تبیین استراتژی مطلوب مبتنی بر عوامل مؤثر در توسعۀ گردشگری پایدار روستایی در نواحی نیمهخشک (مورد مطالعه: شهرستان آباده)

مقدمه

روستا به مکانی گفته می‌شود که تلاش می‌کند با نظم و آرایش درست از فضا و مردم و نیز تولید مناسب شیوه‌ای از زندگی مستقل و پایدار را ارائه دهد (Bhutoria, 2020, P. 519). همین نوع نگاه به روستا مفهوم پایداری و توسعۀ پایدار را نشان می‌دهد. توسعۀ پایدار روستایی پدیده‌ای پیچیده است و ابعاد متعدّدی نیز دارد. در‌واقع، بدون شناخت جنبه‌های مختلف سکونت در روستا حفظ آیندۀ روستا امکان‌پذیر نیست. حفظ پایداری روستا هدف غایی مؤلفه‌های توسعۀ پایدار روستایی است. یک‌جانبه‌گری و یا نادیده‌گرفتن هر‌یک از مؤلفه‌های توسعۀ پایدار روستا خسارت‌های جبرا‌ن‌ناپذیری برای آیندۀ روستا دارد (خدامرادپور و زنگنه، 1398، ص. 186). توسعۀ پایدار رویکردی است که می‌تواند علاوه‌بر حفظ منابع و داشته‌های موجود تضمینی برای آینده نیز باشد (Mihai & Latu, 2020, P. 10). مناطق روستایی به‌عنوان قطب اصلی تولید و اشتغال است که جایگاه ویژه‌ای در چرخۀ رونق و توسعۀ اقتصادی هر کشور دارد. توسعۀ پایدار روستایی می‌تواند نقش مؤثری در ایجاد اشتغال، رفع فقر عمومی، تأمین درآمدهای ارزی، تراکم جمعیت، بهبود محیط ‌زیست و تحقق توسعۀ پایدار داشته باشد (فائز و همکاران، 1401، ص. 212). در راستای توسعۀ پایدار روستایی رویکردها و سیاست‌های متنوعی را می‌توان مطرح کرد؛ اما آنچه امروزه با‌توجه به تأثیرات اقتصادی و محدودیت‌های منابع طبیعی بیشتر نمود پیدا کرده، گردشگری است. گردشگری در‌واقع، بستری برای کاهش فشار بر طبیعت و مدیریت آن در مناطق روستایی است (Rangus et al., 2017, P. 4). گردشگری رویکردی برای تحقق توسعه در مناطق روستایی شناخته شده است (Qian & Li, 2024, P. 4).

گردشگری روستایی در بسیاری از کشورها رو‌به توسعه گذاشته و روز‌به‌روز بر اهمیت آن افزوده شده است که این خود ناشی از رکود اقتصادی در‌سطح روستاهاست (موسی وند و همکاران، 1392، ص. 81). امروزه گردشگری کارکردهای گوناگونی دارد که از‌جمله می‌توان به اشتغالزایی، کسب درآمد، تقویت زیرساخت‌ها و جذب ارزهای خارجی اشاره کرد (رحیمی‌پور و همکاران، 1403، ص. 109). بخش مهم از گردشگری و اثر‌های آن به گردشگری روستایی و بومگردی‌ها مرتبط است. به عقیدۀ بسیاری از کارشناسان شکوفایی گردشگری می‌تواند به احیا و بازسازی مناطق روستایی کمک کند (رجب نژاد شیخانی و همکاران، 1398، ص. 785). توسعۀ گردشگری به‌عنوان یک رویکرد همه‌جانبۀ اقتصادی و اجتماعی شناخته می‌شود که بسترهای توسعه را در مناطق روستایی فراهم می‌کند (Woyesa & Kumar, 2021, P. 815) و حتی می‌تواند مشکلات و چالش های موجود را کنترل کند و کاهش دهد. گردشگری به‌عنوان یک فعالیت مهم در متنوع‌سازی اقتصادی جوامع روستایی نیز شناخته می‌شود که در‌نهایت، به توسعۀ پایدار روستایی منجر می‌شود (Romanenko et al., 2020, P. 616). جوامع روستایی توسعۀ گردشگری را فرصتی برای تنوع‌بخشیدن به اقتصاد مناطق روستایی و احیای آنها می‌داند (Ivona, 2021, P. 5). روندهای فعلی نشان می‌دهد که چگونه گردشگری روستایی بازار رو‌به رشدی را نشان و فرصت جالبی را برای رشد به جوامع روستایی ارائه می‌دهد (De rosa et al., 2019, P. 292). علاوه بر این، می‌تواند سهم ارزشمندی در توسعۀ پایدار مناطق روستایی داشته باشد (Lopez-sanz et al., 2021, P. 3). مفهوم گردشگری پایدار با‌توجه به رونق گردشگری و اهمیت مسائل پایداری در مناطق روستایی شکل گرفت. گردشگری پایدار نوعی از گردشگری است که با محیط زیست آمیخته شده است (Zhao et al., 2024, P. 417).

برای دستیابی به توسعۀ گردشگری پایدار روستایی آنچه مهم است، شناخت ظرفیت‌ها و محدودیت‌های این رویکرد در مناطق روستایی است (Lane et al., 2022, P. 3). زیرا مبتنی بر عوامل داخلی و خارجی می‌توان برای یک نقطۀ روستایی برنامه‌ریزی مطلوب را اتخاذ و تدوین کرد. گردشگری روستایی برای آنکه در چارچوب توسعۀ پایدار شکل گیرد، نیازمند توجه و برنامه‌ریزی یکپارچه است (Marzo-Navarro et al., 2020, P. 151). نواحی نیمه‌خشک ایران با‌توجه به شرایط اقلیمی و محیطی مسائل پایداری آنها اهمیت دو‌چندانی دارد. گردشگری در مناطق روستایی نواحی نیمه‌خشک می‌تواند یک رویکرد مناسب برای کاهش اثر‌های زیست‌محیطی و تنش‌های محیطی باشد؛ زیرا به تنوع سازی اقتصاد روستایی و کاهش وابستگی بیش از حد ساکنان به منابع طبیعت کمک می‌کند. شهرستان آباده در زمرۀ مناطق نیمه‌خشک ایران است که از‌لحاظ گردشگری می‌تواند مهم باشد. مناطق روستایی این منطقه نیاز به رویکردهای اقتصادی و اجتماعی دارد؛ زیرا کمترین فشار به محیط وارد شود و تأثّرات مفیدی از جنبه‌های گوناگون نیز در روستا اتفاق می‌افتد. در این زمینه گردشگری یک رویکرد مطلوب است. روستاهای منطقۀ آباده ظرفیت‌های مختلفی از‌جمله تنوع قومی-فرهنگی، جاذبه‌های اکوتوریسمی، فرهنگ میهمان‌نوازی، صنایع‌دستی، همکاری و وجود سرمایۀ اجتماعی، موقعیت جغرافیایی و ارتباطی را دارند. آنچه امروزه شاهد هستیم، عدم بهره‌برداری از ظرفیت‌ها و جاذبه‌های گردشگری مناطق روستایی منطقه است. در این زمینه شرایط به‌گونه‌ای اتفاق نیفتاده است که گردشگری بتواند تأثیرگذاری ویژه‌ای را در اقتصاد و توسعۀ روستایی داشته باشد. با‌توجه به نکته‌های فوق باید بستری مطابق با رویکرد گردشگری فراهم کرد تا مناطق روستایی نواحی نیمه‌خشک نیز به یک میزان به پایداری دست یابند. برای این هدف تدوین استراتژی‌های مطلوب با‌توجه به ظرفیت‌ها و محدودیت‌های روستاهای شهرستان آباده ضروری است؛ زیرا شناخت درست گردشگری منطقه علاوه‌بر اینکه وضعیت موجود را مشخص می‌کند، می‌تواند استراتژی‌ها و اولویت‌بندی‌های توسعۀ گردشگری روستایی را نیز تعیین کند؛ بنابراین مسئلۀ پژوهش حاضر این است که با‌توجه به ناپایداری روستاهای منطقۀ آباده به‌عنوان یک ناحیۀ نیمه‌خشک عوامل مؤثر در توسعۀ گردشگری این منطقه کدام است؟ علاوه بر این، با‌توجه به این شرایط چه استراتژی‌هایی برای توسعۀ وضع موجود می‌تواند طرح کرد؟ درنهایت، این پژوهش با هدف تبیین استراتژی مطلوب مبتنی بر تحلیل عوامل داخلی و خارجی برای توسعۀ گردشگری پایدار روستایی در نواحی نیمه‌خشک ایران به‌صورت موردی شهرستان آباده انجام شده است.

مبانی نظری پژوهش

گردشگری با‌توجه به چارچوب خود تأثیرات اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی ویژۀ خود را دارد. این تأثیرات شامل ابعاد مختلف سرزمینی و بین‌المللی می‌شود (صادقی، 1402، ص. 2). گردشگری اثر‌های متنوعی شامل اشتغالزایی، افزایش و متنوع‌سازی درآمدها، رونق فعالیت‌های تولیدی، مشارکت روستاییان، افزایش دانش و آگاهی، آموزش، بهبود بهداشت محیط و ... را دارد (Xu et al., 2021, P. 330). اما همۀ اثر‌های گردشگری مثبت نیست و در بسیاری از موارد تبعات منفی از‌جمله تشدید تغییرات کاربری اراضی، آلودگی زیست‌محیطی و تضادهای فرهنگی را ایجاد می‌‌کند (Martinez et al., 2019, P. 167). اثر‌های دوسویۀ گردشگری در مناطق روستایی اهمیت توجه به مفهوم پایدار را در این مناطق به‌خوبی نشان می‌دهد؛ بنابراین از‌طرفی، برای آنکه روستاها در یک مسیر مناسب با هدف حفظ و مدیریت منابع قرار گیرند، باید به مفهوم توسعۀ پایدار تأکید شود و از طرف دیگر، برای رونق گردشگری و تأثیرگذاری مطلوب آن در توسعۀ پایدار روستایی توجه به سیاست‌ها و برنامه‌های پایدار‌محور در این بخش ضروری است.

گردشگری پایدار با افزودن مفهوم پایداری به گردشگری برای کاهش اثر‌های منفی ناشی از فرآیند توسعۀ گردشگری به‌عنوان هدفی مطلوب در توسعۀ گردشگری شناخته شده است (An & Alarcon, 2020, P. 2). این نوع گردشگری به‌دنبال توسعۀ پایدار روستایی است (Martin Martin et al., 2020, P. 48). به عبارت دیگر، گردشگری پایدار در راستای پارادایم توسعۀ پایدار است (Komasi et al., 2022, P. 2). بنابراین نمی‌توان از جایگاه و اهمیت گردشگری به‌عنوان یک رویکرد پراهمیت در مناطق روستایی چشم‌پوشی کرد؛ زیرا گردشگری رویکردی برای ساختن مکانی جدید با‌توجه به دنیای مدرن و تحولات آن است (Wiranatha et al., 2024, P. 5). مسائل پایداری برای برخی مناطق روستایی به‌دلیل شرایط و ویژگی‌های آنها اهمیت دو‌چندان دارد. نمونۀ بارز این روستاها در نواحی نیمه‌خشک استقرار دارد. شاخص‌های پایداری برای روستاهای مناطق نیمه‌خشک با شرایط جغرافیایی و اقلیمی و برخی محدودیت‌ها اهمیت زیادی دارد (Haywood et al., 2020, P. 1034). بنابراین باید به‌خوبی به آنها توجه شود. متنوع‌سازی فعالیت‌های اقتصادی می‌تواند یک رویکرد مطلوب در این نواحی قلمداد شود که گردشگری نمونۀ بارزی از فعالیت‌های اقتصادی در راستای متنوع‌سازی اقتصاد روستایی و پایداری این مناطق است (Rogerson  & Rogerson, 2022, P. 65).

با‌توجه به اهمیت گردشگری از یکسو و مفهوم توسعۀ پایدار از سوی دیگر، تلفیق این دو در دو دهۀ گذشته اتفاق افتاده (Lopez-sanz et al., 2021, P. 5) و از گردشگری به‌عنوان یک رویکرد حمایتگر در بسیاری از موارد برای کاهش برداشت بی‌رویۀ منابع در بخش‌های اقتصادی (از جمله کشاورزی) و متنوع‌سازی اقتصادی روستایی استفاده شده است (Alcivar & Bravo, 2017, P. 33). با‌توجه به نوع رویکرد گردشگری در توسعۀ پایدار روستایی باید از ظرفیت‌ها و بسترهای مطلوب برای بهره‌برداری گردشگری استفاده کرد. یکی از مسائل مهم توسعۀ پایدار روستایی با رویکرد گردشگری عوامل مؤثر در این زمینه است. به عبارت دیگر، برای آنکه گردشگری بتواند در چارچوب توسعۀ پایدار روستایی نقش‌آفرینی داشته باشد، عوامل چه از نوع بازدارنده و چه پیش‌برنده مؤثر هستند (Germanovich et al., 2020, P. 967). این عوامل نیز به تناسب شرایط مختلف محیطی و منطقه‌ای می‌توانند متفاوت باشند. بر همین اساس، عوامل متنوعی نیز در راستای توسعۀ پایدار روستایی با رویکرد گردشگری قابل شناسایی و تبیین است. در‌واقع، برای آنکه روستاهای مناطق نیمه‌خشک در یک فرآیند مطلوب از توسعۀ پایدار با رویکرد گردشگری قرار گیرند باید در ابتدا یک شناخت و تبیین مناسب از شرایط موجود و عوامل مؤثر در ارتقا و توسعۀ گردشگری پایدار حاصل شود (Al Mohava & Elassal, 2021, P. 73).

پیشینۀ پژوهش

عسکری‌زاده و همکاران (1402) در پژوهشی با عنوان «شناسایی عوامل مؤثر بر الگوی توسعۀ گردشگری روستایی: مورد مطالعه: شهرستان ماسال» بیان کردند که موقعیت جغرافیایی و اقلیم روستاها، قابلیت و محدودیت‎های روستاها به‌صورت مستقیم و منافع گردشگری، اثر‌های مثبت و منفی اقتصادی و اجتماعی و اقدام‌های مسئولان در راستای توسعۀ گردشگری به‌طور غیرمستقیم بر توسعۀ پایدار روستایی و گردشگری اثرگذار است.

معصومی و همکاران (1402) در پژوهشی با عنوان «تحلیل راهبردهای مطلوب دستیابی به توسعۀ پایدار روستایی با تکیه بر گردشگری تجاری: مطالعۀ موردی: منطقۀ تجاری دهشیخ- سیگار در استان فارس» نتیجه گرفتند که دسترسی به امکانات و تسهیلات اضافی خرید با‌توجه به نزدیکی منطقۀ مطالعه‌شده به دریا و بازارهای تجاری در کشورهای جنوب خلیج‌فارس به‌عنوان مهم‌ترین راهبرد شناخته شده است.

رحیمی‌پور و همکاران (1399)  در پژوهشی با عنوان «تدوین سناریوهای توسعۀ پایدار گردشگری روستایی با رویکرد آینده‌نگاری: مطالعۀ موردی: روستاهای هدف گردشگری شهرستان سقز» نتیجه گرفتند که عوامل شرایط آب‌‌وهوایی و مشارکت و همبستگی تأثیر‌گذارترین عوامل در توسعۀ پایدار گردشگری و عواملی چون آگاهی جامعۀ محلی و گردشگران، رقابت‌پذیری و سیاست‌های تشویقی نیز در درجه‌های بعدی اهمیت قرار دارند.

حیدری ساربان و حاجی حیدری (1397) در پژوهشی با عنوان «تحلیل عوامل مؤثر بر موفقیت گردشگری روستایی: مطالعة موردی: روستای موئیل شهرستان مشگین‏شهر» نتیجه گرفتند که شش عامل طبیعی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، کالبدی و نهادی بر موفقیت توسعة گردشگری روستایی موثر است.

 یوتامی و همکاران در پژوهشی با عنوان «عوامل موفقیت کارآفرینی گردشگری روستایی برای دهکدۀ گردشگری پایدار: شواهدی از اندونزی» اشاره کردند که کارآفرینی در‌حوزۀ گردشگری به‌عنوان یک عامل مؤثر در توسعۀ پایدار روستایی است و در‌حقیقت، گردشگری با تأثیری که دارد بستر توسعۀ روستایی را فراهم می‌کند (Utami et al., 2023).

آریانی و فایوزی در پژوهشی با عنوان «مسیرهایی به‌سوی تحول مدیریت گردشگری روستایی پایدار در جاوۀ مرکزی، اندونزی» اشاره کردند که عواملی از‌جمله خلاقیت، توسعۀ جاذبه‌ها، حفظ محیط زیست، گسترش فرهنگ بومی و توسعۀ زیرساخت‌ها با گردشگری می‌توانند منجر به توسعۀ پایدار روستایی شوند (Ariyani & Fauzi, 2023).

 کومار و والری در پژوهشی با عنوان «درک رابطۀ بین عوامل مؤثر بر گردشگری روستایی: رویکردی سلسله‌مراتبی» نتیجه گرفتند که توسعۀ زیرساخت‌ها، رشد وجدان زیست‌محیطی، حمایت دولت محلی و جامعه، در‌دسترس‌بودن بودجه و مشارکت بخش خصوصی از عوامل اصلی توسعۀ گردشگری روستایی هستند (Kumar & Valeri, 2022).

سوئسویو و همکاران در پژوهشی با عنوان «پتانسیل و استراتژی گردشگری برای توسعۀ گردشگری روستایی رقابتی در اندونزی» اشاره کردند که پتانسیل‌های گردشگری مناطق روستایی یک توان بالقوه برای توسعۀ این مناطق است و در این زمینه مشارکت و برنامه‌ریزی عوامل مهم هستند (Soeswoyo et al., 2021).

 روسالینا و همکاران در پژوهشی با عنوان «گردشگری روستایی: مروری بر ادبیات نظام‌مند در مورد تعاریف و چالش‌ها » اشاره کردند که در توسعۀ گردشگری چالش‌های مختلفی از‌جمله کمبود امکانات و زیرساخت، تعارضات فرهنگی و مشکلات زیست‌محیطی وجود دارد؛ اما عواملی از‌جمله تغییر ذهنیت جامعۀ محلی نسبت به گردشگر، توسعۀ زیرساخت‌ها، آموزش، افزایش دسترسی به خدمات و سرمایه‌گذاری می‌توانند در روتق گردشگری مؤثر باشند (Rosalina et al., 2021).

 گرمانوویچ و همکاران در پژوهشی با عنوان «تأثیر گردشگری بر توسعۀ پایدار مناطق روستایی: تجربۀ بین‌المللی» نتیجه گرفتند که توریسم در توسعۀ پایدار نواحی روستایی می‌تواند تأثیرات مهمی از‌جمله درآمدزایی، اشتغال و تعامل فرهنگی را به دنبال داشته باشد؛ اما عواملی از‌جمله مشارکت، توسعۀ زیرساخت و خدمات، افزایش فرهنگ پذیرش گردشگر، حمایت دولت و گسترش فناوری در ارتقای توسعۀ روستایی با رویکرد گردشگری تأثیرگذار هستند (Germanovich et al., 2020).

روش‌شناسی پژوهش

روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و از‌نظر هدف جزء پژوهش‌های کاربردی است. روش گردآوری داده‌ها به‌صورت پیمایشی است. داده‌ها با ابزار پرسشنامه جمع‌آوری شد. کارشناسان (خبرگان) روایی پرسشنامه و پایایی (اعتبار) آن را با تکمیل پرسشنامه در خارج از نمونۀ آماری انجام دادند. در‌حقیقت، برای پایایی، 30 نفر به‌صورت تصادفی در خارج از نمونۀ آماری مورد پرسشگری قرار گرفتند و بدین ترتیب، محاسبۀ داده‌ها با ضریب کرونباخ بیشتر از 70/0 تأیید شد. جامعۀ آماری پژوهش را کارشناسان اداره‌های شهرستان آباده تشکیل داده‌ است. با‌توجه به محدودیت‌های پژوهش تعداد 50 کارشناس با روش گلوله‌برفی شناسایی و پرسشگری شدند. تجزیه‌و‌تحلیل داده‌ها با استفاده از مدل سوات، مدل AHP و ویکور انجام شد. بدین صورت که از مدل سوات برای شناخت و تحلیل عوامل داخلی و خارجی مؤثر در توسعۀ گردشگری پایدار روستایی و تعیین استراتژی مطلوب، از مدل AHP برای مقایسۀ زوجی و وزن نهایی استراتژی‌ها و از مدل ویکور برای اولویت‌بندی روستاها از‌لحاظ استراتژی‌های گردشگری استفاده شده است. محاسبات و تحلیل‌ها در نرم‌افزارهای spss، Excel و Expert Choice انجام شده است.

محدودۀ مطالعه‌شده

شهرستان آباده با وسعت 6800 کیلومتر مربع در شمال استان فارس در مرکزیت شهر آباده قرار دارد. این شهرستان از شرق به شهرستان ابرکوه در استان یزد، از جنوب به شهرستان خرم بید، از غرب به شهرستان اقلید و شهر سمیرم و از شمال به استان اصفهان متصل است. بارش سالانۀ آن حدود ۲۰۰ میلیمتر است که در ردیف نواحی نیمه‌خشک کشور شناخته می‌شود. فاصلۀ مرکز شهرستان تا شیراز 275 کیلومتر است. این شهرستان در فاصلۀ 200 کیلومتری جنوب مرکز استان اصفهان قرار دارد. همچنین، این شهرستان به‌دلیل استقرار در مجاورت جادۀ سراسری جنوب به مرکز کشور وضعیت خاصی برای خود ایجاد کرده است. جمعیت این شهرستان بر‌اساس سرشماری نفوس و مسکن سال 1395، 203725 نفر بوده است. این منطقه ظرفیت‌های کشاورزی، گردشگری و ارتباطی دارد. بخشی از این ظرفیت‌ها در مناطق روستایی وجود دارد که نیازمند بررسی و پژوهش است. در این منطقه روستاهای سکنه‌دار بالغ بر 22 مورد بر‌اساس آمار سال 1395 بوده است. بخش زیادی از روستاهای منطقه به‌دلیل شرایط اقلیمی و بحران‌های مختلف از‌جمله تنش‌های محیطی و آبی و مسائل اقتصادی خالی از سکنه شده است. شکل (1) موقعیت روستاهای مطالعه‌شده را نشان می‌دهد.

شکل 1: موقعیت جغرافیایی شهرستان آباده و توزیع نقاط روستایی (منبع: بازترسیم نگارنده، 1403)

Fig 1: Geographical location of Abadeh county and distribution of rural areas

یافته‌های پژوهش و تجزیه‌و‌تحلیل

بر‌اساس مطالعات انجام‌‌شده مهم‌ترین عوامل داخلی و خارجی شامل نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید در‌زمینۀ گردشگری پایدار روستایی در نواحی نیمه‌خشک ایران در شهرستان آباده 42 مورد است که در 11 قوت، 10 ضعف، 11 فرصت و 10 تهدید دسته‌بندی شده است. برای اینکه اهمیت هرکدام از عوامل مشخص شود از مدل سوات استفاده شد.

شناسایی و تحلیل عوامل داخلی (قوت و ضعف)

بررسی عوامل با عنوان نقاط قوت نشان‌دهندۀ آن است که روحیۀ قوم‌گرایی و جمع‌گرایی در روستاها با وزن نهایی (388/0) در رتبۀ اول شناخته شد. در رتبۀ دوم تنوع جاذبه‌های گردشگری روستایی با مردم به وزن نهایی (382/0) و در رتبۀ سوم فرهنگ مهمان‌نوازی روستاییان منطقۀ مختلف با وزن نهایی (376/0) به‌عنوان پراهمیت‌ترین عوامل معرفی و کم‌اهمیت‌ترین قوت نیز عامل پتانسیل کشاورزی منطقه با وزن 155/0 شناخته شد؛ بنابراین قوت‌های متنوعی در روستاهای منطقه وجود دارد که در راستای توسعۀ پایدار روستایی با رویکرد گردشگری در نواحی نیمه‌خشک از‌جمله شهرستان آباد نقش دارند. با تکیه بر همین قوت‌های ذکر‌شده می‌توان ضعف‌ها و محدودیت‌ها را کاهش داد (جدول1).

جدول 1: عوامل داخلی (قوت‌های توسعۀ پایدار روستایی با تأکید بر گردشگری در نواحی نیمه‌خشک)

Table 1: Internal factors (The Strengths of sustainable rural development with emphasis on tourism in semi-arid areas(

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

در‌زمینۀ نقاط ضعف، کمبود اقامتگاه گردشگری در روستاها با امتیاز (427/0) مهم‌ترین نقطۀ ضعف تعیین شد. کمبود خدمات و تجهیزات گردشگری روستایی و ناشناخته‌بودن گردشگری منطقه به‌ترتیب با وزن (423/0) و (419/0) در رتبه‌های دوم و سوم شناخته شد. در‌زمینۀ نقاط ضعف و قوت باید از نقاط قوت در راستای حذف و کاهش آنها استفاده کرد. از دیگر نقاط ضعف می‌توان به ضعف زیرساخت‌ها در روستاها، نبود نیروی متخصص و راهنما در گردشگری روستاها و عدم آموزش در‌حوزۀ گردشگری روستایی اشاره کرد (جدول2).

جدول 2: عوامل داخلی (ضعف‌های توسعۀ پایدار روستایی با تأکید بر گردشگری در نواحی نیمه‌خشک)

Table 2: Internal factors (The Weaknesses of sustainable rural development with emphasis on tourism in semi-arid areas(

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

شناسایی و تحلیل عوامل خارجی (فرصت و تهدید)

در‌زمینۀ توسعۀ پایدار روستایی با تأکید بر گردشگری در نواحی نیمه‌خشک عواملی مؤثر است که شامل 21 عامل بوده است. این عوامل در 11 فرصت و 10 تهدید دسته‌بندی شد. مهم‌ترین فرصت در‌زمینۀ توسعۀ پایدار روستایی با تأکید بر گردشگری در نواحی نیمه‌خشک عامل امکان جذب سرمایه‌گذاری از بخش خصوصی و افزایش سطح درآمد و اشتغال مردم روستاها به‌طور مشترک با وزن نهایی (375/0) بوده است (جدول3). بر‌اساس محاسبات صورت‌گرفته‌ دو عامل ظرفیت‌های بکر گردشگری عشایری منطقه با وزن (359/0) و وجود ظرفیت برای برندسازی گردشگری روستایی با وزن نهایی (359/0) به‌عنوان فرصت‌های پراهمیت دیگر شناخته شده‌اند. با‌توجه به این فرصت بهترین برنامه‌ریزی نهایت استفاده از فرصت برای رفع محدودیت‌ها و کاهش آنهاست؛ زیرا نتیجۀ این عمل می‌تواند منجر به توسعۀ پایدار روستایی و گردشگری شود.

جدول 3: عوامل خارجی (فرصت‌های توسعۀ پایدار روستایی با تأکید بر گردشگری در نواحی نیمه‌خشک)

Table 3: External factors (The opportunities of sustainable rural development with emphasis on tourism in semi-arid areas(

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

نتایج نشان داد که خشکسالی و کم‌آبی در سال‌های اخیر با امتیاز (523/0) به‌عنوان مهم‌ترین تهدید در‌زمینۀ توسعۀ پایدار روستایی با‌توجه به گردشگری در نواحی نیمه‌خشک شناخته شده است. دو عامل ایجاد راه ارتباطی جدید اصفهان-شیراز با وزن (511/0) و شرایط اقلیمی گرم و خشک با وزن نهایی (413/0) در رتبه‌های دوم و سوم اهمیت شناخته شدند. در این زمینه باید برای هموارسازی توسعۀ پایدار روستایی با تأکید بر گردشگری در نواحی نیمه‌خشک از فرصت‌های موجود بهره‌برداری کرد و تهدید‌ها را کاهش داد. تهدید‌های متنوعی در‌زمینۀ گردشگری روستایی قابل طرح است؛ اما باید برنامه‌ریزی عملیاتی و اجرای مطلوبی را اتخاذ کرد (جدول4).

جدول 4: عوامل خارجی (تهدید‌ها برای توسعۀ پایدار روستایی با تأکید بر گردشگری در نواحی نیمه‌خشک)

Table 4: External factors (The threats of sustainable rural development with emphasis on tourism in semi-arid areas(

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

تدوین راهبردها

بر‌اساس نقاط فرصت، تهدید، قوت و ضعف و ترکیب آنها با یکدیگر استراتژی‌های مختلف مشخص شد؛ به‌گونه‌ای که در هر بُعد چند نمونه به‌عنوان بهترین استراتژی‌ها در ارتباط با توسعۀ پایدار روستایی با رویکرد گردشگری معرفی و پیشنهاد شد. این استراتژی‌ها برای بهبود وضع موجود ارائه شده است (جدول5).

جدول 5: انواع استراتژی‌ها در چهار بُعد تهاجمی، تنوع، محافظه‌کارانه و تدافعی

Table 5: Types of strategies in the four dimensions of offensive, diversification, conservative and defensive

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

براساس مقایسۀ وزن نهایی عوامل چهارگانۀ مدل سوات استراتژی مطلوب برای توسعۀ گردشگری پایدار روستایی در نواحی نیمه‌خشک «استراتژی تنوع» بوده است. در این استراتژی با بهره جستن از فرصت‌ها نقاط ضعف کاهش یا از‌بین می‌رود؛ بنابراین باید در راستای توسعۀ پایدار روستایی ازطریق رویکرد گردشگری در نواحی نیمه‌خشک ایران با فرصت‌ها، ضعف‌ها کاهش داده شود (شکل2).

شکل 2: تعیین استراتژی و اولویت‌های اجراییSWOT (منبع: یافته‌های پژوهش، 1403)

Fig 2: Determining strategy and implementation priorities by SWOTmodel

اولویت‌بندی روستاها از‌لحاظ استراتژی‌های تنوع با‌توجه به وضعیت گردشگری

همان‌گونه که بر‌اساس مدل سوات مشخص شد، «استراتژی تنوع» اولویت اول و برتر برای استراتژی‌های اجرایی است که در آن 4 نوع استراتژی یا راهبرد ذکر شد. در نرم‌افزار Expert Choice مقایسۀ زوجی استراتژی‌های تنوع انجام و وزن نهایی طبق روش AHP در جدول (6) ذکر شده است. نتایج نشان داد که مهم‌ترین استراتژی، امکان جذب سرمایه در‌حوزۀ گردشگری در راستای بهبود زیرساخت‌های روستایی با وزن 562/0 بوده است. در رتبۀ دوم حمایت و نقش‌آفرینی دولت در راستای افزایش بودجۀ گردشگری مناطق روستایی با وزن 178/0 و در رتبۀ سوم تبلیغات و برندسازی گردشگری نواحی نیمه‌خشک در راستای کاهش موضوع ناشناخته‌بودن ظرفیت‌های این روستاها با وزن 159/0 شناخته شده است.

جدول 6: تعیین اهمیت استراتژی‌های تنوع با‌توجه به وضعیت گردشگری به روش AHP

Table 6: Determining the importance of diversification strategies according to the tourism situation by AHP method

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

ماتریس تصمیم‌گیری برای اولویت‌بندی روستاها از‌لحاظ استراتژی‌های تنوع با مدل ویکور

در این بخش 13 روستای شهرستان آباده از‌لحاظ استراتژی‌های تنوع ارزیابی شد. داده‌ها با‌توجه به ظرفیت روستاها، نظر محقق و کارشناسان در قالب پنل انجام و جمع‌بندی شده است. بر‌اساس مدل ویکور مرحلۀ اول، تشکیل ماتریس تصمیم‌گیری است. در جدول (7) وضعیت پاسخگویی به اهمیت استراتژی‌های تنوع در روستاها ذکر شده است. در این مقایسه وزن 5 نشان‌دهندۀ اهمیت بیشتر آن استراتژی برای روستا و وزن 1 نشان‌دهندۀ اهمیت پایین استراتژی برای روستاست.

جدول 7: ماتریس تصمیم‌گیری برای اولویت‌بندی روستاها از‌لحاظ استراتژی‌های تنوع

Table 7: Decision matrix for prioritizing villages in terms of diversity strategies

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

مرحلۀ دوم: نرمال‌کردن ماتریس تصمیم‌گیری: برای نرمال‌کردن ماتریس تصمیم‌گیری ابتدا همۀ مقدار‌های ماتریس به توان 2 رسانده و مجموع هر ستون جمع می‌شود. سپس جذر مجموع هر ستون گرفته و در‌نهایت، هر‌یک از مقدار‌ها بر جذر به‌دست‌آمده تقسیم می‌شود. از آوردن جدول این مرحله به‌دلیل افزایش حجم پژوهش خودداری شده است.

مرحلۀ سوم: وزن‌دار‌کردن ماتریس نرمال: برای وزن‌دار‌کردن، مقدار‌های ماتریس نرمال هر‌یک از گزینه‌ها بر وزن استراتژی‌ها (در مرحلۀ اول با مقایسۀ زوجی به دست آمد) ضرب می‌شود. در‌واقع، با این عملیات وزن هر‌یک از استراتژی‌های تنوع که اهمیت آن را نسبت به دیگر گزینه‌ها نشان می‌دهد بر‌روی مقدار‌های نرمال‌شده اعمال می‌شود تا میزان تأثیرگذاری آن بهتر مشخص و تعیین شود. (جدول8)

جدول 8: ماتریس نرمال وزنی برای اولویت‌بندی روستاها از‌لحاظ استراتژی‌های تنوع

Table 8: Normal weighted matrix for prioritizing villages in terms of diversity strategies

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

مرحلۀ چهارم: تعیین مقدار‌های بیشترین و کمترین ارزش ماتریس نرمال وزنی: در این مرحله بزرگ‌ترین و کوچک‌ترین عدد هر ستون تعیین می‌شود. در اینجا منظور از بزرگ‌ترین عدد، یعنی عددی بیشترین ارزش مثبت و کوچک‌ترین، یعنی عددی بیشترین ارزش منفی را دارد. در جدول (9) بیشترین مقدار هر نوع استراتژی در ماتریس با دیگر مقدار‌های محاسبه‌شدۀ تفریق قرار گرفت تا نتایج آن در جدول بعدی مورد استفاده قرار گیرد.

جدول 9: نتایج تفریق بیشترین مقدار ماتریس با مقادار‌های دیگر در‌زمینۀ اولویت‌بندی روستاها

Table 9: The results of subtracting the largest value of the matrix with other values in the field of prioritizing villages

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

در مرحلۀ پنجم تعیین شاخص مطلوبیت (S) و شاخص نارضایتی (R) انجام می‌شود. در این مرحله به ازای هر استراتژی یک شاخص مطلوبیت به دست می‌آید که مجموع آنها شاخص نهایی Sj گزینه را مشخص می‌کند. بزرگ‌ترین Sj هر گزینه به ازای هر استراتژی شاخص نارضایتی (R) آن گزینه است.

f = بزرگ‌ترین عدد ماتریس نرمال وزنی برای هر ستون، fij= عدد گزینۀ مدنظر برای هر معیار در ماتریس نرمال وزنی و F-=کوچک‌ترین عدد ماتریس نرمال وزنی برای هر ستون است. بر‌اساس جدول (10) شاخص مطلوبیت برای روستای فتح‌آباد شاه‌نشین به‌عنوان نمونه 974/0 و شاخص نارضایتی 562/0 است. نمونه روستای دیگر حشمتیه که شاخص مطلوبیت آن 301/0 و شاخص نارضایتی 187/0 است. جدول (10) وضعیت این دو شاخص را برای تمامی روستاها نشان می‌دهد.

جدول 10: تعیین شاخص مطلوبیت (S) و شاخص نارضایتی (R) روستاها از‌لحاظ استراتژی‌های تنوع

Table 10: Determining the desirability index (S) and dissatisfaction index (R) of villages in terms of diversification strategies

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

در مرحلۀ ششم تفاضل مقدار شاخص مطلوبیت و نارضایتی به دست آمد. حداکثر شاخص مطلوبیت 974/0 و حداقل آن 070/0 و حداکثر شاخص نارضایتی 562/0 و حداقل آن 045/0 است. این مقدار‌ها در جدول (11) آمده است که حاصل نتایج جدول قبل بوده است. توضیح این نکته مهم است که نتایج جدول (11) در جدول نهایی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

جدول 11: تفاضل مقدار‌های شاخص مطلوبیت و نارضایتی روستاها از‌لحاظ استراتژی‌های تنوع

Table 11: The difference in values of the desirability and dissatisfaction index of villages in terms of diversification strategies

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

مرحلۀ هفتم وضعیت مقدار Q و به عبارت دیگر، رتبه‌بندی گزینه‌ها (روستاها) را نشان می‌دهد (جدول12). نحوۀ محاسبه به‌صورت زیر بوده است که Q=0/67* (شاخص مطلوبیت-حداکثر شاخص مطلوبیت (/ حداقل شاخص مطلوبیت)-(حداکثر شاخص مطلوبیت +0/67*) (شاخص نارضایتی- حداکثر شاخص نارشایتی / (حداقل شاخص نارضایتی- حداکثر شاخص مطلوبیت) بنابراین هنگامی که مقدار  بزرگ‌تر از 5/0 باشد، شاخص منجر به موافقت اکثریت می‌شود و هنگامی که مقدار آن کمتر از 5/0 می شود، شاخص بیانگر نگرش منفی اکثریت است. به‌طور کلی، وقتی مقدار برابر 5/0 است بیانگر نگرش توافقی متخصصان ارزیابی است. مقدار Q در این پژوهش برابر با 67/0 بوده است؛ بنابراین موافقت اکثریت وجود دارد.

در این مرحله بر‌اساس مقدار‌های محاسبه‌شده در گام قبل، روستاها رتبه‌بندی و تصمیم‌گیری انجام می‌شود. بر‌اساس نتایج مدل استفاده‌شده روستای بیدک با وزن 740/0 رتبۀ یک را در‌زمینۀ اولویت‌بندی روستاها از‌لحاظ استراتژی‌های تنوع دریافت کرده است. در‌واقع، این روستا به نسبت روستاهای دیگر در اولویت برای اجرای برنامه‌ها و استراتژی تنوع ازجهت توسعۀ گردشگری شناخته شده است. بعد از آن روستای فیروزی با ارزش 555/0 در رتبۀ دوم اولویت‌بندی روستاها برای اجرای استراتژی‌های تنوع شناخته شده است. روستای حشمتیه نیز با وزن 543/0 در رتبۀ سوم قرار گرفته است. این روستا نیز نیاز به برنامه‌ریزی و اجرای استراتژی‌های سرمایه‌گذاری، برندسازی و نقش‌آفرینی دولت در‌حوزۀ گردشگری دارد. جدول (12) اولویت‌بندی روستاها را از‌لحاظ اجرای استراتژی‌های تنوع برای توسعۀ گردشگری با مدل ویکور را نشان داده است.

جدول 12: رتبه‌بندی نهایی روستاها از‌لحاظ اجرای استراتژی‌های تنوع با مدل ویکور

Table 12: The final ranking of the villages in terms of the implementation of diversity strategies with the Vicor model

منبع: یافته‌های پژوهش، 1403

نمایش فضایی نتایج مدل ویکور

شکل (3) اولویت روستاها را از‌لحاظ استراتژی‌های تنوع با‌توجه به وضعیت گردشگری روی نقشۀ شهرستان آباده نشان داده است. بر‌اساس این نقشه روستای با اولویت اول (1) بزرگ‌ترین سمبل دایره‌ای و روستای با اولویت آخر (13) کوچک‌ترین اندازۀ دایره را دارد؛ بنابراین روستای بیدک با وزن 740/0 در اولویت اول روستاها از‌لحاظ استراتژی‌های تنوع شناخته شده است. همچنین، دو روستای فیروزی با ارزش 555/0 و حشمتیه با وزن 543/0 در اولویت‌های دوم و سوم قرار گرفته است.

شکل 3: نمایش اولویت‌بندی روستاها از‌لحاظ اجرای استراتژی‌های تنوع (منبع: یافته‌های پژوهش، 1403)

Fig 3: Showing the prioritization of villages in terms of implementing diversification strategies

نتیجه‌گیری

گردشگری یکی از رویکردهای مهمی است که می‌تواند به متنوع‌سازی اقتصاد روستایی کمک کند. نتیجۀ این تنوع‌سازی می‌تواند کاهش فشار بر محیط و حفظ و مدیریت منابع در مناطق روستایی را داشته باشد. برای تحقیق این موضوع نیازمند است که مناطق روستایی وضعیت پایداری داشته باشد. در این زمینه تعیین و تبیین استراتژی مطلوب مبتنی بر عوامل داخلی و خارجی برای توسعۀ گردشگری پایدار روستایی از اقدام‌های ضروری است. در پژوهش حاضر این موضوع در مناطق روستایی نیمه‌خشک شهرستان آباده بررسی شد. در راستای انجام‌دادن این پژوهش محدودیت‌های مرتبط از‌جمله دسترسی به روستاها و تکمیل پرسشنامه وجود داشت؛ زیرا در بسیاری از موارد شناسایی افراد آگاه به موضوع برای تکمیل پرسشنامه مشکل بود؛ بنابراین افراد کارشناس از تکمیل آن خوداری کردند.

در راستای توسعۀ گردشگری پایدار روستایی عوامل بازدارنده و پیش‌برنده متنوعی تأثیرگذار هستند. از‌جمله عوامل پیش‌برنده و مثبت (قوت‌ها و فرصت‌ها) می‌توان به روحیۀ قوم‌گرایی و جمع‌گرایی در روستاها، تنوع جاذبه‌های گردشگری روستایی با مردم، فرهنگ مهمان‌نوازی روستاییان منطقۀ مختلف، امکان جذب سرمایه‌‌گذاری از بخش خصوصی و افزایش سطح درآمد و اشتغال مردم روستاها، ظرفیت‌های بکر گردشگری عشایری منطقه، ظرفیت برای برندسازی گردشگری روستایی و از مهم‌ترین عوامل بازدارنده (ضعف‌ها و تهدید‌ها) می‌توان به کمبود اقامتگاه گردشگری در روستاها، کمبود خدمات و تجهیزات گردشگری روستایی، ناشناخته‌بودن گردشگری منطقه، خشکسالی و کم‌آبی در سال‌های اخیر، ایجاد راه ارتباطی جدید اصفهان-شیراز و شرایط اقلیمی گرم و خشک اشاره کرد. هر‌یک از این عوامل در نوع خود با نقش‌آفرینی گردشگری در فرآیند توسعۀ پایدار روستایی مؤثر است؛ اما آنچه مهم است مدیریت، کنترل و کاهش تنش‌ها در این زمینه است. با‌توجه به همبستگی عوامل پیش‌برنده و بازدارنده می‌توان از عوامل پیش‌برنده (قوت و فرصت) در راستای حذف و کاهش عوامل بازدارنده (ضعف و تهدید) استفاده کرد. پژوهش حاضر با نتایج پژوهش‌های Kumar & Valeri (2022)، Rosalina et al. (2021)، Germanovich et al. (2020)، عسگری‌زاده و همکاران (1402) و رحیمی‌پور و همکاران (1399) هم‌پوشانی دارد؛ زیرا در این پژوهش‌ها به نقش عواملی از‌جمله زیرساخت‌ها، فرهنگ‌سازی، آموزش، گسترش فناوری، برندسازی، توسعۀ خدمات و مشارکت اشاره شده است.

تحلیل نتایج نشان داد که بر‌اساس عوامل داخلی و خارجی مؤثر بر توسعۀ گردشگری پایدار روستایی در نواحی نیمه‌خشک ایران مهم‌ترین استراتژی‌ها از نوع تنوع است. در این استراتژی‌ها با استفاده از فرصت‌ها باید ضعف‌ها کاهش یابد. تحلیل استراتژی‌های مطرح‌شده در روستاهای شهرستان آباده نشان داد که مهم‌ترین استراتژی تنوع، امکان جذب سرمایه در‌حوزۀ گردشگری در راستای بهبود زیرساخت‌های روستایی بوده است. همچنین، اولویت‌بندی روستاها از‌لحاظ اجرای استراتژی‌های تنوع نیز نشان داد که روستای بیدک، فیروزی و حشمتیه به‌ترتیب در اولویت اول تا سوم برای اجرای انواع استراتژی‌های مطلوب شناخته شده‌اند. با‌توجه به نتایج چند پیشنهاد ارائه می شود: 1- پیشنهاد می‌شود که شرکت تعاونی گردشگری در‌سطح روستاهای منطقه برای برنامه‌ریزی و اجرای پروژه‌های گردشگری ایجاد شود؛ 2-پیشنهاد می‌شود که تبلیغات و برندسازی گردشگری نواحی روستایی نیمه‌خشک تدوین و اجرایی شود؛ 3- برای گردشگری روستایی نواحی نیمه‌خشک باید دولت به نقش مکمل و حمایتی به‌ویژه در‌زمینۀ تأمین بودجه و تشویق بخش خصوصی اقدام کند؛ 4- پیشنهاد می‌شود که بخشی از توسعۀ گردشگری در این مناطق به روستاییان به‌ویژه افراد تحصیلکرده با ارائۀ تسهیلات اعتباری واگذار شود؛ 5- پیشنهاد می‌شود که سند توسعۀ گردشگری پایدار روستایی نواحی نیمه‌خشک منطبق بر محدودیت‌ها و فرصت‌ها تهیه شود؛ 6- پیشنهاد می‌شود که پژوهشی در‌زمینۀ مقاصد هدف گردشگری روستایی منطقه انجام شود؛ 7- پیشنهاد می‌شود که پژوهش‌هایی در‌حوزۀ فرهنگ گسترش پذیرش گردشگر در مناطق روستایی ناحیۀ نیمه‌خشک انجام شود.