نقش ایرانیان استانبول در نشر و توزیع متون تجددگرایانه و مشروطه‌خواهانه

• مقدمه و طرح مسئله

همسایگی درازمدت و اشتراکات بی‌شمار میان ایران و عثمانی، انواع ارتباطات و مناسبات میان دولت‌ها و مردمان این دو سرزمین را در پی داشت که مناسبات فکری نیز، از آن‌ جمله بود. در اواخر قرن 19م./ 13ق. و اوایل 20م./ 14ق. و بنا بر علل و دلایل اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، ایرانیان زیادی به قلمرو عثمانی مهاجرت کرده و جمعیت درخور ‌توجهی از آنان، استانبول (اسلامبول) را برای اقامت برگزیده بودند. این افراد که بیشترشان از آذربایجان و یا قفقاز می‌آمدند، بستری را برای تأثیرات متقابل (Interaction) میان ایرانیان و عثمانی‌ها ایجاد کردند. استانبول نیز پایتخت امپراتوری عثمانی و کانون تحولات مهمی در میدان سیاست، جامعه و فرهنگ بود. از طرف‌ دیگر، موقعیت عثمانی به‌عنوان پیشرفته‌ترین سرزمین‌ در جهان اسلام، که کم‌کم‌ رؤیای پوشیدن قبای دارالخلافه‌اش نیز تعبیر می‌شد، پایتختش را پذیرای طیف وسیعی از مهاجران، ازجمله ایرانیان کرده بود. برخی عوامل استانبول را در چشم ایرانیان جذاب می‌کرد که یکی از آنها، قرار‌گرفتن این شهر در سرزمین‌های اسلامی و دیگری فراهم‌کردن بستری برای برقراری ارتباطات تجاری، سیاسی و فرهنگی با اروپا بود. در سایۀ همین ویژگی‌ها بود که استانبول، پس از پذیرش مهاجران جدید ایرانی و به‌عنوان نقطۀ اتصال دیگر کانون‌های ایرانیان خارج از کشور (هند، قفقاز، مصر و اروپا)، نقش مهمی را در برقراری ارتباط میان این کانون‌ها ایفا کرد.

شرایط سیاسی ایران و استبداد قاجاری، ‌امکان فعالیت آزاد سیاسی در ایران را به مشروطه‌خواهان و مخالفان شاه قاجار نمی‌داد؛ از این ‌رو برخی از کنشگران سیاسی که بیشتر شامل مشروطه‌خواهان بودند، رنج هجرت به جان خریدند و رهسپار عثمانی شدند؛ زیرا نزدیکی استانبول به ایران و کوتاهی دست عمّال استبداد قاجاری در آن دیار، آنجا را به مقصد‌ جذابی برای آنان تبدیل کرده بود. هرچند استبداد سیاسی و سانسور مطبوعات، مشخصۀ بارز عثمانی «دور حمیدی» (1293-1327ق./1876-1909م.) بود؛ اما کنشگران سیاسی ایرانی نسبت‌به همتایان عثمانی‌شان، ‌آزادی عمل بیشتری داشتند. این افراد پس از حضور در عثمانی، با طیف‌های گوناگون جامعۀ عثمانی، ازجمله سیاست‌ورزان هوادار اصلاحات و یا مشروطه‌خواهان‌ ارتباط گرفتند و طی فرایندی چهل‌ساله، نقش‌ مهمی را در انتقال تجربۀ اصلاحات و مشروطه‌خواهی میان ایران و عثمانی ایفا کردند. حضور این افراد در استانبول و برقراری ارتباطات و گفت‌وگوهایی که انجام می‌شد، نقش مهمی در انتقال اندیشۀ تجدد و مشروطه‌خواهی میان ایران و عثمانی داشت.

       در طول دورۀ یاد‌شده و با گسترش موج مشروطه‌خواهی، سرزمین‌های شرقی همچون عثمانی و ایران نیز از این امواج بی‌نصیب نماندند و هرکدام به‌‌گونه‌ای، تحت تأثیر آن قرار گرفتند. از سوی‌ دیگر، تکاپوهای مشروطه‌خواهی در هر دو کشور تا اندازۀ زیادی، متأثر از یکدیگر بود. حضور تعداد چشمگیری از ایرانیان مشروطه‌خواه در استانبول، در کنار نقش پررنگ آنان در صنعت نشر عثمانی، موجب پدید‌آمدن ارتباط‌ استوار، میان مشروطه‌خواهان ایرانی با همتایان عثمانی خود شده بود؛ به‌طوری که این گروه از ایرانیان، با ارتباط‌گیری با همتایان عثمانی‌شان، دانش سیاسی خویش را افزایش دادند و مجرایی را برای انتقال اندیشه‌های نو، از‌جمله مشروطه‌خواهی به ایران ایجاد کنند؛ در‌نتیجه فرایند مشروطه‌خواهی در هر دو کشور، تحت تأثیرات متقابل قرار گرفت. در این میان و آنچه از دیدگاه این پژوهش‌ اهمیت دارد، نقش ایرانیان استانبول در نشر و توزیع آثاری است که هرکدام به‌گونه‌ای حاوی مبانی نظری مشروطه‌خواهی بوده‌اند. به عبارت‌ دیگر، این پژوهش در نظر دارد تا با تمرکز بر مهاجران ایرانی استانبول و فعالیت‌های قلمی/ انتشاراتی آنان، نقش این افراد را در تألیف، ترجمه، چاپ و توزیع این آثار، بررسی کند.

• پیشینۀ پژوهش

پیش از این نیز پژوهشگران به ایرانیان استانبول و نقش ایشان در جنبش مشروطۀ ایران توجه کردند؛ به‌‌طوری که سیاهه‌ای درازدنبال از این آثار وجود دارد. با این ‌حال‌ در بسیاری از این آثار،‌ به ابهام این پژوهش توجه نشده است و معدود پژوهش‌هایی که‌ این مسئله را بررسی کرده‌اند نیز،‌ نتوانسته‌اند پاسخی درخور، به آن بدهند؛ از آن‌ جمله، رئیس‌نیا (1374) تلاش ستودنی و دسته‌بندی خوبی از متفکران و اهل قلم ایرانی ساکن استانبول را ارائه داده است، اما مباحثی که دربارۀ «پیوند دو انقلاب» مطرح کرده است، بیشتر در سطح‌ و در حد اطلاعاتی دربارۀ تماس‌های میان مشروطه‌خواهان ایران و عثمانی باقی مانده است. وطن‌دوست و پورحسن دارابی (1384) در مقاله‌ای، گفتمان قانون و قانون‌گرایی در روزنامۀ اختر را بررسی کرده‌اند. همچنین‌ قدیمی قیداری و صادقی کاکرودی (1388)، رویکرد روزنامۀ اختر را به اندیشه‌های سیاسی- اجتماعی عصر روشنگری و مفاهیمی ازجمله آزادی، دموکراسی، ملیت، استقلال، قانون‌خواهی‌ و انتقال آن به ایران را بررسی کرده‌اند. نصر (1386) در مقاله‌ای، بازتاب مفاهیمی همچون آزادی، قانون، مجلس و اخبار مربوط به مشروطۀ عثمانی را در روزنامۀ اختر بررسی‌ و صالحی (1389) نیز در کنار معرفی مختصر‌ روزنامۀ شمس، به‌صورت گذرا به نقش این روزنامه در جریان مشروطیت ایران اشاره کرده است.

افزون بر اینان، سهرابی (Sohrabi, 2011) طی پژوهشی، مشروطه‌خواهی را در ایران و عثمانی‌ بررسی و با یکدیگر مقایسه کرده است. کورتولوش (Kurtuluş, 2010) در فصل پنجم رسالۀ دکتری خویش، جایگاه استانبول و موضع دولت عثمانی را در جریان جنبش مشروطۀ ایران بررسی کرده است، همچنین مباحثی که لارنس (Lawrence, 2015; 2018) در پژوهش‌هایش دربارۀ روزنامۀ اختر و ایرانیان استانبول مطرح کرده است نیز، سخن چندان تازه‌ای نداشته و در حد سطح باقی مانده است. ییلدیز (Yıldız, 2021) در دو مقالۀ تقریباً مشابه، به محمدطاهر تبریزی و جایگاه او در صنعت نشر عثمانی اشاره و جایگاه روزنامه و مطبعۀ اختر را در صنعت نشر و مطبوعات فارسی استانبول، بررسی کرده است. درنهایت دیغیراوغلو (Dığıroğlu, 2020) در مقاله‌ای، شرکت صحافیۀ ایرانیه و‌ فعالیت انتشاراتی آن را بررسی کرده است. نکتۀ مشترک دربارۀ تمامی این آثار، تفاوتی است که در مسئلۀ آنان با ابهام این پژوهش وجود دارد. برخلاف آثار نامبرده، این پژوهش بر تألیف، نشر و فروش آثاری که حاوی اندیشۀ تجدد و مشروطه‌خواهی بوده است، همچنین مجراهایی که از‌طریق آنان، فعالیت ایرانیان اهل قلم استانبول بر جریان مشروطه‌خواهی در ایران و عثمانی تأثیرگذار بود نیز‌، توجه کرده است و بنا دارد با استفاده از منابع دست اول‌ ازجمله‌ سفرنامه‌ها، خاطرات، اسناد آرشیوی و سالنامه‌های رسمی دولت عثمانی، بر نقاط تاریک این بخش از تاریخ دو کشور، پرتوی‌ نویی بیفکند.

3- ایرانیان استانبول و تکاپوهای مشروطه‌خواهانه

ایرانیان استانبول را می‌توان بزرگترین گروه مهاجران خارجیِ استانبول در نظر گرفت. این مهاجران که شامل طیف‌های گوناگونی می‌شدند، در آن دیار به انواع فعالیت‌های اقتصادی، فرهنگی و سیاسی‌ مشغول بودند. از دیدگاه این پژوهش و در طول دورۀ‌ بحث‌شده، مهم‌ترین گروه ایرانیان استانبول، کنشگران سیاسی بودند که در نتیجۀ استبداد قاجاری، یا به‌جبر و یا به‌اختیار، راهی استانبول شدند و یا قبل از آنکه سر از اروپا درآورند، مدتی در این شهر اقامت داشتند. آسانی حضور در استانبول نسبت‌به اروپا، همچنین فضای شهری آن شهر، بستر مناسبی را برای کنشگران سیاسی ایرانی فراهم کرده بود که به هر دلیل، امکان ادامۀ فعالیت در ایران را نداشتند

(بهنام، 1372، ص. 274؛ Yıldız, 2021, p. 70)‌. آنان در مدت حضور در استانبول، اوضاع و اخبار ایران را نیز تعقیب‌ (جورابچی، 1389، ج. 9/979) و با حمایت تجار، گذران زندگی می‌کردند. همچنین در کنار برقراری ارتباط با دیگر ایرانیان مهاجر، با روشنفکران عثمانی و به‌ویژه مشروطه‌خواهان آن دیار نیز، ارتباط داشتند. ایرانیان استانبول با کمک فکری یکدیگر و دوستان عثمانی‌شان، ضمن چاپ کتاب و روزنامه، آثاری را نیز از زبان‌های اروپایی به فارسی ترجمه و منتشر می‌کردند و همچنین با ایرانیان مقیم خارج از کشور در قاهره، برلین، تفلیس، پاریس و لندن نیز ارتباط نزدیکی داشتند (Behnam, 1993, p. 8-9; Yıldız, 2021, p. 71).

افزون بر این موارد، حضور ایرانیان در استانبول، شرایط و امکاناتی را برایشان فراهم می‌کرد که احتمالِ داشتن آنها در ایران کمتر بود؛ برای نمونه، امکان فراگرفتن زبان‌های خارجی در استانبول به‌مراتب بیش از تهران بود؛ به‌طوری که میرزا حبیب اصفهانی، میرزا آقا‌خان کرمانی، شیخ احمد روحی و حتی درویش ایرانیْ، حاج سیاح، زبان فرانسوی را در استانبول فرا گرفته بودند (وزیری کرمانی، 1352، ص. 722-723؛ محلاتی، 1363، ص. 95). میرزا آقا‌خان کرمانی در استانبول، علاوه بر زبان‌های ترکی و فرانسوی، در حال فراگرفتن زبان انگلیسی نیز بود (آدمیت، 1357، ص. 25). همچنین‌ موقعیت جغرافیایی استانبول، این امکان را برای ایرانیان فراهم می‌کرد که با حضور در آنجا، زودتر از دیگر ایرانیان نسبت‌به اخبار و احوال دنیا، آگاهی به‌ دست آورند؛ برای نمونه، در استانبول و از‌طریق روزنامه‌ها بود که وزیر وظایف (1389، ص. 83)، در جریان جنگ روسیه و ژاپن قرار گرفت. افزون بر این موارد، برخی آثار دارای مضامین تجددگرایانه و مشروطه‌خواهانه بودند که دسترسی به آنها در ایران ممکن نبود و تنها در استانبول پیدا می‌شد. چنان‌که تقی‌زاده (1372، ص. 43) در زمان حضور در استانبول، زمانش را با مطالعۀ چنین آثاری می‌گذراند‌ و «صبح و شام» از کتاب‌فروش‌های استانبول، کتاب به امانت می‌گرفت‌ و مطالعه می‌کرد.

ایرانیان استانبول‌ از‌طریق اماکن و تشکیلاتی که به ایشان اختصاص داشت، ارتباط نزدیکی با یکدیگر داشتند و همین تشکیلات و اماکن، نقش مهمی در ایجاد بستری مناسب برای ارتباط‌گیری مشروطه‌خواهان ایرانی با یکدیگر و همتایان عثمانی‌شان داشت؛ از آن‌ جمله‌ به قهوه‌خانه‌ها، بازارها، مساجد، مدارس (به‌ویژه مدرسۀ ایرانیان استانبول) و خان‌ها[1] (به‌ویژه خان والده) اشاره می‌شود. حضور و فعالیت مشروطه‌خواهان ایرانی در خان والده (رئیس‌الذاکرین، 1389، ج. 7/336؛ فراهانی، 1362، ص. 129، 254؛ دولت‌آبادی، 1371، ج. 3/100؛ تقی‌زاده، 1372، ص. 43)، همچنین حضور فعال برخی از مشروطه‌خواهان ایرانی در دبستان ایرانیان (میرزا مهدی اختر، میرزا آقا‌خان کرمانی، رضاقلی خراسانی و حسین دانش)،‌ از اهمیت این اماکن برای گروه یاد‌شده خبر می‌دهد. از میان این افراد، رضاقلی خراسانی و میرزا مهدی تبریزی که مقالاتی را در حبل‌المتین و اختر می‌نگاشتند، مدتی مدیریت مدرسه را‌ بر عهده داشتند (تقی‌زاده، 1372، ص. 44؛ جمعی از نویسندگان، 1343، ص. 26).

از میان ایرانیان استانبول، مسافران حج نیز شایان توجه‌‌اند. موقعیت جغرافیایی استانبول، این شهر را بر سر مسیر حج‌گزاری ایرانیان قرار داده بود؛ به‌طوری که همه‌ساله تعداد درخور ‌توجهی (تقریباً سه‌هزار نفر، بنگرید به: فراهانی، 1362، ص. 165، 168، 170؛‌Yıldız, 2016, p. 137) یک‌بار در مسیر رفت و یک‌بار در مسیر برگشت، توقف‌ چندروزه‌ای در این شهر داشتند. این مسافران‌ می‌توانستند در خان والده و یا دیگر اماکن استانبول، با باقی ایرانیان‌ دیدار داشته باشند (برای نمونه بنگرید به: رئیس‌الذاکرین، 1389، ج. 7/2-321، 9-327). حضور این افراد در استانبول و ارتباطشان با ایرانیان، نقش مهمی در انتشار اندیشۀ مشروطه‌خواهی داشت؛ برای نمونه، رئیس‌الذاکرین که بنا بر رسم معمول و برای شب‌نشینی به منزل تاجران ایرانی استانبول رفته بود، پس از مشاهدۀ تعریف و تمجید اهل خانه از کتاب احمد، با پرداخت یک مجیدیه[2] آن را پیش‌خرید کرده بود (رئیس‌الذاکرین، 1389، ج. 7/329). او همچنین در خانۀ آقا میرزا عبداللّه (از ایرانیان استانبول) آثاری مانند روزنامۀ حبل‌المتین و سیاحت‌نامۀ ابراهیم‌بیگ را می‌خواند (رئیس‌الذاکرین، 1389، ج. 7/322-324). حاجی عبداللّه امیرنظام قراگوزلو (1389) با ایرانیان اهل قلم استانبول، ازجمله زین‌العابدین مراغه‌ای، محمدطاهر تبریزی و حاجی میرزا مهدی مدیر اختر دیدار داشت و میرزا آقا‌خان کرمانی نیز نسخه‌هایی از روزنامۀ قانون را به دست حاجیان می‌رساند‌ (رئیس‌نیا، 1374، ج. 2/553).

در چنین شرایطی، استانبول پایگاهی برای تکاپوهای مشروطه‌خواهان ایرانی‌ شد. از میان ایرانیان مشروطه‌خواه، برخی پیش از آغاز جنبش در استانبول حاضر بودند و گروهی دیگر که بیشتر شامل کنشگران سیاسی فراری می‌شدند، هم‌زمان با این حرکت و به‌ویژه پس از به ‌توپ بسته شدن مجلس شورای ملی (23 جمادی‌الاول 1326ق./ 23 ژوئن 1908م.) عازم آن دیار می‌شدند و در آنجا با دیگر هم‌مسلکان ایرانی خود ارتباط می‌یافتند؛ برای نمونه، زین‌العابدین مراغه‌ای که جدای از انتشار سیاحت‌نامه، با نگارش مقالاتی در روزنامۀ شمس، تکاپوهای مشروطه‌خواهی خویش را پی می‌گرفت (برای نمونه بنگرید به: روزنامۀ شمس، 2(14-15)، 11-12؛ همان، 2(16)، 5-9)، یکی از حلقه‌های واسط برقراری ارتباط میان مشروطه‌خواهان نیز بود؛ به‌طوری که دیدارهایی با علی‌اکبر دهخدا داشت‌ (مستوفی، 1384، ص. 2/20) و تقی‌زاده را نیز با نویسندگان اختر آشنا کرد (تقی‌زاده، 1372، ص. 44).

بخشی از تکاپوهای مشروطه‌خواهی ایرانیان با روزنامه‌های اختر و شمس، به پیش می‌رفت. این دو، مهم‌ترین روزنامه‌های فارسی استانبول بودند و نقش مهمی در آشنایی ایرانیان و عثمانی‌ها با تجربۀ مشروطه‌خواهی یکدیگر داشتند. اختر که انتشار آن به ‌فاصلۀ کوتاهی پس از اعلان مشروطۀ اول عثمانی آغاز شده بود، مهم‌ترین مجرای انتقال فکر و تجربۀ مشروطه‌خواهی عثمانیان به ایران بود‌ (برای نمونه بنگرید به: [ترجمۀ قانون اساسی عثمانی] اختر، 3(4)، 1-8) و شمس که مقارن با استبداد صغیر و مدتی پیش از مشروطۀ دوم عثمانی انتشار می‌یافت، نقش مهمی را در انتقال اخبار و تجربۀ مشروطه‌خواهی ایرانیان به عثمانی ایفا می‌کرد (برای نمونه بنگرید به: عبدالرحیم هندی، «جناب ستارخان و باقرخان و سایر سران عدالت‌خواه»، شمس، 1(15)، 3-5).

چند تن از ایرانیان استانبول‌ که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم در جریان مشروطه‌خواهی ایران ایفای نقش کردند، ارتباط نزدیکی با روزنامۀ اختر داشتند؛ مانند‌ میرزا حبیب اصفهانی، میرزا آقا‌خان کرمانی و حسین دانش. میرزا حبیب‌ در استانبول، نمایشنامۀ Le misanthrope اثر مولیر را با عنوان «گزارش مردم‌گریز»[3] و Aventures d’Hajji Baba d’Ispahan اثر جیمز موریه را با عنوان «حاجی بابا اصفهانی» به فارسی[4] ترجمه و منتشر کرده بود (پیرزادۀ نائینی، 1343، ص. 2/ 97). با توجه به اینکه هر دوی این آثار دارای مضامینی اجتماعی و انتقادی بودند، نقش مهمی را در ارائۀ الگویی برای ادبیات انتقادی ایرانیان داشتند و به‌نوعی‌ الگویی برای زین‌العابدین مراغه‌ای و عبدالرحیم طالبوف در نگارش سیاحت‌نامۀ ابراهیم بیگ[5] و سفینۀ طالبی یا کتاب احمد[6] بودند. آثاری که هر دو دارای روحی انتقادی نسبت‌به دستگاه حاکمۀ ایران بودند و نقش انکارناپذیری در سوق‌دادن ایرانیان به‌سوی تکاپوهای مشروطه‌خواهانه ایفا کردند. در ترجمۀ حاجی‌بابا اصفهانی، میرزا آقا‌خان کرمانی و شیخ احمد روحی، میرزا حبیب را یاری می‌کردند. میرزا آقا‌خان که بخشی از کتاب تلماک اثر فنلون[7] را به فارسی ترجمه کرده بود (وزیری کرمانی، 1352، ص. 726)، پس از قطع رابطه با اختر، به همکاری با روزنامۀ قانون روی آورد (آدمیت، 1357، ص. 33). او در مدت اقامت در استانبول، مکاتبات زیادی با میرزا ملکم خان داشت‌ (بنگرید به: کشمیری، 1348؛ کرمانی، 1368) و از طرف او روزنامۀ قانون را در آن دیار توزیع ‌‌کرد. او همچنین «حوزۀ آدمیت» را در استانبول تشکیل داده بود (آدمیت، 1357، ص. 27-28).[8] میرزا آقا‌خان که به‌‌سبب انتشار «آثار مضره» به‌همراه خبیرالملک و ارتباط و مخابره‌اش با پاریس، تحت نظر مأموران مخفی عثمانی قرار داشت (, BOA , A.MKT. MHM. 00534. 00037. 001 (H-08-12-13))، متوجه اهمیت عتبات و علمای مقیم آنجا نیز بود (آدمیت، 1357، ص. 35) و به‌همراه شیخ احمد روحی، نامه‌هایی را در انتقاد از حکومت استبدادی ناصرالدین شاه به علمای عتبات نوشته و آنان را به همکاری در راه پیشرفت اتحاد اسلام، دعوت کرده بود (دولت‌آبادی، 1371، ص. 1/165).

تکاپوهای مشروطه‌خواهی ایرانیان استانبول، بر مشروطه‌خواهی عثمانی‌ها نیز تأثیر داشت؛ برای نمونه، حسین دانش که عضو‌ حلقۀ دبستان ایرانیان بود، با پذیرفتن معلمی دو خواهرزادۀ سلطان عبدالحمید دوم-پرنس صباح‌الدین و پرنس لطف‌اللّه- و همراهی ایشان در سفر اروپا، ارتباط نزدیکی‌ با مخالفان سلطان عثمانی برقرار کرد.[9] دانش که در سفر انگلستان با ادوارد براون و عبدالحق حامد[10] آشنا شده و با آنها طرح دوستی در افکنده بود، در بازگشت به استانبول، روزنامۀ سروش را با همراهی دهخدا و دیگر دوستانش (یحیی دولت‌آبادی، احمد بک آقایف و حسین کاظم‌زاده)، منتشر کرد. هرچند این روزنامه عمر درازی نداشت و با مهاجرت این افراد به ایران «بالمره خوابید‌» (جمعی از نویسندگان، 1343، ص. 26، 28-30). افزون بر این‌ها، حسین کاظم‌زادۀ ایرانشهر که برای پیشبرد جنبش مشروطه، «انجمن برادران ایرانی» را در استانبول بنا نهاده بود (کاظم‌زادۀ ایرانشهر، 1329، ص. 93-94)، با نگارش آثاری همچون تازیانۀ غیرت و ترجمۀ اصول آدمیت میرزا ملکم خان به ترکی (کاظم زاده ایرانشهر، 1329، ص. 15)، تکاپوهای مشروطه‌خواهانۀ خود را‌ در میدان عمل و‌ در عرصۀ نظر به پیش ‌می‌برد. انجمن برادران تا قبل از پیروزی مشروطۀ دوم عثمانی، به شکل مخفی و از‌طریق پخش نشریات و مراسلات و انجام سخنرانی‌های خصوصی فعالیت‌ و جوانان ایرانی مقیم عثمانی را به حمایت از مشروطه‌خواهان تشویق می‌کرد. این انجمن که توانسته بود فعالیت خود را در نتیجۀ فضای پس از پیروزی مشروطۀ دوم در عثمانی‌ آشکار کند، با انجام سخنرانی‌های عمومی و برگزاری رویدادهایی ازجمله تئاتر، در آشنایی ترکان با تجربۀ مشروطه‌خواهی ایرانیان نیز، نقشی بی‌بدیلی را از خود بر جای گذاشت؛ مانند نمایش تاریخ مشروطۀ ایران به زبان ترکی که نویسندگی آن را حسن ناجی عهده‌دار بود و در یکی از بزرگ‌ترین تئاترهای استانبول برگزار شد‌ (کاظم زاده ایرانشهر، 1329، ص. 15).

• استانبول، پایگاهی برای نشر و توزیع آثار فارسی

در طول دورۀ‌ بحث‌شده، استانبول در کنار تهران، کلکته، تفلیس و قاهره یکی از مهم‌ترین کانون‌های نشر به زبان فارسی محسوب می‌شد‌ (Yıldız, 2017, p. 203; Behnam , 1993, p. 8-9) و نقشی واسطه‌ای در انتقال آثار مکتوبی مانند نامه، کتاب و روزنامه میان ایران و اروپا (به‌ویژه پاریس و لندن) و یا دیگر مناطقی داشت که تحت نفوذ زبان فارسی بودند (هند، قفقاز و آسیای مرکزی) (Yıldız , 2021, p. 70; BOA, MF.MKT. 00363.00008.1 (H-03-03-1315); MF.MKT. 00144.00031.001 (H-29-11-1309); DH.MKT. 00811.00063.008 (H-22-11-1321); DH.MKT. 00811.00063. 010 (H-26-11-1321)). آن‌چنان‌که از اسناد آرشیو عثمانی نیز برمی‌آید، هم‌زمان با اوج‌گیری تکاپوهای مشروطه‌خواهی، ارسال کتاب و روزنامه به استانبول شدت می‌گرفت و این محموله‌ها از مناطق مختلفی ازجمله‌ پاریس، لندن، مونیخ، وین، بروکسل، برلین، رم، ژنو، بوداپست، آتن، مصر، قاهره، تونس، نیویورک، مونترال، فیلادلفیا، تهران و... به استانبول فرستاده می‌شد (BOA, ZB. 00023.00056.001 (R-24-10-1323); ZB. 00023.00012.001 (R-06-09-1323); ZB. 00022.00011.001 (R-05-05-1323); HR.TH.00349.00043.002 (M-27-06-1907)). البته ارسال محموله‌های حاوی کتاب و روزنامه به‌سادگی ممکن نبود؛ زیرا دولت عثمانی بنابر سانسور شدیدی که در زمان عبدالحمید دوم اعمال می‌کرد، جلوی ورود بسیاری از این محموله‌ها را می‌گرفت. باری‌ آنچه از دیدگاه این پژوهش اهمیت دارد، ممنوعیتی است که دولت عثمانی برای ورود آثار حاوی اندیشه‌های سیاسی ضد استبدادی، ازجمله مشروطه‌خواهی، قانون‌خواهی و آزادی‌خواهی اعمال کرده بود.

در 1311ق./1893م. که میرزا ملکم‌خان در لندن و با انتشار روزنامۀ قانون، تکاپوهای قانون‌خواهانۀ خویش را به‌ پیش می‌برد، پنج نسخه از روزنامه‌اش را، که «سراسر‌ علیه شاه ایران و حکومتش» بود، از سوئیس به استانبول فرستاده بود تا تحویل سفارت ایران شود، ولی کارگزاران دولت عثمانی بنا بر دستور سلطان وقت، تحویل‌دادن این مرسوله را به سفارت ایران جایز ندانستند؛ زیرا در روزنامه‌، زبان تندی علیه ایرانیان (منظور دولت ایران) به ‌کار رفته بود (BOA, Y.PRK.PT. 00009.00041.001 (H-24-01-1311); Yıldız, 2021, p. 93). باید توجه داشت که عبدالحمید دوم بیش از آنکه نگران بدگویی ملکم از دولتمردان ایرانی باشد، به فکر منافع سیاسی خود و نشر اندیشه‌های ضد استبدادی ملکم در میان عثمانی‌ها بود و از این ‌رو تا جایی که می‌توانست، جلوی ورود آنها را می‌گرفت. دولت عثمانی به همین شیوه، ورود کتاب نامه‌های ایران را، که در فرانسه و به زبان فرانسه منتشر شده بود، ممنوع‌ و دستوری را مبنی بر «منع ادخال» این اثر «مضر» به «ممالک محروسۀ شاهانه» صادر کرده بود (BOA, MF. MKT. 00187.00106.002 (H-19-12-1310)). آنان که ورود این کتاب را در دولت عثمانی ممنوع کرده بودند، به‌‌درستی به اهمیت نامه‌های ایران پی برده بودند؛ زیرا این اثر، پایه‌ای‌ بر یکی از مهم‌ترین آثار حاوی اندیشۀ مشروطه‌خواهی، یعنی روح‌القوانین است و ممنوعیت ورود آن‌ نیز جز در ارتباط با این موضوع، به شکل دیگری‌ تفسیر نمی‌شود.

علاوه بر آثاری که از اروپا وارد عثمانی می‌شد، آثاری نیز از ایران و هند، به عثمانی و به‌ویژه استانبول ارسال می‌شد. این آثار به‌واسطۀ پست روسیه و آلمان، به دست ایرانیان آن دیار می‌رسید (BOA, ZB. 00043.00027.001 (R-11-07-1323)). دولت عثمانی در این باره و تا جایی که می‌توانست، آنچه موافق صلاح و منفعت خود نمی‌دید، «آثار ممنوعه» (BOA, HR.İD. 02118.00053.001 (M-12-08-1901)) یا «اوراق مضره» (BOA, Y.A.HUS. 00330.00065.001 (H-20-12-1312)) می‌نامید‌ و جلوی ورود و انتشار آ‌نها را در قلمرویش‌ می‌گرفت. کثرت اسناد مربوط به کتاب‌ها یا روزنامه‌هایی که به این‌گونه وارد عثمانی‌ و به دلایل مختلف مذهبی یا سیاسی توقیف شده بودند، مؤید وجود این جریان دوطرفه است (بنگرید به: BOA, HR.MKT. 00508.00013.001 (H-17-08-1281); DH.ŞFR .00147.00066.001 (R-24-10-1306); A.} MKT.MHM. 00714.00028.002 (H-19-10-1312)). در میان این اوراق مضره و آثار ممنوعه، بسیاری از آثار نیز در ارتباط مستقیم یا غیرمستقیم با اندیشۀ مشروطه‌خواهی بودند. وقتی دست‌کم تا چهار ماه پیش از اعلان مشروطۀ دوم و در اوج استبداد حمیدی و مجادلات مشروطه‌خواهی عثمانی، روزنامۀ مجلس (ارگان رسمی مجلس شورای ملی ایران) به استانبول می‌رسید (BOA, BEO. 003272.245350.002 (H-14-02-1326))، چگونه ممکن است که انتقال دیگر آثار حاوی اندیشۀ مشروطه‌خواهی از ایران به عثمانی را انکار کرد؟ از همین رو در میان روزنامه‌هایی که در پستخانۀ گالاتا (غلطه) توقیف شده‌اند، نام روزنامۀ وطن و مجلس چاپ تهران نیز، به چشم می‌خورد. روزنامۀ وطن از‌طریق بیروت و روزنامۀ مجلس از‌طریق ارضروم به استانبول ارسال شده بودند (BOA, HR.TH. 00349.00067.002 (M-01-07-1907); HR.TH. 00349.00049.002 (M-29-06-1907)). همچنین روزنامۀ «فارسی‌العباره» انجمن چاپ تبریز (BOA, DH.MKT. 01165.00041.001 (H-25-03-1325); ZB. 00596.00021.001 (R-08-03-1323)، نقل از: حضرتی، 1400، ص. 22-23) و چهره‌نما (BOA, MF.MKT. 00863.00054.001-003 (H-09-04-1322))، از دیگر روزنامه‌هایی بودند که ورودشان به استانبول ممنوع بود. جدای از مطبوعات فارسی که از ایران به استانبول ارسال می‌شد، آن دسته از مطبوعاتی که در استانبول منتشر می‌شدند نیز، با محدودیت‌های جدی مواجه بودند؛ ازجمله آنکه در جریان ارسال چهار صندوق شامل حروف و سرلوحۀ چند روزنامه به استانبول، حروف و سرلوحۀ روزنامۀ شمس نیز، در صوفیه به دست مأموران عثمانی افتاده بود (BOA, HR.SFR. 04.00821.00061.016 (M-04-01-1908)). با در نظر گرفتن دیگر اسناد موجود، چنین برداشت می‌شود که هند نیز در جریان انتقال روزنامه و کتاب به عثمانی، نقش شایان ‌توجهی داشت. روزنامه‌هایی ازجمله حبل‌المتین، شمس‌الاخبار، پیشۀ اخبار، وکیل، اتفاق و گذران نیز، ازجمله دیگر مطبوعاتی بودند که در هند منتشر شده بودند و اجازۀ ورود به «ممالک شاهانه» را نداشتند (BOA, DH.MKT. 00945.00013.005; DH.MKT. 00945.00013.007 (H-04-11-1323); MF.MKT. 00550.00042.001 (H-19-12-1318); MF.MKT. 00550.00042.002 (H-19-12-1318); MF.MKT. 00863.00054.001-003 (H-09-04-1322)). افزون بر این موارد، کتاب یادگار جشن سیمین نیز به‌‌سبب محتوایی که داشت، از‌لحاظ دینی و سیاسی مناسب ورود به عثمانی نبود (BOA, MF.MKT. 00544.00038.001 (H-22-10-1318)).

به نظر می‌رسد که هر دو دولت ایران و عثمانی‌ متوجه شده بودند که ارتباط میان کنشگران سیاسی دو کشور، منافع آنها را با تهدید‌ جدی مواجه خواهد کرد؛ پس مقامات بلندپایۀ دولت عثمانی (صدراعظم و وزیر خارجه) در هماهنگی با دولت ایران، اوامری مبنی بر جلوگیری از ورود «روزنامه‌ها و اوراق مضره» را از خاک عثمانی به ایران صادر کردند. بر این اساس، این‌گونه آثار -که کم هم نبود- در هرجا که به ‌دست مأموران عثمانی می‌افتاد، باید «امحا و یا احراق» می‌شد (BOA, Y.A.HUS. 00330.00065.001-002-003 (H-20-12-1312)). چنین موضوعی در یکی از نامه‌هایی بازتاب یافته است که میرزا آقا‌خان کرمانی به ملکم نوشته است: «از طرف دستگاه نکبت‌بار حکومت وقت توسط سفارت اسلامبول به دایرۀ گمرک عثمانی نامه نوشته شده، خواسته‌اند در بارهای تجار یا چنته‌های رهگذران اگر نسخ قانون ببینند، بگیرند و خبر بدهند» (آدمیت، 1357، ص. 31).

• فعالیت‌های انتشاراتی ایرانیان در استانبول

کتاب‌فروشی و چاپخانه‌داری، از‌جمله مهم‌ترین مشاغل ایرانیان استانبول بود. از میان کتاب‌فروشان و چاپخانه‌داران ایرانی که در تاریخ نشر عثمانی هم نقش مهمی داشتند، بعضی فقط به خریدوفروش کتاب مشغول بودند، برخی هم چاپخانه داشتند و فقط کار چاپ را انجام می‌دادند و تعدادی دیگر‌ هم، چاپخانه و هم کتاب‌فروشی داشتند (Yıldız, 2021, p. 74-75). کتاب‌فروشان و چاپخانه‌داران ایرانی استانبول، ارتباط نزدیکی با هم‌وطنان فعال در دیگر اصناف مربوط به نشر، ازجمله‌ کاغذفروشان، قرطاسیه‌چیان، جلدسازان و ... داشتند. این ارتباطات به‌‌اندازه‌ای بود که تقریباً تمام فرایند چاپ کتاب در شبکه‌ای متشکل از خود ایرانی‌ها، از تهیۀ کاغذ و چاپ گرفته تا صحافی و پخش (Yıldız, 2021, p. 76)‌‌، انجام می‌شد. با توجه به نوشتۀ مُهری که در پایین یکی از عریضه‌های کتاب‌فروشان ایرانی استانبول درج شده است، ‌کتاب‌فروشان ایرانی استانبول برای خود تشکیلاتی داشتند تا به نمایندگی از ایشان، بعضی مسائل از‌جمله دریافت خسارت و یا رفع توقیف کتاب‌های بدون مجوز را پیگیری کنند. نوشتۀ روی مهر عبارت بود از: «کتخدای جماعت کتاب‌فروشان ایرانی 1314» (BOA, MF.MKT. 00716.00037.10 (H-04-04-1321)).

آثاری که‌ ایرانیان منتشر می‌‌کردند، دامنۀ وسیعی داشت و از قرآن گرفته تا آثار مستهجن، از نوشته‌های ترکان جوان تا داستان‌های عامیانه و از کتب درسی‌ تا تقویم را در بر می‌گرفت. یکی دیگر از کارهای مهم این افراد، چاپ و پخش آثار روشنفکران ایرانی استانبول بود. افزون بر این، درخواست‌هایی تأمین می‌شد که برای کتب منتشرشده در هندوستان و یا آسیای مرکزی وجود داشت‌ (Yıldız, 2021, p. 77-78). کتابچیان ایرانی توانسته بودند به یکی از مجراهای ارتباط میان هند و عثمانی تبدیل شوند و این از آثار منتشرشده به‌وسیلۀ‌ این گروه کاملاً پیداست. این ارتباط هم فرهنگی و هم تجاری بود (Dığıroğlu, 2020, p. 236) و در آینده نیز‌ به شکل‌گیری ارتباطات سیاسی منجر شد. همان‌طور که چاپ آثار فارسی مختص ایرانیان نبود، بقیۀ مطبعه‌ها هم آثار فارسی را چاپ می‌کردند (Dığıroğlu, 2018, p. 208-209).

فهرست مهم‌ترین فعالان ایرانی صنعت نشر در استانبول از این قرار است:

• محمدطاهر تبریزی و پسرانش علی و کمال، صاحب مطبعه و کتابخانۀ اختر؛
• آقا میر کریم‌ صاحب کتابخانۀ (در معنای کتاب‌فروشی) شرق واقع در بازار صحافان بایزید؛
• سید حسن افندیِ ایرانی‌ صاحب کتابخانۀ شمس واقع در خیابان باب‌عالی؛
• محمدمهدی تبریزی‌ صاحب مطبعه‌های خورشید و جهان، واقع در خیابان باب‌عالی؛
• سید حسین‌ صاحب کتابخانه و مطبعۀ مشروطیت واقع در خیابان باب‌عالی؛
• محمدعلی‌ صاحب کتابخانۀ حیات؛
• محمد نورالدین‌ صاحب کتابخانۀ آسیا؛
• حاجی قاسم‌ صاحب کتابخانۀ معارف؛
• ناجی قاسم پسر حاجی قاسم که همراه حاجی علی‌اصغر آقا کتاب‌فروش، در بازار حکاکان کتاب‌فروشی داشت؛
• نصراللّه کتاب‌فروش؛
• محمودِ ایرانی؛
• سید افندیِ ایرانی؛
• حاجی ابراهیم افندیِ ایرانی؛
• حاجی آقا؛
• صادق افندی؛
• عبدالکریم: کتاب‌فروش در خان وزیری (Yıldız, 2021, p. 75-76).

• چاپخانه‌های ایرانی استانبول

«شرکت صحافیۀ ایرانیه»، از شرکت‌های بزرگ انتشاراتی فعال در استانبول بود. دفتر مرکزی و مطبعۀ این شرکت که ‌کار چاپ و‌ توزیع آن را بر عهده داشت، در خان والده (سالنامه نظارت معارف عمومیه، 1316، ص. 758- 759؛ سالنامه نظارت معارف عمومیه، 1318، ص. 924-925؛ BOA, DH.MKT. 00581.00039.001 (H-17-06-1320))، انبارش در خان حوضلی (حوضلی‌خان) و کتاب‌فروشی‌اش در محلۀ بایزید (در جوار مقبرۀ سلطان بایزید در طبقۀ پایینی مسافرخانۀ عسکری) بود (Dığıroğlu, 2020, p. 235-236, 252). در این شرکت، چهار نفر نقش مهمی داشتند که اسامی‌شان از این قرار است: حاجی ابراهیم خلیل افندی که بخش عمدۀ سرمایه را تأمین کرده بود، عباس کریموف که هم سرمایه‌گذار ‌‌و هم بخشی از کارها بر عهدۀ او بود، محمدطاهر تبریزی و حاجی حسین آقا/افندی که شرکت به تجربه‌شان نیاز داشت (Dığıroğlu, 2020, p. 233). بزرگ‌ترین سهامدار این شرکت، حاجی ابراهیم خلیل (به قول عثمانی‌ها خلیل افندی) از تاجران ایرانی خان والده بود که به تجارت «قالیچه و اشیای سایره» اشتغال داشت (BOA, ŞD. 02970.00031.001(H-27-01-1313); Dığıroğlu, 2020, p. 230). سالنامۀ وزارت معارف، صاحب‌امتیاز شرکت را حاجی عباس ذکر کرده است (سالنامه نظارت معارف عمومیه، 1316، ص. 758- 759؛ سالنامه نظارت معارف عمومیه، 1318، ص. 924-925). این شرکت که نیروی کارش را از مهاجران ایرانی تشکیل داده و آنان را با معاشی اندک به‌ کار گرفته بود (Tugay, 1962, p. 129;: Dığıroğlu, 2020, p. 235) آثاری با موضوعات گوناگون، ازجمله قرآن کریم و کتب دینی،‌ درسی، تقویم، رمان و نشریات ترکان جوان را منتشر می‌کرد (Dığıroğlu, 2020, s. 239).

 مطبعۀ اختر به مدیریت محمدطاهر تبریزی که در 1292ق./1875م. ایجاد شد نیز، در کنار شرکت صحافیۀ ایرانیه از بزرگ‌ترین مطبعه‌های فارسی استانبول بو‌د و نقش‌ بی‌بدیلی در انتشار آثار فارسی در استانبول داشت. دفتر مرکزی این چاپخانه در خیابان ابوالسعود، کنار باب‌عالی (سالنامۀ نظارت معارف عمومیه، 1318، ص. 928- 929) بود و‌ دفتر دیگرش در خان والده (فراهانی، 1362، ص. 254؛ افشار رومی، 1389، ص. 437-688) و کتاب‌فروشی آن در محلۀ بایزید قرار داشت (BOA, MF.MKT. 00628.00055.001-002-003 (H-17-02-1320)). در مطبعۀ اختر، علاوه بر روزنامۀ اختر، قرآن کریم، تقویم، کارت ویزیت، انواع کتب و جزوات نیز به‌صورت قانونی و غیرقانونی منتشر می‌شد (BOA, ZB. 00017.00093.001 (R-12-05-1308); DH.MKT. 01985.00065.001 (H-16-01-1310); İ.DH. 01172.91597 (H-25-07-1307); İstanbul Ansiklopedisi, c.6, s. 3308).

• چاپ و پخش غیرقانونی کتاب و نشریه

ازجمله فعالیت‌های ایرانیان استانبول، چاپ و توزیع غیرقانونی کتاب و انواع نشریات (شامل روزنامه، مجله، تقویم و...) بود. این فعالیت غیرقانونی،‌ شامل چاپ و‌ توزیع می‌شد. پیش از این، اشاره شد که دولت عثمانی اجازۀ انتشار بعضی «آثار مضره» را نمی‌داد‌ و آنها را در شمار «آثار ممنوعه» می‌گذاشت. با وجود این، ایرانیان دست به انتشار گستردۀ چنین آثاری می‌زدند. در اینجا مراد از انتشار، چاپ، فروش و‌ توزیع کتاب است که به شیوه‌های گوناگون انجام می‌شد. علاوه بر خان والده که مهم‌ترین مرکز چاپ چنین آثاری بود، محلۀ بایزید و بازار صحافان (صحافلار چارشوسی) نیز، مهم‌ترین مرکز فروش این آثار به ‌حساب می‌آمدند (BOA, MF.MKT. 00512.00018.007 (26 HAZIRAN 1318); MF.MKT. 00512.00018.008 30 (CEMADILAHİR 1320)). دامنۀ توزیع این‌گونه آثار به‌حدی زیاد بود که چندین درخواست از سوی مقامات عالی‌رتبۀ عثمانی، ازجمله وزیر معارف عمومی و وزیر ضبطیه، مبنی بر لزوم اندیشیدن تدبیری در این باره به مافوقانشان ارسال شده بود (BOA, Y.PRK.BŞK. 00066.00095.001 (H-26-02-1320); BEO. 00296.157189.002 (H-25-03-1321); DH.MKT. 02375.00101.001 (H-21-03-1318); Y.PRK.MF. 00004.00059.001 (H-17-08-1320); DH.MKT.02361.00115.001 (H-19-02-1318) ). حتی صدراعظم عثمانی به‌شخصه به وزارت داخله دستور داده بود تا ایرانیانی که در چاپ غیرقانونی کتب ممنوعه دست دارند، از عثمانی طرد و تبعید شوند؛ زیرا کتاب‌های ممنوعه‌ای‌ که‌ آنان چاپ کرده بودند، در همه‌جا دیده می‌شد و این افراد‌ از این کار دست نمی‌کشیدند (BOA, DH.MKT. 000464.00031.001 (H-21-12-1319)). مقارن اوج‌گیری تکاپوهای مشروطه‌خواهانه، مجازات حاملان این‌گونه آثار افزایش می‌یافت و دیگر به ضبط آثار اکتفا نمی‌شد و حاملان آنها هم، دستگیر می‌شدند (BOA, MF.MKT. 00978.00018.001 (H-01-01-1325)). با وجود همۀ اینها، به ‌نظر می‌رسد‌ دولت عثمانی موفق به حل این چالش نشده بود؛ زیرا در تلگرافی به وزارت معارف گفته شده بود‌ که اگر این کتب ممنوعه، آشکارا در حال فروش در کتاب‌فروشی‌ها و کوچه‌ها هستند، لااقل جلوی ارسال آنها با پست گرفته شود (BOA, DH.MKT. 02562.00058.001 (H-17-08-1319))؛ زیرا این آثار حتی به خارج از قلمروی عثمانی، ازجمله ایران و هندوستان هم فرستاده می‌شدند (BOA, HR.MKT. 00759.00093.002 (H-04-07-1289)).

انتشار آثاری ممنوع بود که با عقاید اهل سنت مخالفت داشتند، به صحابه بی‌احترامی می‌کردند و یا با سیاست‌های استبدادی عبدالحمید دوم همخوانی نداشتند. بیشتر آثاری که از ایرانیان مصادره شده بود، در یکی از همین دو دسته‌ قرار می‌گرفتند که ازجملۀ آنها، به این موارد اشاره می‌شود: گل‌نهال، انتباه (BOA, MF.MKT. 00628.00055.001-002-003 (H-17-02-1320))، کودک نگون‌بخت (زواللی چوجوق)، امیر نوروز (منظور، ترجمۀ حال امیرنوروز است)، وطن، (وطن یا خود سلستره) اوراق پریشان عاکف بک و بارقۀ ظفر (BOA, MF.MKT. 00662.00011.004-005 (H-20-06-1320)) از نامق کمال (BOA, MF.MKT. 00434.00035.001(H-16-09-1316); BOA, MF.MKT. 00449.00040.001 (H-12-01-1317); BOA, MF.MKT. 00434.00021.001 (H-09-09-1316); BOA, MF.MKT. 00433.00050.001 (H-04-09-1316); BOA, MF.MKT. 00631.00045.001 (H-28-02-1320))، تاریخ چهل وزیر (BOA, MF.MKT. 00437.00028.001 (H-24-10-1316))، منتشرشده در مطبعۀ ابوالضیا، خط و خطاطان از میرزا حبیب اصفهانی، یک ترک در پاریس (پاریسده بر ترک) از احمد مدحت افندی، روزنامۀ تصویر افکار، ترکیب‌بند از ضیا پاشا، مجموعۀ ابوالضیا (BOA, MF.MKT. 00662.00011.004-005 (H-20-06-1320)) و ترجمۀ حال کمال بک از ابوالضیاء توفیق (BOA, MF.MKT. 00449.00042.001 (H-12-01-1317))، اشبر، نظیفه، تزر، طارق، صحرا، ایچلی‌قز و دختر هندو از عبدالحق حامد (BOA. MF.MKT.00323.00055.001-002 (H-25-01-1314))، خرده‌فروش از معلم ناجی، تعبیرنامه (BOA, MF.MKT. 00628.00055.001-002-003 (H-17-02-1320))، ترجمۀ تلماک (BOA, DH.MKT. 00488.00052.003 (H-17-01-1320)) و تلخیص حقوق دول (BOA, MF.MKT. 00442.00017.001-002 (H-23-11-1316)).

بخش عمده‌ای از این کتاب‌ها را شرکت صحافیۀ ایرانیه و در مطبعۀ اختر به چاپ می‌رساند و همان‌طور که در سطرهای بالا دیده شد، اقبال به آثار نویسندگان بزرگی ازجمله نامق کمال، بیش از دیگر آثار بود (Tugay, 1962, p. 129-130; Dığıroğlu, 2020, p. 244). انتشار این آثار از سوی شرکت صحافیۀ ایرانیه، حساسیت دولت عثمانی را برانگیخته بود، به‌طوری که دولت به‌دنبال انتقال شرکت از خان والده به مکان‌ دیگری بود تا‌ در کنار دیگر چاپخانه‌ها، به چاپخانۀ این شرکت هم نظارت راحتی داشته باشد (BOA, DH.MKT. 00581.00039.001 (H-17-06-1320)). سند‌ دیگر، خبر از کتاب‌هایی می‌دهد که ‌‌همین شرکت و بدون داشتن مجوز به چاپ رساند و در دکان کتاب‌فروشان ایرانی بازار حکاکان، کشف شده بود (BOA, MF.MKT. 00509.00022.001 (H-19-02-1318)). باید توجه داشت که چاپ غیرقانونی کتاب را تنها ایرانی‌ها انجام نمی‌دادند، ولی چون آنان در این کار شهره بودند، ترک‌ها هم برای این کار به آنها مراجعه می‌کردند. نمونه‌ای از این افراد، اسماعیل افندی است که بدون اخذ مجوز، تقویم‌هایی را در چاپخانۀ شرکت صحافیۀ ایرانیه چاپ می‌کرد‌ و آنها را به کمک کودکان مهاجر در کوچه‌ها می‌فروخت‌ (BOA, MF.MKT. 00771.00030.001 (H-09-01-1322)).

      جای هیچ تعجب نیست که نام مدیر مطبعۀ اختر-محمدطاهر تبریزی- نیز در میان افرادی دیده شود که دست به انتشار غیرقانونی کتاب می‌زدند‌. این اقدام او واکنش دولت عثمانی را در پی داشت (BOA, BEO. 000039.002924.001 (H-02-01-1310))؛ زیرا کتاب‌هایی که منتشر می‌کرد، نه‌تنها مجوز نداشت، بلکه براساس «نظامنامۀ مطبوعات» او تنها حق انتشار روزنامه را داشت و مجاز به انتشار هیچ کتابی نبود (BOA, DH.MKT. 01991.00032.001 (H-29-01-1310)). مدیریت کتابفروشی اختر، با کمال، فرزند محمدطاهر، بوده است. از این دکان که مأموران عثمانی چندین بار آن را تفتیش کرده بودند نیز، آثار ممنوعه‌ای که به دست آمده بود، بیشتر متعلق به عبدالحق حامد، ضیا‌ پاشا، معلم ناجی و نامق کمال بودند (BOA, MF.MKT. 00323.00055.001-002 (H-25-01-1314); BOA, MF.MKT. 00628.00055.001-002-003 (H-17-02-1320)).

محمدطاهر به‌واسطۀ شغلش، نقش مهمی در جریان انتشار کتاب و روزنامه در استانبول داشت. در طول دورۀ بحث‌شده، تعداد زیادی از ایرانیان همانند او، مشغول کار نشر بودند و از راه نگارش، چاپ و یا فروش کتاب گذران زندگی می‌کردند. در این میان، نکتۀ شایان توجه، چاپ غیرقانونی کتاب است که ایرانیان استانبول- و در رأس آنها محمدطاهر- گوی سبقت را در آن میدان، از همه ربوده بودند. طاهر افندی که به تصریح یکی از اسناد عثمانی «به طبع و نشر آثار مضره اعتیاد دارد» (BOA, MF.MKT. 00213.00031.002 (H-17-01-1312)'den nakleden: Yıldız, 2017, p. 187)، بدون کمترین واهمه‌ای، چه در مطبعه‌ای که در خان والده داشت و چه در مطبعۀ کنار باب‌عالی، کتاب‌هایی را به چاپ می‌رساند که چاپشان از‌نظر دولت عثمانی ممنوع بود (BOA, DH.MKT. 01985.00065.001 (H-16-01-1310)'dan nakleden: Yıldız, 2017, p. 187). شدت این فعالیت، دولت عثمانی را بر آن داشت که در پی انتقال چاپخانۀ او به جایی برآید که امکان «تفتیش و معاینۀ» آن راحت‌تر باشد‌ (BOA, MF.MKT. 00213.00031.002 (H-17-01-1312)'den nakleden: Yıldız, 2017, p. 187). طاهر افندی به‌‌سبب کتاب‌هایی که غیرقانونی چاپ کرده بود، مدام با مقامات عثمانی در چالش بود و هر بار می‌کوشید خود را به ‌طریقی برهاند. او حتی برای نجات از جریمه و مصادرۀ کتاب‌ها، مقامات سفارت ایران را نیز وارد ماجرا می‌کرد (BOA, MF.MKT. 00145.00010.001 (H-17-12-1309)'dan nakleden: Yıldız, 2017, p. 191). چاپ بدون مجوز کتاب از سوی محمدطاهر، حتی گریبان ایرانیان را نیز گرفته بود؛ زیرا او کتاب احمد یا سفینۀ طالبی را که میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی پیشتر، در مطبعۀ اختر منتشر کرده بود هم، بدون اجازۀ نویسنده، تجدید چاپ کرده بود (نامۀ حاجی ملا عبدالرحیم تبریزی مؤلف کتاب احمد به مدیر مطبعۀ خورشید، 2 رجب 1318ق.[معادل 26 اکتبر 1900]).

محمدطاهر نه‌تنها کتب ممنوعه را منتشر می‌کرد،‌ واسطه‌ای برای پخش آنان نیز بود. او در نامه‌ای خطاب به ملکم، از او درخواست کرده بود که پخش قانون در استانبول را به او بسپارد: «هرگاه توزیع قانون را در اسلامبول به اینجانب واگذار فرمایید، ظاهراً بهتر است؛ آن‌وقت نه توی پاکت گذاشتن لازم است و نه غیر. به‌طور عادی، بسته به‌ نام حقیر نوشته پیوسته بدهند، به ‌دست غیر نمی‌رسد؛ به ‌قرار قاعده‌ای که داریم، در پستخانۀ انگلیس نگاه می‌دارند تا آدم خود حقیر رفته می‌آورد...»[11] (کرمانی، 1368، ص. 189). از محتوای نامه مشخص می‌شود که محمدطاهر با انگلیسی‌ها نیز مناسباتی داشت و از آنان نیز برای پخش آثار مدنظر بهره می‌برد. درخواست میرزا عبدالحسین خان افشار رومی از محمدطاهر، مبنی بر ارسال کُره‌ها و کتاب‌هایش به ایران (افشار رومی، 1389، ج. 4/542)، جای بحثی باقی نمی‌گذارد که او را یکی از واسطه‌های انتقال کتاب از استانبول به ایران بدانیم. او که با کمک میرزا مهدی اختر، فعالیت مطبوعاتی گسترده‌ای را در استانبول ایجاد کرده بود، افزون بر ایرانیان، با انیرانیانی نیز ارتباط داشت که نقش مهمی ‌را در جریان مشروطۀ ایران ایفا می‌کردند؛ از آن جمله ادوارد براون بود که تحت تأثیر روزنامۀ اختر قرار داشت و آن را ستایش می‌کرد (Gurney , 1993: 153).

افزون بر شرکت صحافیۀ ایرانیه و مطبعۀ اختر، مطبعۀ خورشید که‌ حاج میرزا محمدمهدی ( Yıldız , 2021, p. 87; BOA, DH.MKT. 00488.00052.001; DH.MKT. 02402.99 (H-20-05-1318)) مدیر اختر و عضو انجمن تفتیش (BOA, MF.MKT. 00671.00040.001 (H-25-07-1320)) آن را در محلۀ محمود پاشا و در کنار خان سیواجیان بنا کرده بود (BOA, DH.MKT. 02375.00071.001 (H-21-03-1318)) نیز، از چاپ غیرقانونی کتاب بی‌نصیب نمانده (BOA, MF.MKT. 00671.00040.001; MF.MKT. 00656.00001.001 (H-21-05- 1320 و آثاری ازجمله ترجمۀ تلماک و ینابع الموده را بدون مجوز، منتشر کرده بود (BOA, DH.MKT. 00488.00052.001 (H-17-01-1320); DH.MKT. 00488.00052.002 (H-17-01-1320)).

       با وجود آنکه ایرانیان با علم به ممنوعیت چاپ بدون مجوز، دست به انتشار چنین آثاری می‌زدند، از دولت و گاه سلطان عثمانی درخواست رفع توقیف و یا پرداخت خسارت داشتند! در بعضی موارد، حتی سفیر ایران نیز کتاب‌فروشان را همراهی می‌کرد؛ ازجمله میرزا رضا ‌ارفع‌الدوله (برای آگاهی از کارنامۀ سفارت او در استانبول، بنگرید به: حضرتی و صادقی، 1401) که نامۀ درخواست او به «مابین همایون»[12] و عریضۀ کتاب‌فروشان ایرانی به سلطان عثمانی، مبنی بر پرداخت خسارت کتاب‌های توقیف‌شده، در آرشیو عثمانی موجود است (BOA, Y.PRK.EŞA. 00040.00087.001 (H-12-05-1320)). با خوانش مهر و اسامی کسانی که این عریضه را امضا کرده‌اند،‌ نام چند تن از افرادی به دست می‌آید که در این کار بودند؛ ازجمله‌ اقل‌الحاج حاج صادق دیلمقانی، علی بن طاهر اختر، میرزا احمد ایرانی، اقل‌الحاج محمدقاسم، محمد خویی، هاشم بن محمود، اقل‌العباد حاجی تقی خویی، عباسقلی صحاف ایرانیان، محمدحسن، اقل‌العباد علی کتاب‌فروش (BOA, Y.PRK.EŞA. 00040.00087.002 (H-12-05-1320)).

کتابچیان ایرانی استانبول، تنها ایرانیان را طرف حساب خود نمی‌دیدند و با عثمانی‌ها، به‌خصوص اعضای جمعیت اتحاد و ترقی هم ارتباط نزدیکی داشتند. همچنین با پخش آثاری که حاوی اندیشه‌های مشروطه‌خواهانه‌ای همچون قانون‌خواهی، ضدیت با استبداد و انتقاد نسبت‌به وضعیت موجود بودند، نقش مهمی در جریان مشروطه‌خواهی عثمانی‌ها داشتند. در این باره، روایتی جالب توجه و مؤید این سخن است که عمر فائق نعمان‌زاده سرویراستار مجلۀ ملانصرالدین به دست می‌دهد‌. او مدعی است که در زمان اشتغال به تحصیل در دارالشفقه (فارغ‌التحصیل در 1308ق./1891م.) آثار نویسندگانی همچون نامق کمال، توفیق فکرت، رجائی‌زاده، محمود اکرم و عبدالحق حامد را از چاپخانه‌داران ایرانی می‌گرفتند و به‌طور پنهانی در مدرسه منتشر می‌کردند‌ ( Numanzade, 2000, p. 26- 39; Rasim, 1980, p. 96; Yıldız, 2021, p. 73-74). اشاره‌ای که ابراهیم تمو (از پایه‌گذاران جمعیت اتحادوترقی) در خاطراتش به میرزا رضا کرمانی داشته است هم، نمونۀ دیگری از نقش ایرانیان در تأمین چنین آثاری برای عثمانی‌هاست. بر این اساس، میرزا رضا کرمانی، که بعدها ناصرالدین شاه را به قتل رساند، مطبوعات ممنوعه‌ای که در اروپا منتشر می‌شدند را برای تمو تأمین می‌کرد» ‌ (; Temo, 1939 Mardin, 1994, p. 66). آن‌چنان که پیداست، توزیع گستردۀ چنین آثاری، نقش‌ بی‌بدیلی در پخش و انتشار اندیشۀ مشروطه‌خواهی در استانبول داشت؛ از همین رو احمد راسم-نویسنده و سیاستمدار عثمانی- نیز گفته است: «تلاش کتاب‌فروشان ایرانی در انتشار مداوم آثاری که حکومت [عثمانی] آنها را مضر می‌دانست، خدمتی بود بسیار مهم» (İstanbul Ansiklopedisi, 1958, c. 6, s. 3309 ).

• نتیجه‌گیری

این پژوهش به‌دنبال بررسی « نقش ایرانیان استانبول در نشر و توزیع متون تجددگرایانه و مشروطه‌خواهانه»، ازطریق کشف مجراهای ارتباط مشروطه‌خواهان ایرانی و همتایان عثمانی‌شان برآمد. استانبول که از نیمۀ دوم قرن 19م./13ق. پذیرای موج جدیدی از مهاجران ایرانی شده بود، در نشر و توزیع آثار فارسی‌زبان نیز، موقعیت‌ مهم و کانونی داشت؛ به‌طوری که علاوه بر مخاطبان عثمانی، بخشی از نیاز بازار نشر در ایران، هند، آسیای مرکزی، قفقاز و اروپا را نیز تأمین می‌کرد. از میان ایرانیانی که به آنجا مهاجرت کرده بودند، بازرگانان، کارگران، کنشگران سیاسی فراری، حاجیان و دیپلمات‌ها، مهم‌ترین گروه‌های ایرانیان استانبول را تشکیل می‌دادند‌ و هریک به‌نحوی در ارتباط با موضوع مدنظر این پژوهش، ایفای نقش می‌کردند. یافته‌های این پژوهش نشان داد‌ تماس‌های گسترده‌ای که میان گروه‌های مختلف ایرانیان استانبول جریان داشت، نقش مهمی را در انتقال اندیشه‌های سیاسی جدید، همچون مشروطه‌خواهی میان ایران و عثمانی ایفا می‌کرد؛ ازجملۀ این گروه‌ها، بازرگانان بودند که افزون بر ایرانیان، با طیف‌های گوناگون جامعۀ عثمانی نیز، ارتباط داشتند. فعالیت این بازرگانان؛ به امور تجاری محدود نبود و در امور سیاسی و فرهنگی نیز، نقش‌آفرینی می‌کردند؛ چنان‌که با تأسیس شرکت صحافیۀ ایرانیه‌ در کنار اهداف تجاری، اهداف سیاسی- فرهنگی خود را نیز پی ‌گرفته بودند، با تأمین مالی فعالیت‌های قلمی فراریان سیاسی ایرانی و روزنامه‌هایی مانند اختر و شمس، انجمن‌هایی همچون انجمن برادران و نهادهایی همچون مدرسه و مریضخانۀ ایرانیان را نیز، از حمایت خود بهره‌مند کرده و این‌گونه نقش مهمی در حمایت از ایرانیان استانبول و تکاپوهای مشروطه‌خواهانۀ آنان ایفا کرده بودند.

این پژوهش‌ در ادامه و با تمرکز بر کانون‌های فعالیت ایرانیان و با تأکید بر اماکنی همچون خان والده، مدرسۀ ایرانیان استانبول‌ و روزنامۀ اختر، نقش و جایگاه آنان را در تکمیل زنجیرۀ ارتباط میان مشروطه‌خواهان ایرانی و عثمانی نشان داد‌ و با در نظر گرفتن ایرانیان فعال در صنعت نشر عثمانی، چگونگی نقش‌آفرینی ایشان را در تولید و انتقال آثار حاوی اندیشۀ تجدد و مشروطه‌خواهی، توصیف کرد. همچنین با تمرکز بر ایرانیان چاپخانه‌دار و یا اهل قلم، به‌عنوان عوامل نشر و توزیع آثار مدنظر، نقش این افراد در چنین آثاری میان ایران و عثمانی بررسی‌ و مشخص شد که حضور این افراد در عثمانی و برقراری ارتباط میان آنان با همتایان ایرانی و عثمانی‌شان، علاوه بر همکاری در تألیف، ترجمه و انتشار، در جریان توزیع آثار مدنظر نیز تأثیر بسزایی داشت. ایرانیان‌ چنین آثاری را به‌وسیلۀ شرکت صحافیۀ ایرانیه، مطبعۀ اختر در خان والده و مطبعۀ خورشید در محلۀ محمود پاشا منتشر می‌کردند و از‌طریق کانون‌های دیگری همچون کتاب‌فروشی‌ها (به‌ویژه در بازار صحافان)، به دست مخاطبان ایرانی و عثمانی خود می‌رساندند. این آثار افزون بر تغذیۀ فکری استانبول، به مناطق دیگری ازجمله ایران و عراق نیز صادر می‌شد.

همچنین با بررسی جایگاه کانونی استانبول، مشخص شد که این شهر، به‌واسطۀ دارا‌بودن چنین موقعیتی، در جریان مشروطه‌خواهی ایرانیان و عثمانی‌ها، نقش‌ واسطه‌ای در ارسال و دریافت آثار مکتوبی همچون کتاب و روزنامه داشت؛ به‌طوری که کتاب‌ها و روزنامه‌های گوناگونی از آنجا صادر یا به آنجا وارد می‌شد. هرچند دولت عثمانی به‌دلیل سیاست استبدادی و سانسور مطبوعاتی عبدالحمید دوم، تمام تلاش خود را برای جلوگیری از ورود آثاری ‌به ‌کار می‌بست که موافق صلاح و منفعت خود نمی‌دید. رویکرد دولت عثمانی در جلوگیری از ورود کتاب و نشریات به قلمرو خویش، نشان‌دهندۀ چند نکته است: نخست اینکه‌ استانبول ایستگاهی میان ایران و اروپا بود، نقش‌ واسطه‌ای در انتقال افکار و آثار سیاسی داشت و می‌توانست شامل موضوعات مختلف ازجمله‌ تجدد، نوع حکومت و... باشد؛ دوم اینکه این آثار، مخاطبان گوناگونی داشتند و سوم اینکه دولت عثمانی تحولات مشروطه‌خواهی را در ایران‌ دنبال کرده و متوجه تأثیر فکری ایرانیان بر جریان مشروطه‌خواهی عثمانی شده بود و از همین‌ رو تلاش می‌کرد تا جلوی آن را بگیرد. نکتۀ دیگر این است که برخلاف تصور موجود، مشروطه‌خواهان ایرانی در استانبول،‌ آسایش و آزادی عمل کاملی نداشتند و آنان نیز در فضای خفقان‌زدۀ استبداد حمیدی به‌سختی و در بیشتر موارد به‌صورت مخفیانه عمل می‌کردند؛ هرچند نسبت‌به همتایان عثمانی‌شان، کمتر مورد حساسیت قرار داشتند.

در‌نهایت، این پژوهش نشان داد‌ در طول دورۀ مدنظر، استانبول‌ نقش مهمی در ایجاد پلی برای انتقال کتاب و روزنامه میان ایران و عثمانی داشت و علاوه بر تغذیۀ فکری دیگر کانون‌ها، خود نیز از محصولات فکری آنان استفاده و دوباره محصولات فکری جدیدی را به دیگر کانون‌ها «بازپخش» می‌کرد. ممنوعیتی که دولت‌های عثمانی و ایران برای این انتقالات ایجاد کرده بودند نیز، از آن روی بود که متوجه این دقیقه شده بودند. اگرچه‌ دولت عثمانی دلیل ممنوعیت ورود این آثار را ضرر دینی و سیاسی اعلام می‌کرد و این آثار در هیچ سندی، حاوی اندیشۀ مشروطه‌خواهی معرفی نشده‌اند، اما با در نظر گرفتن شرایط زمانی، محتوای آثاری که از‌لحاظ سیاسی «مضر» تشخیص داده شده بودند، چیزی جز ضدیت با استبداد، آزادی‌پروری و یا مشروطه‌‌خواهی نبود.

[1]. «خان»، جایی است شبیه کاروانسرا، با این تفاوت که داخل شهر و تقریباً چیزی میان هتل و مراکز تجاری امروزی است. خان‌ها چندین اتاق‌ و حجره‌ داشتند که برای دفتر کار، دکان و یا محل بیتوته از آنها استفاده می‌شد.

[2]. سکۀ نقرۀ 20 قروشی

[3]. استانبول: مطبعۀ تصویر افکار، 1286ق؛ ایرج افشار از قول دکتر غلامعلی سیار می‌گوید که این اثرا ابتدا در روزنامۀ اختر و بعد به‌صورت مستقل چاپ شده است. او در ادامه از قول تقی‌زاده می‌گوید که کتاب مزبور، «به‌چاپ نستعلیق سربی (حروفی)» است (افشار، 1339، ص. 495).

[4]. چاپ کلکته

[5]. مصر، بی‌تا، بی‎‌نا

[6]. اسلامبول: مطبعۀ اختر 1311ق.

[7]. این کتاب نیز در فهرست آثار ممنوعۀ دولت عثمانی قرار داشت.

[8]. آدمیت همکاری میرزا آقا‌خان با ملکم در رابطه با روزنامۀ قانون را شامل «تبلیغ روزنامه میان ایرانیان و برخی بزرگان عثمانی، فرستادن برای کسانی در ایران و بین‌النهرین و گزارش‌کردن اخبار و ارائۀ طریق در نشر حوادث مهم سیاسی ایران» دانسته است (آدمیت، 1357، ص. 30).

[9]. ارتباط او با افرادی همچون دامادْ محمود پاشا و فرزندش پرنس صباح‌الدین اهمیت زیادی دارد که اولی شوهرخواهر و از مخالفان سلطان عبدالحمید دوم و دیگری از رهبران ترکان جوان بود‌؛ هرچند منابع، آگاهی بیشتری در این باره به دست نمی‌دهند.

[10]. شاعر، نمایشنامه‌نویس و دیپلمات عثمانی که برخی آثارش (ازجمله‌ نسترن) مضامین ضد استبدادی و مشروطه‌خواهی داشت.

[11]. «هرگاه توزیع قانون را در اسلامبول به اینجانب واگذار فرمائید، ظاهراً بهتر است. آن‌وقت نه توی پاکت گذاشتن لازم است و نه غیر. به‌طور عادی، بسته به ‌نام حقیر نوشته پیوسته بدهند به ‌دست غیر نمی‌رسد؛ به‌قرار قاعده‌ای که داریم، در پستخانۀ انگلیس نگاه می‌دارند تا آدم خود حقیر رفته می‌آورد...» (کرمانی، 1368، ص. 189) به ‌نظر می‌رسد که هما ناطق و محمد فیروز در خواندن این کلمه دچار اشتباه شده باشند؛ زیرا به پوسته (پست)، درست‌تر به ‌نظر می‌رسد.

[12]. بخشی از سرای عثمانی که مسئول رسیدگی به امور دولتی بود.