل می‎‌کند که می‎‌تواند منجر به تولید بینش‎‌های جدیدی شود. بستری جدید برای تجربه‎‌های تازه که کاربران می‎‌توانند هویت آنلاین خود را در آن صیقل دهند، شرم و تابوی مجازی را نیز در این فضا بشناسند و آن را به چالش بکشند. در این قسمت به سه مقولۀ بستر تجربۀ آنلاین، هویت آنلاین، تابو و شرم دیجیتال پرداخته می‎‌شود. رسانه‎‌های اجتماعی مثل اینستاگرام هرروزه در حال شکل‎‌گیری استاندارهای زندگی و به‌عنوان بستری تأثیرگذار و در دسترس است و کاربران در این فضا به تولید و مقاومت دست می‎‌زنند. روند رو به رشدی برای مقاومت در برابر ایدئال‎‌‎‌گرایی بدن در این فضا وجود دارد. این فضا با به اشتراک گذاشتن تجربیات افراد دربارۀ بدن قاعده به مقابله با کمبود اطلاعات و تابوها و خرافاتی می‎‌پردازد که حول چرخۀ قاعدگی است. افراد با فعالیت‎‌های خود مثل لایک، استوری[40]، پست، کامنت‎‌گذاری و غیره تابوها و عرف‎‌هایی را می‎شکنند که گویی جزء جدانشدنی بدن زنان بوده است. زندگی هر روزه در این فضای آنلاین به دست کاربران در حال سیاسی‌شدن است و شکلی از سیاست بدنی را می‎‌سازد که بر تابوی قاعدگی در حال غلبه است. ش.م4:

«بلاگری رو دیدم. ویدئویی در مورد پریود درست کرده و خیلی جالب بود برام و به هرحال بستری بود که حرف‎‌های نگفته رو با هم دخترا به اشتراک بگذارند و هیچ چیزی بهتر از گفت‌وگو نیست».

ش.م7:

«تو ایسنتا مصاحبه‎‌ای دیدم. از مردم می‎‌پرسیدن می‎‌دونی PMS چیه و اونا می‎‌گفتند نه. از یه زن وشوهر پرسیدن، نمی‎‌دونستند. آخه چقدر یکی می‎‌تونه نسبت به بدن خودش بی‌سواد باشه. ولی باز خوبه این ویدئوها رو می‎‌سازند».

ش.م8:

«اوایل مامانم خیلی سری برخورد می‎‌کرد. من فکر می‎‌کردم کار اشتباهی دارم انجام می‌دم. ولی از وقتی تو اینستا شروع کردم خوندن و آگاه شدم دیگه واسم مهم نبود».

ش.م18:

 «تو یک پیچ آموزش مدیریت که دنبال می‎‌کنم، در مورد این قضیه صحبت می‎‌کنه و به کارکنان خانمش عروسک‎‌های خوب و بد داده که زمانی که پریود هستند، عروسک رو روی میزشون می‌ذارن تا مدیرشون متوجه بشه پریود هستند».

دربارۀ فعالیت کاربران نیز پرسیده شد که فعالیت خاموش تا پویای آنها از دنبال‌کردن پیچ‎‌های مربوط، لایک و کامنت‌گذاشتن تا پست و استوری را در بر می‎‌گرفت.

ش.م15:

«تو پیج خودم استوری و اینا می‌ذارم و این کار باعث عادی‎‌سازی می‌شه؛ چون فالور[41] مرد دارم، اونا هم بخونند و یه سری چیزا واسشون باز بشه. بازخوردهایی که از زنان گرفتم، این بوده که خوششون اومده و می‎‌گفتند ما نمی‎‌تونیم و می‎‌ترسیم استوری بذاریم و از کاری که من می‌کنم خوششون اومده. حتی بعد از مدتی یکی دیگه از دوستامم شروع کرد، در مورد پریود استوری گذاشتن».

 بسیاری کاربران این فضا را محلی برای عادی‎‌سازی مسائل مربط به زنان می‎‌دانند و با کنشی که انجام می‎‌دهند، سعی در تغییر فضا دارند.

 ش.م20:

«اطرافیانم و همسرم و دوستان نزدیک با شوخی و خنده می‎‌گفتند: خوبه خجالت نمی‌کشی اینا چیه میذاری؟ دو سه دفعه‎‌ای این‌طوری گفتن، اما بعدش دیگه نه و دیگه هیچ‎‌کس چیزی نگفت و می‎‌خوندنش مثل یک مسئلۀ عادی دیگه. به نظر من اگه در موردش حرف زده بشه، حتی به‌صورت مجازی، به‌صورت پست‌گذاشتن اون بازخوردهای منفی یواش‌یواش کمتر می‌شه».

 اما همیشه بازخوردهای منفی شدیدی وجود دارد که مانع از آن می‎‌شود که زنان فعالیت کنند.

ش.م15:

«یکی واکنشی نشون داد که تصورش بر این بود که چون من در مورد پریود صحبت می‎‌کنم، پس هر کسی بهم پیشنهاد رابطۀ جنسی بده قبول می‎‌کنم. نمی‎‌دونم تو ذهنش چی گذشته که این دوتا قضیه رو یکی می‎‌دونست. وقتی هم پاسخ منفی منو شنید، خیلی تعجب کرد. شاید یه بخشی از زن‎‌ها به این دلیل صحبت نمی‎‌کنند که چنین واکنش‎‌هایی می‎‌گیرن و شاید نتونند این واکنش رو مدیریت کنند. ممکنه برچسب‎‌هایی به افراد بزنند که فردی که در این مورد صحبت کنه کلماتی مثل فاحشه یا زشت‎‌تر رو استفاده می‎‌کنند تا بتوانند ایدئولوژی خودشون رو نگه دارند. این موضوعات هست که بعضی زن‎‌ها می‎‌ترسند در موردش حرف بزنند. اما من نترسیدم و حرف زدم».

عده‎‌ای از کابران نیز با وجودی که در اینستاگرام فعالیت زیادی دارند، ولی هنوز به گفتۀ خودشان از درج مطلبی با موضوع قاعدگی خجالت می‎‌کشند.

 ش.م23:

«خودم هنوز جرئت نکردم در این باره چیزی بذارم. اون هم به خاطر حس خجالت و تابویی که دارم. نمی‎‌تونم انقدر راحت باشم. اگه فالورای[42] من هم نسل خودم بودن، اصلاً برام مهم نبود؛ ولی خانواده شوهرم منو فالو داره، من روم نمی‌شه بیام در مورد پریود بذارم؛ ولی اگه اینا نبودن چرا می‎‌تونستم و می‎‌ذاشتم».

اینستاگرام جامعه‌ای با فرهنگ مشارکتی شکل می‎‌دهد که به فعالیت کاربرانش بستگی دارد. این فرهنگ مشارکتی (Jenkins et al., 2009) که در آن مشارکت، گفت‌وگو و ارتباط اجتماعی و قدردانی و حمایت متقابل مهم است، مشارکت‎‌کنندگان می‎‌توانند از تجربیات خود برای به چالش کشیدن هنجارهای رسمی و عرفی استفاده کنند. تجربیات پنهان و چالش‎‌ها، خاطرات، نگرانی‎‌ها به اشتراک گذاشته می‎‌شود، خوانده می‎‌شود، بحث می‎‌شود، پرسش و پاسخ می‎‌شود و هویت جدیدی از زنان شکل می‎‌گیرد که مطالبه‎‌گر هستند و صدای آنها در این فضا طنین‎‌انداز می‎‌شود. این افزایش آگاهی وسیله‎‌ای برای زنان می‎‌شود تا موقعیت خود را تشخیص دهند و ساختارهایی را بشناسند که بر آنها سایه انداخته است و به تغییر آن دست زنند.

 

حذف-حمایت قانونی

قانون مرخصی پریود در محل کار و فضای آموزشی، قانون دورکاری، حجم کاری سبک‌تر و آسان‌گیری در بازۀ پریود، قانون حمایت مالی برای خرید لوازم بهداشتی، قانون امکانات رفاهی مثل پدعابر یا اتاق استراحت در محل ‎‌کار، کمک‌هزینۀ ورزش و تغذیۀ مناسب، تبعیض مثبت، تلاش برای تثبیت نرخ اشتغال زنان، پذیرش پریود به‌عنوان امر طبیعی و آگاهی‎‌رسانی در این زمینه مواردی بود که شرکت‎‌کنندگان در این زمینه به آن اشاره داشتند.

ش.م3:

«خودم سرکار می‎‌رم. اون دو روز اول واسم سخته و همیشه سعی می‎‌کنم، روز دوم رو سرکار نرم. چون هم حال روحی و هم بدنی‎‌ام بد می‌شه و همش می‎‌ترسم خونریزی‎‌ام زیاد باشه و نتونم اونو مدیریت کنم».

ش.م15:

«کارمند خانم با اون وضعیت می‌ره سرکار. عملاً خیلی بازدهی نداره و نه‌تنها برای سیستم هزینه میاره، کار هم پیش نمی‎‌بره. پس چه بهتر که مرخصی داشته باشه و تو خونه استراحت کنه».

 ش.م27:

«محل کار قبلیم، برای آقایون 2 روز و خانم‎‌ها 3 روز در ماه مرخصی داشتند. می‎‌گفتند یک روز اضافه به خاطر قاعدگیتون و این خیلی خوشایند بود که این درک وجود داشت».

ش.م19:

«دولت شرایطی رو فراهم کنه خانم‎‌ها بیشتر ورزش کنند یا تغذیۀ خاصی داشته باشند. فکر می‎‌کنم چون کشور ایدئال‎‌ در ذهن من آمیزه‎‌ای از سوسیالیسم و دموکراسیه، باید لوازم بهداشتی خانم‎‌ها رایگان باشه»؛

اما تا آگاهی نباشد قانون چگونه می‎‌تواند اجرایی شود؟ ش.م4:

«وقتی خانم‎‌ها در روزهای اول پریودشون هستند با مردی که پریود رو هیچ‎‌وقت تو زندگی‎‌اش تجربه نمی‎‌کنه، از فرصت برابری برخوردار نیستند؛ بنابراین، مرخصی استحقاقی درواقع جبران پدیده‎‌ای هست که طبیعت تو وجود خانم‎‌ها گذاشته».

ش.م12:

 «قبل تصویب قوانین نیاز به آگاهی‎‌بخشی عمومی هست. پریود باید روی بیلبوردها و تلویزیون بیاد. مردها و زن‎‌ها درباره‎‌اش بدونند. صاحبان کسب‌وکار، مدیران درباره‎‌اش بدونند. به درد خانم‎‌ها در این دوره اعتبار داده بشه. بعد اگر قوانینی تصویب بشه، باعث حذف خانم‎‌ها نمی‌شه».

ش.م20:

«تدوین قوانین حمایتی برای دورۀ پریود خانم‎‌ها یه جورایی تو شرایط فعلی کشور ما انگار رو لبۀ تیغ داری راه می‌ری؛ برای همین ما اول همه باید جایگاه زنان را در بازار کار تثبیت کنیم. نرخ اشتغال زنان از این هفده، 18درصد بالاتر بره بعد که خیالمون راحت شد و تثبیت شد، بیاییم یه قوانین حمایتی بذاریم. تو شرایط فعلی که انقدر شرایط شغلی زنان متزلزله، اگر بیاییم حمایت این‌طوری بذاریم، منجر به حذف و طرد بیشتر می‌شه».

به‌کارگیری بیشتر نیروی مردانه و قرارگرفتن زنان در شغل‎‌های خدماتی با حقوق کمتر، فرصت‎‌های نابرابر میان زنان و مردان در محیط‎‌های اجتماعی و خصوصی، حمایت ساختار مردسالارانه از این گزاره که پریود نقص زنان است، این شرایط منجر به کنارگذاشتن زنان می‎‌شود و به عقیدۀ بسیاری از مشارکت‎‌کنندگان آموزش در این امر مهم‎‌تر از قانونگذاری است و تا آموزشی صورت نگیرد و فرهنگ پریود شکل نگیرد، قانون مثل تیغ دو لبه‎‌ کار می‎‌کند که اگر تصویب شود و از زنان در دورۀ قاعدگی حمایت کند، منجر به حذف آرام‌آرام آنها در محیط شغلی می‎‌شود؛ مانند کشور ژاپن که از سال 1947 این قانون اجرا می‎‌شود، اما طبق آمار فقط 9درصد از کارمندان زن از این حق استفاده می‎‌کنند. درک تجربۀ زیستۀ زنان در این بازه برای سیاست‎‌گذاران می‎‌تواند زمینۀ مناسبی باشد تا بتوانند بهترین تصمیم‎‌گیری‎‌ها را تدوین و اجرا کنند. زنان تنها تعدادی هورمون در کنترل رحمشان نیستند. انسان‎‌هایی هستند که یک اتفاق طبیعی در بدن آنها رخ می‎‌دهد و این انقلاب هر ماهه در بدن آنها نباید منجر به حذف آنها از حوزۀ عمومی شود.

 

قاعدگی به‌مثابه تابوی اجتماعی

فمنیست‎‌ها با تأکید بر پیوند متقابل میان بدن و جامعه، فرومایگی و فرودستی طبیعی زنان را در نگاه پدرسالارانۀ جامعه به چالش می‎‌کشند و بدن زن را ارج می‎‌نهند (موسوی، 1397: 10). جایی که تن و فرهنگ به هم می‎‌رسند، هیچ مرزی وجود ندارد (مک‎‌آفی، 1385: 13). بدن مرد بدن استاندارد و طبیعی است، این بدن زن است که با دوران بارداری، شیردهی، قاعدگی و غیره دچار انحراف می‎‌شود و باید پنهان بماند، در غیر این‎‌ صورت انگ می‎خورد. بدن زن تبدیل به یک تابو می‎‌شود که حرف‌زدن دربارۀ مسائل آن نیز تابو است و فرهنگ نسل‌به‌نسل آن را منتقل می‎‌کند. ش.م27:

 «وقتی پریود بودم، جلوی عمه‎‌هام می‎‌گفتم دل درد پریودی دارم. هی بهم چشم‌غره می‎‌رفتن که بابات نشسته، چرا میگی».

ش.م9:

«توی خونه تعریف کردم که معلم بهداشتمون امروز اومده، گفته دخترا پریود میشن. مامانم نشگونم گرفت و گفت حرف نزن، ساکت شو. گفتم چرا؟ گفت پیش مردا که نباید این چیزا رو بگی. بابات و دایی‎‌هات و بابابزرگت نشستن. این یه چیز شخصیه خانم‎‌هاست و من اونجا فهمیدم، این قضیه تابو[43] هست و نباید در موردش حرف بزنی!»

قاعدگی ریشه در سیستم‎‌های ارزشی پیچیده دارد که با افسانه‎‌ها، تابوها، احساسات منفی و شرم‎‌آور همراه است. تابو و ننگی که دربارۀ قاعدگی شکل گرفته‎‌ است، باعث می‎‌شود‎‌ قاعدگی به‌عنوان یک امر خصوصی پنهان نگه داشته شود. وقتی زنی پریود است، سیستم مدیریتی پیچیده‎‌ای را برای پنهان نگه‌داشتن قاعدگی خود در پیش می‎‌گیرد. تابوی قاعدگی مقولۀ مهمی است که مشارکت‎‌کنندگان از جنبه‎‌های گوناگونی به آن پرداختند. چه اموری تابو است؟ منبع تابو از کجا می‎‌آید؟ چگونه می‎‌توان به تعدیل تابو دست زد؟ کیسه‎‌های مشکی چگونه به نهان‎‌سازی وضعیت قاعدگی کمک می‎‌کند؟ همۀ این سؤال‎‌ها و جواب‎‌هایی که به آنها داده شد، به این امر می‎‌پردازد که قاعدگی از داخل کیسه‎‌های مشکی خارج شود ((Gaybor, 2020.

ش.م2:

«واسه پسرا همش جشنه، واسه دخترا همش تابوعه».

پریود و نشانگان آن مثل نوار بهداشتی، خون پریودی، کیسۀ مشکی، بیان‌کردن پریود میان جمع، گفت‌وگو دربارۀ پریود و مسائل مربوط به زنان امور تابویی است که همراه با شرم و خجالت از آن در مصاحبه‎‌ها یاد می‎‌شود. ش.م3:

«مامانم هی بهم می‌گفت که نوار بهداشتی‎‌هام رو مخفی کنم. تو کیسۀ مشکی بذارم. همیشه دردسر داشتم، اینا رو من کجا بذارم که پیدا نباشه».

 ش.م30:

 «مامانم می‌گفت اینو تو دستمال کاغذی بپیچید، داداشت نبینه. حالا داداشم 5 یا 6 سالش بود».

 ش.م29:

«این حس از کودکی به آدم آموزش داده می‌شه و چون پریود یک امر زنانه است، در ادامه شرم از بدن آموزش داده می‌شه که پریود هم پنهان بمونه».

نهادینه‌شدن تابو در ناخودآگاه افراد، جامعه و خانواده، اجتماع، تاریخ و فرهنگ، شرم از بدن زنانه، آموزش‌ندیدن اصولی، آموزه‎‌های مذهبی، خرافات، اطلاع‎‌رسانی‌ و گفت‌وگونکردن و سکوت در این زمینه مواردی است که در مصاحبه‎‌ها به‌عنوان منبع تابو به آنها اشاره شده ‎‌است. ش.م10:

«تا ۱۴سالگی تو یه شهری بزرگ شدم که اونجا مسائل مربوط به زنان کلاً تابو بوده و هست؛ چون ماها هیچ‌وقت تو صداوسیما، تو مدارس و حتی دانشگاه تو جاهای مختلف جامعه در موردش چیزی نمی‎‌شنویم».

ش.م18:

«وقتی پریود می‎‌شدیم، برای اینکه پدر و برادرم نفهمن پا می‎‌شدیم سحری می‎‌خوردیم و ادای روزه‎‌داری در می‎‌آوردیم یا اینکه اگه دردی چیزی داشتیم، به روی خودمون نمی‎‌اوردیم».

ش.م30:

«من نسل قبلی رو خیلی بسته می‌بینم، حتی مادر خودم آدم بسیار تابوشکن توی بسیار زمینه‎‌ها بوده و حرکت‎‌های زنانه داشته، ولی تو بعضی چیزا سنتی و بسته است و یه سری اطلاعات اشتباه در مورد زنان توی نسلشون جا افتاده؛ چون آموزشی ندیدن و نسل قبلترشون مادرانی داشتند که در نوجوانی ازدواج کردند و سریع بچه دار شدند. چی رو می‌خواستند به فرزنداشون که نسل مادران ما می‌شه آموزش بدن؟».

آموزش اصولی به هر دو جنس و والدین، تبلیغات و اشاره در رسانه‎‌های جمعی و فیلم، اشتراک‎‌گذاری تجربۀ زیستۀ زنان با هم، تحقیق و پژوهش در این خصوص، گفت‌وگو دربارۀ پریود، فرهنگ‎‌سازی و آگاهی‎‌سازی، ایجاد فضای بدون تابو، تغییرات ساختاری و فرهنگی، تربیت آزاد، هنجارشکنی افراد، آگاهی به بدن همه‌وهمه مواردی هستند که به‌عنوان راهبردهای تعدیل تابو و کمرنگ‌شدن آن در مصاحبه‎‌ها صحبت شده ‎‌است. ش.م4:

 «آینده مستلزم همین‎‌کاری که شما دارید می‎‌کنید هست، در موردش گفت‌وگو بشه، دخترا از تجربیات زیسته‎‌شون بگند. این تابو برداشته بشه و قطعاً وقتی این اتفاق‎‌ها بیفته به‌مرور تجربۀ پریود، تجربۀ بدون تنش و چالش برای دخترا می‌شه».

 ش.م15:

«یه مشکلی تو پریودم داشتم و چون پدرم پرستاره، می‌خواستم باهاش در میون بذارم. انکار، بی‎‌توجهی، سرش رو بندازه پایین و جوابم رو مختصر بده و نخواد بهش اشاره کنه، واکنش نشون داد؛ ولی من هرچی جلوتر رفت، بیشتر در موردش حرف زدم، واکنش پدرم عادی‎‌تر شد، حتی سرکارم موقع تعویض نواربهداشتی، نواربهداشتی رو قشنگ دستم می‌گرفتم و می‌رفتم دستشویی. این‌طور نبود تو جیب و زیر مقنعه قایمش کنم».

 ش.م27:

«خانواده‎‌ها و آموزش‌وپرورش شروع کنند، به آگاهی‎‌رسانی‎‌های درست در مورد بدن زن، قاعدگی و هرچیزی که در این مورده. این رفته‌رفته مثل یک ویروس به معنای مثبت پخش می‌شه. قانونی وضع می‌شه. درک به وجود میاد و باعث می‌شه مواجهۀ آدم‌ها با پریود درست باشه. در مواجهه با بقیه چیزها هم درست بشه».

اعلان وضعیت پریود یکی دیگر از امور تابو است که گویی این کلمه حتی نباید به زبان آورده شود. ش.م4:

«وقتی سرما خوردی خوب می‌گی سرماخوردم، ولی وقتی پریودی نمی‎‌دونی چی بگی به‌خصوص وقتی همکارت آقاست».

از مشارکت‎‌کنندگان پرسیده شد، وقتی پریود هستند چگونه در جمع بیان می‎‌کنند. جواب‎‌ها از گفتن قاطعانه پریود هستم تا بیان‌نکردن آن در جمع عمومی را شامل می‎‌شد. بعضی از افراد از لفظ پریود استفاده می‎‌کنند تا به عادی‌سازی آن کمک کنند و تابوشکنی کنند. ش.م8:

«اوایل می‎‌گفتم مریض شدم، اما نمی‎‌دونم کی بود بهم گفت چرا می‌گی مریض شدم. مریضی نیست، یه بخشی از زندگیته که اسمش پریوده. جمع خصوصی و عمومی هم نداره، جلوی مامان بابام و جمع خانوادگی هنوز خجالت می‎‌کشم، ولی می‌گم».

بعضی از مشارکت‎‌کنندگان در پاسخ‎‌هایی که دادند، تعریف می‎‌کنند که از فعل «شدم» برای اشاره به پریودی استفاده می‎‌کنند. درواقع با حذف کلمۀ «پریود» به وضعیت خود اشاره دارند. در نسل‎‌های گذشته‎‌تر نجسی، پاک نیستم با پررنگ‌بودن مذهب خیلی بیان شده ‎‌است. ش.م27:

«همسایه‎‌های ما چادر سر می‌کردن می‌ذاشتند کنار چونه‎‌شون. بعد با مینیک صورت می‌گفتند من اینم. زبونشون رو گاز می‌گرفتن که بگند پریودن یا می‎‌گفنتند من نجسی‎‌ام!».

پریودشدن و نواربهداشتی با کیسۀ مشکی ارتباط مستقیمی دارد و به قول مشارکت‌کننده شمارۀ 5 معلوم نیست چه کسی اولین‌بار این موضوع را باب کرده است. پنهان‌کردن پریود و نواربهداشتی در کیسۀ مشکی مثال آشکار تابوبودن قاعدگی زنان است. ش.م12:

«پلاستیک مشکی یعنی رسمیت‌ندادن و پنهان‌کردن وضعیت طبیعی زنان».

 ش.م15:

«کیسۀ مشکی نشانه‎‌ای برای پنهان‌کردن است. چیزی که باعث شرمتون می‌شه رو قایم کنید. خودم این‌ کار رو نمی‎‌کنم و به دیگران هم توصیه می‌کنم، این کار رو نکنند».

تلاش برای حذف کیسۀ مشکی کنش بزرگی برای شکستن تابوی قاعدگی است. ش.م6:

«من تا دوسه سال پیش وقتی می‌رفتم داروخانه یا سوپرمارکت که نواربهداشتی بگیرم، خودم هم می‌خواستم که داخل نایلون مشکی بذارن، ولی جدیداً دیگه این کار رو نمی‌کنم».

ش.م10:

«آخ‌آخ از این پلاستیک مشکی! یه زمانی فکر می‌کردیم داریم مواد مخدر جابه‌جا می‎‌کنیم. انگار از کوچه رد می‌شدی همه می‌فهمیدند پریودی و تو کار اشتباهی کردی.‌‌‌ من خودم به شخصه دچار استرس و اضطراب می‎‌شدم. تا اینکه یه روز رفتم نواربهداشتی خریدم و من خودم گذاشتم تو پلاستیک بی‎‌رنگ و از وسط شهر با همون رد شدم».

ش.م11:

«یواشکی به مسئول داروخانه می‎‌گفتیم و اگر مرد بود نمی‎‌گفتیم. در سکوت خیلی بدی از اون زیر تو پلاستیک می‌دادن و من همیشه می‌گفتم تو پلاستیک مشکی. من حتی مامانمم خجالت می‎‌کشید و این خجالت برای منم بود؛ ولی بعدش گفتم خجالت نداره، همه دارن. با صدای بلند می‎‌گفتم و نمی‎‌ایستادم همه برن و بعد بگم. تو پلاستیک مشکی هم می‌ذاشتن، می‌گفتم من پلاستیک نمی‌خوام».

سوگیری‎‌های اجتماعی در رابطه با قاعدگی از شرم، حیا، تابو، پنهان‌کاری و سکوت بین جغرافیا و زمان‎‌های مختلف متغیر است؛ اما آنچه مشهود است این است که تغییرات روبه‌رشد و در مرحلۀ به چالش کشیدن این موارد است. تجربۀ زنان نیاز به عادی‌سازی دارد. همان‌طور که سال‌هاست تجربۀ مردان عادی شده است.

قاعدگی به‌مثابه شرم اجتماعی

شرم، دستپاچگی و کم‌رویی در بیشتر جوامع سنتی ارزش شمرده می‎‌شوند. هنگامی رخ می‎‌دهد که زن با بدن خود احساس راحتی و آسایش نمی‎‌کند و به آن به چشم دیگری می‎‌نگرد و از آن بیگانه می‎‌شود.‎‌ خود را از چشم دیگرانی می‎‌بیند که او را کنترل، تصحیح و ارزیابی می‎‌کنند و جامعه نیز برای شرمندگی از بدن ارزش قائل می‎‌شود (موسوی، 1397). ساختارهای اجتماعی و افرادی که در اطراف اوست، با القای پنهان‌کاری به او حس شرم را منتقل می‎‌کنند. گویی چیزی در این تجربۀ طبیعی بدن زنانه اشتباه است که باید پنهان بماند و شرمی از نمایان‌کردن آن به وجود بیاید.

 

تصویر3 -استوری درج‌شده در صفحۀ بلاگر پوپک مرادی

Fig 3- Story posted on blogger poopakmoradi's page

 

فهم و نقد جهان سنت به زن ایرانی این امکان را خواهد داد که خود را در آیینۀ تاریخ به‌درستی واکاوی کند و مسیری آگاهانه در پیش گیرد (ترابی‎‌فارسانی، 1398: 11). بدن نوجوان دختر ناگهان و به یکباره در حصاری از بایدها و نبایدهای فراوان اسیر می‎‌شود. هرجا اموری برای دختران باشد «بایدونباید» به میان می‎‌‎‌آید. این بایدها و نبایدهای متنوع را از کودکی می‎‌شنود و انجام می‎‌دهد. در مسیری که برای بزرگ‌شدن طی می‎‌کند با خواندن، مطالعه‌کردن، فهمیدن، پرسشگری و کنشگری این بایدها و نبایدهای دستوری را اصلاح می‎‌کند و به‌صورت تجربه، آنچه را انتخاب می‎‌کند که برای مدیریت حالش مناسب است. ش.م29:

«شرم هم مثل خیلی چیزهای دیگه یک امر اجتماعی است و یک امری است که با آموزش به ما منتقل می‌شه».

شرم از بیان‌کردن پریود به هم‎‌جنس و غیرهم‎‌جنس، نمایش خون پریودی بر لباس، شرم از زنانگی و طبیعت زیستی بدن زنانه، شرم از خرید نواربهداشتی و خرید آن از فروشندۀ مرد، شرم از بوی پریودی و شرم از هر آن‎‌چیزی که به زن مربوط می‎‌شود، امور شرمگینی بودند که در مصاحبه‎‌ها به آنها اشاره شده است. ش.م1:

«من خودم شاید حس می‎‌کنم شرم و حیا رو دارم. هیچ‌وقت جلوی بابام و برادرم بروز نمی‌دم. یه جورایی انگاری خجالت می‎‌کشم و اونا هم تا حالا چیزی به روی من نیاوردن».

ش.م15:

«همیشه یه چیزی در مورد زنان هست که کسی نباید بفهمه و این براشون ایجاد شرم میکنه. هر اتفاقی برای بدن زن می‎‌افته، یه چیز شرمگینه. درحالی‌که برای مردان در هیچ حوزه‎‌ای این‌طور نیست و کلاً از بدنشون خجالت نمی‎‌کشند؛ ولی زن‎‌ها تو همۀ مواقع تو شرایطی قرار می‎‌گیرند که از بدنشون خجالت می‎‌کشند».

القای حس شرم، ایجاد حس خجالت در فرد، نهادینه‌شدن شرم در ناخودآگاه، فرهنگ بسته و سنتی جامعه، پنهان نگه‌داشتن امور زنانه، قضاوت دیگران، تاریخ‌بودن آن، ساختار مردسالارانه و شرم مردان از آن، شرم‎‌آوربودن خون پریود، باورهای غلط و انتقال آن، ناآگاهی از عملکرد بدن، آموزش‌ندادن علمی، گفت‌وگونکردن، آموزش و انتقال شرم به‌عنوان دلایل و منابع شرم پاسخ داده شده است. ش.م1:

«باتوجه‌به تعاریف بقیه یا خاطراتی که تو اینستا می‎‌خونم، در مورد اکثریت جامعه این بوده که دخترا باید بابت اتفاق طبیعی بدنشون شرمگین باشند و خجالت بکشند».

 ش.م2:

«از بس تو ذهن ما فروکردن که کسی نباید بفهمه، مردا نباید بفهمن. هی فکر می‎‌کنیم یه مسئلۀ بدیه، یه مسئلۀ نجسیه. مخصوصاً چون با خون در ارتباطه و خون رو نجس می‎‌دونیم».

 ش.م14:

«تاریخی پشت این شرم‎‌انگاری هست که به  هر حال در ناخودآگاه روانی زنان هک شده و هم محیط و سیستم حاکم که ترکیبی از پدرسالاری و مذهب هست، اون رو تقویت می‎‌کنه».

عادی و طبیعی جلوه‌دادن بدن زنانه مثل بدن مردانه، بالارفتن آگاهی به‌خصوص آگاهی والدین، مبارزه با شرم و هنجارشکنی افراد، فرهنگ‎‌سازی و عادی جلوه‌دادن مسئلۀ پریود، آموزش علمی در مدارس برای هر دو جنس و از سن کم، آگاهی از بدن، فضای مجازی و گفت‌وگو در آن، پرسشگری و تفکر انتقادی، آموزش و تبلیغات در خانواده و تلویزیون و رسانۀ جمعی، درک و پذیرش پریود در محیط عمومی، اعطای حق به خانم‎‌ها و فرهنگ مرخصی پریود راهبردهایی هستند که می‎‌توانند به کم‌رنگ‎‌ترشدن شرم کمک کنند. ش.م:

«تابوها نشئت‌گرفته از اینکه به زن نسبت به بدنش حس شرم می‎‌دیم. اگه بدن زن هم مثل بدن مرد، عادی و طبیعی جلوه داده بشه، به دنبالش شرم از پریود و هزارتا چیز دیگه خودبه‌خود حذف می‌شه».

ش.م19:

«شاید مهم‌ترین دلیل این باشه که آگاهی از عملکرد بدنش نداره. اگر کسی خیلی علمی قضیه رو توضیح داده باشه، فکر نمی‌کنم کسی با شرم روبه‌رو بشه».

ش.م2:

«ما چون پدر مادرهای آگاه‎‌تری هستیم و زخم‌خورده از مسئله، شاید روش درست‎‌تری انجام بدیم. دایی من برای پریود دخترش شیرینی گرفته بود، خیلی خوشحال شدم. نتیجه گرفتم یکم دیدمون داره بهتر می‌شه و باید تابو بودنش بشکنه».

شرم ولی در نسل جدید معنای خود را از دست داده است و دچار دگردیسی شده است. ش.م8:

«احساس شرم نمی‎‌کنم. بدنمه دیگه چیکارش کنم؟».

ش.م27:

 «شرم؟ نمی‎‌فهمم چون ندارم».

تفاوت نسلی در پاسخ‎‌هایی که دریافت می‌شد، بسیار مشهود بود. نسل جدید درکی از شرم ندارد، چون آن را تجربه نکرده است. ولی مشارکت‌کنندۀ شماره 3 به گفتۀ خودش هنوز در میانۀ زندگی با 44 سال سن، شرم در ناخودآگاهش وجود دارد، در مقابل نسل جدید که مطالبه‎‌گر است و تفکر انتقادی دارد و شرمی بابت بدن خود ندارد. ش.م29:

«نسل جدید خیلی راحت هستند و به خاطر مطالبه‎‌گری ذاتی که دارند، دیگران هم راحت‎‌تر باهاشون مواجهه می‌شند و مثل ما که همش معذب هستیم نیستند».

ش.م20:

 «من تو مدرسه کار می‎‌کنم و نسل جدید رو می‎‌بینم. دخترای الان خیلی راحت‎‌تر از ما راجع به پریود حرف می‎‌زنند. برای همین فکر می‎‌کنم این نسل وقتی بزرگ‌تر بشه شرم‎‌انگاری پریود واسش خیلی کمتر خواهد بود».

از طرفی دیگر شرایط امروزی و آگاهی والدین باعث می‎‌شود شرمی به فرزند منتقل نشود. ش.م6:

«من روزی که دخترم پریود بشه، واسش جشن بلوغ می‎‌گیرم. با باباش برای جشن بلوغ بیرون بره. یه جشن دو نفره. بدونه که مردا هم باید بدونند و این مسئلۀ بدی نیست و اتفاق خوبیه برای دختر»؛

اما بسته‌بودن فضا در نسل‎‌های گذشته اجازۀ بروز مسئله را به فرد نمی‎‌داده است.

ش.م10:

«در مورد نسل قبل که دورۀ مامانم است، بخوام بگم اینکه چیزهایی که تعریف می‎‌کنند، خیلی دلم براشون می‌سوزه و گاهی فکر می‌کنم تروما ازش دیدن؛ مثلاً تعریف می‌کردن حتی لباس زیر نداشتن چه برسه به اینکه بدونن نواربهداشتی چیه. موقع پریود کلی کارهای سنگین انجام می‌دادن و حتی اصلاً آموزشی نمی‌دیدن. حالا ما با یه سرچ همه چیو می‌فهمیم، ولی اونا نه. مامان‌بزرگم می‌گفت اون موقع پریود می‌شدیم، انگار نجس بودیم و نباید به هیچی دست می‌زدیم. حتی شوهراشون تا یه هفته بهشون دست نمی‎‌زدند».

 

مواجهۀ مردانه با قاعدگی زنان

ش.م2:

«پدرم اصن نمی‎‌فهمید ما کی پریود می‌شیم».

خجالت از مردان خانه و همکاران مرد، گفت‌وگونکردن با پدر و برادر دربارۀ پریود، بیان‌نکردن مستقیم وضعیت پریود به همکاران مرد، گاردداشتن مردان به مخفی‌کردن پریود نزدیکانشان موردهایی هستند که شرم در ارتباط مستقیم با مردان شکل می‎‌گیرد. چرا باید از مردان چه در خانه و چه در خارج از خانه این موضوع پنهان باقی بماند؟ به رو نیاوردن پدر و برادر، بی‌اطلاعی پدر از پریودشدن دخترش، درک‌نکردن قاعدگی و دورۀ PMS توسط مدیر و همسر، شرم مردان دربارۀ قاعدگی نزدیکانشان، شرم مردان از خرید نواربهداشتی، تمسخر مردان و انگ‌زدن به زنان پریود برای مردانی هستند که یاد گرفته‎‌اند پریود افرادی که با آنها در ارتباط هستند را پنهان و حتی انکار کنند. به رو نیاوردن اولین واکنشی است که مردان انجام می‎‌دهند. کسی به آنها آموزشی نمی‎‌دهد، صحبتی در این خصوص نمی‎‌شود تا فرد یاد بگیرد. ش.م4:

«من یادمه یه بار با داداش بزرگم تنها بودم. من توی اتاقم انقدر درد می‎‌کشیدم که صدای ناله من رفته بود هوا. مطمئن بودم برادرم داره می‎‌شنوه، ولی به روی خودش نمیاره».

 ش.م16:

«من تک فرزندم. بابام آدم اپن مایندی نیست و کسی نیست که بخواد عنوان کنه و اظهار کنه که فهمیده».

شرمی که مردان نیز از پریود نزدیکانشان دارند و آن را سعی می‎‌کنند از سایر افراد پنهان کنند، در موازی با شرم زنان از پریود پررنگ است؛ گویی پریودشدن جرمی است که همه در تلاش هستند آن را مخفی کنند.

 ش.م4:

«بابای من می‎‌رفت یک پلاستیک پر نوار بهداشتی می‎‌خرید. مامانم می‌گفت حالا چرا انقدر زیاد می‎‌خری. بابام می‌گفت من خجالت می‎‌کشم یه بسته یا دوبسته نواربهداشتی بخرم. انگار که مثلاً سوپری محل می‎‌فهمید که الان زن و دخترش پریودن. انگار به‌صورت عمده بخره، تاریخ پریود رو سوپری نمی‎‌تونه حدس بزنه».

یکی از راه‎‌حل‎‌های مشارکت‎‌کنندگان آموزش مردان از سنین کودکی به آنها بوده ‎‌است. ش.م6:

«از توی خانواده به پسرمون یاد بدیم که این مسئلۀ بدی نیست .اون پسر می‌ره تو نظام سیاسی، میره تو اداره و جایگاه‎‌های دیگه نقش پیدا می‌کنه و اگه از تو دل خانواده‎‌اش یاد بگیره، جاهای دیگه هم اجراش می‌کنه».

ش.م25:

 «خودم برای پسرم به‌صورت سربسته قبلاً در این مورد توضیح دادم، ولی باباش براش مفصل توضیح داده. هر ماه هم حالت‎‌هام رو توضیح می‌دم که درد دارم و حال ندارم».

 ش.م2:

«سربسته به پسرم توضیح دادم. هرچند سنش هنوز کم هست. البته دختران در این سن پریود می‎‌شند؛ ولی هرماه بهش می‌گم من حالم خوب نیست و باید کمک کنه».

همچنین درک‌شدن در بازۀ پریود و قبل آن یک خواست مشترک است. ش.م5:

«یه مقدار انتظار از آقایون تو این مسئله هست که لطفاً این تایم رو درک کنید و حداقل کاری که می‎‌تونید بکنید اینکه بگذرید و شخصی نبینید و باعث بحث و دعوا و دلخوری و طرد نخواد بشه».

ایدۀ مرد جدید طی دهۀ 1980 در رسانه‎‌های عمومی باب شد. این اصطلاح مردانی را توصیف می‎‌کند که فمینیسم بر نوع زندگی‎شان تأثیرگذار بوده است. کمک به تقسیم دوبارۀ نقش‎‌های خانگی و وظایف در قبال کودکان، مخالفت با الگوهای سنتی رفتار مخصوص مرد یا مذکر و گونه‎‌ای مقاومت در برابر کلیشه‎‌های جنسیتی و جنسی همگی مرد جدید را تداعی می‎‌‎‌کند (هام و گمبل^[44]، 1382: 302-301). با حفظ قدرت مردانه و جذابیت جنسی، جنبۀ عاطفی و مهرپروری و حساسیت‎‌پذیری را گسترش می‎‌دهند. باتوجه‌به تعریف هام و گمبل از مردان جدید پاسخ‎‌هایی که نسل جدید شرکت‎‌کنندگان در این باره داده‎‌اند، شاهد شکل‎‌گیری گروه جدیدی از مردان در نقش‎‌های مختلفی هستیم که درک و پذیرش زیادی از مسئله دارند، مطالعه می‎‌کنند، حمایتگرند و احساس شرم و تابویی را منتقل نمی‎‌کنند. همدلی و درک آنها از مسئله، مهم‌ترین انتظاری است که در این بازه از آنها می‎‌شود. ش.م18:

«من خودم اپ ندارم، ولی پارتنرم داره و نصب کرده. چک می‌کنه ببینه من تو چه وضعی هستم. کی نزدیک پریودم هست. مراعات حالم می‌کنه. مراقبت می‌کنه».

ش.م21:

«پدرم خیلی راحت هستیم باهاش. کلمۀ پریود تو خونمون خیلی عادی شده. من پریود می‌شم به بابام مستقیم می‌گم. نگران هم می‌شه و چیزهای مقوی مثل موز می‎‌خره و کیسۀ آبجوش میاره. یا سرکار زنگ می‌زنه دمنوش خوردی حالت بهتره؟».

 ش.م26:

«داداشمم تا چند سال پیش من خودم روم نمی‌شد برم نواربهداشتی بخرم. داداشم بهم می‌گفت مگه جهان سومی هستی اینجوری رفتار می‌کنی. اینا یه سیکلی از بدنتون هست که برای بدنتون خوبه حتی و بد نیست».

وقتی از مشارکت‎‌کنندگان پرسیده شد که دنیایی را متصور بشوند که مردان در آن به‌جای زنان پریود شوند، بیشتر افراد با خندۀ طولانی به این سؤال واژگون پاسخ دادند؛ عده‎‌ای متعجب شدند و عده‎‌ای چنین دنیایی را محال می‎‌دانستند. ش.م19:

«این مسئله خیلی قبل‎‌تر از اینها یه مسئلۀ قابل بحث می‌شد. اینجور نبود که پنهانش کنند. چون اونچه مرتبط با شرم هست مربوط به بدن زنانه است، نه بدن مردانه».

 جشن برای پریود مردان مثل جشن ختنه، افتخارکردن به پریود، حمایت ساختار مردسالارانه و تدوین قوانین حمایتی از مردان، آفرهای ویژه در نظام آموزشی و شغلی، نواربهداشتی رایگان، تابونبودن و عادی‌بودن پریود مثل تمام امور مردانه، گفت‌وگوی زیاد در رسانه‎‌ها، نبود شرم حول پریود و نشانگان آن، پنهان‎‌کاری‌نکردن برای پریود، تبلیغات گسترده، صبر بیشتر زنان برای درک مردان، بهای بیشتر جامعه به مردان، حس مراقبتی زیاد زنان، کنترل‌نکردن خشم توسط مردان، درگیری‎‌های فیزیکی و جنگ‎‌های بیشتر، ناتوانی مواجهه با درد پریود، گزاره‎‌هایی است که اگر مردان پریود می‎‌شدند، پریود معنای دیگر پیدا می‎‌کرد. این پاسخ‎‌ها نشان می‎‌دهد چگونه هم‎‌نشینی پدیده‎‌ای با زنان می‎‌تواند دنیای متفاوتی را بسازد. استاینم[45] (2019) نیز روندهایی را روشن می‎‌کند که نشان می‎‌دهد هر چیزی که با گروه‎‌های دارای وضعیت بالاتر مرتبط است، به طور خودکار ارزشمندتر و قابل احترام‎‌تر از هر چیزی است که با گروه‎‌های دارای وضعیت پایین‎‌تر مرتبط است. همان‌طور که شرکت‎‌گنندگان دنیای وارونه‎‌ای را با پریودی مردان توصیف کردند که پریود در آن دنیا تابو نیست و نشان افتخار است.

 

مقولۀ مرکزی: قاعدگی به‌مثابه برساخت اجتماعی

تجربۀ قاعدگی، نحوۀ درک و پذیرش آن نه‌تنها به عوامل زیستی، بلکه به عوامل اجتماعی، فرهنگی و تاریخی بستگی دارد. نگرش‎‌هایی که در فرهنگ‎‌های مختلف حول قاعدگی شکل می‎‌گیرد، توسط هنجارها و ساختارهای قدرت اجتماعی آن فرهنگ می‎‌تواند در دوره‎‌های مختلف زمانی تغییر کند. مقاومت زنان در برابر گفتمان‎‌های محدودکننده به شکل آگاهی‎‌بخشی، صحبت‌کردن آشکار دربارۀ قاعدگی، پیوستن به جنبش‎‌های اجتماعی[46] که تابوها را به چالش می‎‌کشند و مبارزه برای حقوق بهداشتی را شامل می‎‌شود. درک این برساخت اجتماعی می‎‌تواند به ما کمک کند تا به طور جامع‎‌تری به مسائل مرتبط با زنان بپردازیم و راه‎‌حل‎‌هایی برای رفع نابرابری‎‌های مرتبط با قاعدگی بیابیم. با افزایش آگاهی و آموزش‎‌های مناسب، می‎‌توان به بهبود درک و تجربۀ زنان از قاعدگی کمک کرد و آن را به تجربه‌ای مثبت‎‌تر و سازنده‎‌تر تبدیل کرد. باتوجه‌به میدان پژوهش حاضر، قاعدگی‎‌ای که مشارکت‎‌کنندگان از آن صحبت کردند، همراه با تابوها و باورهای نادرستی که حول آن وجود دارد، تأثیرات منفی زیادی بر زنان داشته ‎‌است. باورهای دینی و عرفی، نقش خانواده و نظام آموزشی، رسانه‎‌های جمعی همه در تقویت این تابوها سهیم بوده‎‌اند. سکوت و پنهان‎‌کاری حول قاعدگی با گفت‌وگو دربارۀ آن در فضای جدید «اینستاگرام» شکسته شده است. زنان در این فضای جدید یاد می‎‌گیرند تا بدن خود را مشاهده کنند. دربارۀ تجربه‎‌هایی که با بدنشان عجین است، سؤال بپرسند و مواجهۀ سازنده را با آن یاد بگیرند. پریودشدن در دهۀ حاضر با آن چیزی که به‌عنوان مثال در دهۀ 50 و 60 تعریف می‎‌شد، بسیار متفاوت است و با تغییر گفتمانی فضا، قاعدگی به‌عنوان واقعیتی اجتماعی هر بار به دست زنی مجدد از نو ساخته می‎‌شود. قاعدگی به‌مثابه برساخت اجتماعی به ما این امکان را می‎‌دهد که چگونگی ساخت اجتماعی بدن زنان را در رابطه با قدرت، مقاومت و هنجارهای جنسیتی بازشناسیم و اینستاگرام (فضای مجازی) می‎‌تواند فضای جدیدی برای باز(ساختن) تجربۀ قاعدگی فراهم آورد. در این فضا افراد می‎‌توانند تجربۀ خود را از قاعدگی بازتعریف کنند و تابوهای جنسیتی را به چالش بکشند و زمینۀ مناسب را برای تغییر هنجارها و نگرش‎‌های منفی ایجاد کنند.

تصویر4- دیاگرام نظری پژوهش

 Fig 4- Research theoretical diagram

مطابق با تصویر 4 شرم و تابویی که حول زیست اجتماعی زنان وجود دارد، بر تمام تجربه‎‌های مثبت و منفی آنان مخصوصاٌ تجربۀ اولین قاعدگی‎‌شان، تعریف خاصشان از قاعدگی، تجربۀ پریود در فضای اینستاگرام، تدوین قانون و ... اثرگذار است. ازطریق آگاهی و آموزش و ارائۀ اطلاعات دقیق و صحیح دربارۀ پریود، با بحث و گفت‌وگو در این خصوص و ایجاد فضایی پذیرا و حمایتی برای زنان و انتشار اطلاعات قاعدگی در رسانه‎‌های جمعی این شرم و تابویی که حول قاعدگی وجود دارد، شکسته می‎‌شود و کمک می‎‌کند که این موضوع به‌عنوان موضوعی طبیعی و معمولی مطرح شود و به تدوین سیاست‌گذاری‎‌ها در این امر کمک کند و قانون راهکارهایی را برای حمایت از زنان در این بازه به اجرا درآورد.

 

بحث و نتیجه‎‌

حرف زنان دارای معنایی است که ارزش کشف‌کردن دارد (دوالت^[47]، 1385: 64). من به تحلیل اجتماعی تجربه‎‌های مشارکت‎‌کنندگانم پرداختم که زندگی روزانۀ آنها را شکل می‎‌دهد و تنظیم می‎‌کند. تجربه‎‌هایی که هرکدام درعین تکینگی، مشترک با دیگری است و همۀ این تجربه‎‌ها زیر ساختار مردسالاری‎‌ درعین تفاوت با هم شباهت دارند. این پژوهش با استفاده از روش مردم‎‌نگاری فمینیستی و تحلیل دادۀ نظریۀ مبنایی چارمز به خوانش انتقادی تجربه‎‌های زنان در ارتباط با قاعدگی پرداخته ‎‌است. هدف، شنیدن صدای زنانی است که گویی مسائل زندگی آنها ازجمله خانه‎‌داری، پخت‌وپز، قاعدگی و شیردهی اهمیتی ندارد، ولی شنیدن قصۀ هریک مبنای تحلیل ما قرار می‎‌گیرد. روش‎‌های کیفی تأکید بر خاص‌بودن نتایج دارد تا تعمیم نتایج؛ به همین منظور ممکن است در لایه‎‌های دیگر و در میدان‎‌های دیگر نتایج دیگری حاصل شود. تجربۀ مواجهۀ قاعدگی میان زنان معلول، اتیسم، زندانی، کارتن‎‌خواب و... هرکدام می‎‌تواند نظام معنایی دیگری را برساخت کند. مقولۀ مرکزی «قاعدگی به‌مثابه برساخت اجتماعی» و 8 مقولۀ اصلی قاعدگی به‌مثابه «زن‌شدن»، کشف قاعدگی، زیست اجتماعی زنانه با قاعدگی، دیجیتالیزه‌شدن فهم قاعدگی، حذف-حمایت قانونی، قاعدگی به‌مثابه تابوی اجتماعی، قاعدگی به‌مثابه شرم اجتماعی و مواجهۀ مردانه با قاعدگی زنان در این پژوهش و به کمک بخشی از زنان ساخته شد که در اینستاگرام فعالیت دارند.

بلوغ، قاعدگی و آمادگی ناکافی برای این مرحله، مدیریت قاعدگی و بهداشت قاعدگی و سندورم پیش از قاعدگی مسائل مهمی است که باید به دختران و پسران آموزش داده شود؛ زیرا می‎‌تواند باعث تداخل در فعالیت‎‌های خانوادگی، شغلی و اجتماعی فرد شود. یافته‎‌های زارع و همکاران (1399) نشان می‎‌دهد که ایدئولوژی غالب جوامع در برابر قاعدگی سکوت، پنهان‌کاری و انکار آن است که بیشتر رسانه‎‌ها به اشکال مختلف این ایدئولوژی را بازتولید می‎‌کنند و منجر به تقویت آن می‎‌شوند؛ اما تاملینسون (2021) و هایموند (2020) نشان دادند که کاربران اجتماعی در فضای مجازی با دنبال‌کردن و ایجاد هشتگ‎‌ها و میم‎‌ها می‎‌توانند به تغییر نگرش در باب قاعدگی بپردازند. فعالیت در فضای مجازی حتی استفادۀ کوچک از یک هشتگ یا پسندیدن یک پست و دیدن یک ویدئو نشان‎‌دهندۀ علاقۀ فرد به موضوع و اشتراک‌داشتن آنان در یک جمع بزرگ‌تر است. مانند هشتگ از پریود بگو در اینستاگرام ایرانی توسط برند مای لیدی تا کاربران با استفاده از این هشتگ مواجهۀ خود با پریود را بیان کنند. تبلیغات محصولات بهداشتی مانند انواع نوار بهداشتی، کاپ قاعدگی در این فضا می‎‌تواند به عادی‎‌سازی ‎‌این قضیه کمک کند و بر عزت‌نفس و احساس شرم زنان تأثیرگذار باشد (Liu et al., 2021)، همان‌طور که بسیاری از مشارکت‎‌کنندگان با استفاده از کاپ قاعدگی حس رهایی خاصی را در پریود تجربه کردند یا نواربهداشتی‎‌های جدید که حس اضطراب برای نشت خون را کاهش داده ‎‌است. مشارکت‎‌کنندگان علاوه‌بر فضای سیال اینستاگرام، به تبلیغ نواربهداشتی در پلتفرم‎‌های دیگر و صداوسیما اشاره داشتند که آن را یک حرکت مثبت برای شکستن تابو می‎‌دانستند. قاعدگی همچنان تابو است (باقری‎‌نیا و همکاران، 1398)، ولی فضای مجازی می‎‌تواند بر طبق یافته‎‌های گیبور (2020) فضای آموزشی جدیدی باشد که مشارکت‎‌کنندگان در آن به شکستن سکوتی دست بزنند که حول بدن زنان و قاعدگی و ... وجود دارد و فضای جدیدی را برای بازسازی تجربه‎‌های خود فراهم کنند. برطبق یافته‎‌های اگنیو و ساندرتتو (2015) این سواد انتقادی منبع مهمی برای آموزش معلمان و دانش‎‌آموزان می‎‌تواند باشد تا با تفکر انتقادی و پرسشگری به شکستن تابوها بپردازند.

بدن‎‌های آلوده که برای حفظ نظم کاذب باید پنهان بمانند، وقتی به صدا در می‎‌آیند، فضایی سیال همچون اینستاگرام برای انقلاب بدن خود پیدا می‎‌کنند و هریک داستان خود را بیان می‎‌کنند. بدنی که تا به امروز به خاطر خون قاعدگی انگ می‎‌خورد، با تجمیع بدن‎‌ها تاریخ اجتماعی متفاوتی را برای آیندگان رقم می‎‌زند. بدنی که دیگر شرم را تجربه نمی‎‌کند؛ چون به او آموزش داده شده ‎‌است که این شرم را بشناسد. با استفاده از مفاهیم زیست-قدرت فوکو و آلوده‌انگاری کریستوا نشان داده شده ‌است که تأثیر نظام‌های اجتماعی و فرهنگی بر بدن زنان در نحوۀ مواجهۀ آنان با تجربۀ قاعدگی در بسترهای اجتماعی و دیجیتالی مانند اینستاگرام چگونه بازتاب می‌یابد. این پژوهش نحوۀ تفسیر زنان را از این تجربیات بررسی می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه هویت، فرهنگ و قدرت در تجربۀ بدن زنانه به هم پیوند می‌خورد. قاعدگی به‌عنوان یکی از ویژگی‌های بیولوژیکی زنانه به طور تاریخی در کنترل نهادهای پزشکی، دینی و فرهنگی بوده است. فوکو معتقد است که این نوع کنترل ازطریق نهادهای مختلف، زنان را به ابژه‌ای برای مدیریت و کنترل تبدیل کرده‌ است. ننگ و تابوهای مرتبط با قاعدگی، درواقع نوعی کنترل اجتماعی بر بدن زنانه است که از زیست-قدرت ریشه می‌گیرد. این نگاه فوکویی به ما کمک می‌کند تا ببینیم که چگونه جامعه با استفاده از گفتمان‌های مختلف بدن‌های زنان را کنترل می‌کند و قاعدگی را در چارچوب‌های خاصی محدود می‌کند. از سویی دیگر، در نظر کریستوا جامعه با تأکید بر «پاکی» و «ناپاکی»، قاعدگی را به‌عنوان چیز ناپاکی می‌بیند و زنان به دلیل این تجربۀ بدنی، ابژه‌هایی برای انزجار و طردشدن از فضای اجتماعی می‌شوند. این امر می‌تواند به ننگ اجتماعی مرتبط با قاعدگی اشاره داشته باشد و نشان دهد که چگونه زنان ازطریق این ننگ به حاشیه رانده می‌شوند. همچنین، تحلیل پیچیدگی‌های قدرت در زندگی روزمرۀ زنان و به چالش کشیدن گفتمان‌های سنتی به ظهور گفتمان‌های جدیدی منجر می‌شود که در آن تابوها شکسته می‌شوند. به اشتراک‌گذاری تجارب فردی و جمعی زنان در بستر اجتماعی و دیجیتالی می‌تواند به افزایش آگاهی اجتماعی و تغییرات فرهنگی در جهت پذیرش موضوعات تابو مانند قاعدگی کمک کند، به‌ویژه زمانی که این تجربیات در شبکه‌های اجتماعی بیان شوند. این پژوهش با استفاده از روش‌شناسی مردم‌نگاری فمینیستی که بر صدای زنان و تجربۀ زیستۀ آنها تأکید دارد، امکان مستندسازی روایت‌های واقعی و متنوع از دیدگاه خود زنان را فراهم و به غنی‌سازی داده‌ها کمک می‌کند. همچنین، با استفاده از روش تحلیل دادۀ نظریۀ مبنایی چارمز، رویکردی نظام‌مند برای شناسایی الگوها و تم‌های تکرارشونده در داده‌ها به کار رفته و استخراج مفاهیم جدید و معنادار از این روایت‌ها میسر شده ‌است. داده‌های تجربی این پژوهش نشان‌دهندۀ تنوع و عمق تجربیات زنان در مواجهه با تابوها و ننگ‌های اجتماعی مرتبط با قاعدگی است که شاید قبلاً به این صورت در ادبیات علمی موجود نبوده است. در این مقاله، علاوه‌بر بررسی عمیق تجارب فردی، به دنبال الگوهای اجتماعی گسترده‌تری بوده‌ایم که در پس این تجربیات نهفته‌اند. این امر به نگاهی جامع‌تر و چندلایه به موضوع منجر می‌شود و صدای زنانی را که در گفت‌وگوهای عمومی نادیده گرفته می‌شوند، به صحنۀ اجتماعی وارد و جنبه‌های پنهان و پیچیده تجارب آنان را آشکار می‌کند.

مردم‎‌نگاری فمینیستی روایت های غنی از تجربیات زندگی روزمرۀ زنان را نشان می‎‌دهد و با تأکید بر تجربۀ زنان، شرایط را تغییر می‎دهد و ماهیت انتقادی و رهابخشی دارد. ازآنجاکه حیات اجتماعی انسان‎‌ها در متن روابط قدرت ساخته می‎شود و قدرت به تجربیات و روابط آنها شکل می‎‌دهد، مسائل انسان‎‌ها همواره به قدرت پیوند می‎‌خورد و تأثیر روابط قدرت در ساخت معرفت به‌وضوح مهم تلقی می‎‌شود. بدن به‌زعم فوکو پایگاهی است که بر آن قدرت اعمال می‎‌شود و نیز می‎‌تواند در برابر قدرت مقاومت کند. بدن زنان با تجربیاتی که حول آن شکل گرفته است، به جولانگاهی تبدیل می‎‌شود که هر امر بیولوژیک و طبیعی‎‌اش به ساختار اجتماعی و فرهنگی گره می‎‌خورد. قاعدگی تجربه‎‌ای است که بدن زنان را از کودکی جدا و به بزرگسالی پیوند می‎‌دهد. این جدایی و فقدان به‌عنوان «امری آلوده» باعث بیگانگی فرد از خودش و دیگری می‎‌شود. آن را پس می‎‌زند، درحالی‌که این پس‌زدن از بیرون به وی منتقل شده‎‌ است و در مقابله با قدرت نامیرایی بدن زن برای تولیدمثل شدت بخشیده می‎‌شود. زن یاد می‎‌گیرد که قاعدگی برای او تابو است و شرم باعث می‎‌شود تا آن را پنهان‌ کند. اگر آشکار شود انگ می‎‌خورد و حذف می‎‌شود، یاد می‎‌گیرد چگونه دردش را پنهان کند، یاد می‎‌گیرد چگونه بدنش را پنهان کند تا از این انگ‌خوردن دور بماند؛ اما فضای جدیدی به دست می‎‌آورد که قدرت در آن پنهان و پراکنده است و می‎‌تواند برخلاف زندگی واقعی در آن به کنش بپردازد. فضای جدید «مجازی» به او قدرت مطالبه‎‌گری و تفکر انتقادی می‎‌دهد. تمام تابوها و شرم‎‌هایی را که حول تجربیات بدنش به وجود آمده است، به پرسش می‎‌کشد، به مشاهده بدنش می‎‌پردازد و می‎‌پرسد چرا امر طبیعی بدن باید باعث شرم شود؟ قاعدگی تنها امر بیولوژیکی ساده نیست، فرایندی است که به ساختارهای اجتماعی و فرهنگی و سیاسی و اقتصادی گره خورده ‎‌است. بدن زنان در کنار هم و با به اشتراک گذاشتن تجربیاتشان در کنار هم به تغییر مسیری دست می‎‌زنند که دیگر مورد انگ دیگری نباشند و این قاعده برای آنها واژگون شود؛ بنابراین، باید از قاعدگی نوشت و این گامی مهم برای ایجاد جامعه‎‌ای آگاه‎‌تر، بازتر و مراقبتی‎‌تر است که زنان در آن بتوانند بدون ترس و شرم دربارۀ مسائل خود صحبت کنند.

 

[1] Menstruation

[2] Leggett

[3] Menstrual Experiences

[4] Instagram

[5] Platform

[6] Menstrual Hygiene

[7] Hashtag

[8] # از پریود بگو

[9] Tomlinson

[10] Meme

[11] Liu et al.

[12] Haymond

[13] Gaybor

[14] Agnew&Sandretto

[15] Premenstrualsyndrome

[16] Bio-power

[17] Faucault

[18] Kristeva

[19] Care of the self

[20] Abjection

¹ Menopause

[22] Feminist Ethnography

[23] Charmaz

[24] Page

[25] Like

[26] Comment

[27] صفحاتی مانند نجمه واحدی، ما عصیان‌گریم، دیگری و زاگاه

[28] Screenshot

[29] Memo

[30] Private

[31] Questions Box

[32] Contributors

[33] @Mahsa.mousavi.mw

[34] @Za.gaah

[35] @nabauti

[36] @faranak_amidi

[37] @levva_Pharma

[38] Rupikaur

[39] Period

[40] Story

[41] Follower

[42] دنبال‎‌کنندگان فرد در فضای اینستاگرام

[43] Taboo

[44] Humm & Gamble

[45] Steinem

[46] مانند پیوستن به هشتگ#ازپریود بگو در فضای اینستاگرام

[47] Devault

تعداد مشاهده مقاله: 914

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 635