مطالعۀ فلور منطقۀ حفاظت‌شده استند، نهبندان، استان خراسان جنوبی، ایران

مقدمه

بررسی‌های فلوریستیک گسترده مانند مطالعه فلور یک استان، نقطه شروع ارزیابی تنوع زیستی یک ناحیه است که با تشخیص محدوده پراکنش جغرافیایی آرایه‌ها، شناخت گونه‌های انحصاری، بومی و یا غیربومی آن میسّر می‌شود (Simpson, 2019). پوشش گیاهی هر ناحیه حاصل مجموعه‌ای از برهم‌کنش زیستی آن ناحیه جغرافیایی با عوامل مختلف زیست محیطی و تاریخچه تکاملی گیاهان آن ناحیه است (Mohammadi et al., 2021). در یک ارزیابی فلوریستیک، طیف گسترده‌ای از شاخص‌های فلوریستیک، زیست‌شناسی و جغرافیای گیاهی هر کدام از گونه‌ها برای برآورد تنوع زیستی آن ناحیه، از اهمیت بالایی برخوردارند (Yousefi, 2006; Zhu et al., 2019). این مطالعات فلوریستیک هستند که با ردیابی گونه‌های جدید یک منطقه به حفظ منابع طبیعی آن مکان کمک می‌کنند (Feizi et al, 2014). یافتن گونه‌هایی با خواص دارویی محلی می‌تواند راه‌گشای مطالعات بعدی برای یافتن داروها و خواص مفید در جهت سلامت جوامع بشری باشد (Malekpourzadeh et al., 2024).

اشکال زیستی گیاهان یک منطقه حاصل تعادل بین محیط زیست با گونه‌های گیاهی آن هستند که حاصل آن به سازش گیاهان منجر شده است. اشکال زیستی زیستگاه‌های مختلف، به‌طور ویژه‌ای، نماینده محیط زیستی هستند که پراکنش جغرافیایی آن‌ها را رقم زده است (Vaseghi et al., 2008).

در مطالعات کورولوژیک، با بررسی دامنه پراکنش جغرافیایی گیاهان یک منطقه، گونه‌های بومزاد آن منطقه شناسایی می‌شوند ( Abbasi et al., 2012; Feroz et al., 2016). بومزادی به مفهوم محدودشدن پراکنش جغرافیایی یک آرایه (اعم از گونه یا سرده)، به یک منطقه جغرافیایی خاص است (Darbyshire et al., 2017) .مراکز بومزادی مناطقی هستند که شمار آرایه‌های انحصاری آن نسبت به مناطق پیرامونی افزایش معنی‌داری دارد (Crisp et al., 2001) و حضورشان در یک مکان خاص به‌عنوان منطقه‌ای حفاظت‌شده از اهمیت بالایی برخوردار است (Ceballos et al., 1998; Crosby, 1994; Jetz et al., 2004; Linder, 2001; Myers et al., 2000)

در ایران پنج منطقه آندمیسم شناسایی شده است (Noroozi et al., 2018) که تماماً درون نقطه داغ تنوع زیستی ایرانو-آناتولی قرارگرفته‌اند و از مشخصات مشترک همه آنها وجود کوه‌های مرتفع در آنهاست. بالغ بر 8100 گونه گیاه آوندی در ایران، شناسایی شده است که حدود %30 آنها احتمالا بومزاد هستند (Ghahremaninejad et al., 2017).

در ایران مطالعات فلوری متنوعی انجام شده است. یکی از مزیت‌های مطالعات فلوری (Ghahremaninejad et al., , 2012b; Memariani et al., 2016; Mohammadi et al., 2021; Moghanloo et al., 2023  2012a,)

معرفی سیمای دقیق‌تری از تنوع گیاهی آن است و غنای بیش از پیش نمونه‌های هرباریومی، کمک شایانی به مطالعات بیوسیستماتیک از گرده و کرک گرفته تا جنبه‌های مولکولی (Fereidounfar et al., 2016) می‌کند.

آثار طبیعی ملی ایران، تحت نظر سازمان حفاطت محیط زیست، در چهار گروه پارک ملی، پناهگاه حیات وحش، اثر طبیعی ملی و منطقه حفاظت‌شده طبقه‌بندی و تعریف می‌شوند (Kolahi et al., 2013). مطالعه فلور این مناطق طبیعی ملی، در قالب طرح‌های پژوهشی در گرایش‌های مختلف کشاورزی و زیست شناسی و مطالعه فلور ایران، می‌تواند همراه با مقایسه غنای گونه‌ای مناطق مختلف ایران با سایر نواحی مجاور، ارزش حفاظت از این مناطق را دوچندان کند (Ezazi et al., 2014).

استان خراسان جنوبی با مساحتی بالغ بر 151193 کیلومتر مربع در شرق ایران واقع است که %4/5 از مساحت کل کشور را در بر می‌گیرد. ناهمواری‌های استان خراسان جنوبی به دو قسمت نواحی کوهستانی (شمالی، مرکزی و جنوبی) و سرزمین‌های هموار یا دشت‌ها (دَق و کویر) تقسیم می‌شود. این استان از شمال به استان خراسان رضوی، از غرب به استان یزد و از جنوب به استان سیستان و بلوچستان و کرمان و از شرق به کشور افغانستان محدود می‌شود. طول مرز مشترک با افغانستان حدود 330 کیلومتر است. بوم سازگان‌های طبیعی آن شامل مراتع (متراکم، نیمه متراکم، کم تراکم)، جنگل (نیمه انبوه، تنک، دست کاشت، بیشه‌زارها و درختچه‌زار) می‌شوند. گونه‌های گیاهی در چهار گروه دارویی، علوفه‌ای، صنعتی، درختی و درختچه‌ای هستند (Forces, 2018). فقدان یک گزارش جامع فلوریستیک از منطقه حفاظت‌شده استند که مشتمل بر مواردی چون تعیین گونه‌های انحصاری، اشکال زیستی، کورولوژی، جایگاه حفاظتی گونه‌ها و معرفی گیاهان دارویی آن، دلیل اصلی انجام پژوهش حاضر است.

مواد و روش‌ها

منطقه مورد مطالعه

منطقه حفاظت‌شدۀ استند در جنوبی‌ترین بخش منطقه ایرانو-تورانی استان خراسان جنوبی، هم‌مرزی با عناصر نفوذی صحارا-سندی در جنوب ایران (Zohary, 1973)، از راهرویی برای پذیرش گونه‌های از افغانستان و احراز گونه‌های انحصاری و مهاجم سایر استان‌های هم‌جوار به‌ویژه سیستان و بلوچستان و کرمان واقع در شرق و جنوب خود است.

منطقه جغرافیایی ِاستِند، با مساحت تقریبی 101051 هکتار، واقع درجنوب شهرستان نهبندان، استان خراسان جنوبی، در موقعیت "30 '53 °59 تا "30 '18°60 طول شرقی و "30 '1 °31 تا "30 '25 °31 عرض شمالی قرار دارد. فاصله روستای استند تا افغانستان در شرق کشور، 77 کیلومتر است. بر اساس مصوبۀ (مورخ 21 آذرماه 1402) شورای عالی ادارۀ کل محیط زیست استان خراسان جنوبی بالغ بر %3/13 مساحت استان با بیش از ۲ میلیون و ۶ هزار و ۲۱۳ هکتار از اراضی آن به 12 منطقۀ حفاظت‌شده و سه پناهگاه حیات وحش اختصاص دارد که سهم شهرستان نهبندان یک منطقه حفاظت‌شدۀ استند واقع در جنوب و یک پناهگاه حیات وحش به نام تالاب کَجی نمکزار در شمال استند است (شکل 1)^[1]. منطقه استند در جنوب غرب دشت لوت قرار دارد و ازنظر ژئومورفولوژیک و فیزیوگرافی به دو واحد طبیعی کوهستانی و سرزمین‌های هموار، تقسیم‌پذیر است. بیشترین مساحت را مناطق کوهستانی با ارتفاع بیش از 2000 متر مشرف به دشت تشکیل می‌دهد و سایر مناطق هموار و ارتفاعات 500 متر و بالاتر است. دامنۀ ارتفاعی از 833 متر تا 2111 متر از سطح دریا در شمال روستای استند متغیر است. رشته‌کوه‌های این منطقه در اثر بسته‌شدن باریکه اقیانوسی و برخورد پوسته اقیانوسی با لبۀ قاره‌ای در دوره ترشیاری بوده‌اند و بیشترشان از سنگ‌های آذرین هستند (Ghasempour et al., 2011 Forces, 2018;).

شکل 1- تصویر سمت راست: نقشه جانمایی مناطق تحت مدیریت حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی و موقعیت منطقه حفاظت‌شده استند واقع در جنوب استان خراسان جنوبی (محل دایره در نقشه: محدودۀ سبزرنگ) (مقیاس: 1 سانتی متر = 100 کیلومتر)؛ تصویر سمت چپ: نمای دو بعدی ماهواره‌ای منطقۀ استند و ایستگاه‌های جمع آوری نمونه (نقاط آبی؛ 32 ایستگاه) (نقطه قرمز: روستای استند) (مقیاس: یک سانتی متر = 2 کیلومتر) (گوگل ارت، 2024).

Figure 1- The right image: The Map of the Areas under the management of South Khorassan Environmental Protection & Location of Estand Protected Region in the south of South Khorassan Province (Loc.: The Circle with Green box inside) (scale: 1 cm = 100 km). The Left image: 2D View satellite of Estand P.R. & most of sampling stations (Blue Points, 32 stations) (Red Point: Estand village ((scale: 1 cm = 2 km) (Google Earth, 2024).

براساس اطلاعات ماهانه ایستگاه هواشناسی نهبندان در بازۀ زمانی سال‌های (1399-1401)، متوسط بارندگی سالیانه این منطقه 03/ 102 میلیمتر و متوسط دمای سالیانه 66/20 درجه سلسیوس است. فصول مرطوب سال پاییز و بهار (1399-1400) است. پرباران‌ترین ماه‌های سال: آبان ماه با 44 میلیمتر (سال 1399) و اردیبهشت ماه 8/35 میلیمتر (سال 1400) است. سردترین ماه سال دی ماه، 5/2- درجه (سال 1399) و گرم‌ترین ماه سال، مرداد ماه، با میانگین دمایی 6/40 درجه سلسیوس (سال 1402) است. اقلیم منطقه براساس شاخص آمبرژه معتدل و خشک در فصول پاییز، زمستان و بهار و براساس شاخص دومارتن اقلیم خیلی گرم و خشک در تابستان تعریف شده است که شاهد تأثیر این اقلیم بر پوشش گیاهی منطقه هستیم (Ramazanigoorabi, 2004). براساس آخرین گزارش ایستگاه سینوپتیک نهبندان (سال‌های 1399 تا 1401)، میانگین سالانه تعداد روزهای یخبندان به 34 روز می‌رسد که بیشترین روزهای یخبندان آن در ماه‌های ژانویه (دی ماه) هر سال و درمجموع به تعداد 52 روز رخ داده و کمترین آن در ماه‌های آبان (نوامبر) و اسفند (مارس) به مدت 1 روز بوده است. میانگین سالانه رطوبت نسبی در شهرستان نهبندان طی دوره 4 ساله، معادل %62/20 است که بیشترین میانگین ماهانه آن مربوط به دیماه (ژانویه) و برابر با %88/41 و کمترین میانگین ماهانه آن مربوط به خرداد ماه (ژوئن) و برابر با %4/7 و شهریور ماه (سپتامبر) و برابر با %28/8 است. حداکثر رطوبت نسبی در ماه‌های زمستان و حداقل رطوبت نسبی از اواخر بهار آغاز و تا اواسط پاییز (آبان ماه) طول می‌کشد. اطلاعات آماری سال‌های اخیر (1399-1402) از ایستگاه سینوپتیک نهبندان حاکی از آن است که میزان تبخیر میانگین ماهانه از صفر میلیمتر در دیماه و بهمن ماه الی حدود 580 میلیمتر در ماه‌های تیر و مرداد در نوسان است. حداکثر تبخیر در جنوب و در منطقه استند و حداقل آن در شمال شهرستان دیده می‌شود. نزدیک‌شدن به فصل تابستان و شروع وزش بادهای 120 روزه سیستان از خرداد ماه تا اواخر تابستان به‌عنوان اصلی‌ترین عوامل افزایش تبخیر در منطقه است. با توجه به نمودار آمبروترمیک، تنها دیماه با میانگین بارندگی 3/50 میلیمتر در طول این سال‌ها (1399-1402) ماه مرطوبی بوده است (شکل 2) و محیط زیست شهرستان نهبندان به مدت یازده ماه دیگر سال در وضعیت کمبود نزولات جوی و خشکسالی قرار دارد.

شکل 2- منحنی آمبروترمیک منطقه حفاظت‌شدۀ استند (1399-1402).

Figure 2- Ombrothermic Curve of Estand Protected Region (2019-2022).

شیوۀ جمع‌آوری اطلاعات

پس از انجام مطالعات اولیه، مشخص شد تاکنون گزارش جامع فلوریستیک از منطقه هدف انجام نشده است؛ بنابراین، پس از اخذ «مجوز ورود به منطقه» از سازمان حفاظت محیط زیست استان خراسان جنوبی، اولین بازدید میدانی از منطقه هدف در دی ماه سال 1398 انجام شد و پس از کارشناسی و مشاهدۀ نقشه‌های توپوگرافی، منطقه استند برای انجام مطالعه فلوریستیک انتخاب شد و بدین منظور نمونه‌برداری به روش رایج تصادفی، همزمان با عکسبرداری‌های میدانی در طول چهار فصل رویشی از زمستان سال 1398 تا پایان پاییز سال 1401 در طی 15 سفر، جمع‌آوری در 32 ایستگاه، تداوم یافت و به اتمام رسید (شکل 1). برای شناسایی دقیق برای هر آرایه، سه نمونه جمع‌آوری شدند و طبق روش علمی مرسوم پس از انجام مراحل ثبت اطلاعات میدانی در دفترچه یادداشت صحرایی، پرس و خشک‌کردن نمونه‌ها، هر یک، برچسب‌گذاری و برای فرایند شناسایی، به محل هرباریوم تهران (T) دانشگاه خوارزمی منتقل شدند ودرنهایت، نمونه‌ها با کمک کتب مختلف فلور و منابع معتبر، شناسایی علمی شدند.

 برای شناسایی نمونه‌ها از منابع فلور مرجع شامل فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2015)، فلور شوروی (Komarov, 1968-2001)، فلور ایران (Assadi et al., 1989-2023)، فلور اروپا (Tutin et al., 1964-1980)، فلور عراق (Townsend et al., 1966-1980)، فلور ترکیه (Davis, 1965-1988)، فلور شرق (Boissier, 1984-1988)، فلور پاکستان (Schmid, 2002)، چک‌لیست گیاهان آوندی افغانستان (Breckle et al., 2013)، فهرست گندمیان ایران (Bidarlord & Ghahremaninejad, 2022) و آخرین مقالات انتشاریافته (Breckle, 2007; Ezazi et al., 2014; Ghahremaninejad et al., 2012a, 2012b; Ghahremaninejad et al., 2017; Leonard, 1989) استفاده شد.

 کورولوژی گونه‌ها براساس تلفیقی از طبقه‌بندی‌های ژئوبوتانی زهری (Zohary, 1973)، چک‌لیست فیتوکوری لئونارد (Leonard, 1988)، و رابطه جغرافیای گیاهی بین فلور آسیای غربی-آفریقای وایت-لئونارد (White & Leonard, 1991) تعیین شدند و به‌منظور تطبیق نام علمی آرایه‌ها براساس نظام طبقه‌بندی (2016) APG IV، و تعیین اسامی مؤلفان، از آخرین اطلاعات تارنمای ایپنی (IPNI) (The International Plant Names Index) به نشانی اینترنتی www.ipni.org/  استفاده شد (جدول 1). شکل زیستی گونه‌ها نیز براساس طبقه بندی رانکایر (Raunkiaer, 1934) تعیین شدند (شکل 7).

سرده‌های تک گونه و گونه‌های نادر منطقه ابتدا از کتاب تنوع زیستی گیاهان ایران (Ghahreman & Attar, 1999) استخراج شدند و سپس براساس آخرین اطلاعات پایگاه تارنمای پوو (POWO)، (Plants of the World Online) به نشانی اینترنتی www.powo.science.kew.org پراکنش جغرافیایی گونه‌های هر سرده، تعیین شدند. نام فارسی معتبر گونه‌ها براساس فرهنگ نام‌های گیاهان ایران (Mozaffarian, 2006) تعیین شدند و آرایه‌های بومزاد و وضعیت حفاظتی گونه‌های منطقه با استفاده از کتاب داده‌های قرمز ایران (Jalili & Jamzad, 1999) و پایگاه‌های دادۀ فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت، IUCN (International Union for Conservation of Nature) به نشانی اینترنتی www.iucn.org و نرم‌افزار تحت وب GeoCAT (Geospatial Conservation Assessment Tool) به نشانی اینترنتی  www.geocat.iucnredlist.org استخراج و تعیین شدند (جدول 1).

درخور ذکر است ژئوکت ابزاری منبع باز (open source) و مبتنی بر مرورگر است که برای ارزیابی حفاظتی زمین فضایی (Geospatial) فهرست قرمز گونه‌های گیاهی استفاده می‌شود. این آنالیز با کمک داده‌های موقعیت مکانی حاصل شده و مبتنی بر دو جنبه از محدودۀ جغرافیایی یک گونه به نام‌های وسعت حضور (EOO: Extent of Occurrence) و محدودۀ اشغال (AOO: Area of Occupancy) است. در تمام موارد باید دست‌کم سه نقطه در نقشه پراکنش ثبت شوند تا مساحت نهایی محاسبه شود. در هنگام ثبت داده‌های جغرافیایی گونه، اطلاعات پایگاه‌های داده شامل Fliker, GBIF, iNaturalist, Scratchpads و داده‌های رخداد تولیدی کاربر، ترکیب و ثبت می‌شوند و در پایان نقاط همه پایگاه‌های داده‌های فوق در محیط گوگل مپس (Google Maps) نمایش داده می‌شوند.

نتایج

بیشترین تنوع گیاهی منطقه استند در دامنه ارتفاعات و کمترین آن در مناطق حاشیۀ کویر، زمین‌های مجاور فعالیت‌های کارخانه‌های شن شویی و معدن کاوی آندالوزیت و کوه‌های مینیاتوری (مریخی) منطقه است (شکل 8). در این مطالعه از حدود 250 نمونه گیاهی آوندی جمع‌آوری‌شده منطقه 106 آرایه، 96 گونه، 9 زیر گونه و 1 واریته که به 78 سرده و 30 تیره تعلّق دارند، شناسایی شدند. نهانزادان آوندی در منطقه مشاهده نشدند. از گروه پیدازادان آوندی شامل بازدانگان با یک تیره، یک سرده و یک گونه (%3) و نهاندانگان شامل تک‌لپه‌ای‌ها با یک تیره، 7 گونه و 5 سرده و (حدود %9) و دو لپه‌ای‌ها با 28 تیره، 88 گونه، 74 سرده (%90) از کل گونه‌ها را به خود اختصاص داده است (شکل 3).

شکل 3- گروه‌های گیاهان آوندی منطقه حفاظت‌شدۀ استند براساس درصد فراوانی آرایه‌ها.

Figure 3- The groups of vascular plants Estand Protected Region according to the Frequency of taxa.

از میان 30 تیرۀ مورد شناسایی، تنها دو تیرۀ کاسنیان،Asteraceae  با 21 آرایه متعلق به 15 سرده و 19 گونه و دو زیر گونه و تاج خروسیان،  Amaranthaceae با 19 آرایه متعلق به 13 سرده و 19 گونه در رده دوم با بیشترین تعداد آرایه برخوردارند. مابقی تیره‌های بزرگ منطقه بالای یک سرده، در شکل 4 و جدول 1 مشاهده می‌شوند.

شکل 4- تعداد سرده‌ها و گونه‌ها در تیره‌های بزرگ منطقه حفاظت‌شده استند.

Figure 4- Number of genera and species in large Families of Estand Protected Region.

در مطالعه کورولوژیک منطقه حاضر 50 آرایه (حدود %52) به ناحیه ایرانو-تورانی (IT)، 13 آرایه چند منطقه‌ای (PL) (معادل %13)، 17 آرایه (معادل %18) ایرانوتورانی-صحارا سندی (IT-SS) و 6 آرایه (معادل %6) ایرانوتورانی-عمانی سندی (IT-OS)، 3 آرایه (معادل %3) صحارا سندی (SS) و 3 آرایه (معادل %3) ایرانوتورانی-صحاراعربی (IT-SA) و 2 آرایه (معادل %2) ایرانوتورانی-مدیترانه‌ای (IT-M) و 2 آرایه (معادل %2) عمانو سندی (OS) و تنها 1 آرایه (معادل %1) صحارا سندی-صحارا عربی (SS-SA) است (شکل 5 و جدول 1).

شکل 5- فراوانی کوروتیپ‌های مختلف گیاهان منطقه حفاظت‌شدۀ استند.

Figure 5- Frequency of different Chorotypes in Estand Protected Region.

تعداد گونه‌های سرده‌های مورد شناسایی منطقه تعیین شدند. درمنه Artemisia، هزار خار Cousinia، تاغ Haloxylon و سیاه شور Suaeda هر کدام با 3 گونه در ردۀ اول و تعدادی از سرده‌های دو گونه‌ای در شکل 6 و جدول 1 معرفی می‌شوند.

شکل 6- فراوانی گونه‌ها در سرده‌های بزرگ منطقه حفاظت‌شده استند.

Figure 6- Frequency of species in large genera of Estand Protected Region.

حاصل پراکنش جغرافیایی گیاهان در منابع فلور و مرجع پوو (POWO) تنها 6 آرایه انحصاری ایران (حدود %6) در منطقه حفاظت‌شده استند، شناسایی شده‌اند و عبارت‌اند از:

ا-Achillea eriophora DC.  2- Cousinia lepida Bunge ex Boiss. 3- Echinops robustus Bunge. 4- Senecio subnivalis Ajani, Noroozi & B.Nord. 5- Nepeta mirzayanii Rech.f. & Esfand. 6- Andrachne fruticulosa Boiss.

شکل زیستی گونه‌های شناسایی‌شده (شکل 7، جدول 1) نشان می‌دهد کامفیت‌ها %28 (27 گونه)، تروفیت‌ها %26 (25 گونه)، فانروفیت‌ها %22 (21 گونه)، همی کریپتوفیت‌ها %19 (19 گونه) و ژئوفیت‌ها %5 (5 گونه) مهم‌ترین اشکال زیستی منطقه‌اند.

شکل 7- شکل زیستی گونه‌های منطقۀ حفاظت‌شدۀ استند.

Figure 7- Life forms of species of Estand Protected Region.

یافته‌های حاصل از آنالیز GeoCAT در جدول 1 نشان می‌دهند در منطقه استند، 13 گونه (%5/13) در بحران انقراض (CR: Critically Endangered)، 2 گونه (%2) در شرف تهدید (Near Threatened :NT) و 81 گونه (%4/84) در کمترین نگرانی انقراض (LC: Least Concern) قرار دارند.

سیمای کلی رویشگاه‌ها و بعضی گروه‌های گیاهی منطقه، در شکل‌های (8-9) مشاهده می‌شود:

شکل 8- رویشگاه‌های اصلی منطقه حفاظت‌شدۀ استند.

Figure 8- The main habitats of Estand Protected Region.

1 - رودخانه سه رود، شمال استند، 17/10/1398 2 - کوه‌های مریخی یا مینیاتوری، شرق استند، 18/01/1400 3 - روستای گیشی چاه، غرب استند، 27/5/1399 4-  جامعه ارمک و فرفیون بلوچی حاشیه رود، مرکز استند، 19/12/1399 5- جنگل بنه، مرکزاستند، 5/8/1401  6- جنگل بنه و تنگرس، مرکز استند، 7/5/1399 7- لاخ بند زیر، جنوب استند، 19/12/1399 8 – دامنه کوهستانی رود پیسمی، جنوب استند، 5/8/1401 9- کویر حیدر آباد، جنوب استند، 19/12/1399

 شکل 9-1. تصاویر برخی گونه‌های گیاهی شایع در منطقه حفاظت‌شدۀ استند:

1. Prunus lycioides (Spach) C.K. Schneid. (Rosaceae) 2. Rumex vesicarius L. (Polygonaceae) 3. Gymnocarpos decander Forssk. (Caryophyllaceae) 4. Cymbopogon iwarancusa. subsp. olivieri (Boiss.) Soenarko (Poaceae) 5. Stocksia brahuica Benth. (Sapindaceae) 6. Cenchrus orientalis (Rich.) Morrone (Poaceae) 7. Ephedra strobilacea Bunge (Ephedraceae) 8. Salvia santolinifolia Boiss. (Lamiaceae) 9. Krascheninnikovia ceratoides (L.) Gueldenst. (Amaranthaceae) 10. Jurinea carduiformis (Jaub. & Spach) Boiss. (Asteraceae) 11. Limonium suffruticosum (L.) Kuntze (Plumbaginaceae) 12. Astragalus dactylocarpus subsp. acinacifer (Boiss.) E. Ott (Fabaceae).

شکل 9-2. تصاویر برخی گونه‌های گیاهی شایع در منطقه حفاظت‌شدۀ استند (ادامه):

13. Phagnalon nitidum Fresen. (Asteraceae) 14. Senecio subnivalis Ajani, Noroozi & B. Nord. (Asteraceae) 15. Prosopis farcta (Banks & Sol.) J.F.Macbr. (Fabaceae) 16. Astragalus fasciculifolius Boiss. (Fabaceae) 17. Pistacia atlantica Desf. (Anacardiaceae) 18. Dracocephalum royleanum Benth. (Lamiaceae) 19. Euphorbia gedrosiaca Rech.f., Aellen & Esfand. (Euphorbiaceae) 20. Plantago ciliata Desf. (Plantaginaceae) 21. Bassia eriophora (Schrad.) Asch. (Amaranthaceae) 22. Echinops robustus Bunge (Asteraceae) 23. Acanthophyllum laxiusculum Schiman-Czeika (Caryophyllaceae) 24. Acantholimon erinaceum (Jaub. & Spach) Lincz. (Plumbaginaceae).

بحث

در منطقه مورد مطالعه وجود جنگل‌های بَنه Pistacia atlantica Desf.، تنگرس Prunus lycioides (Spach) C.K.Schneid. و قیچ Zygophyllum atriplicoides Fisch. & C.A.Mey. و سایر گونه‌های همراه بستر مناسبی برای تداوم زیستگاه‌های حیات وحش اعم از پستانداران، پرندگان و خزندگان شده که با وجود مراقبت‌های زیست محیطی چند سالۀ اخیر همچنان نیازمند حفاظت ویژه است (Ghollasimood et al., 2014). کاهش نزولات جوی، شیوع بیماری‌ها و گسترش جمعیت تَشی (سیخور، نهبندانی) (Hystrix indica Kerr.)، بزرگ‌ترین جوندۀ ایران، به دنبال نبود پستاندارانی چون پلنگ در منطقه، نقش بارزی در کاهش جمعیت درختان بنه داشته است و ازطرفی تنش حاصل از چرای دام‌ها به‌ویژه شتر، گونه‌های نادر را در خطر قرار داده است (Ghahremaninejad, 2023 & Aliabadi). مجاورت با دشت لوت در بخش‌های جنوب غربی، تبخیر بالا و وزش بادهای محلی خطر احتمالی گسترش کویر را به سایر مناطق استان در پی دارد (Ashrafzadeh et al., 2012). ظرفیت بالای زیست-زمین شناختی منطقه باعث شده است از دیرباز این منطقه و سایر مناطق همجوار استان هدف پژوهش‌های متعددی واقع شوند (Abbasi et al., 2012; Aliabadi, 1997, 2019; Eftekharnejad, 1980; Ghasempour et al., 2011; Sotoodeh et al., 2022; Stocklin, 1968)

حوزه رویشی نوبوسندی (معادل حوزه سندی زهری) از ناحیه رویشی صحارا سندی، نوار باریکی از جنوب ایران است که از طرف غرب به شرق از قصر شیرین تا سراوان و جالق در بلوچستان امتداد دارد و هرچه قدر از غرب به شرق می‌رویم، بر وسعت آن افزوده می‌شود. بخش مرکزی این حوزه رویشی مانند یک خلیج در دل ناحیه ایرانو-تورانی نفوذ می‌کند و ازطریق هامون جازموریان وارد بم و ازطریق شهداد تا راور، طبس و بافق یزد ادامه می‌یابد؛ بنابراین، حضور عناصری از گونه‌های شایع ناحیه رویشی صحارا سندی در جنوب ایران در نوار مرزی استان خراسان جنوبی با کرمان، طبس و حتی با استان سیستان و بلوچستان می‌تواند دلیلی بر این مدعا باشد که وسعت حوزه رویشی نوبوسندی از غرب به شرق درحال گسترش است و مساحت بالای مرزبوم (Ecotone) ایجادشده تصورشدنی است (, 1989 Leonard, 1988; Takhtajan, 1986; Zohary, 1973).

 ازطرفی دلیل اصلی این مرزبوم را می‌توان مرتبط با پارامترهای خاص اقلیمی ناحیه ایرانو-تورانی (شاخص قاره‌ای، برودت زمستانه، بارش‌های فصلی) حاکم بر منطقه دانست. بخش مرکزی غربی منطقه ایرانو-تورانی (پرونس ایران-آناتولی) بهترین نماینده قلمرو ایرانو-تورانی است که در آن هر دو جنبه اقلیمی و فلورستیکی آن با مناطق مجاور، همپوشانی حداقلی یافته است. شایان ذکر است فلور و پوشش گیاهی منطقه ایرانو-تورانی از ویژگی‌هایی برخوردار است (Djamali et al., 2012) که با نتایج فلوریستیک حاصله از منطقه به شرح ذیل مقایسه‌پذیر است: 1- کمبود پوشش گیاهی جنگلی: تنها پوشش گیاهی جنگلی از نوع درختی تنها در دو منطقه استند و مزار بی بی مریم (تگ احمد شاهی) بوده و از نوع درختان بنه (Pistacia atlantica Desf.) است (شکل 9). 2- نبود تقریباً کامل گونه‌های تیره کاج (Pinaceae) در شکافی تقریبی به طول 2500 کیلومتری در بین مناطق مدیترانه‌ای و قفقاز در غرب و کوهپایه‌های هیمالیا در شرق: این مورد در منطقه استند کاملاً مشهود است و تنها تیره از بازدانگان، ارمکیان (Ephedraceae) است (جدول 1). 3- غلبۀ کامفیت‌ها (% 28) و تروفیت‌ها (% 26) عمدتاً از تیرۀ گندمیان (Poacaeae) و تشکیل پوشش گیاهی استپی در منطقه. 4- حضور سرده‌های بزرگی چون گون، کلاه میرحسن، آفتاب پرست، مریم گلی و پونه سا (شکل 9 و جدول 1). 5- غنای گونه‌ای بالا: ازحدود 250 نمونه گیاهی آوندی جمع‌آوری‌شده منطقه 106 آرایه، 96 گونه، 9 زیر گونه و 1 واریته که به 78 سرده و 30 تیره تعلّق دارند، شناسایی شده است (جدول 1). 6- بومزادی بالا: به میزان %21 از عناصر فلات ایران و %6 (معادل 6 گونه) صرفاً از عناصر بومزاد ایران در منطقه شناسایی و جمع‌آوری شده است. 7- تنوع بالای گونه‌های تاج خروسیان (Amaranthaceae): این تیره با 19 گونه و 13 سرده در رتبه دوم منطقه از نظر تعداد آرایه‌ها قرار دارد. 8- پدیدۀ تابش گونه‌ای که به حضور گونه‌های سایر مناطق رویشی در منطقه اطلاق می‌شود، در حد بالایی است که درمجموع %48 کوروتیپ های غیرایرانو-تورانی را به خود اختصاص داده است. کاهش عناصر ایرانو-تورانی به %52 و حضور گونه‌های شاخص جنوب کشور از ناحیه نوبو سندی در منطقه، نشانۀ نفوذ و مجاورت پرونس نوبو سندی (ناحیه صحارا-سندی) جنوب ایران به این ناحیه و به‌ویژه در حاشیه مرزی با استان‌های جنوبی کشور و گسترش مرز بوم یا مرز گذر به این منطقه است.

در بررسی اشکال زیستی گیاهان منطقه (شکل 7)، شکل غالب زیستی کامفیت‌ها (%28) و تروفیت‌ها (%26) هستند. بالابودن درصد کامفیت‌ها حاکی از آن است که در فلور منطقه اشکال بوته‌ای، نیمه‌بوته‌ای (خشبی) بیشتر دیده می‌شود این وضعیت که در بیشتر مناطق خراسان جنوبی قابل مشاهده است (Aliabadi, 1997, 2019) و نشانۀ محیط بیابانی و نیمه‌بیابانی حاکم بر منطقه است که تحت تأثیر میزان بارندگی و نزولات پایین جوی و چرای دام‌ها و سیل‌های رودخانه‌های فصلی، اتفاق می‌افتد. میزان درصد گونه‌های یکساله یا تروفیت (%26) نشانۀ آن است که ازنظر ادافیک گونه‌های یکساله می‌توانند در بستر خاکی فراهم شده‌ای که عمق کمی دارد، گسترش درخور ملاحظه‌ای پیدا کنند. نزدیکی درصدهای کامفیت با تروفیت‌ها نشانۀ دیگری از شرایط جوی نامساعد در منطقه است. پایین‌بودن درصد همی کریپتوفیت‌ها (19%) و ژئوفیت‌ها (5%) می‌تواند دلیل دیگری بر این مدعا باشد که منطقه توان و فرصت لازم برای گسترش گونه‌های ریزوم و غده‌دار چندانی نداشته است. این موضوع می‌تواند نشانۀ حضور گونه‌های جانوری غالب منطقه مانند تَشی (Hystrix indica Kerr.) یا سایر جوندگان ریشه‌خوار باشد که عملاً در پی خشکسالی‌ها چند ساله اخیر و نبود رویشگاه‌های گیاهی کافی باعث نابودی گونه‌های پیاز یا غده دار منطقه شده‌اند و خسارت‌های جبران‌ناپذیری را به جوامع گیاهی به‌ویژه درخت‌زارهای منطقه وارد کرده‌اند و ازطرفی با چرای مفرط دام‌هایی چون شتر، بز و گوسفندان، مراتع بدون آنکه فرصت احیاء پیدا کنند، تحت تخریب و نابودی قرار گرفته‌اند که نیاز است با قُرُق مراتع این مشکلات به‌طور جدی‌تری از طرف سازمان‌های ذیربط مدیریت و مهار شوند. هرچند درصد فانروفیت‌های درختی و درختچه‌ای چندان درخور ملاحظه نیست، در همین اندازه %22 با توجه به اقلیم سرد و خشک منطقه نقش با اهمیتی در بقای فون و فلور داشته که در هیچ جای استان دیده نشده است، حضور درختزارهای بنه در کنار تنگرس و قیچ، تاغ و بویژه کَتور بهترین زیستگاه پرندگانی چون کبک، تیهو و زاغ بور و سایر پستانداران بوده است که ازنظر بوم‌شناختی نشان از یک نوع همزیستی متقابل دارد که باید به‌طور جدی در جهت بقا و حفاظت آن برنامه‌های جنگل کاری و احیا در رأس امور منابع طبیعی قرار گیرند.

 بررسی آنالیز GeoCAT گونه‌های درختی و درختچه‌ای منطقه نیز نشان می‌دهد باوجود محرومیت منطقه ازنظر نزولات جوی (شکل 2) در چند ساله اخیر (1401- 1398)، همچنان وضعیت حفاظتی این گونه‌ها در وضعیت کمترین نگرانی انقراض (LC) قرار دارد (جدول 1) و باید از این فرصت پیش‌آمده استفاده کرد و با اجرای برنامه‌های منظم جنگل‌کاری به احیای هرچه بیشتر این گونه‌ها مبادرت جست تا بدین ترتیب فون و فلور منطقه از خطر نابودی تدریجی در امان بمانند.

نتیجه‌گیری

از میان 106 آرایه شناسایی‌شده منطقه، تنها 6 آرایه (تقریباً %6) آن، از عناصر بومزاد ایران هستند که با توجه به درصد بالای بومزادی (بیش از %25) در ناحیه رویشی ایرانو-تورانی (Zohary, 1973)، دلایل این کاهش را می‌توان به عواملی چون وسعت بالای منطقه (حدود 101051 هکتار)، کاهش نزولات جوی، تبخیر بالا و تخریب محیط زیست حاصل از فعالیت‌های معدن کاوی، جاده‌سازی و چرای دام‌ها و نبود منطقه قرق نسبت داد؛ به نحوی که مراتع منطقه فرصت لازم برای رویش مجدد و کافی را پیدا نمی‌کنند. از میان 30 تیرۀ شناسایی‌شده، تیره‌های کاسنیان Asteraceae، نعنائیان Lamiaceae و نازبیابانیان Phyllanthaceae، به‌ترتیب با 4، 1 و 1 گونه، تنها تیره‌های واجد گونه‌های انحصاری ایران در منطقه هستند که با توجه به شرایط نامساعد اقلیمی منطقه نیازمند برنامه‌های حفاظتی ویژه‌ای هستند. با بررسی نتایج حاصله، تیره‌های کاسنیان Asteraceae و تیرۀ تاج خروسیان Amaranthaceae هریک با 19 گونه علاوه بر برخورداری از بیشترین تعداد آرایه‌ها، بیشترین پراکنش را در منطقه داشته‌اند که دلیل آن، شرایط اقلیمی گرم و خشک حاکم بر منطقه و ویژگی خاکشناسی آن است که مقایسه‌پذیر با سایر مناطق استان‌های حاشیه کویر مانند اصفهان و قم است (Gholami et al., 2023; Ashrafzadeh et al., 2012; Shah Zeidi et al., 2023; ).

سرده‌های تک‌گونه شناسایی‌شده در منطقه شامل Cryptospora falcata Kar., Kir.، Lasiopogon muscoides (Desf.) DC. و کَتور Stocksia brahuica Benth. هستند که پراکنش جغرافیایی دو سردۀ نخست تنها با یک گونه در ایران گزارش شده است؛ ولی سردۀ تک‌گونۀ کَتور در سه کشور ایران، افغانستان و پاکستان گزارش شده است. شهرستان نهبندان و منطقه حفاظت‌شدۀ استند ازنظر خاکشناسی دارای طیف متنوعی از خاک‌های لیتوسل و آهکی در ناحیه بیابانی و سیروزوم همراه با ریگوسل شور بیابانی و تپه‌های شنی است که در فراوانی گونه‌های نمک رُست (Halophytes) و شن رُست (Psammophytes) یا ترکیبی از هر دو، نقش مهمی دارد. در مطالعه حاضر 21 گونه (%22)، شن رُست (Psammophyte) شناسایی شدند که شایع‌ترینشان در منطقه شامل گونۀ هیگروهالوفیت-پساموفیت (نم نمک رُست- شن رُست)، (Litv.) Botsch. Climacoptera turcomanica و گزروهالوفیت (خشکی-نمک رُست) ، Kaviria tomentosa (Moq.) Akhani و گونه‌های شن رُست: Soda florida (M. Bieb.) Akhani، Haloxylon persicum Bunge ex. Boiss & Buhse،Haloxylon ammodendron (C.A. Mey.) Bunge ex Fenzl، Haloxylon salicornicum (Moq.) Bunge ex Boiss.، Delile. Cornulaca monacantha از تیرۀ تاج خروسیان (Amaranthaceae) و Ferula karelinii Bunge و Psammogeton canescens (DC. ex Boiss.) Vatke subsp. canescens، از تیرۀ چتریان (Apiaceae) و Ephedra strobilacea Bunge از تیره ارمکیان (Ephedraceae) و Pulicaria gnaphalodes (Vent.) Boiss. از تیرۀ کاسنیان (Asteraceae) هستند که اکثراً با پراکنش بالا در تمام طول سال، نقش مهمی در حفاظت خاک و کویرزدایی منطقه داشته‌اند. در انتها شایان ذکر است حضور چند گونۀ صرفاً صحارا سندی شایع با وسعت پراکنش بالا شامل کتور Benth. Stocksia brahuica، کاه مکّی Cymbopogon  iwarancusa subsp. olivieri (Boiss.) Soenarko و دانه باز  Gymnocarpos decander Forrsk. همراه با حضور% 45 سایر کوروتیپ های غیر ایرانو-تورانی نشانه‌ای مبنی بر اثر تابش گونه‌ای و تأیید گسترش مرز گذر ناحیه صحارا سندی در ناحیه ایرانو-تورانی است و سد طبیعی مؤثری در برابر پیشروی کویر هستند.

سپاسگزاری

در پایان بر خود لازم می‌دانیم تا از کلیۀ مسئولین ادارۀ کل سازمان حفاظت محیط زیست استان خراسان جنوبی، به‌ویژه مدیریت حفاظت محیط زیست نهبندان، جناب آقای مهندس امیر کوهستانی، به پاس همکاری و ارائه اطلاعات از منطقه حفاظت‌شده استند تشکر و قدردانی نماییم. همچنین، از جناب آقای دکتر ولی‌الله مظفریان، جناب آقای دکتر شاهین زارع، جناب آقای دکتر محمود بیدارلرد، جناب آقای دکترحمید مؤذّنی، سرکار خانم دکتر فریدۀ عطار، سرکار خانم دکتر عاطفۀ پیرانی اسکویی و سرکار خانم دکتر یاسمین ناصح برای شناسایی برخی نمونه‌های گیاهی نهایت تشکر را نماییم. از جناب آقای محمد محمدی، دانشجوی دکتری دانشکدۀ علوم زیستی دانشگاه خوارزمی به پاس زحماتی که در تهیه مواد و وسایل آزمایشگاهی مبذول داشته‌اند نیز تشکر می‌نماییم. درخور ذکر است این مقاله بخشی از نتایج پژوهش رساله دکتری مهدی علی آبادی در دانشگاه خوارزمی است.

[1]  نقشه با کسب اجازه از ادارۀ کل سازمان حفاظت محیط زیست استان خراسان جنوبی.