پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 43 |
| تعداد شماره‌ها | 1,713 |
| تعداد مقالات | 14,041 |
| تعداد مشاهده مقاله | 33,963,996 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 13,599,840 |
بررسی صحت‌وسقم چند انتساب از سفینۀ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| متن شناسی ادب فارسی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مقاله 7، دوره 16، شماره 4 - شماره پیاپی 64، دی 1403، صفحه 117-132 اصل مقاله (1.42 M) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/rpll.2024.142063.2368 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسندگان | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| امین یعقوبی* 1؛ مهدی دهقان2 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1دانشآموختۀ دکتری، زبان و ادبیات فارسی، ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرمآباد، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2کارشناس ارشد، زبان و ادبیات فارسی، ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر سفینه‌ای است به‌جامانده از قرن هشتم، مشتمل بر اشعاری با زبان فارسی و عربی. این سفینه را عزالدین عبدالعزیز کاشی گردآوری کرده است. نسخۀ مد نظر ترقیمه ندارد و در ارتباط با تاریخ دقیق آن به حدس و گمان روی آورده‌اند. روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر ازنظر معرفی و ارائۀ نمونه‌های شعریِ شاعران گمنام و شناخته‌شده، دارای ارزش و اهمیت ویژه‌ای است. تمامی اشعاری که در این سفینه آمده، از شاعران پیش از سدۀ هشتم است. سفینۀ مد نظر ازنظر تاریخی و معرفی شاعران و حل تنازع در انتساب شعرِ شاعران بسیار درخور است؛ بااین‌حال نباید از این موضوع مهم نیز غافل بود که گاهی خطاهایی در انتساب اشعار شاعران، در آن رخ داده است. پژوهش پیشِ رو بر آن است تا با مطابقت نسخه‌های خطی و چاپی بتواند چند انتساب مشکوک این سفینه را بررسی و صحت و سقم آنها را مشخص کند. تقدم و تأخر تاریخیِ نسخه‌ها و متونی که بررسی و با متن روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر مقابله شده‌اند، در تأئید و رد این انتساب‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است. در این جُستار هشت مورد از انتسابهای مشکوک سفینۀ مزبور بررسی شد که سه مورد با قطعیت تأیید و سه مورد رد شد. در دو مورد دیگر اگرچه با قاطعیت نمی‌شود نظر داد، اما می‌توان حدود منطقی انتساب‌ها را مشخص کرد. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژه‌ها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر؛ انتساب؛ بررسی؛ صحت؛ سقم | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
. مقدمه روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر ازجمله سفینه‌های مهم و معتبر سدة هشتم است. پیش از هرچیز باید به یک نکتۀ مهم و ضروری اشاره کرد و آن این است که سه متن با عنوان نزدیک‌به‌هم وجود دارد: یکی روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر از عبدالعزیز کاشی، یعنی متن اصلی و استنادشده در این پژوهش. این نسخه در تملک کتابخانۀ دانشگاه استانبول است و مجموعه‌ای از اشعار عربی و فارسی است (نک: کاشی، بی‌تا، شمارۀ 766 ف). در ارتباط با این متن در فنخا چنین آمده است: «کتابی بزرگ است که عبدالعزیز کاشی آن را در یک مجلد عظیم تدوین کرده و بر سه بخش منقسم داشته است: 1. مدایح و حکم و آداب، در دو باب: نخستین دارای پنجاه فصل، دومی دارای پانزده فصل؛ 2. حکایت‌های گوناگون در بیست و دو باب از آنها در چند فصل؛ 3. موضوعات پراکنده، در هشت باب و در کتاب خود اشعار فارسی و عربی آورده است» (درایتی،1390، ج. 17/241). ظاهراً درایتی در توضیحاتش در ارتباط با باب‌های این متن دچار اشتباه شده است. در متن مزبور با آدرس ذکرشده، فصل‌بندی و باب‌ها به گونه‌ای دیگر است. ضمن اینکه درایتی برای روضة‌الناظر تاریخ کتابت 792 زده است؛ بااین‌حال نسخه فاقد تاریخ کتابت و کاتب است. سیدعلی میرافضلی در این ارتباط می‌گوید: «تاریخ این کتاب معلوم نیست، اما باتوجهبه اینکه ابوالمجد تبریزی در سال 723 هجری هنگام کتابت رسالۀ قلمیه که یکی دیگر از آثار مؤلف است، از او با جملۀ دعایی یاد می‌کند می‌توان احتمال داد گردآوری روضة‌الناظر در ربع اول یا حداکثر ربع دوم سدۀ هشتم صورت گرفته است» (میرافضلی، 1382، ص. 97). دیگر متنی با همین نام و اختلافی اندک با عنوانِ روضة‌الناظر، نزهة‌الخاطر. این متن دومی جدای از جنگ شعر عبدالعزیز کاشی است. نسخۀ متن در کتابخانۀ ایاصوفیه به شمارۀ 4020 نگهداری می‌شود. این متن مشتمل بر حکایاتی است در پانزده باب که در اثنای این حکایات، اشعاری ذکر می‌شود. (نک: مؤلف نامعلوم، 881ق، شمارۀ 4020). البته درایتی (1390، ج. 17/242) در فنخا این متن را نیز به عبدالعزیز کاشی نسبت داده است. سه‌دیگر متنی با نامِ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر از مؤلفی نامعلوم (بی‌تا) که گویا خلاصه‌ای از متن اصلی کاشی است، به شمارۀ 4019 در کتابخانۀ ایاصوفیه نگهداری می‌شود. در این نسخه خلاصه‌ای از اشعارِ نسخۀ استانبول بدونِ نام شاعر آمده است. درایتی (1390، ج. 17/242) در فهرستگان نسخه‌های خطی ایران، از این نسخه به‌عنوان منتخب نسخة استانبول یاد می‌کند و آن را از عبدالعزیز کاشی می‌داند؛ این در حالی است که در اصل این نسخه، خبری از نام مؤلف نیست. در پایان این مبحث به این نکتۀ مهم هم اشاره می‌شود که در کتابخانۀ مرکزی تبریز نسخه‌ای با عنوان جنگ اشعار به شمارۀ 3047 وجود دارد که نگارندگان این جستار با بررسی آن معتقدند که درست همان متنِ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر است (نک: مؤلف نامعلوم، بی‌تا، شماره 3047). ازآنجایی‌که در صفحات آغازین و پایانیِ نسخۀ مذکور افتادگی وجود دارد، نام اثر، مؤلف، کاتب و تاریخ کتابت آن معلوم نیست. دیگر اینکه رسم‌الخط دو نسخه به یک شکل است و به احتمال قوی کاتب هر دو نسخه یک نفر بوده است.
در ارتباط با متن روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر چند مقاله در دست است؛ نخست: مقاله‌ای با عنوانِ «باغ نظر و رامش دل (معرفی سفینه‌ای بی‌مانند از قرن هفتم)» از مهدی نوریان، غلامحسین شریفی، مرتضی رشیدی آشجردی. در این مقاله سفینۀ حاضر و شاعران ناشناخته معرفی و تعدادی از اشعار عربی متن بررسی شده است (نک: نوریان، شریفی و رشیدی آشجردی، 1386، ص. 37-62)؛ دو: مقاله‌ای با عنوانِ «عزالدین عبدالعزیز کاشی: شناسایی، کتابشناسی، نسخه‌جویی» از سیدمحمد عمادی حائری که درآن نسخ و آثار کاشی را بررسی کرده است (نک: عمادی حائری، 1384، ص. 381-395)؛ سه: مقاله‌ای با عنوانِ «نقد و بررسی جُنگ نویافته از قرن هفتم هجری (جنگ کاشی)» (نک: صفرعلیزاده، 1399، ص. 181-206). در این مقاله جنگ نخجوانی (نسخۀ 3047 تبریز)، اشعار و مطابقت آن با جنگ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر بررسی شده است. دیگر اینکه می‌توان به استفادۀ سیدعلی میرافضلی (1382) در تدوین کتاب رباعیات خیام در منابع کهن، میلاد عظیمی (1395، ص 366-419) در نگاشتن مقاله‌ای با عنوانِ «دو غزل از ناصر بجه شیرازی در دیوان حافظ شیرازی» و مهدی دهقان (1399) در «بررسی و نقد اصالت رباعیات منسوب به مهستی گنجوی و تعیین صورت نهایی آنها بر پایه منابع کهن» اشاره کرد.
پژوهش پیشِ رو با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است؛ براین‌اساس، نسخۀ خطیِ سفینۀ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر مبنای پژوهش واقع شد. همچنین در تأیید یا رد انتسابهای مورد بررسی از نسخه‌های خطی و چاپی دیگر استفاده شده است.
گردآوری دواوین شاعران به طور معمول براساس نسخ خطی که از آنان به‌جای‌مانده، صورت می‌گیرد. چه بسیارند شاعرانی که از آنان نسخه‌ای به‌جای نمانده و از دل همین سفینه‌ها و تذکره‌های شعری است که دیوان یا دیوانچه‌ای برای آنها تدوین می‌شود؛ بنابراین، یکی از فوائد سفینه‌ها و تذکره‌ها دستیابی به اشعار شاعران گمنام است. دیگر اینکه قدمت سفینه‌ها و اجماع آنهاست که بعضاً باعث حل مشکلاتی چون انتساب شعر شاعران می‌شود. در کنار این فایده‌ها، احتیاط و بررسی دقیق این انتساب‌ها ازجمله امور ضروری به نظر می‌رسد. انتسابهای مغشوش و خطا همواره مشکلات فراوان برای تاریخ ادبیات ایجاد کرده است؛ تا جایی که خواننده متحیر می‌ماند که به کدام منبع استناد کند. در متن روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر چند انتساب مشکوک به چشم می‌خورد؛ انتساب‌هایی که بعضاً تنها در این سفینه به چشم نگارندگان خورده است. در پژوهش پیشِ رو تلاش شده است تا با بررسی نسخه‌های خطی و چاپی، صحت‌وسقم آنها تحلیل شود.
در بخش بررسی انتسابهای سفینۀ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر ابتدا انتسابهای روضة‌الناظر ذکر می‌شود. پس از آن با بررسی و مقابله با دیگر متون، این انتساب‌ها مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرند. در این پژوهش تلاش شده است تا از نسخه‌هایی استفاده شود که در دسترس نگارندگانِ پژوهش بوده و حتی‌‌الامکان تقدم تاریخی داشته‌اند؛ نیز ازکتاب‌ها، دیوان‌های چاپی و تذکره‌ها در تأیید و رد انتساب‌ها در این بخش استفاده شده است. 1-5. انتساب یک قطعه به سعدی در برگ 87 متن روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر، قطعه‌ای به نام سعدی آمده است. قطعه‌ای که در دیوان‌های شاعران دیگری نیز وجود دارد. این قطعه علاوه‌بر سعدی به شاعرانی چون سنایی، انوری و جمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی هم منسوب است که در ادامه بررسی می‌شود. قطعۀ مد نظر در روضة‌الناظر چنین است:
تصویر (1): کاشی، روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر، نسخۀ دانشگاه استانبول به شمارۀ 766ف، ص 87
پیش از هرچیز باید اذعان داشت که این قطعه نه‌تنها در انتساب خطاست که کامل و درست هم ذکر نشده است؛ اگرچه شکل درست و کامل آن در خلاصه‌ای که از روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر به دست است، بدون نام شاعر آمده است:
این قطعه در دیوان چاپی انوری، با تصحیح و مقدمۀ سعید نفیسی به این شکل ثبت شده است:
نفیسی در ارتباط با نسخه یا نسخه‌هایی که باعث ورود این شعر به دیوان انوری شده، چیزی نگفته است. قطعۀ مزبور در دیوان انوری (1340، ج. 2/622) به تصحیح مدرس رضوی نیز آمده است. در ارتباط با اینکه از کدام نسخه‌ها، قطعۀ مد نظر به دیوان انوری راه یافته، سخن گفته شده است. مدرس رضوی قطعه را از میان 21 نسخه‌ای که استفاده شده است، تنها در دو نسخه دیده است که هردو متعلق به قرن یازدهم هستند؛ یک: نسخه «متعلق به دانشمند ارجمند حضرت آقای سلطان‌القرائی است که لطفاً چند سالست باختیار اینجانب گذارده‌اند» (مدرس رضوی،1340، ج. 2/151). بر مبنای سخن مدرس رضوی (مدرس رضوی،1340، ج. 2/151)، تاریخ کتابت این نسخه سنۀ 1019 است؛ دو: «دیوان انوری کتابخانۀ آستان رضوی به خط نستعلیق 19 سطری است. عدد اوراق آن 382 ورق و واقف نیز مرحوم میرزا رضاخان نائینی (قاضی‌پور) است، شمارۀ عمومی 4605» (مدرس‌رضوی،1340، ج. 2/150). تاریخ کتابت این نسخه 1058 است (مدرس رضوی،1340، ج. 2/150). نگارندگان این پژوهش علاوه‌بر نسخه‌های مد نظر مدرس رضوی، برای یافتن منبع اصلی این انتساب نیز چند نسخۀ خطی دیگر را از دیوان انوری بررسی کرده‌اند. در راستای یافتن اصل منبع این آثار بررسی شد: نسخه‌های خطی دیوان انوری، دستنویس شمارۀ fy9 کتابخانۀ دانشگاه استانبول (انوری ابیوردی، 1079ق)، دستنویس شمارۀ 2607 کتابخانۀ اسعد افندی (انوری، 1221ق)، دستنویس شمارۀ 3781 کتابخانۀ فاتح (انوری ابیوردی، بی‌تا)، دستنویس شمارۀ 3783 کتابخانۀ فاتح (انوری ابیوردی، بی‌تا)، دستنویس شمارۀ 26 کتابخانۀ خدابخش هند (انوری ابیوردی، 992ق) که در هیچ‌کدام از این نسخه‌ها خبری از قطعۀ مد نظر نبود. این قطعه در دیوان سنایی غزنوی با اهتمام مدرس رضوی نیز آمده است:
نگارندگان این جُستار برای یافتن منبع اصلی این قطعه چند نسخۀ خطی از سنایی غزنوی را بررسی کرده‌اند؛ ازجملۀ این نسخ می‌توان به این آثار اشاره کرد: دستنویس شمارۀ 22 کتابخانۀ خدابخش هند (سنایی غزنوی، بی‌تا)، کلیات سنایی غزنوی، دستنویس شمارۀ 2627 کتابخانة بایزید ولی‌الدین (سنایی غزنوی، 684ق) و دستنویس شمارۀ 4672 کتابخانة آستان قدس رضوی (سنایی غزنوی، 1022ق). نسخه‌های مذکور تماماً بررسی و بازبینی شدند؛ بااین‌حال در هیچ‌کدام از این نسخ خبری از قطعۀ مزبور نبود! قطعۀ مد نظر در دیوان چاپی جمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی با تصحیح وحید دستجردی نیز آمده است:
برای یافتن این قطعه علاوه‌بر منابع چاپی، دو نسخۀ خطی (کلیات سعدی، 931ق؛ کلیات سعدی، بی‌تا) نیز بررسی شد که در هیچ‌کدام از آنها پیدا نشد. در ارتباط با انتساب این قطعه به سعدی، می‌توان با قاطعیت گفت که از او نیست و این انتسابی که در روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر آمده، اشتباه است؛ چه اینکه در هیچ نسخۀ چاپی و خطی از سعدی قطعۀ مد نظر نیامده است و تنها جایی که به سعدی منتسبش دانسته، همین روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر است که آن هم به‌صورت ناقص آمده است. می‌شود احتمال داد که کاشی در این انتساب، دچار خطا شده و قرینة این مطلب، ناقص‌نوشتن آن در متن روضة‌الناظر است؛ اما در اینکه قطعه از کیست، باید احتیاط کرد. در نسخه‌هایی که از سنایی و انوری بررسی شد، این قطعه پیدا نشد. در دیوان چاپی انوری با تصحیح مدرس رضوی به دو نسخه اشاره شد که نشانی آنها پیشتر آمد. به نظر می‌رسد باتوجهبه اینکه در بیشتر نسخه‌های خطی انوری این قطعه نیامده است، انتسابش به انوری با تردید جدی روبه‌رو است. می‌ماند انتسابش به سنایی و جمال‌الدین عبدالرزاق. در دو دیوان چاپی سنایی و عبدالرزاق اصفهانی به نسخه‌هایی که قطعه در آن آمده اشاره نشده است. به هر روی برای یافتن صاحب قطعه شاید دسترسی بیشتر به نسخه‌های تصحیح‌شدۀ دیوان جمال‌الدین و سنایی کارگشا باشد. تنها می‌توان با قطعیت انتسابِ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر را رد و در انتساب به انوری تردید کرد. 2-5. انتساب غزلی به وطواط در برگ 122 نسخۀ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر چند بیت از غزلی به نام رشیدالدین وطواط آمده است. غزلی که با جست‌وجو در بخش ملحقات غزلیات سعدی نیز به دست آمد. غزل مد نظر در روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر چنین است:
تصویر(2): کاشی، روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر، نسخۀ دانشگاه استانبول به شمارۀ 766ف، ص 122 این غزل با تعداد ابیات بیشتر و با تخلص سعدی در بخش غزلیات الحاقی آمده است. در پانویس دیوان چاپی سعدی با تصحیح محمدعلی فروغی به این نکته اشاره شده که این غزل در حاشیۀ یکی از نسخ خطی و به خطی غیر از متن آمده است (سعدی، 1382، ص. 705). ابیات اضافی در غزلیات سعدی چنین است:
ابیات غزل مد نظر در دیوان رشیدالدین وطواط با تصحیح سعید نفیسی به شکل متفاوتی وجود دارد. در تصحیح این ابیات، دو بیت مشترک با ابیات سعدی آمده و یک بیت از نسخۀ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر حذف شده است:
به نظر می‌رسد باتوجه به انتساب این غزل به رشیدالدین وطواط در روضة‌الناظر و آمدن آن در دیوان اشعار رشید، انتساب درست همین است. دیگر اینکه فروغی در غزلیات سعدی آن را در بخش ملحقات آورده است و اشاره داشته که تنها در یکی از نسخ با خطی دیگر آمده است؛ ازاین‌روی می‌توان با قاطعیت بر آن بود که غزل مد نظر از سعدی نیست. 3-5. انتساب یک رباعی به کمال در نسخۀ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر یک رباعی که در تصحیح‌های نفیسی (رودکی، 1393، ص.119) و روشن‌پژوه (رودکی،1383، ص. 46) از رودکی به نام او آمده، به کمال منتسب شده است. رباعی در نسخۀ روضة‌الناظر چنین است:
تصویر(3): کاشی، روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر، نسخۀ دانشگاه استانبول به شمارۀ 766ف، ص 178 سعید نفیسی (1393، ص. 62) در ارتباط با منابعی که این رباعی در آنها آمده است، به دو مورد اشاره می‌کند؛ نخست از ریاض‌الجنه، تألیف محمدحسن‌بن عبدالرسول حسینی زنوزی از دانشمندان قرن سیزدهم یاد می‌کند و منبع دوم این رباعی را آثار عبدالله رودکی، نشریات دولتی تاجیکستان می‌داند (نفیسی، 1393، ص. 63). در تذکرۀ صبح گلشن رباعی مد نظر به شاعری با نام نجم کرمانی نسبت داده شده است (نک: سلیم بهوپالی، 1390، ص. 1061). انتساب رباعی به نجم حسن کرمانی منتفی است؛ چه اینکه روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر چند سده پیش از صبح گلشن نوشته شده و طبیعی است که استناد به آن ارجحیت دارد؛ اما انتساب این رباعی از نظر زبانی و روانی کلام و منابعی که نفیسی در این انتساب برای رودکی آورده است، جای تردید جدی دارد؛ باوجوداینکه رباعی مد نظر در دیوان کمال نیامده است، اما می‌توان به روضة‌الناظر تأکید و اعتماد بیشتری داشت تا منابع رودکی.
4-5. انتساب چند بیت در قالب مثنوی به سعدی چند بیت تلخ و گزنده در ارتباط با زنان در روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر به سعدی منتسب شده است. این ابیات به‌صورت پراکنده و بیت‌به‌بیت به کسانی دیگر هم نسبت داده شده‌اند. ابیات به طور متوالی در روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر به این شکل آمده است:
تصویر(4): کاشی، روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر، نسخۀ دانشگاه استانبول به شمارۀ 766ف، ص 110 با جست‌وجو در کلیات سعدی، بوستان و گلستان (کتاب‌های چاپی) به این ابیات نرسیدیم. در تمامی تصحیح‌هایی که از سعدی صورت گرفته است، حتی در بخش ملحقات اثری از این ابیات نیست. در دو نسخۀ خطی کلیات سعدی (کلیات سعدی، 931ق؛ کلیات سعدی، بی‌تا) نیز نشانی از این ابیات پیدا نشد؛ برای این ابیات جست‌وجوی بیشتری صورت گرفته است و در دو متن به‌صورت پراکنده بیت‌هایی از آن به دست آمد؛ نخست: در متن برزونامۀ عطاءبن یعقوب (1382، ص. 131) بیت اول آن آمده است. باتوجهبه اینکه متن برزونامه به قبل از سعدی برمی‌گردد، این انتساب قابل اعتنا است؛ دوم: در یکی از مثنوی‌های عمادالدین نسیمی، شاعر اواخر سدة هشتم و اوایل نهم، نیز بیت اول و دوم با تغییراتی جزئی و البته با اختلاف در نظم ابیات چنین آمده است:
انتساب این ابیات حتی با این تغییرات به عمادالدین نسیمی منتفی است. تأخر تاریخی عمادالدین به روضة‌الناظر و برزونامه این انتساب را به طور قطع رد می‌کند. می‌ماند انتسابش به سعدی و عطاءبن یعقوب که اگر بشود به نسخه‌های برزونامه اعتماد کرد، در انتسابش به سعدی هم تردید جدی واقع می‌شود. 5-5. انتساب چند بیت از قصیده‌ای بلند به سنایی در برگ 199 نسخۀ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر چند بیت از قصیده‌ای بلند آمده که مورد تنازع سنایی و عبدالواسع جبلی است. ابیات قصیده به این‌گونه آمده است:
تصویر(5): کاشی، روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر، نسخۀ دانشگاه استانبول به شمارۀ 766ف، ص 199 در آغاز فصل سی و سوم نزهة‌العقول فی‌لطایف‌الفصول عوفی (1390، ص. 212) نیز بیت مطلع همین قصیده بدون ذکر نام آمده است. علاوه‌بر انتسابی که روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر در ارتباط با این ابیات به سنایی داشته، در دیوان چاپی سنایی نیز با اما و اگرهایی آمده است. مدرس رضوی با تردید در انتساب آن به سنایی غزنوی می‌نگرد و بر آن است که: «این قصیده بعبدالواسع جبلی که از معاصرین سنایی است، نیز نسبت داده شده و در همة نسخه‌های دیوان او که به نظر نگارنده رسیده، موجود است و با نبودن در بیشتر از نسخه‌های دیوان سنایی، سبک و اسلوب قصیده هم دلیل است که از آن سنایی نیست..» (سنایی غزنوی، 1385، ص. 48). تردید مدرس رضوی باتوجهبه اینکه قصیدۀ مذکور درهمۀ نسخه‌های عبدالواسع وجود دارد، به حق است، اما انتساب آن در روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر به سنایی و آمدن تک‌بیتی از این قصیده در نزهة‌العقولی که اشعار بیشتری از سنایی آورده است و از عبدالواسع جبلی شعری در میان نیست، می‌تواند تردید‌های جدی‌تری در انتسابش به عبدالواسع نیز ایجاد کند. 6-5. انتساب دو رباعی به عزالدین‌محمود کاشی از عزالدین‌محمود کاشی در چند موضع از نسخۀ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر ابیاتی آورده شده است. در برگ 78 متن روضة‌الناظر یک رباعی به نام مولانا عزالدین کاشی ذکر و در ادامه با عبارتِ «وله» رباعی زیر هم به او منتسب شده است:
تصویر(6): کاشی، روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر، نسخۀ دانشگاه استانبول به شمارۀ 766ف، ص 78 اما این رباعی در منابع متقدم ازجمله نزهةالمجالسِ شروانی (1375، ص. 672) و مونس‌الاحرار فی دقایق‌الاشعارِ جاجرمی (1350، ج. 2/1144) به نام خیام آمده است. علاوه‌بر اصل تقدم تاریخی که انتساب رباعی به خیام را صحیح‌تر می‌نماید، می‌توان به سال وفات عزالدین کاشی که آن را 735 نوشته‌اند (نک: همایی، 1394، ص. 13) و تاریخ تدوین نزهةالمجالس که اواسط سدۀ هفتم است (نک: ریاحی، 1375، ص. 63) استناد کرد؛ براین‌اساس، به ظن قوی می‌توان گفت که تدوین نزهةالمجالس در زمان طفولیت کاشی و شاید حتی پیش از تولد او صورت گرفته است؛ بنابراین، انتساب این رباعی به کاشی تقریباً ناممکن است. همچنین در برگ 226 یک رباعی دیگر به نام محمود کاشی آمده است. رباعی این است:
تصویر(7): کاشی، روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر، نسخۀ دانشگاه استانبول به شمارۀ 766ف، ص 226 این رباعی در نسخۀ خطی مجموعۀ فلسفی مراغه با خطی غیر از خط اصلی نسخه که ظاهراً بعداً به متن افزوده شده، به نام محمود [کاشی] مترجم عوارف آمده است (نک: پورجوادی، 1380، ص. 120). اگرچه رباعی مزبور بعدها وارد مجموعه رباعیات خیام شده و در نسخۀ بادلیان (865ق، ص. 9) به نام او آمده است، اما با استناد به دو منبع مجموعۀ فلسفی مراغه و روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر می‌توان با قاطعیت انتساب آن را به خیام مردود دانست. دیگر اینکه تذکرۀ ریاض‌العارفینِ هدایت (1344، ص.370) بر نقل روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر صحه می‌گذارد. 7-5. انتساب یک رباعی به اثیرالدین اخسیکتی در برگ 356 نسخۀ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر یک رباعی به اثیر اخسیکتی منتسب شده است. رباعی این است:
تصویر(8): کاشی، روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر، نسخۀ دانشگاه استانبول به شمارۀ 766ف، ص 356 این رباعی در بخش رباعیات مولاناجلال‌‌الدین بلخی با اختلافاتی اندک آمده و به او منتسب شده است:
انتساب این رباعی به مولانا خطاست؛ چه اینکه مصراع چهارم رباعی مزبور، در متن نفثة‌المصدور زیدری نسوی (1396، ص. 7) آمده است و ازآن‌جایی که ازنظر تاریخی مولانا پس از نویسندۀ نفثة‌المصدور زندگی‌می‌کرده، این انتساب نادرست است. دیگر اینکه در نسخۀ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر در هیچ موضعی از مولانا شعری به میان نیامده است. باتوجهبه اینکه رباعی مد نظر در دیوان اثیر ذکر شده است، بنابراین در تنازعی که میان این دو شاعر بر سر این رباعی وجود دارد، انتساب روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر درست و منطقی به نظر می‌رسد.
سفینۀ روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر از سفینه‌های ارزشمند سدۀ هشتم هجری است که در راستای انتساب اشعارِ شاعران پیش از سدۀ هشتم کمک فراوانی به تاریخ ادبیات ما می‌کند. البته نمی‌شود از چند انتساب خطای این سفینه هم گذشت. در این پژوهش چند انتساب مشکوک بررسی شد که نتیجۀ آن به این شرح است: 1. در انتساب قطعه‌ای سه بیتی با مطلعِ دوستی گفت صبر کن زیراک/ صبر کار تو خوب و زود کند، با قاطعیت می‌توان گفت که انتسابش به سعدی به غلط رخ داده است؛ 2. در بخشی از این سفینه غزلی با مطلعِ رفت آنکم بر تو آبی بود/ یا سلام مرا جوابی بود، به وطواط انتساب داده شده، که باتوجهبه اینکه در دیوان چاپی رشید آمده است، انتسابش درست به نظر می‌رسد. ضمن اینکه انتساب این غزل به سعدی که در بخش ملحقات غزلیات سعدی چاپ فروغی آمده، اشتباه است؛ 3. چند بیت از قصیده‌ای با مطلعِ منسوخ شد مروت و معدوم شد وفا/ وز هردو نام ماند چو سیمرغ و کیمیا، به نام سنایی آمده است. به نظر می‌رسد انتساب این قصیده به سنایی قابل اعتنا است. اگرچه مدرس رضوی ضمن ذکر این قصیده در دیوان سنایی بر آن است که از عبدالواسع جبلی است؛ 4. دو رباعی به نام عزالدین محمود کاشی منتسب شده که انتساب یکی از آنان درست و یکی نادرست است؛ 5. یک رباعی با نام اثیر اخسیکتی آمده که انتسابی درست است؛ 6. در تنازعی که بین رودکی و کمال در ارتباط با یک رباعی وجود دارد، انتساب رباعی به کمال منطقی‌تر است؛ 7. سه بیت در قالب مثنوی در ذم زنان به سعدی منتسب شده است. در انتساب این سه بیت به سعدی تردید جدی است. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
اصفهانی، جمال‌الدین محمدبن عبدالرزاق (1320). دیوان کامل استاد جمال‌الدین محمدبن عبدالرزاق اصفهانی (با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی). چاپخانۀ ارمغان.
انوری ابیوردی، محمدبن محمد (1394). دیوان انوری (با مقدمۀ سعید نفیسی و با اهتمام پرویز بابایی). انتشارات نگاه.
انوری، محمدبن محمد (1340). دیوان انوری (ج. 2؛ محمدتقی مدرس رضوی، مصحح و زیر نظر احسان یارشاطر). بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
انوری ابیوردی، محمدبن محمد (1221ق). دیوان انوری ابیوردی. دستنویس شمارۀ 2607 کتابخانۀ اسعد افندی، بی‌کا، 272 گ، 19 س. [نسخۀ خطی].
انوری ابیوردی، محمدبن محمد (1079ق). دیوان انوری ابیوردی. دستنویس شمارۀ fy9، کتابخانۀ دانشگاه استانبول، کاتب ابن محمد عبدالرحیم بهبهانی، 246 گ، 22 س. [نسخۀ خطی].
انوری ابیوردی، محمدبن محمد (بی‌تا). دیوان انوری ابیوردی. دستنویس شمارۀ 3781، کتابخانۀ فاتح، 231 گ، 15 س. [نسخۀ خطی].
انوری ابیوردی، محمدبن محمد (بی‌تا). دیوان انوری ابیوردی. دستنویس شمارۀ 3783، کتابخانۀ فاتح، 191 گ، 19 س. [نسخۀ خطی].
انوری ابیوردی، محمدبن محمد(992ق). دیوان انوری ابیوردی. دستنویس شمارۀ 26، کتابخانۀ خدابخش هند، 252 گ، 19 س. [نسخۀ خطی].
پورجوادی، نصرالله (1380). مجموعۀ فلسفی مراغه (مشتمل بر آثاری از ابوحامد غزالی، عین‌القضات همدانی، عمربن سهلان ساوی، مجدالدین جیلی، ابن سینا، فارابی و دیگران). مرکز نشر دانشگاهی.
جاجرمی، محمد بن بدر (1350). مونس‌الاحرار فی دقایق‌الاشعار (ج.2؛ با مقدمۀ علامه محمد قزوینی، به اهتمام میرصالح طیبی). چاپخانۀ فردوسی.
خیام، عمر (865ق). رباعیات خیام. دستنویس شمارۀ ms.Quseley140T کتابخانۀ بادلیان آکسفورد، کاتب شیخ محمود پیربوداقی، کتابت 865ه.ق، دارالملک شیراز. [نسخۀ خطی].
درایتی، مصطفی (1390). فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا) (ج.17). سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران.
دهقان، مهدی (1399). بررسی و نقد اصالت رباعیات منسوب به مهستی گنجوی و تعیین صورت نهایی آنها بر پایه منابع کهن [پایان نامۀ کارشناسی ارشد منتشرنشده]. دانشگاه تبریز.
رودکی، جعفربن محمد (1393). دیوان رودکی سمرقندی. (براساس نسخۀ سعید نفیسی، ی. براگینسکی). انتشارات نگاه.
رودکی، جعفربن محمد (1383). دیوان اشعار (منوچهر دانش‌پژوه، مصحح). انتشارات توس.
شروانی، جمال‌الدین خلیل (1375). نزهةالمجالس (محمدامین ریاحی، مصحح). انتشارات علمی.
زیدری نسوی، شهاب‌الدین محمد (1396). نفثة‌المصدور (تصحیح و توضیح امیرحسین یزدگردی). انتشارات توس.
سعدی، مصلح‌بن عبدالله (1382). غزلیات سعدی (از روی نسخۀ محمدعلی فروغی). انتشارات ققنوس.
سعدی، مصلح‌بن عبدالله (931ق). کلیات سعدی. کتابخانۀ اسعد افندی، بی‌کا، به شمارۀ 2874. [نسخۀ خطی].
سعدی، مصلح‌بن عبدالله (بی‌تا). کلیات سعدی. کتابخانۀ فاتح، بی‌کا، به شمارۀ 4091. [نسخۀ خطی].
سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن آدم (1385). دیوان سنایی غزنوی (به سعی و اهتمام محمدتقی مدرس رضوی). انتشارات سنایی.
سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن آدم (بی‌تا). دیوان سنایی غزنوی. دستنویس شمارۀ 22 کتابخانۀ خدابخش هند، 96 گ، 17 س. [نسخۀ خطی].
سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن آدم (684ق). کلیات سنایی غزنوی. دستنویس شمارۀ 2627 کتابخانۀ بایزید ولی‌الدین، 292 گ، 25س. [نسخۀ خطی].
سنایی غزنوی، ابوالمجد مجدودبن آدم (1022ق). دیوان سنایی غزنوی. دستنویس شمارۀ 4672 کتابخانۀ آستان قدس رضوی، 187گ، مختلف‌السطر. [نسخۀ خطی].
صفرعلیزاده، مجتبی (1399). نقد و بررسی جنگ نویاقته از قرن هفتم هجری قمری (جنگ کاشی). فصلنامۀ بهارستان سخن، 17(49)، 206-181. https://journals.iau.ir/article_688934.html
کاشی، عبدالعزیز (بی‌تا). روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر. نسخۀ شمارۀ 766ف، دانشگاه استانبول. [نسخۀ خطی].
عزالدین کاشانی، محمودبن علی (1394). مصباح‌الهدایة و مفتاح‌الکفایة (جلال‌الدین همایی، مصحح). انتشارات سخن.
عطاءبن یعقوب، خواجه عمید (1382). برزونامه (به اهتمام سیدمحمد دبیرسیاقی). انتشارات دانشگاه تهران.
عظیمی، میلاد (1395). آویزه‌ها (33) دو غزل از ناصر بجه شیرازی در دیوان حافظ شیرازی. بخارا، (111)، 366-419.
عمادی حائری، سیدمحمد (1384). عزالدین عبدالعزیز کاشی: شناسایی، کتابشناسی، نسخه‌جویی. نشریة نسخه‌پژوهی، (2)، 396-381. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/309284/
عوفی، محمد بن محمد (1390). نزهة‌العقول فی‌لطایف الفصول (ایرج افشار، مصحح و با یاری جواد بشری). انتشارات بنیاد موقوفات محمود افشار.
مؤلف نامعلوم (بی‌تا). روضة‌الناظر و نزهة‌الخاطر. دستنویس به شمارۀ 4019، کتابخانۀ ایاصوفیه. [نسخۀ خطی].
مؤلف نامعلوم (881ق). روضة‌الناظر، نزهة‌الخاطر. دستنویس به شمارۀ 4020، کتابخانۀ ایاصوفیه. [نسخۀ خطی].
مؤلف نامعلوم (بی‌تا). جنگ اشعار. دستنویس شمارۀ 3047، کتابخانۀ دانشگاه تبریز. [نسخۀ خطی].
مولوی، جلال‌الدین محمدبن محمد (1384). کلیات دیوان شمس تبریزی (براساس نسخۀ تصحیح‌شدۀ فروزانفر). انتشارات شقایق.
میرافضلی، سیدعلی (1382). رباعیات خیام در منابع کهن. چاپ اول. مرکز نشر دانشگاهی.
وطواط، رشیدالدین (1339). دیوان رشیدالدین وطواط (تصحیح و مقدمۀ سعید نفیسی). کتابخانۀ بارانی.
نسیمی، عمادالدین (1372). زندگی و اشعار عمادالدین نسیمی (به کوشش یدالله جلالی پندری). انتشارات نی.
سلیم بهوپالی، سیدعلی حسن خان (1390). تذکرۀ صبح گلشن (ج.2؛ تصحیح، تعلیق، توضیح، اضافات فرهنگنامۀ مجتبی برزآبادی فراهانی). انتشارات اوستا فراهانی.
نوریان، مهدی، شریفی، غلامحسین و رشیدی آشجردی، مرتضی (1386). باغ نظر و رامش دل (معرفی سفینه‌ای بی‌مانند از قرن هفتم). پژوهش‌های ادب عرفانی، 1(3)، 33-62.
هدایت، رضاقلی‌خان (1344). تذکرۀ ریاض‌العارفین (به کوشش مهرعلی گرگانی). انتشارات کتابفروشی محمودی.
References Anvari Abivardi, M .(n.d). Divan Anvari Abivardi, manuscript number 3781, Fateh Library, 231 G, 15S. [Manuscript]. [In Persian]. Anvari Abivardi, M. (1668). Divan Anvari Abivardi, manuscript number fy9, Istanbul University Library, scribe Ibn Muhammad Abd ul Rahim Behbahani, 246 G, 22 S. [Manuscript]. [In Persian]. Anvari Abivardi, M. (1806). Divan Anvari Abivardi, Manuscript No. 2607 of Asad Effendi Library, no scribe, 272 G, 19 S. [Manuscript]. [In Persian]. Anvari Abivardi, M. (2014). Divan Anvari (2nd ed.). (with an introduction by S. Nafisi and with the efforts of P. Babaei). Negah Publications. [In Persian]. Anvari Abivardi, M. (1584). Divan Anvari Abivardi, manuscript number 26, Khudabakhsh India Library, 252 G, 19 S. [Manuscript]. [In Persian]. Anvari Abivardi, M. (n.d). Divan Anvari Abivardi, manuscript number 3783, Fateh Library, 191 G, 19 S. [Manuscript]. [In Persian]. Anvari, M. (1961). Diwan Anvari (vol. 2). (M. T. Modaresrazavi, under the supervision of E. Yarshater). Book translation and publishing company. [In Persian]. Ata Ibn Yaqoub, K. A. (2003). Borzonameh (by S. M. Dabirsiaghi). Tehran University Press. [In Persian]. Aufi, M. M. (2010). Nozhat al-Aqool fi Lataif al-Fusul (I. fshar, Ed., with the help of J. Bashari). M. Afshar Endowment Foundation Publications. [In Persian]. Azimi, M. (2015). Avizehha (33) two sonnets by Nasser Bajeh Shirazi in Divan Hafez Shirazi. Bukhara, (111), 366-419. [In Persian]. Dehghan, M. (2019). Reviewing and criticizing the authenticity of quatrains attributed to Mahseti Ganjavi and determining their final form based on ancient sources [Unpublished master’s thesis], University of Tabriz. [In Persian]. Derayati, M. (2011). Catalogers of Iranian Manuscripts (Fankha) (Vol. 17). Organization of Documents and National Library of Iran. [In Persian]. Emadi Haeri, S. M. (2005). Ezzeddin Abdulaziz Kashi: identification, bibliography, copy search. Journal of Research in Manuscripts, (2), 381-396. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/309284/ [In Persian]. Ezzeddin Kashani, M, A. (2014). Misbah al-Hedaiyat and Miftah al-Kefaiyat (revised by J. Homai). Sokhan publications. [In Persian]. Hedayat, R. (1965). Tazkereh Riyaz al-Arifin (by M. Gorgani). Mahmoudi bookstore publications. [In Persian]. Isfahani, J. M. (1941). Complete Diwan of Jamaluddin Mohammad bin Abdul Razzaq Esfahani (with corrections and margins by H. Vahid Dastgardi). Armaghan Printing House. [In Persian]. Jajarmi, M. B. (1971). Muns-ul-Ahrar fi Daqayq-ul-Ashar (Vol. 2). (with an introduction by Allameh M. Qazvini, under the care of M. Tayibi). Ferdowsi Press. [In Persian]. Kashi, A. (n.d). Rowzat al-Nazer and Nozhat al-Khater, version number 766f, Istanbul University. [Manuscript]. [In Persian]. Khayyam, O. (1460). Khayyam's quatrains. manuscript number ms. Quseley 140T, Badalian Library, Oxford, scribe Sheikh Mahmoud Pirbodaghi, writing 865, Dar al-Mulk, Shiraz. [Manuscript]. [In Persian]. Mirafazli, S. A. (2012). Khayyam's quatrains in ancient sources. University Publishing Center. [In Persian]. Molavi, J. M. (2005). Generalities of Diwan Shams Tabrizi (based on the corrected version of Forozanfar). Shagaieg Publications. [In Persian]. Nasimi, E. (1993). The life and poems of Emaduddin Nasimi (by Y. Jallali Pendari). Nei Publications. [In Persian]. Noorian, M., Sharifi, G., & Rashidi Ashjardi, M. (2016). Bagh Nazar and Ramesh Del (an introduction to a unique ship from the 7th century). Gohar Goya, 1(3), 33-62. https://journals.ui.ac.ir/article_16266.html [In Persian]. Porjavadi, N. (2010). Maragheh Philosophical Collection (Including works by Abu Hamid Ghazali, Ain ol-Qozzat Hamdani, Omar Ibn Sahlan Sawi, Majad al-Din Jili, Ibn Sina, Farabi and others). University Publishing Center. [In Persian]. Rudaki, J. M. (2004). The Book of Poems (M. Daneshpajoh, ed.). (2nd ed.). Tous Publications. [In Persian]. Rudaki, J. M. (2013). Diwan Rudaki Samarkandi (based on the version of S. Nafisi, Y. Braginsky). Negh Publications. [In Persian]. Saadi, M. A. (2003). Ghazliat of Saadi (based on the version of M. A. Foroughi). Qoqnoos Publications. [In Persian]. Saadi, M. A. (1524). Saadi Generalities. Asad Effendi Library, no scribe, No. 2874. [Manuscript]. [In Persian]. Saadi, M. A. (n.d). Saadi Generalities, Fateh Library, no scribe, No. 4091. [Manuscript]. [In Persian]. Safar Alizadeh, M. (2019). Criticism and analysis of the anthology of newly found from the 7th century of the lunar calendar (Kashi anthology). Baharestan Sokhan Quarterly, 17(49), 171-206. https://journals.iau.ir/article_688934.html [In Persian]. Salim Bahopali, S. A. H. (2013). Tazkereh Sobh Golshan (Vol. 2; correction, suspension, explanation, additions to M. Borzabadi Farahani dictionary). Avesta Farahani Publishing House. [In Persian]. Sanaei Ghaznavi, A. (1613). Diwan Sanaei Ghaznavi. manuscript number 4672 of Astan Quds Razavi Library, 187G, different lines. [Manuscript]. [In Persian]. Sanaei Ghaznavi, A. (2006). Diwan Sanaei Ghaznavi (by the efforts of M. T. Modares Razavi). (6th ed.). Sanaei Publications. [In Persian]. Sanaei Ghaznavi, A. (1285). Ghaznavi Sanaei Generalities. Manuscript No. 2627 of Bayezid Valiuddin Library, 292 G, 25S. [Manuscript]. [In Persian]. Sanaei Ghaznavi, A. (n.d). Diwan Sanaei Ghaznavi. Manuscript No. 22 of the Khudabakhsh Library of India, 96 G, 17 S. [Manuscript]. [In Persian]. Shervani, J. K. (1995). Nozhat-ul-Majlis (M. A. Riahi, ed.). (2nd ed.). Scientific Publications. [In Persian]. Unknown author. (1476). Rowzat al-Nazer, Nozhat al-Khater, manuscript number 4020, Ayasofiya library. [Manuscript]. [In Persian]. Unknown author. (n.d). Anthology of poems, manuscript number 3047, Tabriz University Library. [Manuscript]. [In Persian]. Unknown author. (n.d). Rowzat al-Nazer and Nozhat al-Khater, manuscript number 4019, Ayasofiya library. [Manuscript]. [In Persian]. Vatwat, R. (1960). Diwan Rashiduddin Watawat (proofreading and introduction by S. Nafisi). Barani Library. [In Persian]. Zaidarinasavi, S. M. (2016). Nafsat al-Masdoor (corrected and explained by A. H. Yazdgerdi). Tos Publications. [In Persian]. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 231 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 209 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||