تکمله و نقدی بر تصحیح «کلماتِ علیّۀ غرّا» اثر مکتبی شیرازی

.‎‌ مقدمه:

مکتبی شیرازی (زادۀ حدود 865، درگذشتۀ پس از 941 ق.) از شاعران معروف شیراز در اواخر سدۀ نهم و نیمۀ اوّل سدۀ دهم هجری قمری و از نظیره‎‌سرایانِ آثارِ نظامی است که «لیلی و مجنون» او این بخت را داشته است که به‌عنوان یکی از نظیره‎‌های مطرح شناخته شود.

مکتبی شیرازی صاحب اثر کمتر شناخته‎‌شدۀ دیگری نیز است. آن رساله «کلمات علیّۀ غرّا» نام دارد که مکتبی در آن به تأثیر از شاعرانی چون رشید وطواط، ابن الساوجی، اشرف مراغی و شاه‎‌داعی شیرازی، کلماتِ قصارِ امام علی^(ع) را بر وزن هفت‌پیکر نظامی به رشته کشیده است. او صد کلمه از نثر اللئالی را برگزیده و پس از ترجمۀ هر سخن در یک یا چند بیت با حکایتی منظوم آن را شرح کرده است.

حسین کوهی کرمانی این کتاب را نخستین‌بار، در سال 1313 ش. ویرایش و چاپ کرده‎‌ است. ویرایش او نامنقح و پر از سهو است. پس از وی استاد دانشمند، محمود عابدی، به تصحیح اثر یادشده پرداخت که حاصل کارش به سال 1378 ش. منتشر شد. محمود عابدی به هیچ نسخۀ خطی دسترسی نداشته و تنها به اصلاح و ویرایش چاپ کوهی کرمانی بسنده کرده‎‌ است. کار ایشان اگرچه آشکارا گامی رو به پیش است، هنوز دارای نقایصی آشکار است.

نویسندۀ این گفتار برآن است تا تصحیح محمود عابدی را بررسی و نقد کند و به‌علاوه، 33 کلمه از کلماتی را که از هر دو تصحیح ساقط شده است، با استفاده از نسخه‎‌ای کوتاه که خلاصۀ کامل منظومه را در بر دارد (نسخۀ «مجلس») بدان بیافزاید.

1.‎‌ 1.‎‌ پیشینۀ تحقیق

نخستین‌بار رشید یاسمی (1304) با نگریستن در نسخۀ ملک‎‌الشعرای بهار، دربارۀ «کلمات علیّۀ مکتبی شیرازی» مقاله‎‌ای در مجلۀ آینده نوشت. وی «خوبی ترجمه و تناسب تماثیل و مخصوصاً لطایفی [را] که در اشعار اخلاقی» این کتاب به کار رفته‎‌، ستوده‎‌ است (یاسمی، 1304، ص. 48).

 پس از آن، همان‌گونه که آمد، حسین کوهی کرمانی (1313) کلمات علیّۀ غرّا را در کتابخانۀ مهر طهران چاپ و منتشر کرد که صاحب‎‌نظران آن را پرغلط دانستند و به آن نقدهایی وارد کردند. بخش مهم این چاپ، مقدمه‎‌ای است که ملک‎‌الشعرای بهار بر آن نوشته‎‌ است. وی اشعار این کتاب را «به قدری پخته و استادانه و فصیح» می‎‌شمارد که به سختی بتوان آن را با سخنان شعرای معاصر مکتبی برابر پنداشت (مقدمۀ بهار بر کلمات علیّۀ غرّا؛ به نقل از: مکتبی شیرازی، 1313، ح).

پس از آن سعید نفیسی (1336) در ذیل نام «مکتبی خراسانی» از این اثر یاد کرده و دربارۀ شاعر آن نوشته: «از آن منظومه پیداست که شاعر زبردستی بوده‎‌ است» (نفیسی، 1336، ص. 221).

ذبیح‎‌اله صفا (1366) نیز در تاریخ ادبیات ایران می‎‌نویسد: «مکتبی شیرازی را نباید با مکتبی خراسانی از شاعران قرن هشتم اشتباه کرد. این مکتبی خراسانی صاحب منظومه‎‌ای است به نام کلمات علیّۀ غرّا در ترجمۀ احادیث به شعر فارسی که آن را به نام خواجه نجم الدین علی مؤیّد سربداری (776-788 ق) پرداخته است» (صفا، 1366، ج. 4/391)

علی راهجیری (1366) کلمات علیّۀ غرّا را از روی نسخۀ بهار و به خط خوش نوشت و به سال 1372 منتشر کرد. این چاپ جنبۀ هنری دارد و روشن است که نمی‎‌توان از آن توقع ارزش پژوهشی داشت. بدین ترتیب، این اثر اگرچه یکی از شاهکارهای نستعلیقِ فارسی به شمار می‎‌آید، با آنکه نسخۀ بهار را در اختیار داشته، همان اشتباهات کوهی کرمانی را تکرار کرده است و اغلاطی دیگر نیز دارد؛ برای نمونه در صفحۀ عنوان، تاریخ تحریر نسخۀ بهار را به‌جای «1036» مرقوم کرده است: «1306». در مقدمه‎‌ای که به قلم دکتر محسن صبا بر این چاپ نوشته شده است، مطلبی نو دیده نمی‎‌شود؛ مگر آنکه به‌عنوان نکته‎‌ای تاریخی آورده‎‌ است: «تاآنجاکه من می‎‌دانم کلمات علیّۀ غرّا از سال 1313 تا 1335 هجری شمسی سه‌مرتبه به نفقۀ مرحوم کوهی کرمانی به چاپ رسیده است» (مکتبی ،1372، ص. 5)

درنهایت محمود عابدی (1378) کلمات علیّۀ غرّا را تصحیح و مؤسسۀ میراث مکتوب آن را انتشار داد. دربارۀ این تصحیح توضیح داده شد.

علی‌اکبر احمدی دارانی (1379) در مقاله‎‌ای با عنوان «گل صد برگ باغ مرتضوی» تصحیح محمود عابدی را بررسی اجمالی و نقد کرده‎‌ است. گفتار وی اگرچه خالی از سود نیست، بدان علت که نسخۀ خطی اثر را در دست نداشته، گاه قرین به صواب نیست.

مسعود سپاهانی (1380) در یادداشتی با عنوان «نگاهی دوباره به نقد کتاب کلمات علیّۀ غرّا» که در مجلۀ آینۀ پژوهش منتشر شد، برخی ایرادهای علی‌اکبر احمدی دارانی را رد می‌کند و می‌گوید که نقدی «به چاپ رسید که در نوع خود نمونۀ شگفتی از ‎‌نقدهایی است که شاید علی‎‌رغم میل منتقد نه‌تنها کمکی به نویسنده و خوانندۀ کتاب مورد نقد نمی‎‌کند، بلکه موجب سردرگمی خواننده نیز می‎‌شود».

اکبر نحوی (1400) در کتابی با عنوان مکتبی شیرازی صفحاتی را به بررسی کلمات علیۀ غرّا اختصاص داد. وی بر آن است که عجالتاً دلیلی بر عدم انتساب این کتاب به مکتبی شیرازی در دست نداریم. از سخنان وی در ادامۀ مقاله استفاده خواهیم کرد.

پژوهشگر گفتار حاضر، پس از نگریستن در دو نسخۀ خطی از این اثر، بدین نتیجه رسید که تصحیح استاد محمود عابدی که بهترین صورت منتشرشدۀ کلمات علیۀ غرّاست، نیاز به نقدی نو و تکمله‎‌ دارد.

 

2.‎‌ بحث و بررسی

2.‎‌ 1.‎‌ دربارۀ مکتبی شیرازی

در هیچ‌یک از تذکره‎‌ها و تراجم احوال شاعران، شرح حالی درخور از مکتبی شیرازی مضبوط نیست؛ چندان‌که نام وی نیز معلوم نیست و همین تخلص او دانسته است.

او در سال 895 ق. سرایش لیلی و مجنون را به پایان می‎‌رساند (نک: مکتبی شیرازی، 1343، ص. 157). ازآنجاکه گویا این اثر نخستین کتاب از خمسه‎‌ای بوده که به تتبع نظامی آهنگ سرودن آن را کرده ‎‌بود (مکتبی شیرازی، 1343، ص. 21^[1]) (که اگر جز این بود، حتماً از آنچه از این پنج گنج سروده ‎‌بود، اشاره می‎‌کرد) می‎‌توان پنداشت که در هنگام سرایش آن، جوان بوده‎‌ است. اگر تصور شود، در این وقت حدود 30 سال داشته است، زادن وی در حدود 865 ق. یا چند سالی این‌سووآن‌سو می‎‌افتد.

آن‌گونه که خود در پایان لیلی و مجنون اشاره می‎‌کند، پیش از سرایش این کتاب به هند سفر کرده و در بازگشت، به سرزمین عرب و «وادی لیلی و مجنون» افتاده‎‌ است (مکتبی شیرازی، 1343، ص. 153). در بازگشت از این سفر و در پارس است که کتاب مذکور را به نظم در می‎‌آورد (مکتبی شیرازی، 1343، ص. 157). احتمالاً او یک بار دیگر در سال‎‌های پیش از سرایش کلمات علیۀ غرّا به هند می‎‌رود و در آنجا «خراسان‌خان» و پدرش «ملک‌علی» را می‎‌بیند. (پس از این در این باره سخن خواهیم گفت.)

میرزامحمدصادق آزادانی اصفهانی در فصل هفتاد و نهم از باب سوم کتاب شاهد صادق (تألیف در حدود 1056ق)، وفات مکتبی را در ذیل وقایع سال 916ق آورده است (آزادانی اصفهانی، 1393، ص. 409)؛ اما این تاریخ دست‌کم به دو دلیل نمی‎‌تواند درست باشد: نخست آنکه شاه‎‌محمد قزوینی در ترجمۀ مجالس‎‌النفائس که آن را در 927ق. شروع کرده و به 929 ق. به پایان برده است (قزوینی، 1323، ص. 182، 409)، از مکتبی چنان یاد می‎‌کند که زنده است: «شخصی است که جامع فنون فضایل و کمالات است و در علم موسیقی یدی طولا دارد و سازی غرّا مثل قانون تصنیف نموده و لیلی و مجنون را به غایت خوب و زیبا گفته» (قزوینی، 1323، ص. 387). (قزوینی مانند مکتبی از شاگردان جلال‎‌الدین دوانی بوده و قاعدتاً مکتبی را از نزدیک می‎‌شناخته ‎‌است.)

دوم آنکه در انجامۀ نسخۀ دومی که اینک از کلمات علیۀ غرّا در دست است، تاریخ پایان سرایش کتاب سال 935ق. ذکر شده است؛ پس وی تا این سال زنده بوده ‎‌است.

شغل مکتبی را به استناد نامش، مکتب‎‌داری نوشته‎‌اند (سام میرزا، بی‎‌تا، ص. 332). ظاهراً او در قصبۀ «قصرالدشت» شیراز آن روزگار، در مسجد جامع عتیقی که از قدیم‎‌الایام به «مسجد بردی» شهرت دارد، مکتب‎‌دار بوده است و بنا بر مشهور، مدفن وی نیز در یکی از طاق‎‌های همین مسجد قرار دارد (برای دیدن تصویر سنگ وی که اینک معدوم شده است، نک: نفیسی، 1336، ص. 921).

دیگران دربارۀ او مطلب مهم تازه‎‌ای ندارند، جز آنکه سام میرزا او را «در عالم عاشقی همیشه غرق هموم» دانسته است (سام میرزا، بی‎‌تا، ص. 332).

همان‌گونه که گفته شد، مکتبی از شاگردان جلال‎‌الدین دوانی متکلم برجستۀ سدۀ نهم هجری است. وی در مقدمۀ لیلی و مجنون این دانشمند بزرگ را ستوده‎‌ است (مکتبی شیرازی، 1343، ص. 11) و به جز او، در همان مقدمه قاسمِ پُرناک (مکتبی شیرازی، 1343، ص. 12)، امیر آق‎‌قویونلویی شیراز را مدح کرده‎‌ است. مکتبی در اواخر کلمات علیۀ غرّا دو تن دیگر را هم ستایش کرده است: نخست شخصی به نام «ملک‌علی» که در خراسان حکومتی داشته است و دیگری فرزند وی، «خراسان‌خان» را (مکتبی شیرازی، 1378، ص. 107). پس از این دربارۀ این دو سخن گفته خواهد شد.

از مکتبی تاکنون دو اثر لیلی و مجنون و کلمات علیّۀ غرّا منتشر شده ‎‌است. خوشبختانه از دیوان اشعار وی نیز دو نسخه در کتابخانۀ «عارف حکمت» مدینۀ منوره موجود است که هنوز تصحیح و چاپ نشده‎‌ است (نحوی، 1400، ص. 39).

مکتبی در شاعری جایگاهی بلند دارد. ستایش استادان نفیسی و بهار از کلمات علیۀ وی آورده شد. دربارۀ لیلی و مجنون وی، اینک به سخن استاد حسن وحید دستگردی بسنده می‎شود که گفته‎‌ است:

«در میان هزاران کسانی که به تقلید نظامی، لیلی و مجنون ساخته‎‌اند، تنها مکتبی شیرازی کم‌وبیش از عهدۀ تقلید برآمده» (دستگردی، 1318، مح)

یعنی وی اثر مکتبی را بر آثار شاعرانی بزرگ چون امیرخسرو دهلوی، جامی، هاتفی خرجردی و دیگران برتری داده‎‌ است و این خود ارج کار آن استاد شاعر را می‎‌رساند.

2.‎‌ 2.‎‌ کلمات علیّۀ غرّا

کلماتِ عَلیّۀ غَرّا منظومه‎‌ای کوتاه از صد کلمۀ امیرمؤمنان علی^(ع) است که در آن، شاعر نخست، سخنی از حضرت امیر آورده، آنگاه در یک یا چند بیت آن را ترجمه کرده و سپس برای آن تمثیل (شرحی مختصر) به نظم آورده ‎‌است. سخنان برگزیده، از نثراللئالی انتخاب شده‎‌اند؛ کتابی که به شیخ طبرسی (د. 548 ق.) منسوب است (عابدی، 1379، ص. 41).

در این باره گفته‎‌اند: «کلمات علیّۀ غرّا پیروی از کار ابن السّاوجی (زنده در 729) و به‌ویژه درویش اشرف مراغی(د. 864) است و مانند آنها بر وزن هفت‌پیکر نظامی و به شیوۀ حدیقۀ سنایی سروده شده است. شاعر، مکتبی شیرازی، صد کلمه از نثر اللئالی را برگزیده و پس از ترجمۀ هر سخن در چند بیت با حکایتی منظوم آن را شرح کرده است.» (مقدمۀ عابدی در: مکتبی، 1378، ص. 26)

این منظومه در نظم صد کلمۀ امام به رشته آمده‎‌ است و آنچه محسن صبا در مقدمۀ کلمات علیّۀ غرّا که به خط علی راهجیری چاپ شده و آورده است که: «مکتبی این کتاب حکمت‎‌آمیز و پندآموز را با انتخاب 60 کلمه از کلمات قصار مولای متقیان علی^(ع) طی 118 بیت [درست: 1185 بیت] منظوماً ترجمه کرده» (مکتبی، 1372، ص. 2) بنیانی ندارد.

گفتنی است که در نسخۀ بهار، 70 کلمه و عنوان از امام درج شده که از این شمار، 13 مورد فاقد اصل کلمه و عنوان است و به‌واقع این 13 کلمه در ذیل سایر کلمات داخل شده‎‌اند. به همین دلیل کوهی کرمانی آنها را 57 کلمه انگاشته و شمرده ‎‌است. این اشتباه و درهم‌آمیختگی را محمود عابدی دریافته و تدارک کرده‌ است؛ بدین ترتیب که 13 کلمۀ متناسب از نثراللئالی برکشیده و به سر جای خود در اصل کتاب نهاده و آن را بازسازی کرده‎‌ است. پیداست که این کوشش گامی روبه‌جلو در تصحیح و به سامان کردن منظومه است؛ اما نشان داده خواهد شد که وی در انتخاب برخی کلمات لغزیده است و می‎‌باید به‌جای آنها کلماتی دیگر نهاد.

به هر روی، اصل کلمات علیۀ غرّا حاوی صد کلمه است. مکتبی خود بدین مطلب اشاره دارد:

از دم من شکفته شد به نُوی

گلِ صد برگ باغ مرتضوی                        (مکتبی، 1378، ص. 107)

خوشبختانه در نسخۀ تاکنون مغفولی که از این منظومه دستیاب شده‎‌ است، مابقی کلمات درج افتاده است که آنها در بخشی از این گفتار تصحیح و نقل خواهند شد.

2.‎‌ 3.‎‌ رفع شبهه از انتساب این منظومه  به مکتبی شیرازی

برخی به انتساب این اثر به مکتبی تردید نموده‎‌اند. سعید نفیسی در کتاب تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن ‌دهم هجری در ذیل نام «مکتبی خراسانی» چنین آورده‎‌ است:

«از شاعران درجه دوم قرن هشتم بوده که به خطا او را با مکتبی شیرازی شاعر معروف قرن نهم اشتباه کرده‎‌اند و وی صاحب منظومه‎‌ای است به نام کلمات علیّۀ غرّا که در ترجمۀ احادیث سروده و آن را به نام ملک‎‌علی سربداری (778 - 766) به پایان رسانده و از آن منظومه پیداست که شاعر زبردستی بوده‎‌ است.» (نفیسی، 1336، ص. 221)

اما شگفت‎‌آور است که از این مکتبی خراسانی نه در کُتبِ تراجم و تذکره‎‌ها و نه در جُنگ‎‌ها و سفینه‎‌ها و مجموعه‎‌های شعری نشانی نیست. (دست‌کم پژوهشگران این مقاله تاکنون نشانی نیافته‎‌اند و تاآنجاکه از برخی پژوهندگان و کاوشگران نسخ خطی پرسیده شده است، ایشان نیز نام و نشانی از وی ندیده‎‌اند.)

نگارنده برآن است که این «مکتبی خراسانی» از ساخته‎‌ها و مجعولات استاد دانشمند سعید نفیسی است که چون به قراینی، در انتساب کتاب به مکتبی شیرازی دچار تردید شده، با نگریستن در جوانب کتاب، چنین شخصی را تصور و جعل کرده‎‌ است! چگونگی آن ظاهراً بدین قرار است:

نخست آنکه دیده نام شاعر «مکتبی» است:

مکتبی! صبر کن به هر سوزی

کز پی هر شبی بود روزی                         (مکتبی، 935ق، 241/ر)

آنگاه دیده که شاعر، امیری «ملک‎‌علی»نام را که در «خراسان» می‎‌بوده، ستوده‎‌ است:

به خراسان ملک علی که فلک

ساخت حُکمش روان به مُلک و مَلَک                        (مکتبی، 1378، ص. 107)

و چون در اخبار مکتبی شیرازی از سفر وی به خراسان سخنی نیامده، ربط آن را به وی دور و مستبعد دیده‎‌ است. آنگاه به‌دنبال «ملک‎‌علی» نامی که شیعی هم بوده ‎‌باشد، گشته و آن را یکی از امیران سربداری یافته‎‌ است و بنابراین، سرایندۀ کتاب را «شاعری خراسانی در سدۀ هشتم به نام مکتبی» تصور و معرفی کرده است و آن هم با چنان اعتمادبه‌نفس و قدرتی که هیچ‌کس را مجال شک نمانَد؛ چندان‌که پژوهشگران بعدی همه به او ارجاع داده و سخنان وی را تکرار کرده‎‌اند.

گفتنی است آن امیر سربدار که نفیسی وی را ممدوح مکتبی گرفته، «بنا بر همۀ منابع معتبر، «خواجه علی مؤید» یا «خواجه نجم‎‌الدین علی مؤید» است و در هیچ مأخذی وی را «ملک‎‌علی» نخوانده‎‌اند و ننوشته‎‌اند که فرزندی به نام «خراسان‌خان» داشته‎‌ است.» (نحوی، 1400، ص. 86)

ادیبی دیگر که در انتساب این اثر به مکتبی شیرازی تردید کرده، ملک‎‌الشعرای بهار است. وی در مقدمه‎‌ای که بر چاپ کوهی کرمانی نوشته، بعد از نقل بیت یادشده، آورده‎‌ است:

«اگر کلمۀ «خراسان» را در اول شعر مصحف ندانیم، کار ما مشکل می‎‌شود؛ زیرا درصورتی‌که این مکتبی همان مکتبی شیرازی باشد که در 895 در فارس یا هندوستان می‎‌گشته، آن وقت در پیداکردن «ملک‌على خراسانی» که مرتبۀ ایالت داشته و به قول شاعر «صاحب ولایت و جاه» بوده، به زحمت می‎‌افتیم؛ زیرا در آن دوره که بحران خاندان تیموریه و آغاز مهاجمات ازبکان از مشرق و تراکمه و صفویه از مغرب به خراسان است، ملک‌على نامی که به قول شاعر: «سال‎‌ها در ولایت کافر / بوده خیبرگشای چون حیدر»، و به‌علاوه شیعۀ مرتضى على هم باشد، در خراسان وجود ندارد و از این گذشته «خراسان‌خان» که نام پسر این «ملک‌على» است، نامش به اسامی مردم خراسان شبیه نیست و به القاب مردم هند و درباریان دهلی و کشمیر شبیه است و از قضا درضمن «تاریخ اکبری» هم به نام چنین شخصی که از امرای «سلطان بهادر گجراتی» است، بر می‎‌خوریم. در تاریخ مزبور، ضمن حوادت سنۀ ٩٤١ که «همایون» پادشاه گورگانی به قصد تصرف گجرات لشکر می‎‌کشد، اشاره می‎‌کند که: «در نواحی «مندسور» میان هراول حضرت جهانبانی، «بحکه بهادر» و میان هراول سلطان بهادر، «سیدعلیخان» و «میرزامقیم» که «خراسان‌خان» خطاب داشت [یعنی لقب] کارزار پیوست.»

 هرگاه ما لفظ «خراسان» را در شعر مکتبی، مصحَّف بدانیم و «ملک‌على» و «خراسان‌خان» را از امرای هندوستان بشماریم، ازحیث تاریخ حیات مکتبی و نیز از آن حیث که «ملک‌علی» نامی در خراسان نیست، آسوده خواهیم شد؛ چه بین ۸۹۰ق. که تاریخ ختم لیلی و مجنون است و ٩٤١ق. که زمان امارت یا صاحب‌منصبی «خراسان‌خان» است، بیش از چهل و شش سال فاصله نمی‎‌ماند، به‎‌علاوه اشکالی که از عدم مسافرت مکتبی به خراسان هست، مرتفع می‎‌شود.

و به نظر می آید که مکتبی این کتاب را در سفر هندوستان که خود بدان اشاره کرده برای ملک‌علی نامی که از امرای گجرات بوده و با کفار در حرب و جنگ بوده است ساخته، و ازقضا در تاریخ اکبری هم اشاره شده است که سلطان بهادر، پادشاه و آقای خراسان‌خان با کفار هنود در حال محاربه بوده که «همایون‎‌شاه» بر وی تاخته و او را از گجرات بیرون کرده است؛ درصورتی‌که اگر «ملک‌على» و پسرش «خراسان‌خان» را ساکن خراسان بشماریم، شعرِ «سال‎‌ها در ولایت کافر / بوده خیبرگشای چون حیدر» درست نمی‎‌آید؛ زیرا در آن عهد ساکنان خراسان با کفار همسایه نبوده‎‌اند که با آنان جنگ کنند (مقدمۀ بهار بر کلمات علیّۀ غرّا، به نقل از: مکتبی، 1313، هـ - ز).

همان‌گونه که آمد، بهار در این بخش، درنهایت تمایل دارد انتساب کتاب را به مکتبی شیرازی بپذیرد، ولی اشکالاتی در کار می‎‌بیند.

آنچه او دربارۀ هویت «خراسان‌خان» (و مآلاً پدرش: ملک‌علی) گفته، بسیار استوارتر از سخن نفیسی است و شگفت است که نفیسی به نظر بهار توجه نکرده‎‌ است. اما آن دو ابهامی نیز که بهار در کار دیده، اینک رفع شده‎‌ است:

نخست آنکه اینک به لطف نسخۀ دوم (نسخۀ مجلس)، خود می‎‌دانیم تاریخ اتمام منظومۀ کلمات علیۀ غرّا 935ق. بوده‎‌ است، پس مکتبی تا این تاریخ زنده بوده‎‌ است. نتیجه آنکه 46 سال فاصلۀ مفروض میان حیات مکتبی تا امارات «خراسان‌خان» به 6 سال کاهش می‎‌یابد؛ افزون بر آنکه سال 941ق. را باید سالی دانست که ما در آن از «خراسان‌خان» نشان داریم و نه سالی که او به امیری رسیده است؛ یعنی قطعاً او سال‎‌هایی پیش از این تاریخ را نیز به امیری و سرداری گذرانده بوده‎‌ است.

بدین ترتیب می‎‌توان پنداشت که مکتبی منظومۀ یادشده را در سال 935ق. به پایان رسانده و از شیراز به هند، برای امیری که در سفر هند (احتمالاً سفر دوم به هند) با او آشنا شده ‌است، فرستاده و در عوض صله‎‌ای دریافت کرده‎‌ است.

ابهام دوم دربارۀ کلمۀ «خراسان» است. ملک‎‌الشعرا احتمال به تصحیف داده‌ است، اما نیازی به این توجیه نیست؛ زیرا «به احتمال قوی، منظورِ مکتبی از خراسان، غرب هند و شرق افغانستان امروز بوده‎‌ است؛ منطقه‎‌ای که جغرافی‎‌نگاران جزو خراسان قلمداد می‎‌کردند» (نحوی، 1400، ص. 91).

این را هم بیافزاییم که «خراسان‌خان» اگرچه ازقبیل نام‎‌هایی است که در هند مرسوم می‎‌بوده، در سرزمین‎‌های داخلی ایران هم بی‌کاربرد نبوده‎‌ است. شاهد جالبی از آن را دربارۀ شاعر هم‎‌روزگار و هم‎‌ولایتی مکتبی، موالی لاری وجود دارد. موالی لاری از شاعران سدۀ نهم هجری، حافظِ دیوان خواجه و از شاگردان جلال‎‌الدین دوانی است (عاشقی عظیم‎‌آبادی، 1391، ص. 430) و از این روی ای‌بسا هم‎‌درس مکتبی بوده‎‌ است. او به «خراسان‌خان» معروف بود و بسیار جالب است بدانیم که به هند سفر کرده و در آنجا به سر برده‎‌ است (تهرانی، 1387ق، ج. 9/430). شاید یکی از سفرهای مکتبی به هند در همراهی او بوده باشد. نسخه‎‌ای کوچک از برخی اشعار موالی لاری در کتابخانۀ «ایوان غالبِ» دهلی‎‌نو موجود است (نک: موالی لاری، بی‎‌تا) که روگرفت (اسکن)ی از آن در اختیار پژوهشگران این مقاله است؛ اما این دست‌نویس سخت مغشوش و ناخواناست.

اما ملک‎‌الشعرای بهار پس از رفع نسبی اشکال نخست، اشکال دومی هم در انتساب کتاب به مکتبی شیرازی می‎‌گیرد:

نکتۀ دیگر هم در یکی‌بودن یا نبودن این دو مکتبی ما را دچار دغدغه دارد و آن سبک دو کتاب است. در مطالعۀ سادۀ این کتاب و مقایسۀ آن با لیلی و مجنون به خوبی آشکار است که سبک این دو با هم بسی متفاوت است؛ زیرا لیلی و مجنون به سبکی است کاملاً عراقی که کمی هم بوی هندی از آن، تا حدی که در آن زمان متداول بوده است، استشمام می‎‌شود. درصورتی‌که اشعار «کلمات علیه» برخلاف، شبیه به سبک سنایی و لااقل اوحدی است و اگر برخی قوافی دال و ذال در آن نمی‎‌بود، می‎‌توانستیم اشعار مزبور را به شعرای قرن ششم هجری نسبت بدهیم وحال آنکه این طرز را در لیلی و مجنون نمی‎‌بینیم و اشعار لیلی و مجنون کاملاً به شعرای قرن هشتم و نهم شبیه است و تمام لطایف و غنج و دلال‎‌های آن دوره و مضمون‎‌بندی و نازک‎‌کاری‎‌های عصر جامی و هلالی و اهلی را در بر دارد، اشعار کتاب حاضر که در زیر دست ماست، به‌قدری پخته و استادانه و فصیح است که به زحمت می‎‌توانیم آنها را با سخنان شعرای معاصر مکتبی برابر پنداریم و اگر مکتبی دیگری در قرن ششم یا هفتم در خراسان سراغ می‎‌داشتیم، هر آینه این کتاب را بدو منسوب می‎‌ساختیم.» (مقدمۀ بهار بر کلمات علیّۀ غرّا، به نقل از: مکتبی، 1313، ح)

در رفع این اشکال دو دلیل می‎‌توان بر پا داشت:

نخست آنکه در انجامۀ نسخۀ دوم موجود از کلمات علیۀ غرّا همان‌گونه که پیش از این آمد، تاریخ پایان سرایش کتاب به‌روشنی 935 ق. درج شده است. نسخۀ بهار فاقد این انجامه بوده و درنتیجه وی از این تاریخ بی‎‌خبر بوده است. بدین ترتیب انتساب آن به شاعران سدۀ ششم و هفتم منتفی است.

اگرچه با وجود تاریخ مذکور اقامۀ دلیلی دیگر غیرضروری است (زیرا اینک فهمیده شد که منظومه متعلق به سدۀ دهم است و در این دوره و بلکه تا آنجا که مشهور است، در کل تاریخ ادبیات فارسی شاعر دیگری با تخلص «مکتبی» وجود ندارد)، اضافه می‌شود که تفاوت سبک دو کتاب لیلی و مجنون و کلمات علیۀ غرّا به تناسب موضوع آنهاست که یکی موضوعی کاملاً عاشقانه دارد و دیگری موضوعی تعلیمی و دینی. این استادی مکتبی را می‎‌رساند که می‎‌تواند در میدان‌‌‌‌‌‌های گوناگون به شیوه‎‌های گوناگون، در کمال فصاحت شاعری کند. وانگهی در دلِ همان لیلی و مجنون نیز قطعاتی می‎‌بینیم که تناسب تام با شیوۀ سخن‎‌سرایی کلمات علیۀ غرّا دارد؛ یعنی شاعر در آن استواری و متانت کلام شاعران سدۀ ششم و هفتم را با صور خیال سادۀ آنها درهم‌ آمیخته ‎‌است:

در عشق تو از جهان گذشتم بی روی تو بر درِ لحد پای آن دم که به یکدگر رسیدیم من ساختم از جنازه کشتی در بادیۀ عدم دویدم سوز غم توست بحرِ آتش فردا بنمایمت که امروز

از جمله گذشتگان گذشتم بنهادم و از میان گذشتم تو از دل و من ز جان گذشتم وز بحر غمت روان گذشتم چندانکه ز کاروان گذشتم زآن سوخته‎‌ام کز آن گذشتم با داغ تو از جهان گذشتم             (مکتبی شیرازی، 1343، ص. 116)

این بود، اهم اشکالاتی که دربارۀ انتساب این منظومۀ ارجمند به مکتبی شیرازی گفته‎‌اند. سخن دیگر منتقدان به واقع تکرار همین سخنان سعید نفیسی و ملک‎‌الشعرای بهار است (برای نمونه نک: صفا، 1366، ج. 4/387؛ زرین‎‌کوب، 1375، ص. 391)؛ اما به دلایل گفته‎‌شده و باتوجه‌به آنکه مکتبیِ دیگری در سدۀ دهم و بلکه گویا در تاریخ ادبیات فارسی وجود ندارد که به شاعری پرآوازه باشد، به‌قطع باید کلمات علیۀ غرا را از «مکتبی شیرازی» دانست.

2.‎‌ 4.‎‌ دربارۀ خمسۀ مکتبی شیرازی

مکتبی شیرازی در لیلی و مجنون خویش تصریح دارد که در کارِ تتبع خمسۀ نظامی است (مکتبی شیرازی، 1343، ص. 20) و البته نگفته است که خمسه را سروده یا به پایان رسانیده است؛ از این خمسه، اگر او به سرایش همۀ آن کامیاب شده باشد، یکی لیلی و مجنون است که در موضوع و وزن لیلی و مجنون نظامی سروده شده است. وحید دستگردی می‎‌نویسد: «در میان هزاران کسانی که به تقلید نظامی، لیلی و مجنون ساخته‎‌اند؛ تنها مکتبی شیرازی کم‌وبیش از عهدۀ تقلید برآمده و با آنکه بیشتر ترکیبات و معانی خود را از نظامی گرفته، با این همه از مضامین بکر و دل‎‌پسند تهی نیست» (دستگردی، 1318، مح؛ نقل از: آقاحسینی، 1395، ص. 4). به‌جز این، ابیاتی نیز از مکتبی در تذکرۀ سامی برجا مانده که در وزن مخزن الاسرار است (سام میرزا، بی‎‌تا، ص. 332) و نشان می‎‌دهد که او منظومه‎‌ای نیز به تقلید از این اثر نظامی سروده‌ است.

اینک هیچ غریب نیست که کلمات علیّۀ غرّا را آن اثری بدانیم که مکتبی در برابر هفت‌پیکر نظامی سروده‎‌ است. درست است که موضوع آن دو، هیچ ربط ادبی به هم ندارد و نمی‎‌توان کلمات علیه را به اقتفای هفت‌پیکر انگاشت، اما وزن آن دو، یکی است و می‎‌توان چنین حدس زد که مکتبی به اختیار یا از سر ناچاری، از پرداختن داستانی مانند هفت‎‌پیکر کناره جسته‌ است؛ در عوض، به خلاقیت، منظومه‎‌ای ارجمند با رنگی تعلیمی در همان وزن و در برابر آن سروده است تا یکی از گنج‎‌های پنج‌گانه‌اش فراهم و آکنده شود؛ بنابراین، دربارۀ خمسۀ مکتبی می‎‌توان گفت که از وی تنها لیلی و مجنون به تقلید از نظامی بر جای مانده و ابیاتی به تقلید از مخزن‎‌الاسرار که بر جای نمانده است و کلمات علیّۀ غرّا که به نظر می‎‌آید به تقلید وزنی از هفت‎‌پیکر سروده شده است و از آثار دیگر اطلاعاتی موجود نیست.

در نکتۀ پایانی این بخش بگوییم که: در مقدمۀ لیلی و مجنون به تصحیح حسن ذوالفقاری و پرویز ارسطو، کلماتِ عَلیّۀ غرّا با لام مشدّد (به شکل «کلمات عِلّیۀ غرّا») درج شده است (ر.ک: مکتبی شیرازی، 1389، ص. 34)، حال آنکه برکنار از دلالت معنایی، با نگریستن در بیت زیر می‎‌توان تلفظ درست عنوان کتاب را دریافت:

شد تمام این کتابِ روح‎‌افزا

کلماتِ عَلیّۀ غرّا                       (مکتبی، 1378، ص. 107)

2.‎‌ 5.‎‌ کلمات علیّۀ غرّا به تصحیح محمود عابدی

همان‌گونه که گفتیم، کلماتِ علیّۀ غرّا با مقدمه و تصحیح و تعلیقات دکتر محمود عابدی به سال 1378، ازسوی نشر میراث مکتوب به چاپ رسیده است. ایشان دربارۀ شیوۀ کار خود نوشته است:

 «کلمات علیّۀ به سال 1313 به کوشش کوهی کرمانی... چاپ شده است و ما از همین نسخۀ چاپی استفاده کرده‎‌ایم. جست وجوی چندین‌سالۀ ما برای یافتن یکی از دو نسخه‎‌ای که در منابع نسخه‎‌شناسی آمده بود، بی‎‌نتیجه ماند.» (عابدی، 1379، ص. 44) «ما تا آنجا که ممکن بود، اغلاط متن را که گاهی چاپی بود، در جای خود نشان داده‎‌ایم و صورت صحیح را وارد متن کرده‎‌ایم. همه جا (؟) نشانۀ ابهام و [ ] نشانۀ افزودۀ ماست.» (مقدمۀ عابدی در مکتبی، 1378، ص. 36)

 استاد محمود عابدی در مقدمه به این نکته اشاره می‎‌کند که:

 «این رساله با صورتی که اکنون در اختیار ماست، شامل 70 کلمه ( سخن) و 1185 بیت است و آشکارا پیداست که از آن بخش‎‌هایی... ساقط شده است.» (مقدمۀ عابدی در مکتبی، 1378، ص. 26)

وی می‎‌گوید:

«متأسفانه با جست‎‌وجویی چندساله، دست‌نوشته‎‌ای از کلمات علیّه نیافته‎‌ایم. آنچه در اختیار ما بود، نسخه‎‌ای بود که به سال 1313 شمسی، از روی نسخۀ خطی متعلق به کتابخانۀ ملک الشعرای بهار [با تاریخ کتابت 1036]، به همت کوهی کرمانی به چاپ رسیده بود و مقدمۀ استاد بهار را با خود داشت» (مقدمۀ عابدی در مکتبی، 1378، ص. 36)

2.‎‌ 5.‎‌ 1.‎‌ معرفی نسخ

2.‎‌ 5.‎‌ 1.‎‌ 1.‎‌ نسخۀ ملک‎‌الشعرای بهار

این نسخه که متعلق به ملک‎‌الشعرای بهار بوده است، اینک به شمارۀ 86772 (13674) در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی نگهداری می‎‌شود. نسخۀ مذکور 122 برگ دارد و درحقیقت جُنگی است، شامل کلمات علیّۀ غرّا (54 برگ)، سؤال ملک روم از عُمر و جواب امیرالمؤمنین، صفحه‎‌ای از مواهب علیّۀ کاشفی، اشعاری از شاه نعمت‌اللّه، شمس تبریزی، نسیمی و غیره. خریدار نسخه در ابتدای آن نوشته است: «این نسخه که بنا به تحقیق شادروان بهار منحصربه‎‌فرد در دنیاست، از کتابخانۀ آن شادروان خریدم. یک بار مرحوم کوهی کرمانی از روی آن چاپی مغلوط کرده است، ولی ارزش و اعتبار این نسخه باقی است و در پایان آن نیز جنگ است» (مکتبی، 1036، 1ر)

تاریخ تحریر آن در ترقیمۀ پایانی چنین آمده است: «تمّ فی ثالث رمضان فی سنة 1036» (مکتبی، 1036، 54ر).

این نسخه در این مقاله به اختصار «بهار» خوانده می‎‌شود.

2.‎‌ 5.‎‌ 1.‎‌ 2.‎‌ نسخۀ شمارۀ 79177 کتابخانۀ مجلس

در دست‌نویس شمارۀ 79177 (20563) کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی که مجموعه‎‌ای شامل شرح دیوان حضرت علی^(ع) از قاضی میرحسین میبدی، ترجمۀ صد کلام منظوم عادل شیرازی و ترجمۀ صد کلام منظوم اسدی است، 13 صفحه به «ترجمۀ صد کلام منظوم مکتبی» اختصاص یافته‎‌ است.

در پایان این نسخه ترقیمه‎‌ای به تاریخ 935ق. مشاهده می‎‌شود که پس از این ذکر خواهد شد.

در این نسخه ابتدا کلمه ذکر شده است و سپس فقط بیت اول اشعار آورده شده که ترجمۀ کلمه است؛ یعنی برخلاف نسخۀ بهار ابیات دیگر ترجمه و ابیات تمثیل را ندارد. به تعبیر دیگر، این نسخه صد کلمه را کامل دارد، اما به آوردن ترجمۀ منظوم احادیث بسنده کرده‎‌ است و بنابراین، از یک روی کامل‎‌تر از نسخۀ بهار و از روی دیگر ناقص‎‌تر از آن است.

این نسخۀ خطی در این جستار به اختصار «مجلس» نامیده می‎‌شود.

2.‎‌ 5.‎‌ 2.‎‌ دیباچه و انجامۀ کتاب

یکی از ارزش‎‌های نسخۀ مجلس آن است که واجد دیباچه و انجامه‎‌ای است که نسخۀ بهار و به‌تبع آن، چاپ‎‌های کوهی و عابدی فاقد آن‎‌اند.

محمود عابدی در مقدمۀ تصحیح خود نوشته است: «آشکارا پیداست که از آن بخش‎‌هایی ازجمله مقدمۀ آن ساقط شده است» (مقدمۀ عابدی بر: مکتبی، 1378، ص. 26). این وصفی درست از نسخۀ بهار/ چاپ کوهی/ تصحیح عابدی است؛ اما خوشبختانه نسخۀ مجلس این دو بخش مهم کتاب را داراست.

1.2.5.2. دیباچۀ کلمات علیۀ غرا

دیباچه این منظومه براساس نسخۀ مجلس این است:

 «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم. اَلحَمدُ للّهِ عَلَی نَعمَائه وَ الصَّلوةُ عَلَی خَیرِ اَنبیائه و الُسَّلام عَلَی سَیّد اَولیائه. اما بعد فَهذه لآل منثورةٌ و کَلماتٌ مأثُورةٌ عَن اَمیرالمُؤمِنینَ وَ امامِ المُتَّقینَ اَسدِ اللّهِ الغَالِب عَلیّ بن اَبی‎‌طَالب عَلیهِ الصَّلوة و السّلام. مُشتَمِلَةٌ عَلَی حِکَمٍ وَ فَوائدَ غَیرِ مُتناهِیَة مَعَ عَدَم التَّجاوُزِ فِی العدّ عَن المائة، فَللمُستَرشِدِ حِفظُهَا و اِلقَاءُ الشَّراشِرِ عَلَیهَا لِیَکُونَ لما یَنبَغی مُتَعرّضاً و عَمَّا لا یَنبَغی مُعرِضاً وَ اللّهُ هُوَ المُوَفّقُ لِلسَّدَادِ وَ المَرجِعُ وَ المَعَادُ قَالَ عَلَیهِ الصَّلَوة وَ السَّلَامُ:...» (مکتبی، 935ق، 235ر). در ادامه همان کلمۀ اول مندرج در نسخه و چاپ‎‌های دیگر (جلَّ مَن لایَموتُ) آمده است.

2.2.5.2. انجامۀ کلمات علیۀ غرا

انجامۀ این منظومه براساس نسخۀ مجلس این است:

«تمّ جَمعُ هذه الکلمات العالیات بعون اللّه و حسنِ توفیقِه فی أواخر شهر ربیع الآخر لسنة خمس و ثلاثین و تسعمائه» (مکتبی، 935ق، 241ر).

2.5.3. کلماتی که در تصحیح «عابدی» نیست

محمود عابدی در تصحیح اثر می‎‌نویسد:

«در متن چاپی کوهی کرمانی، که این کار ما براساس آن است، 13 کلمه از این 70 کلمه نیز نیامده است و احتمالاً از نسخۀ خطی ساقط بوده است و ما باتوجه‌به متن از نثر اللئالی افزوده‎‌ایم» (مقدمۀ عابدی در مکتبی، 1378، ص. 26)

یعنی در نسخۀ «بهار» و به‌تبعِ آن چاپ کوهی تنها 57 کلمه از یک‎‌صد کلمه ذکر شده است و چون نظم 13 کلمۀ دیگر موجود بوده، عابدی کلمات (احادیث) را از نثراللئالی برگرفته و متن را بازسازی کرده ‌است. این کاری است شایسته، اما چه‌بسا 13 کلمۀ مقروض، همان 13 کلمۀ انتخابی مکتبی نباشد؛ برای نمونه، حدیث «همُّ السعیدِ آخِرَتُهُ و همُّ الشّقیِ دُنیَاهُ» در نسخۀ مجلس آمده است، اما در تصحیح عابدی دیده نمی‎‌شود و عابدی در تصحیح خویش حدیث «صدقُ المرء نَجاتهُ» را از نثراللئالی برگزیده‎‌ است (ر.ک: مقدمۀ عابدی در مکتبی، 1378، ص. 43).

 از میان 70 کلمۀ موجود در تصحیح عابدی، سه کلمه در نسخۀ «مجلس» وجود ندارد؛ مثل «خصومة الاحبّاء اصعب من عداوة الاعداء» (مقدمۀ عابدی در مکتبی، 1378، ص. 65) و «نَعیَت الیک نفسک حین شاب رأسک» (مقدمۀ عابدی در مکتبی، 1378، ص. 52) و «صدقُ المرء نَجاتُه» (مقدمۀ عابدی در مکتبی، 1378، ص. 43).

 اگر این سه حدیث را از 70 کلمۀ موجود در تصحیح «عابدی» کسر کنیم، 67 کلمه می‎‌ماند که با 33 کلمه‎‌ای که در ادامه از صد کلمۀ «مجلس» آورده خواهد شد، صد کلمۀ مکتبی کامل می‎‌شود. آنچه در پی می‎‌آید، کلمات و احادیثی است که در صد کلمۀ «مجلس» (عینِ حدیث و یک بیت ترجمۀ منظوم آن) ذکر شده است و در نسخۀ «بهار» و چاپ «کوهی» و «عابدی» موجود نیست. با دانستن این‌ها شمار صدگانۀ منظومه کامل می‎‌شود:

1

یَأتیکَ ما قُدِرَ لَک

گر تو را صدهزار تدبیر است

می‎‌رسد بر تو آنچه تقدیر است                            (مکتبی، 935ق، 235/ر)

2

همُّ السعیدِ آخِرَتُهُ و همُّ الشّقیِ دُنیَاهُ

هست مردِ سعید عقبی‎‌جوی

که شقی را بُوَد به دنیی روی                        (مکتبی، 935ق، 235پ)

3

قولُ المَرءِ یُخبِرُ عَمّا فی قَلبِه

سخن دشمن و تکلّم دوست

خبر آرد از آنچه در دل اوست                         (مکتبی، 935ق، 237ر)

4

ظَمَأ المالِ أشدُّ من ظمأ الماء

تشنگیِ حریص مستِ به مال

بدتر از تشنگی آب زلال                            (مکتبی، 935ق، 239ر)

5

نیلُ المُنی فی الغِنَی

هر تمنّای دل که ندهد دست

همه در مُلکِ بی‎‌نیازی هست                             (مکتبی، 935ق، 239ر)

6

مَنقَبَة المَرءِ تَحتَ لِسَانِه

هست تعریف مرد زیر زبان

که شناسند از زبان، خلقان                            (مکتبی، 935ق، 239ر)

7

مَا نَدِمَ مَن سَکَتَ

مرد خاموش را ملامت نیست

زآنکه ناگفته را ندامت نیست                          (مکتبی، 935ق، 239پ)

8

جَمَالُ المَرءِ فی الحِلمِ

حلم را پیشه ساز در همه حال

که در او مرد راست حُسن و جمال                        (مکتبی، 935ق، 239پ)

9

شَرُّ النَّاسِ مَن یَتَّقیهِ النَّاسُ

هر که مردم کنند از او پرهیز

بدتر مردم است از او بگریز                         (مکتبی، 935ق، 239پ)

10

یَعمَلُ النَّمامُ فی سَاعَةٍ فِتنةَ اَشهُرٍ

مرد نمّام چون نهد قدمی

فتنۀ ماه‎‌ها کند به دمی                        (مکتبی، 935ق، 239پ)

11

هَیهَاَت مِن نَصیحةِ العَدُوِّ

مَشِنو پندِ خصم کان ز گزند

زهر دندان اژدهاست نه پند                          (مکتبی، 935ق، 239پ)

12

یَصعَدُ الرَّجُلُ بِمُصَاحَبَةِ السَّعید

گر چه مرد از سعادت است بعید

سعد گردد ز هم‎‌نشینِ سعید                        (مکتبی، 935ق، 239پ)

13

وَیلٌ لِلحَسود مِن حَسَد

گر حسود آهنین بود جسدش

وای بر وی ز آتش حسدش                           (مکتبی، 935ق، 239پ)

14

لِکُلِّ عَدَاوَة صُلحٌ اِلّا عَدَاوَةُ الحَسُودِ

هر عداوت به صلح آید زود

صلح نبود به دشمنی حسود                       (مکتبی، 935ق، 239پ)

15

یأمَن الخَائِفُ إذَا وَصَلَ مَن خَافَهُ

مرد خائف ز ترس یابد امان

چون بیافتد در آنچه ترسد از آن                            (مکتبی، 935ق، 240ر)

16

لَیسَ لِسُلطَانِ العِلمِ زَوَالٌ

هست سلطان علم عالمگیر

نیست سلطانی‎‌اش زوال‎‌پذیر                             (مکتبی، 935ق، 240ر)

17

ثُلمَةُ الدّینِ مَوتُ العُلَماءِ

دین به عالِم درست باشد و راست

رخنۀ دین نماندن علماست                          (مکتبی، 935ق، 240ر)

18

عَلَیکَ بِالحِفظِ دُونَ الجَمعِ فی الکُتُبِ

تا به کی نسخه جمع شاید کرد

نسخه در سینه جمع باید کرد                             (مکتبی، 935ق،240ر)

19

وِلایةُ الاَحمَقِ سَریعَةُ الزَّوَالِ

مرد احمق محبّتی که نمود

آن محبّت زوال یابد زود                            (مکتبی، 935ق، 240ر)

20

اَخوک مَن و اساکَ فی الشِّدة

هر که روز غم تو یاور توست

به‎‌یقین دان که آن برادر توست                           (مکتبی، 935ق، 240ر)

21

دَولَةُ الاَرذَالِ آفَةُ الرِّجَالِ

هست در زیر گنبدِ گردان

دولت سفله آفت مردان                             (مکتبی، 935ق، 240ر)

22

ذِکرُ الشَّبابِ حَسرَة

حسرت پیر هست ذکر شباب

حسرت تشنه یاد کردن آب                            (مکتبی، 935ق، 240ر)

23

ذُرِ المَرءَ عَلَی قَدرِ إکرَامِهِ

هرکه پیش آیدت مشو رامَش

مکرمت کن به قدر اکرامَش                          (مکتبی، 935ق، 240ر)

24

وَیلٌ لِمَن سَاءَ خُلقُهُ و قَبُحَ خَلقُهُ

وای بر وی کز اقتضای سرشت

سیرت او بد است و صورت زشت                           (مکتبی، 935ق، 240پ)

25

هُمُومُ المَرءِ بِقَدرِ هِمَمِه

همّت اندازۀ غم است ای دوست

غم هر کس به قدر همّت اوست                          (مکتبی، 935ق، 240پ)

26

یَسُودُ المَرءُ قَومَهُ بِالاِحسَانِ اِلَیهِم

مرد را گر چه قدر باشد کم

سیّد قوم خود شود به کرم                           (مکتبی، 935ق، 240پ)

27

صِحَّةُ البَدَنِ فِی الصَّومِ

چون طعام زیاده رنج تن است

روزه بهتر که صحّتِ بدن است                          (مکتبی، 935ق، 240پ)

28

صَمتُ الجاهِلِ سَترُهُ

مرد جاهل که عیب انجمن است

عیب‎‌پوشش نگفتن سخن است                         (مکتبی، 935ق، 240پ)

29

نَوِّرُ قَبرَکَ بِالصَّلوةِ فی الظّلَمِ

قبر خود از نماز کن پرنور

که کنی در دل شب دیجور                          (مکتبی، 935ق، 240پ)

30

یَزیدُ الصَّدَقَةُ فی العُمرِ

به یتیم و فقیر ده نفقه

که مزید بقا بود صدقه                        (مکتبی، 935ق، 240پ)

31

زینَةُ البَاطِنِ خَیرٌ من زینَةِ الظَّاهِرِ

باطنت کن مزّین و طاهر

که به از زین و زینتِ ظاهر                          (مکتبی، 935ق، 240پ)

32

بَشِّر نَفسَکَ بالظَّفَرِ بَعدَ الصَّبرِ

مژده ده نفس را که بی‎‌خبر است

کز پی هر صبوریی ظفر است                           (مکتبی، 935ق، 240پ)

33

ضَرب الحَبیبِ اَوجَعُ

ضرب دشمن اگر چه با ضرر است

زدن دوست جانگدازتر است                          (مکتبی، 935ق، 236پ)

2.‎‌ 5.‎‌ 3.‎‌ نقد تصحیح محمود عابدی

2.‎‌ 5.‎‌ 3.‎‌ 1.‎‌ اصلاحات صحیح

با نگریستن به دو نسخۀ بهار و مجلس، می‎‌توان نگاهی دوباره به تصحیح محمود عابدی افکند. این تصحیح را از آن رو برگزیدیم که آخرین و بهترین تصحیح کلمات علیۀ غراست. با درنگ بر این تصحیح در می‎‌یابیم که عابدی در برخی ویرایش‎‌های خود که بنا بر ذوق و دانش ادبی و بی‌اتکا به نسخ خطی روا داشته، بر صواب و طبعاً گاه نیز به‌سبب نداشتن نسخ بر خطا رفته است. در ذیل نگاهی به برخی از اصلاحات او می‎‌اندازیم:

1

مصحح در بیت زیر «واو» را درون قلاب قرار داده و افزوده است:

از قضا شاهزاده‎‌ای چون ماه

از پدر دور مانده بود [و] سپاه                         (مکتبی، 1378، ص. 46)

حدس مصحح درست است و در دست‌نویس «بهار» واو وجود دارد (مکتبی، 1036، 5پ) که در چاپ «کوهی» ساقط شده‎‌ است (مکتبی، 1313، ص. 8).

2

مصحح در بیت زیر «واو» را درون قلاب نهاده و افزوده است:

گرد دنیا مگرد [و] دنیادار

سگ و مردار را به هم بگذار                          (مکتبی، 1378، ص. 43)

حدس مصحح درست است و در دست‌نویس «بهار» واو وجود دارد (مکتبی، 1036، 2ر) و در چاپ «کوهی» ساقط شده‎‌ است (مکتبی، 1313، ص. 4).

3

مصحح به‌تبعِ «کوهی» بیتی را چنین آورده است:

صیقل یاد مرگ چون جوشن

کند آیینۀ دلت روشن                          (مکتبی، 1378، ص. 44)

علی‌اکبر احمدی دارانی در نقدی با عنوان «نگاهی به کلمات علیّۀ غرّا» دربارۀ این بیت می‎‌نویسد:

«در نسخۀ چاپی (کوهی) به‌جای «کُنَد»، «دارد» آمده که مصحح محترم به‌جای آن «کُنَد» را وارد متن نموده‎‌اند. احتمال تصحیف یا تحریف بین این دو واژه بسیار ضعیف است و ضبط نسخۀ چاپی بی‎‌اشکال.» (احمدی دارانی، 1379، ص. 156)

اینجا باید گفت نسخۀ اصلی چاپ «کوهی» که براساس نسخۀ «بهار» بوده، «کُنَد» است و در دست‌نویس صد کلمۀ مجلس هم «کند» قید شده است (مکتبی، 935ق، 234پ). پدید نیست منتقد محترم از کجا به چاپ کوهی چنین استناد کرده‎‌ است؟

4

مصحح در کلمات علیّۀ غرّا بیتی را چنین ضبط کرده است:

خسروی وقت رفتن بستان

گذر افکند سوی گورستان                         (مکتبی، 1378، ص. 44)

احمدی دارانی نوشته است:

«به‌جای «گذر» در متنِ چاپی «نظر» بوده است. توجه به فعل «دید» در آغاز بیت دوم مشخص می‎‌کند که منظور این‌گونه بوده: خسروی هنگام رفتن به بستان نظری هم به گورستان افکند و دید که...» (احمدی دارانی، 1379، ص. 156).

 اما باید گفت در نسخۀ اصلی که نسخۀ «بهار» باشد، همان «گذر» آمده‎‌ است و حدس استاد عابدی درست بوده است.

5

مصحح بیتی را چنین نقل کرده است:

هر که قانع شود به اندک و بیش

پیش او پادشه بود درویش                          (مکتبی، 1378، ص. 57)

احمدی دارانی نوشته است:

 «در نسخۀ چاپی (کوهی) «اندک خویش» ضبط شده. توجه به معنای بیت این نکته را روشن می‎‌سازد که سخن از «قانع»بودن است: هرکه به [مال] اندک خویش قانع شود، پادشاه _ که مظهر ثروت و مکانت است _ در مقابل او همانند درویش است. قانع‌بودن برای [مال] کم، مصداق پیدا می‎‌کند وگرنه برای «بیش» بی‎‌معناست.» (احمدی دارانی، 1379، ص. 156)

اما در نسخۀ «بهار»، همان «اندک و بیش» آمده است. «کم‌وبیش» در اصطلاح یعنی «هرچه که هست» و  در ضمن معنای «زیروزِبَر» زندگی و «فراز و نشیب» آن را هم در سایۀ خود دارد.

6

مصحح محترم بیتی را چنین آورده است:

هر که را بغض و کینه و جنگ است

آسمان و زمین بر او تنگ است                        (مکتبی، 1378، ص. 67)

این بیت در نسخۀ «بهار» هم چنین است، اما در نسخۀ «مجلس» به‌جای «بر او»، «بدو» آمده است (مکتبی، 935ق، 237ر).

7

بیتی دیگر در تصحیح عابدی بدین گونه نوشته شده:

پیر از افتادگی کجا خیزد

چون خزان زرد شد فرو ریزد                          (مکتبی، 1378، ص. 61)

احمدی دارانی نوشته است:

 «در نسخۀ چاپی به‌جای «پیر»، «برگ» بوده است که مصحح محترم با واردکردن کلمۀ «پیر» رابطۀ معنایی بین دو مصراع را قطع نموده است.» (احمدی دارانی، 1379، ص. 156)

 شاید این سخن بی‎‌راه نباشد، ولی در نسخۀ «بهار»، «پیر» آمده نه «برگ» و صحت حدس استاد عابدی درخور آفرین است (مکتبی، 1036، ص. 19ر).

8

بیتی دیگر در تصحیح عابدی بدین‌گونه نوشته شده است:

بی‎‌ادب را به زر مگو که نکوست

ادب مرد بهتر از زر اوست                         (مکتبی، 1378، ص. 74)

در نسخۀ «بهار» نیز همین آمده، لیک در نسخۀ «مجلس» به‌جای «مگو»، «مبین» آمده است (مکتبی، 935ق، 237ر). به‌لحاظ معنایی نیز «مبین» ترجیح دارد.

9

در بیتی دیگر می‎‌خوانیم:

ناگهان یک دو عطسه زد پیوست

دانۀ گندم از دماغش جَست                        (مکتبی، 1378، ص. 78)

مصحح دربارۀ این بیت نوشته است: «ظاهراً از این پس بیتی ساقط است» (مکتبی، 1378، ص. 78). درست همچنین است که مصحح نوشته است؛ یعنی در نسخۀ «بهار» پس از این بیت، بیتی به شکل زیر آمده که در چاپ «کوهی» افتاده است:

مرغی از پیشِ شیخِ فرزانه

بربود و بخورد آن دانه                     (مکتبی، 1036، ص. 32پ)

10

مکتبی در ترجمۀ کلمۀ «ثَباتُ المُلکِ بالعدلِ» بیتی آورده است، بدین قرار:

سلطنت را بود ثبات به عدل

مرده یابد ز نو حیات به عدل                          (مکتبی، 1378، ص. 96)

«کوهی» در مصرع دوم «ثبات» قید کرده و عابدی به‌درستی «حیات» آورده ‌است. در نسخۀ «بهار» هم «حیات» است، اما در نسخۀ «مجلس» بیتی دیگر بدین‎‌گونه به‌عنوان ترجمه آمده است:

ای شه مُلک! عدل می‎‌کن و بذل

که بود مُلک را ثبات به عدل                    (مکتبی، 935ق، ص. 238پ)

2.‎‌ 5.‎‌ 3.‎‌ 2.‎‌ بررسی اختلاف ضبط کلمات در تصحیح عابدی و نسخ دوگانه

همان‌گونه که گفته شد، استاد محمود عابدی چاپ «کوهی» را تصحیح و ویرایش کرده و نسخۀ «بهار» را در اختیار نداشته است. در ذیل برخی اختلاف‎‌های موجود در تصحیح «عابدی» و دست‌نویس «بهار» و نسخۀ صد کلمۀ «مجلس» ذکر می‎‌شود:

1

در تصحیحِ کلمات علیّۀ غرّا چنین کلمه‎‌ای چاپ شده‎‌ است که «خصومة الاحبّاء اَصعبُ مِن عَداوةِ الاعداءِ» (مکتبی، 1378، ص. 65)؛ اما وقتی به نسخۀ اصلی یعنی نسخۀ «بهار» می‎‌نگریم، می‎‌بینیم این حدیث در آن نیست و در حاشیۀ آن صفحه، شخصی دیگر غیر از کاتب آن را یادداشت کرده و «کوهی» آن را از آنجا گرفته‎‌ است؛ درحالی‌که نسخۀ «مجلس» حدیثی دیگر به‌جای آن دارد: «ضَرب الحَبیبِ اَوجَعُ» که ترجمۀ منظوم ذیل آن چنین است:

ضرب دشمن اگر چه با ضرر است

زدن دوست جانگدازتر است                    (مکتبی، 935ق، ص. 236پ)

همان بیتی که در چاپ «کوهی» و تصحیح «عابدی» نیز آمده است.

2

مصحح به‌تبع «کوهی» در ذیل کلمۀ یک این چنین آورده است:

گفت با عارفی که در تابم

دست گیر از میان غرقابم                      (مکتبی، 1378، ص. 41)

حال آنکه در دست‌نویس «بهار» و درست آن به قرینۀ «دست‌ گیر»، «دریابم» (یعنی مرا دریاب) است:

چون که فرعون غرقه شد در نیل گفت با عارفی که دریابم

دست‎‌گیرش نه غیر عزراییل دست گیر از میان غرقابم                        (مکتبی، 1036، ص. 1پ)

3

مصحح در کلمۀ هفتم که در چاپ «کوهی» مشخصاً «ذکر الموت جلاء القلوب» (مکتبی، 1036، ص. 6) بوده و در نسخۀ «بهار» نیز همین تصرف کرده‌ است و به‌جای آن «نسیانُ الموت صَدَأ القلب» (مکتبی، 1378، ص. 45) را از نثراللئالی آورده است. مشخص نشد با وجود ذکر آن کلمه در چاپ «کوهی» چرا آن کلمۀ دیگر را از نثراللئالی امانت گرفته است. قاعدتاً ملاک ایشان عین ترجمه بوده است نه نسخه؛ حال آنکه اجتهاد در برابر نص، آنگاه که غلطی قطعی در میان نیست، نارواست؛ ولی جالب آن است که در نسخۀ «مجلس» هم «نسیانُ الموت صَدَأ القلب» قید شده است (مکتبی، 935ق، ص. 236ر).

4

مصحح در بیت زیر سه نقطه آورده و در زیرنویس نوشته است: «محو است، ظاهراً کلمۀ ناخوشی است»(؟!):

گفت دزدان که حمله آوردند

کاشکی با ...ت همی‎‌بردند                          (مکتبی، 1378، ص. 47)

که در دست‌نویس «بهار» به‌جای سه نقطه «خودت» آمده است؛ یعنی «کاشکی با خودت همی‎‌بردند» (مکتبی، 1036، ص. 6ر) و در چاپ «کوهی» نیز کاملاً واضح است (مکتبی، 1313، ص. 9).

5

در کلمۀ نهم ازآنجاکه در کوهی و بهار جای کلمه خالی است، عابدی از نثراللئالی «ثلثُ الایمانِ حیاءٌ و ثلثُه عقلٌ و ثلثُه سخاءٌ» را در قلاب قرار داده است، ولی در نسخۀ «مجلس» آن کلمه چنین است: «ثلثُ الایمانِ حیاءٌ و ثلثُه تقوی و ثلثُه جودٌ» (مکتبی، 935ق، ص. 236پ) و در ترجمه نیز طبعاً متفاوت. احتمالاً بیت اول در بهار و کوهی افتاده بوده و عابدی از روی «کوهی» این بیت را آورده ‌است:

اصل ایمان بود سخا و حیا

خاصه کافزون کنی بر او تقوا                          (مکتبی، 1378، ص. 48)

اما در «مجلس» چنین است:

ثلث ایمان سخا و ثلث حیاست

ثلث دیگر عبادت و تقواست                    (مکتبی، 935ق، ص. 236پ)

6

«عابدی» در کلمۀ دهم بیتی به قرار ذیل آورده است:

غرقۀ مال هست غرق خَلاب

همچو غوّاص تشنه در تک آب                          (مکتبی، 1378، ص. 50)

که در دست‌نویس «بهار» به‌جای خلاب، جُلاب است (مکتبی، 1036، ص. 9ر) و «کوهی» به‌خطا خوانده است (مکتبی، 1313، ص.12) و جُلاب باید جلبک درون آب باشد (ر.ک: معین، 1371).

7

مصحح به‌تبع «کوهی» بیتی را چنین آورده است:

چنگ او مرد را ز تخته ربود

تا بر او بچه را کند خشنود                         (مکتبی، 1378، ص. 51)

که در دست‌نویس «بهار» به‌جای «چنگ او مرد را»، «چنگ زد مرد را» (مکتبی، 1036، ص. 11پ) نوشته شده است.

8

مصحح به‌تبع «کوهی» بیتی را چنین آورده است:

مرد را جست و بر زمین انداخت

این به خویش او به اژدها پرداخت                        (مکتبی، 1378، ص. 51)

که در دست‌نویس «بهار» به‌جای «مرد را جست و بر زمین انداخت»، «مرد را چست بر زمین انداخت» (مکتبی، 1036، ص. 11پ) آمده است که درست‎‌تر به نظر می‎‌رسد.

9

مصحح کلمۀ 15 را که در «کوهی» نبوده، از نثراللئالی چنین آورده است: «تدارَک فی آخِر العمر مافاتَکَ فی اوّله» (مکتبی، 1378، ص. 52) که ترجمه یعنی بیت اول پس از آن چنین است:

اوّل روز اگر نَکَردی کار

آخر روز جبر رفته بیار                       (مکتبی، 1378، ص. 52)

درحالی‌که در «مجلس» بیت اول ترجمۀ نزدیک‎‌تری است به متن:

ز اوّل عمر آنچه شد به زیان

آخر عمر کن تدارک آن                     (مکتبی، 935ق، ص. 235ر)

10

مصحح به‌تبع «کوهی» و نسخۀ «بهار» در ترجمۀ «بلاءُ الانسانِ مِنَ اللّسانِ» این بیت را ذکر کرده است:

مرد گوینده را میانۀ جمع

خطرش از زبان بود چون شمع                         (مکتبی، 1378، ص. 54)

درحالی‌که در «مجلس» بیت اول ترجمۀ نزدیک‎‌تری است به متن:

مرد خاموش در امان خداست

آدمی از زبان خود به بلاست                     (مکتبی، 935ق، ص. 235ر)

11

مصحح به‌تبعِ «کوهی» در ترجمۀ «عِش قَنِعاً تَکُن مَلِکاً» بیتی بدین‌گونه آورده است:

از حریصی گدای ره باشی

باش قانع که پادشه باشی                          (مکتبی، 1378، ص. 57)

در نسخۀ «بهار» هم چنین است (مکتبی، 1036، ص. 15ر)، مسلّم است و همگان تصدیق توانند کرد که «ار حریصی» درست است. در صد کلمۀ «مجلس» نیز همین است (مکتبی، 935ق، ص. 235ر).

12

مصحح به‌تبع «کوهی» بیتی را این چنین آورده است:

ناگهان ببری اژدهاپیشه

سر چو کوهی برون شد از بیشه                        (مکتبی، 1378، ص. 41)

در دست‌نویس «بهار» آمده است: «سر چو کوهی برون زد از بیشه» (مکتبی، 1036، ص. 2ر)

13

مصحح به‌تبعِ «کوهی» بیتی را چنین آورده است:

بانگ زد پیر را که مهمانم

گر گذاری به گوشۀ خوانم                         (مکتبی، 1378، ص. 56)

با وجود آنکه «کوهی» و «بهار»، «خانَم» را قافیه آورده‎‌اند و خان به معنای خانه به نظر صحیح‎‌تر می‎‌آید (گرچه خوان به معنی سفره هم بی‎‌ارتباط نیست)، مصحح آن را به «خوانم» تبدیل کرده، درحالی‌که در بیت بعد گفته است: «پیر برجست و در سرا بُردش»؛ بنابراین، «خانَم» ارجح است.

14

مصحح مانند نسخۀ «بهار» و چاپ «کوهی» کلمۀ 23 را چنین آورده است: «کفاک هَمّاً ذکرُک بالموت» (مکتبی، 1378، ص. 60). در نسخۀ «مجلس» با اندک تفاوتی این‎‌گونه آمده است: «کفاک هَمّاً علمُک بالموت» (مکتبی، 935ق، ص. 236پ). این با ترجمۀ منظوم متناسب‎‌تر است؛ زیرا آنجا «که بدانی که بایدت مردن» آمده است و «بدانی» ترجمانِ «علمُک» است و نه «ذکرُک».

15

مصحح بیتی را در کلمۀ 23 چنین آورده است:

مگو این عیش پادشاهانه

کین بود دام مرگ را دانه                         (مکتبی، 1378، ص. 61)

و در زیرنویس اصل واژۀ «کوهی» را که «مگر» بوده، قید کرده است. در دست‌نویس «بهار» و درست آن «منگر» است (ر.ک: مکتبی شیرازی، 1036، ص. 18پ).

16

مصحح ترجمۀ «زوایاءُ الدّنیا مشحونة بالرّزایاء» را از روی «کوهی» و کوهی از روی «بهار» چنین نقل کرده است:

ملک دنیا که جای طیبت‎‌هاست

گوشه‎‌هایش پر از مصیبت‎‌هاست                          (مکتبی، 1378، ص. 63)

درحالی‌که در «مجلس» به‌جای «طیبت‎‌ها»، «غیبت‎‌ها» آمده است (مکتبی، 935ق، ص. 236پ). ظاهراً «غیبت‎‌ها» مصحف «طیبت‎‌ها» است.

17

مصحح در ترجمۀ «ضربُ اللّسان اشدُّ مِن طَعنِ السّنان» این بیت را از چاپ کوهی آورده است:

هست تیغ زبان ز تیغ بتر

کاین خورَد بر تن آن خورَد به جگر                        (مکتبی، 1378، ص. 66)

درحالی‌که در «مجلس» بیت ترجمه چنین است:

هست ضرب زبان بد سخنان

بدتر از طعن صد هزار سنان                    (مکتبی، 935ق، ص. 236پ)

در نسخۀ «عابدی» (بهار و کوهی) این بیت سیزده بیت جلوتر و در خلال تمثیل بدین شکل آمده است:

هست طعن زبان بد گهران

بدتر از ضرب خنجر برّان                          (مکتبی، 1378، ص. 67)

18

مکتبی در ترجمۀ «حِدّة المَرءِ تُهلِکُهُ» بیتی آورده است، بدین شکل:

مرد را تیزی افکند به هلاک

گر نه تندی مدار از کس باک                                (مکتبی، 1378، ص. 68)

مصحح «مدار» را در متن جای داده و «ندارد» را که در چاپ کوهی و نسخۀ «بهار» بوده، در هامش نهاده است. این بیت در نسخۀ صد کلمۀ «مجلس» چنین است:

گر نه تندی نداری از کس باک

مرد را تیزی افکند به هلاک                      (مکتبی، 935ق، ص. 237ر)

یعنی علاوه‌بر جابه‎‌جایی مصرع‎‌ها، «نداری» در متن آمده که بر «ندارد» ارجح است و «مدار» در هیچ نسخه‎‌ای نیست و انتخابی ذوقی است.

19

در کلمۀ 33 تصحیح «عابدی» «حَرُمَ الوَفاءُ عَلی مَن لااَصلَ لَه» به‌عنوان حدیث در عنوان قرار گرفته، حال آنکه در اصل نسخۀ «بهار» و چاپ «کوهی» چنین آمده است: «فِعلُ المَرءِ یَدلّ علی اصلِهِ» (مکتبی، 1036، ص. 25پ). جالب است که در نسخۀ «مجلس» همان «حَرُمَ الوَفاءُ عَلی مَن لااَصلَ لَه» آمده است (مکتبی، 935ق، ص. 237ر) و این هوشمندی عابدی را در انتخاب حدیث می‎‌رساند؛ زیرا ترجمۀ منظوم چنین است:

اصل بد رهبر جفاست مدام

مرد بی‎‌اصل را وفاست حرام                         (مکتبی، 1378، ص. 68)

20

بیتی دیگر در این تصحیح بدین‌گونه نوشته شده است:

خواجه را با اصالت بسیار

برد بهر فروش در بازار                          (مکتبی، 1378، ص. 72)

در هامشِ متن، فلوف و فسوس را با تردید از متن چاپی خوانده است (مکتبی، 1378، ص. 72). در نسخۀ «بهار»، «فلوس» است (مکتبی، 1036، ص. 26ر).

21

در تصحیح عابدی، کلمۀ «یأس القلب راحة النّفس» آمده است (مکتبی، 1378، ص. 75)، اما در نسخۀ «مجلس» همین حدیث به شکل «استراحة النّفس فی الیأس» دیده می‎‌شود (مکتبی، 935ق، ص. 237پ). در بیت ترجمه نیز در این تصحیح بدین‌گونه نوشته شده است:

هست امید کسی جراحت نفس

که به نومیدی است راحت نفس                         (مکتبی، 1378، ص. 75)

در نسخۀ «بهار» مصراع نخست چنین است:« هست امّید کس جراحتِ نفس» (مکتبی، 1036، ص. 29ر)، ولی در نسخۀ «مجلس» این‌گونه آمده است: «مکُن امّید را جراحتِ نفس» (مکتبی، 935ق، ص. 237پ).

22

بیتی دیگر در این تصحیح بدین‌گونه نوشته شده است:

من به اسبی نشستم او به یکی

برگرفتیم چون دو مرغ تکی (مکتبی، 1378، ص. 77)

در نسخۀ «بهار» به‌جای «برگرفتیم»، «پر گرفتیم» قید شده است (مکتبی، 1036، ص. 30ر) که با مرغ همخوانی بیشتری دارد.

23

در تصحیح عابدی(مانند نسخۀ بهار و چاپ کوهی) بیتی است، بدین قرار:

هست محتاج‎‌تر به قول امیر

منعم ممسک از سخیِ فقیر                       (مکتبی، 1378، ص. 82)

در نسخۀ «مجلس» به‌جای «محتاج‎‌تر»، «درویش‎‌تر» آمده است (مکتبی، 935ق، ص. 237پ).

24

در کلمۀ شمارۀ 48 این تصحیح حدیث «تواضع الانسانِ یُکرِمُه» (مکتبی، 1378، ص. 84) آمده  که این کلمه در صد کلمۀ «مجلس»، «تواضع المَرءِ یُکرِمُه» آمده است (مکتبی، 935ق، ص. 237ر) و البته تأثیری جدی در معنا ندارد.

25

در این تصحیح کلماتِ علیّۀ غرّای مکتبی در ترجمۀ «بشّاشةُ الوجه عَطیّةٌ ثانیةٌ» بیتی آورده است، بدین شکل:

در عطا رخ گشاده شو چو سحر

که بود آن عطیّه‎‌ای دیگر                          (مکتبی، 1378، ص. 87)

اما این بیت در نسخۀ «مجلس» چنین است:

در عطا رو گشادگی آور

که بود آن عطیّه‎‌ای دیگر                    (مکتبی، 935ق، ص. 237ر)

26

در تصحیح کلماتِ علیّۀ غرّای مکتبی بیتی آمده است، بدین شکل:

وقت احسان گشا به عذر زبان

که دو چندان نماید آن احسان                          (مکتبی، 1378، ص. 89)

اما این بیت در نسخۀ «مجلس» به‌جای «گشا»، «بیار» آمده است (مکتبی، 935ق، ص. 237پ).

27

در تصحیح کلماتِ علیّۀ غرّای مکتبی بیتی آورده است، بدین شکل:

رنج تن مرد را فقیر کند

به کمند اجل اسیر کند                          (مکتبی، 1378، ص. 95)

مصحح در زیرنویس از قول امثال و حکم، «حقیر» آورده، ولی در متن «فقیر» نوشته است؛ درحالی‌که در نسخۀ «بهار» همان «حقیر» است (مکتبی، 1036، ص. 45ر).

28

مکتبی در ترجمۀ کلمۀ «أداءُ الدّینِ مِنَ الدّینِ» این بیت را آورده است:

خانۀ قرض‎‌دار هر جا هست

مَلَک‎‌الموت را نظرگاه است                        (مکتبی، 1378، ص. 98)

ولی در نسخۀ «مجلس» بیت دیگری بدین‎‌گونه به‌عنوان ترجمه آمده است:

قرض خود را ادا کن و بنشین

زانکه باشد ادای دین از دین                    (مکتبی، 935ق، ص. 238پ)

این بیت در این تصحیح، هشت بیت بعد در تمثیل آمده است (مکتبی، 1378، ص. 99).

29

در این تصحیح به‌تبع «کوهی» در ذیل کلمۀ «وَحدةُ المَرء خَیرٌ مِن جلیس السوء»، این ترجمۀ منظوم آمده‎‌ است:

گر کسی همدم ددان باشد

به که هم‎‌صحبت بدان باشد                        (مکتبی، 1378، ص. 101)

در نسخۀ «مجلس» آن بیت با تفاوت‎‌هایی بدین‎‌گونه به‌عنوان ترجمه آمده است:

گر به خلوت کسی بفرساید

به که در صحبت بدان باشد                     (مکتبی، 935ق، ص. 239ر)

30

در نسخۀ «بهار» (و چاپ کوهی و تصحیح عابدی) بیتی آمده است، بدین شکل:

از زنان جهان خوش آینده

دوست‎‌دارنده است زاینده                         (مکتبی، 1036، ص. 51ر)

اما در نسخۀ «مجلس» یک واو به درستی اضافه دارد؛ یعنی نوشته شده است: «دوست‎‌دارنده است و زاینده» (مکتبی، 935ق، ص. 239ر).

31

در تصحیح عابدی بیتی به قرار زیر آمده است:

ره دو شد در میان دشت سیاه

همچو در نیمه‎‌شب، سپیده و ماه                         (مکتبی، 1378، ص. 43)

در نسخۀ بهار یعنی نسخۀ اساس کوهی «سفیدۀ ماه» آمده که عابدی آن را به «سپیده و ماه» تغییر داده است که شاید توجیه‌پذیر هم باشد؛ اما ملاک ما نسخۀ اساس است. مسعود سپاهانی در جستاری پیرامون این بیت می‎‌نویسد: علی‌اکبر احمدی دارانی «عبارتِ "سفیدۀ ماه" را که در نسخۀ اساس آمده، درست دانسته‎‌اند؛ اما همچنان که منتقد گرامی نیز توجه داشته‎‌اند، شاعر داستان دو شاهزاده را باز می‎‌گوید که در سفر بوده‎‌اند و در میان دشت سیاه و تاریک به دو راه متمایز و روشن برمی‎‌خورند. در واقع، شاعر این دو راه روشن را که در دل دشت سیاه و تاریک پدیدار شده است، به دو شیء نورانی تشبیه کرده است که در دل شب تاریک جلوه‎‌گر شوند. این دو شیء نورانی عبارت‌اند از: سپیده و ماه که آن دو راه به آنها تشبیه شده است؛ همچنان که دشت سیاه نیز به شب تاریک مانند شده است. ظهور سپیده و ماه در دل شب و نیمه‌شب نیز تأکیدی است بر همین تقابل و تفاوت سیاهی و روشنی دشت و آن دو راه.» (سپاهانی، 1380، ص. 113)

2.‎‌ 5.‎‌ 3.‎‌ 3.‎‌ اختلاف در کلمات (احادیث)

همان‌گونه که گفتیم، برخی از کلمات در نسخۀ بهار و چاپ کوهی نیامده است. عابدی می‎‌نویسد: «در متن چاپی کوهی کرمانی، که این کار ما براساس آن است، 13 کلمه از این 70 کلمه نیز نیامده است و احتمالاً از نسخۀ خطی ساقط بوده است و ما باتوجه‌به متن از نثر اللئالی افزوده‎‌ایم.» (مقدمۀ عابدی در مکتبی، 1378، ص. 26)

1

مصحح «ثَوابُ الآخِرَةِ خَیرٌ مِن نِعَیمِ الدُّنیا» را آورده و در قلاب قرار داده، یعنی آن را از نثراللئالی امانت گرفته است؛ درحالی‌که ابیات پسین آن چنین است:

گرد دنیا مگرد [و] دنیادار آن جهان چون گل این جهان خار است

سگ و مردار را به هم بگذار در گل و خار فرق بسیار است   (مقدمۀ عابدی در مکتبی، 1378، ص. 43)

این در حالی است که در نسخۀ مجلس، هم کلمه (حدیث) و هم بیت اول (ترجمه) که از «بهار» و «کوهی» و «عابدی» ساقط است، بدین قرار آمده ‎‌است.: «ثَوابُ الآخِرَةِ خَیرٌ مِن نِعَمِ الدُّنیا»

آن ثوابی که هست در عقبا

بهتر از جمله نعمت دنیا»                   (مکتبی، 935ق، ص. 240/پ)

این کلمه در نسخۀ «مجلس» کلمۀ نود و چهارم آمده، درحالی‌که در نسخۀ «بهار» کلمۀ چهارم آمده است.

2

در این تصحیح و در ترجمۀ «تزاحمُ الایدی فی الطّعام برکتُه» بیت زیر آمده است:

خانه بسیار در میان طعام

بَرَکت آورَد به خوانِ طعام                          (مکتبی، 1378، ص. 83)

محمود عابدی در کنار «خانه»، علامت [؟] را به نشانۀ ابهام آورده و در پانوشت آورده است: ظاهراً باید «دست» باشد. این حدس درست است و بهتر بود، ثبت مذکور در اصل بیت ضبط می‎‌شد. در دست‌نویس «مجلس» و نیز در نسخۀ بهار (مکتبی، 1036، ص. 36ر) که کوهی کرمانی استفاده کرده است، «دست» آمده و این نشان می‎‌دهد که کوهی کرمانی خطا کرده است.

برخی در متن بهار و متعاقباً تصحیح مذکور آمده است، اما با تفاوت‎‌هایی برای مثال «عَقیبَ کُلِّ لَیلٍ یَومٌ».

مکتبی! صبر کن به هر سوزی

کز پی هر شبی بود روزی                     (مکتبی، 935ق، ص. 241/ر)

در تصحیح «عابدی» این حدیث چنین آمده است: «عَقیبُ کُلِّ یَومٍ لَیلٌ» (مکتبی، 1378، ص. 105).

تصویر 1. مکتبی شیرازی، دست‌نویس کلمات علیّۀ غرّا و جُنگ شمارۀ یک، نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 86772، آغاز و انجام نسخۀ بهار

تصویر 2. مکتبی شیرازی، دست‌نویس ترجمۀ صد کلمۀ منظوم، نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 79177، آغاز و انجام نسخۀ مجلس

3.‎‌ نتیجه‎‌گیری:

می‎‌توان از این مقاله که تکمله‎‌ای بر کلمات علیّۀ غرّا اثر مکتبی شیرازی و نقدِ تصحیح استاد محمود عابدی بر این رساله است، به نتایج زیر دست یافت:

1. کلمات علیّۀ غرّا قطعاً از مکتبی شیرازی است و انتساب آن توسط سعید نفیسی به مکتبی خراسانی مستند نیست که چنین شاعری در هیچ تذکره و سفینه‎‌ای وجود ندارد، بلکه چنان‎‌که در مقاله آمد، دلایل اثبات آن وجود دارد.
2. نسخۀ مجلس را برای تصحیح دوبارۀ کلمات علیّۀ غرّا باید به کار برد.
3. از بخش‎‌های مهمی که نسخۀ مجلس دارد و نسخۀ بهار فاقد آن است، دیباچه و انجامۀ کتاب است.
4. در انجامۀ کتاب، سال پایان سرایش منظومه به‌روشنی 935ق. نگاشته شده‎‌ است. این نشان می‎‌دهد مکتبی دست‌کم تا این سال زنده بوده‎‌ است.
5. نسخۀ خطی بهار که مأخذ چاپ کوهی کرمانی بوده است، ناقص و از صد کلمه (حدیث) مکتبی شیرازی تنها 57 کلمه را واجد است. در تصحیح محمود عابدی با 13 کلمه‎‌ای که از نثراللئالی برگرفته است، 70 کلمه وجود دارد. نویسندۀ این مقاله، 100 کلمۀ واقعی کلمات علیّۀ غرّا را نشان داده است.
6. ازآنجاکه استاد محمود عابدی هیچ نسخۀ خطی در اختیار نداشته، به ناچار کارش بر پایۀ ذوق و دانش عمومی ادبی بوده‎‌ است. تصحیح او اگرچه تنها چاپ درخور ذکر از کلمات علیّۀ غرّا است، به‌سبب اتکا بر چاپ مغلوط کوهی کرمانی، دچار سهوهایی چند است که در این گفتار، کوشیده شد، با استفاده از نسخ خطی دوگانۀ «بهار» و «مجلس» اصلاح شوند.
7. دربارۀ خمسۀ مکتبی می‎‌توان گفت که از وی تنها لیلی و مجنون به تقلید از نظامی بر جای مانده و ابیاتی به تقلید از مخزن‎‌الاسرار که بر جای نمانده است و کلمات علیّۀ غرّا که به نظر می‎‌آید به تقلید وزنی از هفت‎‌پیکر سروده شده است و از آثار دیگر اطلاعاتی موجود نیست.

[1] . این طرفه که پنج گنج از دُر / خواهم به کفِ تهی کُنم پُر

تعداد مشاهده مقاله: 184

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 109