بررسی و تکمیل نظریه ارکان عروضی خانلری

مقدمه

اوزان شعر فارسی ساختارهایِ موسیقاییِ متنوع، جذاب و بعضاً پیچیده‌ای هستند که دانش عروض چگونگی ایجاد آنها را شرح می‌دهد و آنها را نام‌گذاری و طبقه‌بندی می‌کند. ارکان عروضی یکی از مهم‌ترین بخش‌های این ساختارهای موسیقایی است و ازاین‌رو تقطیع وزن به ارکان و نام‌گذاری آنها همواره از مهم‌ترین بخش‌های دانش عروض است. مسئله تقطیع وزن به ارکان در عروض سنتی فارسی از دیرباز چالش‌برانگیز بوده و یکی از دلایل پیدایش عروض جدید پایان‌دادن و نظم‌بخشیدن به مشکلات تقطیع و نام‌گذاری است؛ برای مثال در عروض سنتی این امکان وجود دارد که یک وزن را از بیش‌از یک بحر به دست آورد؛ یعنی به بیش‌از یک روش، تقطیع و نام‌گذاری کرد. وجود رکن‌بندی و نام‌گذاری‌های متفاوت به یقین هم در تحقیقات عروضی و هم آموزش عروض ایجاد مشکل می‌کند.

خانلری از عروضیانی است که در حل مشکلات عروض سنتی بسیار کوشیده است. جایگاه خانلری در عروض جدید جایگاه خاصی است؛ اگرچه قبل از او علی‌نقی وزیری با استفاده از هجا راهی جدید را در عروض فارسی گشوده و نوآوری‌های خیره‌کننده‌ای را مطرح کرده بود (وزیری، 1317، ص. 1087-1099)، کسی که اولین کتاب را در عروض جدید نوشت خانلری است (خانلری، 1373). مسائلی که خانلری در کتاب وزن شعر فارسی مطرح کرد، خط‌مشی عروض جدید را ترسیم کرد. مباحثی چون وزن اصلی و فرعی، دایره‌های جدید عروضی و اختیارات شاعری بر عروضیان بعد از وی تأثیرگذار بود.

از مسائلی که خانلری بدان پرداخت و کوشید تا آن را حل کند، مسئله تقطیع وزن به ارکان و در پی آن نام‌گذاری ارکان عروضی بود. در میان نوآوری‌های خانلری شاید هیچ‌یک به اندازة ارکان پیشنهادی وی هنجارگریز و سنت‌شکن نیست. این پیشنهاد خانلری نیز چونان سایر پیشنهاداتش نقد شد؛ ولی آنچه در این نقدها مشترک است، توجه به ضعف‌های شیوة خانلری است و نقدی که بر جنبه‌های مثبت آن تأکید کند و سعی در اصلاح و بهبود آن داشته باشد دیده نمی‌شود. به‌هرروی، روش پیشنهادی خانلری پس‌از وی پیگیری نشد و عروض جدید فارسی راه‌های دیگری را پیش گرفت.

ازآنجاکه بررسی‌های اولیه نشان داد باوجود پاره‌ای کاستی‌ها، روش خانلری بصیرتی درخور توجه دربارة اوزان ایجاد می‌کند. تحقیق حاضر به بررسی دوبارة این رهیافت عروضی می‌پردازد. این پژوهش دو هدف اصلی را دنبال می‌کند؛ نخست توصیف دقیق ارکان عروضی خانلری و شناسایی مزایا و ضعف‌های این نوع رکن‌بندی و دوم اصلاح، تکمیل و کاربردی‌کردن این روش در مسیری هم‌راستا با پیشرفت‌ها و دستاوردهای عروضی‌ای است که بعد از خانلری حاصل شده است. رهیافت خانلری به دو بخش تقسیم می‌شود؛ نخست چگونگی تقطیع وزن به ارکان و دوم نام‌گذاری ارکان که خانلری در هر دو بخش نظر ویژه و منحصر به خود را دارد.

2- روش تحقیق

گسترة موضوعی تحقیق، نظریة ارکان عروضی خانلری است که در کتاب وزن شعر فارسی مطرح شده است (خانلری، 1373). این تحقیق بر مبنای داده‌های کیفی انجام می‌شود و نظریة خانلری با رویکردی توصیفی‌تحلیلی ارزیابی می‌شود. پس‌از روشن‌شدن نقاط قدرت و ضعف نظریه سعی می‌شود تا هم‌راستا با یافته‌های جدید عروضی، نظریه اصلاح شود و بهبود یابد و در پایان کارایی آن بعد از این اصلاحات ارزیابی شود. بررسی نقدهایی که بر کار خانلری شده است و سعی در حل مشکلات مطرح‌شده در آن نقدها و همچنین ارزیابی شیوة خانلری در تقطیع و نام‌گذاری اوزان، مسیر این تحقیق را مشخص کرده است.

3- پیشینه و مبانی نظری تحقیق

3-1- پیشینه تحقیق

در بررسی روش تقطیع و نام‌گذاری خانلری دو نقد جایگاه ویژه‌ای دارد که عبارت است از نقد ابوالحسن نجفی و نقد علی‌اصغر قهرمانی‌مقبل که در ادامه به هر دو پرداخته می‌شود. ابوالحسن نجفی از منظر طبقه‌بندی به ارکان خانلری می‌نگرد و دو ایراد مطرح می‌کند. نخست اینکه تقطیع به ارکان دو هجایی «تناسب ساده وزن را بر هم می‌زند؛ زیرا اوزان مکرر را به متناوب و مختلط تبدیل می‌کند» و دوم آنکه «موجب می‌شود که تنوع ترکیب و توزیع هجاها چنان افزایش یابد که کارکرد خود را در طبقه‌بندی اوزان به‌کلی از دست بدهد» (نجفی، 1397، ص. 40). مهم‌ترین ایرادهای قهرمانی‌مقبل عبارت است از اینکه به علت کوتاهی رکن‌ها تعداد ارکان در مصراع زیاد می‌شود و مشکلات کاربردی به وجود می‌آید. ایراد دیگر او به اختیارات شاعری برمی‌گردد. قهرمانی‌مقبل اعتقاد دارد که اختیار تسکین هنگامی ‌که در مرز دو رکن اتفاق بیفتد مرز رکن‌ها را از بین می‌برد و در تقطیع مشکل ایجاد می‌شود (قهرمانی‌مقبل، 1389، ص. 33-35).

3-1-1- جمع‌بندی انتقادی پیشینه

روش پیشنهادی خانلری را هیچ‌گاه نه خود او به تمامی ‌به کار بست و نه دیگران و در این راستا تحقیقی انجام نشده است؛ ازاین‌رو پیشنهادی است که همیشه در هاله‌ای از ابهام قرار داشته است و این نیاز وجود دارد تا در عمل نقاط ضعف و قدرت آن بررسی شود. انجام این تحقیق نشان داد که برای برخی از ایراداتی که منتقدان بیان کرده‌اند می‌توان راه‌حل‌هایی پذیرفتنی یافت و برخی دیگر در عمل مشکل چندان بزرگی ایجاد نمی‌کنند. از سوی دیگر، نواقصی بزرگ‌تر و مهم‌تر وجود دارد که ازنظر دور مانده و چاره‌ای جز اصلاح آنها نیست. همچنین بررسی عملی روش خانلری فوایدی را آشکار کرد که سعی در اصلاح و بهبود آن را توجیه می‌کند و این نکته علت اصلی انجام تحقیق حاضر است.

3-2- مبانی نظری تحقیق

علی‌نقی وزیری در سال 1317 با استفاده از هجا وزن شعر فارسی را توصیف کرد. وی سه نوع هجای کوتاه، بلند و کشیده را تحت اسامی‌ »کوتاه، دراز و گنگ» به کار برد. برخی از تقطیع‌های وزیری سنگ بنای شیوة رکن‌بندی خانلری دانسته می‌شود؛ برای مثال وزیری بیت زیر از سعدی را که از رکن مفاعیلن ترکیب‌یافته به این‌گونه تقطیع کرده است:

خانلری در کتاب وزن شعر فارسی بعداز بیان این نکته که بیشتر کلمات فارسی یک تا سه هجا دارند (خانلری، 1373، ص. 159) ارکان چهار و پنج هجایی را مناسب وزن شعر فارسی ندانست و برای ایجاد هماهنگی میان ارکان عروضی و کلمات فارسی ده رکن را به‌جای ارکان سنتی پیشنهاد کرد (خانلری، 1373، ص. 161). از این ده رکن، 4 رکن دو هجایی و 6 رکن شش هجایی هستند:

خانلری در کتاب خود هجاهای هر مصراع را براساس این ارکان تقطیع کرد (برش زد)؛ اما از نام‌های پیشنهادی خود استفاده نکرد؛ برای نمونه چند وزن با این ارکان تقطیع و نام‌گذاری می‌شود تا حاصل کار و تفاوت آنها با ارکان سنتی مشخص شود:

4- بحث و بررسی

1-4- مزایای روش خانلری

1-1-4- سادگی

سادگی روش خانلری بزرگ‌ترین مزیت آن است. می‌توان با یک مجموعة ده رکنی (بعد از تکمیل، یازده رکنی) کل اوزان فارسی را نام‌گذاری کرد. این درحالی است که مجموعۀ ارکان در عروض فارسی با احتساب ارکان پنج هجایی 44 رکن است (جاهدجاه، 1402). چنان‌که نشان داده خواهد شد اوزان پرکاربرد فارسی 27 وزن است که حدود 98 درصد شعر فارسی در آنها سروده شده است (قهرمانی‌مقبل، 1402، ص. 227). در عروض خانلری برای نامیدن این 27 وزن فقط از 5 رکن ( چامه، نوا، همه، آوا، خُشاوا) استفاده می‌شود. به سخن دیگر، می‌توان وزن 98 درصد اشعار فارسی را تنها با 5 رکن توصیف کرد که این امر منجر به ساده‌شدن فوق‌العادة دانش عروض به‌ویژه برای عروض‌آموزان می‌شود.

2-1-4- ارائة درکی متفاوت و دقیق‌تر از ماهیت وزن

روش خانلری این توانایی را دارد که از یک سو، تناوب را در اوزانی آشکار کند که به نظر فقط از تکرار ارکان ایجاد شده‌اند و همچنین تکرار را در اوزانی آشکار کند که به نظر فقط از تناوب شکل گرفته‌اند؛ برای مثال وزن «مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن» وزنی متناوب است که از ارکان چهارهجایی شکل گرفته است. اگر این وزن با ارکان دو هجایی خانلری نشان داده شود، تکرارهای موجود در آن نظمی ‌پنهان و دیگرگونه را آشکار می‌سازند: «چامه نَوا، نَوا نَوا/ چامه نَوا، نَوا نَوا». تکرار سه‌باره و تاثیرگذار «نوا» را ارکان چهار هجایی نمی‌توانند نشان دهند.

در مثالی دیگر، در وزن «فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن» رکن چهار هجایی فاعلاتن فقط توانایی نشان‌دادن تکرارها را دارد. اگر این وزن به‌وسیلۀ ارکان دو هجایی خانلری تقطیع شود، تناوب درون آن نیز دیده می‌شود: چامه آوا، چامه آوا، چامه آوا، چامه آوا.

3-1-4 - فواید آموزشی

غیر از سادگی این فواید آموزشی برای شیوة خانلری برشمرده می‌شود:

هنگامی‌ که در کنار ارکان سنتی قرار می‌گیرد، مفهوم قراردادی‌بودن ارکان عروضی را بهتر آشکار می‌کند و راه را بر فهم عمیق‌تر چگونگی ایجاد اوزان می‌گشاید؛ فضایی آهنگین و جدید را عرضه می‌کند که رخوت تکرار را از بین می‌برد و بُعد زیبایی‌شناسی را به نام‌های عروضی اضافه می‌کند. مجموع این نکات تجربه‌ای متفاوت از آموزش عروض را فراهم می‌آورد.

4-1-4- تأکید بر تفاوت عروض فارسی و عربی

فایدة دیگر روش خانلری جداکردن عروض عربی از عروض فارسی است. امروزه می‌دانیم که وزن شعر فارسی و وزن شعر عربی باوجود پاره‌ای مشترکات، دو دستگاه جدا از هم و متفاوت هستند. استفاده از ارکان مشترک می‌تواند یکسان‌بودن این دو نظام موسیقایی را القا کند؛ اما استفاده از ارکان خانلری یکسان‌نمایی وزن شعر عربی و فارسی را برای همیشه پایان می‌دهد و عروض فارسی را از گرفتاری‌های ناخواسته‌ای می‌رهاند که از زمان شکل‌گیری آن همواره وجود داشته است که آشکارترین آنها درافتادن در نظام پیچیدة نام‌گذاری زحافات عربی است.

4-2- مشکلات کاربردی نظریه خانلری

1-2-4- مشکل نخست: ضعف در نشان‌دادن ساختارهای بزرگ وزنی

تمرکز خانلری بر ارکان دو و سه هجایی روش او را برای توصیف ساختارهای کوچک وزنی بهینه کرده است؛ اما از سوی دیگر، از قدرت آن در توصیف ساختارهای بزرگ‌تر کاسته است؛ برای مثال رکن‌بندی «آوا نوا آوا نوا آوا نوا آوا نوا» اگرچه به‌خوبی از عهدة نشان‌دادن تناوب دو هجایی درون رکن مستفعلن بر می‌آید نمی‌تواند به روشنیِ «مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن» تکرارهای چهار هجایی را نشان دهد؛ البته عکس این سخن دربارة ارکان بزرگ‌تر صادق است و آنها نیز این ضعف را دارند که در توصیف ساختارهای کوچک با مشکل روبه‌رو می‌شوند.

2-2-4- مشکل دوم: نبود رکن یک هجایی

در عروض خانلری رکن یک هجایی وجود ندارد؛ ازاین‌رو هرگاه خانلری در آخر وزن با رکن یک هجایی روبه‌رو می‌شود گرفتار اشکال و سردرگمی‌ می‌شود. اغلب این یک هجا را به رکن قبل می‌چسباند که منجر به ایجاد اوزان مختلف‌الارکان می‌شود و این یکی از اشکالاتی است که نجفی نیز بدان اشاره کرده بود (نجفی، 1394، ص. 40) و بسیار به‌ندرت تک هجای بلند را بی‌آنکه نامی‌داشته باشد در آخر وزن رها می‌کند (خانلری، 1373، ص. 240، 268). در مثال‌های زیر این اشکال دیده می‌شود (خانلری، 1373، ص. 228): میوه‌فروشی که یمن جاش بود/ روبهکی خازن کالاش بود

رکن خُشنَوا وزن را مختلف‌الارکان کرده است؛ اما حقیقت این است که این وزن حاصل تناوب است که از آخر آن یک هجا کم شده است:

با کم‌شدن یک هجا از رکن «نوا» فقط هجای کوتاه «نَ» باقی می‌ماند که چون در انتهای مصراع است باید به هجای بلند تبدیل شود؛ اما رکن یک هجایی در ارکان خانلری وجود ندارد. این درحالی است که در سایر نظام‌های عروضی رکن «فع» به‌راحتی این مشکل را حل می‌کند. خانلری هجای بلند آخر را به رکن ما قبل آن ( چامه) اضافه کرده و آن را به رکن سه هجایی «خُشناوا» تبدیل کرده است.

در برخی اوزان این مشکل ابعاد پیچیده‌تری پیدا می‌کند؛ برای مثال در وزن زیر تک هجای بلند پایانی به رکن سه هجایی قبل اضافه شده است؛ اما چون رکن چهار هجایی در ارکان خانلری وجود ندارد آن را به دو رکن دو هجایی تقسیم کرده و نظمی‌ ساده را به بی‌نظم‌ترین صورت ممکن (مختلف‌الارکان) تقطیع کرده است (خانلری، 1373، ص. 212):

3-2-4- مشکل سوم: کامل‌نبودن مجموعه ارکان سه هجایی

تعداد ارکان سه هجایی در عروض خانلری شش است؛ اما این تعداد برای نشان‌دادن رکن‌های سه هجایی در عروض فارسی کافی نیست و رکنی با ترتیب هجایی دو بلند و یک کوتاه (- - U) در عروض خانلری دیده نمی‌شود. این رکن در عروض سنتی و عروض نجفی «مفعولُ» نامیده می‌شود؛ مثالی از کاربرد این رکن:

3-4- تکمیل نظریه خانلری و رفع اشکالات

1-3-4- راه‌حل مشکل نخست: اضافه‌کردن نشان‌نما

با اضافه‌کردن علامتی برای نشان‌دادن تکرارها و تناوب‌های بزرگ‌تر از سه هجا (چهار و پنج هجا) ضعف این نظریه در نشان‌دادن این ساختارها برطرف می‌شود. پیشنهاد می‌شود که از ویرگول استفاده شود؛ چون علاوه‌بر بعد نوشتاری در تلفظ نیز مرز میان ارکان را نشان می‌دهد. در این حالت آنچه بین دو درنگ قرار می‌گیرد، معادلی برای ارکان در سایر روش‌های رکن‌بندی است؛ برای مثال دو رکن «چامه» و « آوا» در عروض خانلری برابر است با رکن «فاعلاتن». حال با آوردن ویرگول قبل و بعد از این دو رکن، «چامه آوا» معادل «فاعلاتن» می‌شود و کارآیی آن را خواهد داشت و وزنی که در هر مصراع از سه فاعلاتن ساخته شده است به این صورت نوشته می‌شود: چامه آوا، چامه آوا، چامه آوا/ چامه آوا، چامه آوا، چامه آوا.

واردکردن ویرگول به رکن‌بندی خانلری از یک سو، به‌هیچ‌عنوان سادگی آن را از بین نمی‌برد و از سوی دیگر، عروض خانلری را به بدنة اصلی تحقیقات عروضی متصل می‌کند و می‌شود از دستاوردهای عروض جدید در کنار مزایای رکن‌بندی خانلری توامان بهره‌مند شد. در واقع مباحث عروضی با رکن‌های ساده، زیبا و فارسی خانلری بازنویسی می‌شود؛ برای مثال بازنویسی ارکان پرکاربرد چهار هجایی با ارکان خانلری چنین است:

با اضافه‌کردن نشان‌نما و قراردادن ارکان خانلری در ذیل رکن‌بندی‌های رایج، مشکل شکستن مرز ارکان به‌وسیلة اختیار تسکین که قهرمانی‌مقبل به آن اشاره کرده بود نیز حل می‌شود.

2-3-4- راه حل مشکل دوم: ارکان ناقص

آن‌چنان‌که خود خانلری بیان کرده است با کاهش یک یا چند هجا از آخر وزن اصلی می‌شود به وزن‌های فرعی رسید (خانلری، 1373، ص. 175). این کاهش در آخر اوزان، ارکان ناقص را ایجاد می‌کند؛ مانند

فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن

فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلا= فاعلن

فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فا= فع

دربارة ارکان ناقص در روش خانلری یک مسئلة خاص و یک مسئلة عام وجود دارد. مسئلة خاص که در روش خانلری است، به نبودن رکن یک هجایی برمی‌گردد. رکن یک هجایی در عروض خانلری فقط در انتهای مصراع می‌آید و همواره رکن ناقص است و چنان‌که نشان داده شد خانلری آن را به رسمیت نمی‌شناسد و این امر رکن‌بندی او را به بی‌نظمی ‌می‌کشاند و برای حل این مشکل باید در مسیری رفت که همة عروضیان چه سنتی و جدید رفته‌اند و رکن یک هجایی را در آخر مصراع به‌صورت مستقل پذیرفت؛ اما مسئلۀ عام، موضوع نام‌گذاری ارکان ناقص است که مبحثی چالش‌برانگیز در میان عروضیان است (قهرمانی‌مقبل، 1397، ص. 37-57). در عروض سنتی برای نام‌گذاری ارکان ناقص از ارکان کوچک‌تر استفاده می‌شود؛ برای مثال به‌جای رکن ناقص «فاعلا» که حاصل کم‌شدن یک هجا از فاعلاتن است از «فاعلن» استفاده می‌شود؛ «مفتعلْ» که از کاهش هجای آخر «مفتعلن» حاصل‌شده «فاعلن» و «مستفعلْ» که از کاهش هجای آخر «مستفعلن» به‌دست‌آمده، «مفعولن» خوانده می‌شود. این روش ازآنجاکه  خطایی شناختی را ایجاد می‌کند در عروض جدید به چالش کشیده شده است و عروضیان راهی دیگرگونه را در پیش گرفته‌اند. این مثال می‌تواند بحث را روشن کند:

« - - U - /- - U - /- - U -/ - - - » این وزن از تکرار رکن مستفعلن ساخته شده است که رکن آخر آن ناقص است (یک هجا از مستفعلن آخر کم شده و هجای کوتاه آخر مصراع به هجای بلند تبدیل شده است). در عروض سنتی این رکن آخر را «مفعولن» می‌نامیم و وزن مصراع چنین می‌شود: «مستفعلن مستفعلن مستفعلن مفعولن»؛ اما «مفعولن» این حقیقت را که در آخر مصراع، رکنِ «مستفعلن» به‌صورت ناقص تکرار شده است، مخفی می‌کند و این تداعی اشتباه را ایجاد می‌کند که در آخر مصراع با رکنی کاملاً متفاوت روبه‌رو هستیم. به همین دلیل است که قهرمانی‌مقبل به‌جای «مفعولن» شکل کوتاه شدة«مستفعلْ» را قرار می‌دهد و وزن را این‌گونه می‌خواند: «مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلْ» (قهرمانی‌مقبل، 1402، ص. 171). طبیب‌زاده نیز از همین روش در قالب مبانی نظری خویش استفاده کرده است و صورت ناقصِ رکن را به نمایش گذاشته است؛ به‌طور مثال در تقطیع این بیت: «چتر ملک گشت خراسانی / شه سفری گشت به آسانی» از رکن‌بندی مفتعلن مفتعلن مُفْتَعْ (به‌جای فع لن) استفاده کرده است تا ارتباط رکن ناقص پایانی با سایر ارکان حفظ شود (طبیب‌زاده، 1401، ص. 234).

اگر از این منظر به رکن‌بندی خانلری توجه شود- چون خود خانلری از این ارکان در نامیدن اوزان استفاده نکرده است- باید به این سؤال پاسخ داد که ارکان ناقص چگونه باید نامیده شوند. در این مقاله به‌دلیل فواید عملی و کاربردی روشی مشابه با روش قهرمانی‌‌مقبل و طبیب‌زاده برای نامیدن رکن‌های ناقص پیشنهاد می‌شود. در جدول زیر نام‌های پیشنهادی مشاهده می‎شود. رکن ناقص چون در آخر مصراع می‌آید همواره به هجای بلند ختم می‌شود؛ بنابراین در صورت لزوم هجای کوتاه پایانی به هجای بلند تبدیل می‌شود. به این منظور، در نام‌گذاری ارکان ناقص هرگاه رکن به مصوت کوتاه ختم شده به‌جای آن از مصوت بلند، معمولاً مصوت «آ»، استفاده شده است؛ مانند تبدیل «نَ» به «نا» در رکن «نَوا».

 با استفاده از ارکان ناقص مشکل هجای پایانی کاملاً حل می‌شود؛ برای مثال وزن «فعولن فعولن فع» که پیشتر بررسی شد و خانلری به‌صورت مختلف‌الارکان «خشاوا نوا آوا» تقطیع کرده بود به گونۀ متفق‌الارکان «خشاوا خشاوا خش» تقطیع می‌شود.

پیشنهاد می‌شود در نام‌گذاری ارکان پنج هجایی از رکن ناقص یک هجایی استفاده شود؛ به‌طور مثال «متفاعلن» برابر می‌شود با «همه چامه‌ها» که تناوب درون رکن را نیز آشکار می‌کند.

3-3-4- راه‌حل مشکل سوم: اضافه‌کردن یک رکن سه هجایی

گفته شد که رکن سه هجایی با ترتیب هجایی (- - U ) در ارکان خانلری وجود ندارد. برای حل این مشکل بر سیاق نام‌گذاری‌های خانلری رکن «آوازه» معرفی می‌شود. اضافه‌کردن این رکن موجب می‌شود تمام هفت رکن سه هجایی عروض فارسی (جاهدجاه، 1402) در این نظام دارای نام باشند.

مثالی برای کاربرد این رکن: ای عشق از یاد رفته/ گم گشته بر باد رفته/ باز آمدی داد از تو/ فریاد و فریاد از تو (اخوان ثالث،1391، ص. 253) که بر وزن «آوازه آوازه آوا» تقطیع می‌شود.

4-3-4- لزوم پایبندی به قاعدۀ تکرار و تناوب ارکان

یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای عروض جدید تبیین وزن براساس تکرار یا تناوب ارکان است (شمیسا، 1401، ص. 37؛ نجفی، 1395، ص. 162). ازاین‌منظر تقطیع‌هایی که به اوزان مختلف‌الارکان می‌انجامد، پذیرفته نمی‌شود مگر در مواردی که هیچ تکرار یا تناوبی شناسایی نشود؛ برای مثال وزن رباعی به‌جای «مفعول مفاعیل مفاعیل فعل» به‌صورت «مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ فع» تقطیع و توصیف می‌شود. مجهزکردن رکن‌بندی خانلری به این نظریه کمک می‌کند تا بسیاری از پریشانی‌ها برطرف شود.

4-4- چگونگی استفاده از روش خانلری

با این هدف که بتوان از مزایای روش خانلری مانند سادگی و زیبایی آن استفاده کرد و در عین حال آن را با دستاوردهای عروض جدید، مانند طبقه‌بندی اوزان، اوزان دوری و دایرة نجفی هماهنگ کرد، پیشنهاد می‌شود که در ابتدا مصراع بدون نام‌گذاری براساس رکن‌بندی رایج به ارکان سه، چهار و پنج هجایی تقطیع شود، اختیارات شاعری و ضرورت‌های وزنی مشخص شود، سپس در مرز رکن‌ها علامت ویرگول اضافه شود و در آخر از ارکان خانلری برای نام‌گذاری استفاده شود. در این حالت رکن‌های سه هجایی تغییری نمی‌کنند. رکن‌های چهار هجایی به دو رکن دو هجایی تقسیم می‌شوند و رکن‌های پنج هجایی به دو رکن دو هجایی و یک رکن یک هجایی[1]. از ارکان سه هجایی فقط در اوزان متفق‌الارکان استفاده می‌شود. در ادامه بیت آخر منظومه عقاب خانلری برای مثال کاربردی تقطیع می‌شود: «لحظه‌ای چند بر این لوح کبود/ نقطه‌ای بود و سپس هیچ نبود». 

با توجه به اختیار شاعری تبدیل همه آوا ( فعلاتن) به چامه آوا ( فاعلاتن) در رکن اول مصراع، وزن اصلی مصراع چنین خواهد بود

1-4-4-تقطیع اوزان پرکاربرد

گفته شد که حدود 98 درصد شعر فارسی تنها در 27 وزن سروده شده است (قهرمانی‌مقبل، 1402، ص. 227). اگر ارکان خانلری بتواند در توصیف این 27 وزن موفق عمل کند، می‌شود کارایی آن را در توصیف اوزان شعر فارسی پذیرفت. در زیر رکن‌بندی این بیست و هفت وزن با ارکان خانلری در برابر رکن بندی قهرمانی‎مقبل آورده شده است. علامت / برای نشان‌دادن اوزان متناوب و علامت // برای نشان‌دادن وزن‌های دوری است.

5- نتیجه‌

ارکان عروضی جایگاهی شاخص در میان مباحث علم عروض دارد و ازاین‌رو ازجمله مهم‌ترین مسائلی است که عروضیان همواره بدان توجه داشته‌اند. با پیدایش عروض جدید این روند ادامه پیدا کرد و نظرات گوناگونی دربارة چگونگی تقطیع و نام‌گذاری ارکان مطرح شد. پرویز ناتل‌خانلری ازجمله عروضیانی است که به این مهم پرداخته است. رهیافت خانلری هم ازنظر نوع تقطیع و هم ازنظر نام‌گذاری با عروض سنتی بسیار متفاوت است. وی چهار رکن دو هجایی و شش رکن سه هجایی را پیشنهاد می‌کند که نام این ارکان چنین است: نوا، چامه، آوا، همه، خشاوا، بنوا، نیکاوا، خشنوا، ترانه، زمزمه. خانلری در کتاب وزن شعر فارسی (خانلری، 1373) اشعاری را در قالب ارکان  دو هجایی و سه هجایی تقطیع کرده است؛ اما آنها را نام گذاری نکرده و روش خود را به‌طور کامل به کار نبسته است. این تحقیق که به‌منظور ارزیابی دقیق روش خانلری به انجام رسید، نشان می‌دهد که با اصلاح و تکمیل می‌شود این روش را در توصیف وزن شعر عروضی فارسی به کار برد. در این مقاله این موارد جهت تکمیل نظریة خانلری پیشنهاد شد: استفاده از ویرگول برای نشان‌دادن تکرارها و تناوب‌های بزرگ‌تر از سه هجا و همچنین هماهنگ‌کردن روش خانلری با دستاوردهای سایر عروضیان؛ اضافه‌کردن رکن سه هجایی «آوازه» به شش رکن سه هجایی خانلری و بهره‌گیری از رکن ناقص یک هجایی و تبیین نام‌گذاری ارکان ناقص. بعد از این اصلاحات 27 وزن پرکاربرد عروضی که بیش‌از 98 درصد اشعار فارسی در آنها سروده شده است با روش خانلری تقطیع شد که حاصل کار، توانایی این روش را در توصیف وزن شعر فارسی نشان داد. همچنین این تحقیق نشان داد که استفاده از این روش در کنار سایر روش‌ها می‌تواند بر غنای تحلیل‌های عروضی بیفزاید. این مقاله ادعای بی‌عیب‌بودن رهیافت عروضی خانلری را ندارد و صرفاً کوششی است در جهت بررسی و  تکمیل آن. برای استفاده سریع از روش خانلری جدول زیر ارائه می‌شود که در آن می‌شود معادل ارکان پرکاربرد در عروض سنتی را در ارکان خانلری یافت:

[1]. خانلری ارکان پنج هجایی را بی‌نظم تقطیع کرده است. او این ارکان را مرکب از دو رکن سه و دو هجایی می‌داند؛ اما در این تقسیم روشی ثابت را دنبال نمی‌کند، گاه رکن اول را دو هجایی می‌داند و گاه رکن دوم را. پیشنهاد حاضر در عین سادگی، این پریشانی را برطرف می‌کند (خانلری، 1373، ص. 201).

[2] . می‌شود برای تلفظ راحت‌تر هرگاه دو مصوت کنار هم قرار گرفتند از صامت میانجی «ی» بهره برد و در اینجا رکن را به صورت «آوا نوا یا» خواند.