ارزیابی مورفولوژیکی اکوتیپ‌های مختلف بومی سیر (Allium sativum L.) ایرانی در شرایط کشت بدون آبیاری منطقه اسدآباد (استان همدان)

مقدمه

گیاه سیر با نام علمی (Allium sativum L.) و نام انگلیسی (Garlic) از زیرخانواده پیازیان (Alliaceae) و متعلق به راسته مارچوبه‌سانان (Asparagale) و گیاهی تک لپه‌ای از خانواده (Amaryllidaceae) و جنس سیرها (Allium) است (https://www.netplant.ir/ebotany/plant_view.php?editid1=776-2024.). گیاه سیر، دیپلوئید و دارای 16 کروموزوم است. از دیدگاه گیاه‌شناسی، گیاه سیر گیاهی علفی چندساله است و ارتفاع ساقه آن به 20 تا 40 سانتی‌متر می‌رسد. عوامل روز و درجه حرارت در تشکیل سیرچه بسیار تأثیر‌گذار هستند (Yaghoobi & Malekzadeh- Shafaroudi, 2013). سیر بومی آسیای مرکزی است و در آب‌و‌هوای معتدل در سراسر جهان با تولید سالانه 28 میلیون تن در حدود 6/1 میلیون هکتار کشت می‌شود (http://fao.org/faostat/, accessed on 31 January 2023). چین و هند بزرگ‌ترین تولیدکنندگان سیر هستند که 80 درصد از تولید جهانی را به خود اختصاص داده‌اند. استفاده از سیر به 5000 سال قبل به مصر و هند باستان بازمی‌گردد. سیر یکی از قدیمی‌ترین محصولات شناخته شده است (Parreno et al., 2023). سیر در سراسر جهان به‌دلیل ارزش پیازهای آن کشت می‌شود؛ اما کشت آن به‌دلیل ناباروری ارقام تجاری و تجمع عوامل بیماری‌زا در طول زمان به چالش کشیده شده است (Parreno et al., 2023). سیر بعد از پیاز دومین و پر مصرف‌ترین گیاه از جنس (Allium) است که به‌علت داشتن مواد معدنی از اهمیت تغذیه‌ای بسیار بالا و مطلوبی برخوردار است (Baghalian et al., 2004). در گزارشی استاولیکووا خصوصیات ریخت‌شناسی و مجموعه منابع ژنتیکی گیاه سیر را ارزیابی کرد (Stavelikova, 2008). در پژوهشی صلاح­الدین و همکاران، اعلام کردند در مجموع 25 ژرم‌پلاسم سیر از نقاط مختلف بنگلادش و کشورهای مختلف جهان جمع‌آوری شد؛ همه 25 ژرم‌پلاسم جمع‌آوری‌شده از نقاط مختلف براساس تعداد برگ، ارتفاع بوته، طول برگ، وزن تر برگ، وزن خشک برگ، طول و قطر یک پیاز سیر، وزن تر یک پیاز سیر، وزن خشک یک پیاز سیر، عملکرد در هر پیاز سیر مطالعه و ارزیابی شدند. نتایج تجزیه واریانس‌ مطالعه آنها نشان داد ژرم‌پلاسم سیر با منشأهای مختلف برای همه صفات تفاوت معنی‌داری دارد که این امر می‌تواند به محققان آینده در برنامه انتخاب سیر و بهبود عملکرد کمک کند (Salahuddin et al., 2019). در کشور ایران، مطالعات متعددی درخصوص تنوعات مختلف گیاه سیر انجام شده‌اند. مطالعه سیر ایرانی توسط نشان داد ارتباط معنی‌داری بین تنوع ژنتیکی و منشأ جغرافیایی حاصل نشد و نیز بیان کردند عوامل ژنتیکی بیش از عوامل محیطی در خصوصیات بیوشیمیایی نقش دارند (Baghalian et al., 2004). در تحقیقی علم خمرم، بیان کردند براساس تجزیه خوشه‌ای (با استفاده از صفات وزن سوخ، شاخص سطح برگ، شاخص برداشت، وزن خشک برگ بوته، قطر سوخ و میزان آلیسین تولیدی)، توده‌های سیر استان همدان به دو دسته مطلوب و نامطلوب کشت در استان همدان گروه‌بندی شدند (Alam Khomram et al., 2018). در پژوهشی کاکایی در مطالعه‌ای با عنوان «ارزیابی مقاومت به خشکی در اکوتیپ‌های سیر جمع‌آوری‌شده در استان همدان در دو شرایط رطوبتی مختلف» اعلام کرد که استفاده از شاخص‌ها و فرمول‌های آماری مرتبط با تحمل خشکی، اکوتیپ‌های بهار 2 و سولان بیشترین مقدار عملکرد زیست‌توده را به خود اختصاص داده‌اند (Kakaei, 2004). ایران ازلحاظ کشت‌و‌کار و مصرف سیر سابقه طولانی دارد و در این میان استان همدان ازجمله مناطق مطلوب و مناسب تولید سیر در کشور محسوب می‌شود که سطح زیرکشت آن در کشور 9580 هکتار و عملکرد آن حدود 10 تن در هکتار است (FAO, 2012 Abdollahi et al., 2016). توده‌های سیر ایران ازنظر کیفیت، طعم و بوی مطبوعی دارند؛ با وجود اینکه توده سیر مربوط به منطقه همدان دارای خصوصیات ذکرشده است و تا به حال به‌جز رقم مازندران (مازند)، توده دیگری اصلاح و شناسایی نشده است (Alam Khomram et al., 2018).

یکی از روش‌های ارزیابی عملکرد زیستی در گونه‌های مختلف گیاهی، انجام مطالعات صفات مورفولوژیکی (ریخت‌شناسی) است. باوجود مطالعات مشابه در شرایط آب‌و‌هوایی سال‌های پیشین، لزوم انجام پژوهش‌ها در سال‌های متمادی و در مناطقی که محققان به این چنین پژوهش‌ها (شهر اسدآباد) اندک توجه کرده‌اند، می‌تواند اهداف آتی محققان اصلاح‌نباتات و متعاقب آن بهره‌بردارن را هموار کند؛ بنابراین، مطالعه و ارزیابی سیرهای منطقه همدان نیز در اولویت بررسی و پژوهش این تحقیق در موقعیت جغرافیایی شهر اسدآباد قرار گرفتند. با توجه به تعدد رویشگاه‌های محل رویش سیر در استان همدان و نیاز به معرفی و ارزیابی توان تولیدی توده‌های محلی سیر در این منطقه، آزمایش حاضر بررسی شد.

مواد و روش‌ها

مواد گیاهی استفاده‌شده در این پژوهش، به‌ترتیب شامل اکوتیپ‌های سیر بومی 1) مریانج، 2) بهار 2، 3) بهار 1، 4) سولان، 5) اسدآباد و 6) امام‌زاده کوه (توئیجین) جمع‌آوری‌شده از استان همدان بودند که در محل آزمایشگاه مرکزی گروه کشاورزی دانشگاه پیام‌نور اسدآباد نگهداری می‌شوند (جدول 1). اکوتیپ‌های این پژوهش در سال زراعی 1402-1401 در تاریخ 30 آبان ماه 1401 در مزرعه آموزشی-پژوهشی دانشگاه پیام‌نور اسدآباد کشت شدند. عملیات تهیه زمین به‌وسیلة گاوآهن برگرداندار انجام شد و پس از آماده‌سازی زمین مورد کاشت، کشت سیرچه‌ها با دست انجام گرفت. در هر واحد آزمایشی (کرت) فاصله بین بوته‌ها در هر ردیف 15 سانتی‌متر و فاصله بین ردیف‌ها نیز 20 سانتی‌متر در نظر گرفته شد. عملیات داشت شامل مبارزه دستی با علف‌های هرز با دست صورت گرفت. با توجه به پراکنش مناسب بارندگی در فواصل زمانی کاشت تا زمان برداشت هیچ‌گونه آبیاری صورت نگرفت. در عملیات داشت از هیچ‌گونه کود شیمیایی، علف‌کش و آفت‌کش شیمیایی استفاده نشد؛ اما از کود دامی پوسیده به میزان مناسب در زمین هنگام کاشت استفاده شد. سیرچه‌های توده‌های سیر بررسی‌شده در این پژوهش، از زارعین و بازارهای محلی استان همدان تهیه شدند و به نام شهر و محل جمع‌آوری نامگذاری شدند. شکل 1، تصویر توده‌های سیر مطالعه‌شده در مراحل مختلف رشدی را نشان می‌دهد. برداشت بوته‌ها بعد از 190 روز از کشت سیرچه‌ها به‌صورت دستی انجام گرفت. با رعایت اثر حاشیه و در پایان مرحلة رشدی، یعنی بعد از رسیدگی کامل گیاه، به‌طور تصادفی تعداد پنج بوته از هر واحد آزمایشی انتخاب شد و صفات مختلف مطالعه‌شده شامل شاخص کلروفیل اسپد (Soil and Plant Analyzer Development (SPAD)) در مراحل مختلف رشدی، ارتفاع گیاه، وزن یک پیاز سیر، وزن یک پیاز سیرچه، طول یک پیاز سیرچه، عرض یک پیاز سیرچه، تعداد یک پیاز سیرچه، وزن تک بوته با اندام هوایی، قطر سوخ، قطر یقه، طول سوخ، عرض سوخ، عرض برگ، طول برگ و تعداد برگ در هر بوته اندازه‌گیری شدند (جدول 2). اندازه‌گیری‌های مربوط به وزن با ترازوی دیجیتال حساس از نوع Jadever (Sky)، اندازه‌گیری‌های مربوط به ارتفاع با خط‌کش و قطرهای ساقه، یک پیاز سیر و یک پیاز سیرچه با کولیس انجام شدند. تجزیه‌و‌تحلیل‌های آماری داده‌ها شامل تجزیه واریانس (آزمون F)، مقایسه میانگین صفات، همبستگی بین صفات (روش پیرسون)، تجزیه کلاستر (به روش واردز) و تجزیه تابع تشخیص با نرم‌افزار SPSS نسخه 26 صورت گرفتند.

شکل 1- مراحل مختلف رشدی گیاه سیر، الف- مرحله سبزشدن اکوتیپ‌های سیر، ب- مرحله رشد رویشی (ساقه‌دهی)، ج- مرحله رسیدگی اکوتیپ‌های سیر.

Figure 1- Different growth stages of garlic plant A- Greening stage of garlic ecotypes, B- Vegetative growth stage (stemming), C- Ripening stage of garlic ecotypes.

 جدول 1- اسامی اکوتیپ‌های مختلف مطالعه‌شده سیر

Table 1. Names of different ecotypes of garlic studied

جدول 2- صفات مطالعه‌شده در اکوتیپ‌های مختلف سیر ارزیابی‌شده

Table 2. Traits studied in different ecotypes of evaluated garlic

نتایج و بحث

تجزیه واریانس و مقایسه میانگین صفات ارزیابی‌شده

جدول تجزیه واریانس (جدول 3) نشان داد به‌طور‌ کلی تنوع پذیرفتنی در صفات مورفولوژیکی مطالعه‌شده درخصوص شش اکوتیپ ارزیابی‌شده وجود دارد. براساس جدول تجزیه واریانس صفات وزن یک پیاز سیر، وزن تک بوته با اندام هوایی، وزن پنج سیرچه تولیدشده، قطر یک پیاز سیر، قطر یقه، طول یک پیاز سیر، عرض یک پیاز سیر، عرض یک پیاز سیرچه، طول یک پیاز سیرچه، ارتفاع گیاه در زمان برداشت، عرض برگ، شاخص کلروفیل اسپد در اواسط و انتهای دوره رویشی در سطح احتمال یک درصد (P≤%1) معنی‌دار بودند. این سطح از معنی‌داربودن صفات نشان‌دهندة تنوع بسیاری مطلوبی برای انجام تجزیه میانگین است و این معنی‌داربودن صفات، نوید مؤثربودن صفات ارزیابی‌شده در اکوتیپ‌های مطالعه‌شدة سیر است. در تحقیقی عباسی­فر و دشتی در تحلیل واریانس گیاه سیر اعلام کردند بیشتر صفات مورفولوژیکی مطالعه‌شده در سطح احتمال 1 درصد دارای اختلاف معنی‌دار هستند (Abasifar & Dashti, 2015) که با نتایج تحقیق حاضر همسو است. جدول 4 مقایسه میانگین صفات مطالعه‌شده در اکوتیپ‌های مختلف سیر زراعی را نشان می‌دهد. براساس این جدول، اکوتیپ‌های بهار 2، سولان و اسدآباد ازنظر صفات وزن یک پیاز سیر، وزن یک پیاز سیرچه، شاخص کلروفیل اسپد در زمان رسیدگی فیزیولوژیکی، وزن پنج سیرچه، طول یک پیاز سیر، عرض یک پیاز سیر و شاخص کلروفیل اسپد در مرحله اوایل دوره رویشی در یک گروه آماری قرار گرفتند. همچنین اکوتیپ‌های مریانج، بهار 1 و امام‌زاده‌کوه (توئیجین) ازنظر صفات وزن یک پیاز سیر، طول یک پیاز سیر، تعداد برگ، شاخص کلروفیل اسپد در مرحله اوایل دوره رویشی در یک گروه آماری قرار گرفتند. مقایسه میانگین صفات در اکوتیپ‌های مطالعه‌شده نشان‌دهندة ارتباط مناسب بین اکوتیپ‌ها است که ازنظر برخی صفات، بعضی از اکوتیپ‌ها مشابه و ازنظر برخی صفات متفاوت هستند که از این وضعیت می‌توان در برنامه‌های به‌نژادی آتی در جهت اهداف مدنظر استفاده کرد. در این مطالعه اکوتیپ‌های بهار 2، سولان و اسدآباد دارای شاخص‌های عملکردی مطلوبی بودند که با تکرار این عملکرد در مطالعات پایداری می‌توان برای کاشت در منطقه تحقیق پیشنهاد کرد. این اکوتیپ‌ها در مطالعه Kakaei, 2024، با استفاده از شاخص‌های مقاومت به خشکی نیز به‌عنوان اکوتیپ‌های متحمل به خشکی (بهار 2 و سولان) شناسایی شدند. در پژوهشی کاکایی اعلام کرد مقایسه میانگین، نماینده‌ای از مجموعه داده‌ها است که اگر به‌جای تک‌تک داده‌ها آن را ارائه کنیم، در مجموع ارائه‌شده تغییری ایجاد نخواهد شد (Kakaei, 2024). او در تحقیقی استفاده از روش چنددامنه‌ای دانکن در مقایسه میانگین را روشی مطلوب ارزیابی کرد. 

 جدول 3- تجزیه واریانس صفات مطالعه‌شده در اکوتیپ‌های مختلف سیر

Table 3- Variance analysis of traits under study in different ecotypes of garlic

ادامه جدول 3

ادامه جدول 3

ادامه جدول 3

*،** و ns به‌ترتیب معنی‌دار در سطح احتمال 5 درصد، 1 درصد و غیرمعنی‌دار

جدول 4- مقایسه میانگین صفات مطالعه‌شده در اکوتیپ‌های مختلف سیر زراعی

Table 4. Comparison of the average traits studied in garlic ecotypes

*حروف a، b، c و d نشان‌دهندة اختلاف گروه‌های آماری صفات مطالعه‌شده هستند.

تجزیه همبستگی فنوتیپی صفات ارزیابی‌شده

ایجاد و پرورش اکوتیپ‌های مطلوب سیر با استفاده از برنامه‌های به‌نژادی برای زراعت با عملکرد بالا قادر است نقش مناسبی در افزایش تولید و راندمان این محصول داشته باشد. استفاده از تجزیه همبستگی برای گزینش به‌منظور بهبود یک یا چند صفت، نتایج مطلوب و مناسبی را به همرا دارد؛ بنابراین، باید به همبستگی و نحوه اثر صفات بر یکدیگر در برنامه‌های به‌نژادی توجه شود. جدول 5 همبستگی فنوتیپی بین صفات مطالعه‌شده در اکوتیپ‌های مختلف سیر را نشان می‌دهد. اکثر صفات اندازه‌گیری‌شده با یکدیگر، همبستگی مثبت و معنی‌داری را نشان داده‌اند که بیان‌کنندة متناسب‌بودن رشد صفات با یکدیگر است. براساس جدول همبستگی صفت وزن یک پیاز سیر با صفات وزن تک بوته با اندام هوایی (گرم)، وزن یک پیاز سیرچه (گرم)، وزن پنج سیرچه تولیدشده (گرم)، قطر یک پیاز سیر (میلی‌متر)، قطر یقه، طول یک پیاز سیر، عرض یک پیاز سیر، طول یک پیاز سیرچه و عرض برگ، در سطح احتمال 1 درصد (P≤%1) و وزن یک پیاز سیر با صفت ارتفاع گیاه در زمان برداشت در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) معنی‌دار بود. صفت وزن تک بوته با اندام هوایی، با صفات وزن یک پیاز سیرچه، وزن پنج سیرچه تولیدشده، قطر یک پیاز سیر، قطر یقه، طول یک پیاز سیر، عرض یک پیاز سیر، طول یک پیاز سیرچه و عرض برگ، در سطح احتمال 1 درصد (P≤%1) و با صفت ارتفاع گیاه در زمان برداشت در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) معنی‌دار بود. وزن یک پیاز سیرچه با صفت وزن پنج یک پیاز سیرچه تولیدشده، قطر یک پیاز سیر، قطر یقه، عرض یک پیاز سیر، طول یک پیاز سیرچه، ارتفاع گیاه در زمان برداشت و عرض برگ در سطح احتمال 1 درصد (P≤%1) و با صفات طول یک پیاز سیر و عرض یک پیاز سیرچه در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) معنی‌دار بود. وزن یک پیاز سیرچه با صفت شاخص کلروفیل اسپد در مرحله انتهایی دوره رویشی در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) دارای همبستگی معنی‌دار (P≤%5) و منفی بود. وزن پنج سیرچه تولیدشده با صفات قطر یک پیاز سیر، قطر یقه، طول یک پیاز سیر، عرض یک پیاز سیر، عرض یک پیاز سیرچه، طول یک پیاز سیرچه، ارتفاع گیاه در زمان برداشت و صفت عرض برگ دارای همبستگی مثبت و معنی‌دار در سطح احتمال 1 درصد (P≤%1) و با صفت شاخص کلروفیل اسپد در مرحله انتهایی دوره رویشی دارای همبستگی منفی و معنی‌دار در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) به اندازه 509/0- بود. قطر یک پیاز سیر با صفات قطر یقه، طول یک پیاز سیر، عرض یک پیاز سیر و طول یک پیاز سیرچه، در سطح احتمال 1 درصد (P≤%1) و با صفت عرض برگ در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) همبستگی مثبت و معنی‌داری داشت. صفت قطر یقه با صفات طول یک پیاز سیر، طول یک پیاز سیرچه، ارتفاع گیاه در زمان برداشت و عرض برگ، در سطح احتمال 1 درصد (P≤%1) و با صفات عرض یک پیاز سیر و تعداد برگ در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) معنی‌دار بود. صفت طول یک پیاز سیر با صفات طول یک پیاز سیرچه و عرض برگ، در سطح احتمال 1 درصد (P≤%1) و با صفت عرض یک پیاز سیر در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) همبستگی مثبت و معنی‌دار داشت. صفت عرض یک پیاز سیر با صفت طول یک پیاز سیرچه، در سطح احتمال 1 درصد (P≤%1) و با صفات ارتفاع گیاه در زمان برداشت و عرض برگ در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) دارای همبستگی مثبت و معنی‌دار بود. صفت عرض یک پیاز سیرچه با صفت ارتفاع گیاه در زمان برداشت، در سطح احتمال 1 درصد (P≤%1) و با صفات طول یک پیاز سیرچه و عرض برگ در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) دارای همبستگی مثبت و معنی‌دار بود. صفت طول یک پیاز سیرچه با صفات ارتفاع گیاه در زمان برداشت و عرض برگ دارای همبستگی مثبت و معنی‌دار در سطح احتمال 1 درصد (P≤%1) و با صفت تعداد برگ در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) دارای همبستگی مثبت و معنی‌دار بود. صفت ارتفاع گیاه در زمان برداشت با صفت عرض برگ در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) دارای همبستگی مثبت و معنی‌دار بود. با توجه به روابط همبستگی که بین صفات بود، به نظر می‌رسد اکثر صفات مطالعه‌شده صفات مناسبی در جهت به‌نژادی گیاه سیر برای حصول به عملکرد بالا باشد و می‌توان از این روابط به‌منظور اصلاح صفت پیچیده عملکرد در جهت افزایش آن بهره‌برداری کرد؛ نتایج حاصل از این پژوهش با نتایج سایر محققان مطابقت دارند. در تحقیقی غباسی­فر و دشتی در بررسی اکوتیپ‌های سیر اعلام کردند صفت عملکرد با تعداد برگ در بوته، طول برگ، عرض برگ، موقعیت طویل‌ترین برگ، قطر ساقه، وزن سیر، وزن سیرچه و تعداد سیرچه در سوخ در سطح احتمال 1 درصد (P≤%1) همبستگی مثبت و معنی‌داری نشان داد (Abasifar & Dashti, 2015). در پژوهشی دیگر موسوی­زاده در مطالعه همبستگی توده‌های محلی پیاز کشور بیان کرد صفت عملکرد تک بوته گیاه پیاز دارای همبستگی مثبت و معنی‌داری با صفات تعداد برگ، قطر پیاز، طول برگ و طول پیاز است (Mousavizadeh, 2019) که در مطالعه پیش رو نیز چنین نتایجی به دست آمدند. در تحقیقی دیگر نوربخشیان و همکاران در بررسی همبستگی صفات بین ژنوتیپ‌های مختلف سیر بیان کردند همبستگی مثبت و بسیار بالایی بین صفات قطر پیاز با عملکرد پیاز در بوته در واحد سطح وجود دارد (Noorbakhshian et al., 2007). به عبارت دیگر، هرچه قطر پیاز بیشتر شود، به‌طور طبیعی عملکرد پیاز و به‌طور کلی عملکرد کل پیاز افزایش می‌یابد. همچنین آنها استنباط کردند ژنوتیپ‌هایی با پیاز بزرگ‌تر، عملکرد بیشتری را ایجاد کرده‌اند.

تجزیه کلاستر و تجزیه تابع تشخیص

شکل 2 تجزیه کلاستر اکوتیپ‌های مختلف گیاه سیر را با توجه به صفات ریخت‌شناسی مطالعه‌شده و با استفاده از روش واردز نشان می‌دهد. براساس این تجزیه آماری کلاستر، اکوتیپ‌های بهار 2، سولان و اسدآباد در گروه اول، اکوتیپ‌های مریانج و بهار 1 در گروه دوم و درنهایت اکوتیپ امام‌زاده کوه (توئیجین) در گروه سوم دسته‌بندی شدند. براساس این تجزیه آماری، اکوتیپ‌های موجود در گروه اول نسبت به سایر اکوتیپ‌ها دارای عملکرد مناسبی بودند؛ بنابراین، این نتیجه با استفاده از سایر تجزیه‌های آماری در این مطالعه نظیر تجزیه مقایسه میانگین‌ها تأیید می‌شود. اکوتیپ امام‌زاده کوه (توئیجین) موجود در گروه سوم نیز دارای شاخص‌های عملکردی پایینی بود که در گروهی مجزا قرار گرفت.  در پژوهشی عمارلو و همکاران در مطالعه اکوتیپ‌های سیر با استفاده از صفات مورفو-فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی در مناطق شمال و شمال‌غرب ایران بیان کردند اکوتیپ‌ها در سه گروه دسته‌بندی شدند که نشان‌دهندة تنوع ژنتیکی موجود در اکوتیپ‌های مدنظر است (Amarlo et al., 2013). جدول 6 نتایج تجزیه تابع تشخیص گروه‌بندی بر مبنای صفات ارزیابی‌شده در اکوتیپ‌های مطالعه‌شدة سیر را نشان می‌دهد. با توجه به نتایج حاصل از این تجزیه آماری، نتیجه گروه‌بندی اکوتیپ‌ها به سه گروه آماری صحیح است. محققان بسیاری در گیاهان مختلف از این تجزیه آماری استفاده کرده‌اند. در تحقیقی بقالیان و همکاران در مطالعه بررسی اکوتیپ‌های سیر بیان کردند اکوتیپ­ها براساس میزان شباهت‌های مورفولوژیک و بیوشیمیایی در دندروگرامی متشکل از شش گروه اصلی جای گرفتند (Baghalian et al., 2004). در مطالعه اکوتیپ‌های مختلف سیر توسط میرزایی و همکاران، نمونه‌ها در سه گروه آماری قرار گرفتند و اکوتیپ‌های هر گروه قرابت ژنتیکی بالایی با یکدیگر داشتند (Mirzaei et al., 2020). در تحقیقی در گیاه یونجه کاکایی و همکاران از تجزیه تابع تشخیص برای تأیید گروه‌های حاصل از تجزیه کلاستر، استفاده و آن را روش آماری ارزشمندی برای تأیید گروه‌های حاصل از تجزیه کلاستر عنوان کردند (Kakaei et al., 2017). در پژوهشی در گیاه یونجه کاکایی اعلام کرد افزایش فاصله ژنتیکی بین ژنوتیپ‌های یک گونه، در برنامه‌های تلاقی احتمال هتروزیگوسیتی را افزایش می‌دهد (Kakaei, 2014). در گروه‌بندی ژنوتیپ‌ها بر‌اساس فاصله ژنتیکی زمانی که همزمان چندین صفت بررسی شوند، در برنامه‌های به‌نژادی برای تولید ژنوتیپ­های جدید مؤثر واقع می‌شود. به همین دلیل در مطالعات، از تجزیه کلاستر برای تعیین الگوی تنوع ژنتیکی، گروه‌بندی ارقام و مشخص‌کردن فاصله ژنتیکی بین آنها استفاده می‌شود.

جدول 5- همبستگی فنوتیپی بین صفات مورد مطالعه در اکوتیپ­های مختلف سیر مورد مطالعه

Table 5. Phenotypic correlation between studied traits in different ecotypes of studied garlic

The description of traits from X1 to X17 is based on Table 2.

شرح صفات از X1 تا X17 بر اساس جدول 2 می­باشد.

*،** و ns به ترتیب معنی­دار در سطح احتمال 5 درصد، 1 درصد و غیرمعنی­دار

ادامه جدول 5- همبستگی فنوتیپی بین صفات مورد مطالعه در اکوتیپ­های مختلف سیر مورد مطالعه

Table 5. Phenotypic correlation between studied traits in different ecotypes of studied garlic

The description of traits from X1 to X17 is based on Table 2.

شرح صفات از X1 تا X17 بر اساس جدول 2 می­باشد.

*،** و ns به ترتیب معنی­دار در سطح احتمال 5 درصد، 1 درصد و غیرمعنی­دار

شکل 2- تجزیه کلاستر اکوتیپ‌های مختلف سیر با توجه به صفات مطالعه‌شده

Figure 2- Cluster analysis of different ecotypes of garlic according to the studied traits

جدول 6- نتایج تجزیه تابع تشخیص گروه‌بندی بر مبنای صفات ارزیابی‌شده در اکوتیپ‌های مطالعه‌شدة سیر

Table 6- The analysis results of the grouping detection function based on the evaluated traits in the studied in the studied ecotypes of garlic

نتیجه‌گیری

سیر (Allium sativum L.) ازجمله ارزشمندترین گیاه صنعتی-دارویی به شمار می‌رود که به‌علت اهمیت زیاد آن از جنبه‌های متنوعی بررسی و آزمایش شده است. ازنظر تنوع، پراکندگی و گروه‌بندی این گیاه، اطلاعات ناقصی وجود دارد که شاید علت این نقص، عدم تولید گل و عقیم‌بودن آن باشد که طبقه‌بندی‌های ریخت‌شناسی آن را دشوار کرده است؛ بنابراین، گروه‌بندی‌های موجود در مطالعات حاضر، بر مبنای عناوین محلی، منطقه جغرافیایی و عناوین تجارتی و بعضی خصوصیات فنوتیپی هستند (Fakhrfashani & Shahriari, 2013). افزایش عملکرد اقتصادی مانند عملکرد پیاز گیاه سیر در واحد سطح ازجمله اهداف اصلی و مهم است؛ بنابراین، ضرورت دارد صفاتی که در بهبود عملکرد نقش مهم‌تری دارند را شناسایی و از آنها در برنامه‌های گزینش و به‌نژادی استفاده کرد. در بین گونه‌های مختلف Allium، سیر به‌عنوان تنها گونه عقیم شناسایی شده است که به‌صورت غیرجنسی افزایش می‌یابد. با توجه به تجزیه‌های آماری گوناگونی که در این مطالعه صورت گرفت، اکوتیپ‌های بهار 2، سولان و اسدآباد دارای بیشترین عملکرد بودند که تجزیه کلاستر آنها را در یک گروه آماری قرار داد. همچنین تجزیه تابع تشخیص، این گروه‌بندی حاصل از تجزیه کلاستر را تأیید کرد و تجزیه آماری مقایسه میانگین‌ها مقدار بالای صفات عملکردی را به سود این اکوتیپ‌ها شناسایی کرد. تجزیه آماری همبستگی فنوتیپی صفات، ارتباط مثبت و معنی‌داری را بین شاخص‌های عملکردی مشخص کرد؛ به‌طوری‌که از نتایج ارائه‌شده می‌توان به‌منظور گزینش صفات برای انتخاب صفاتی استفاده کرد که بیشترین تأثیر را بر عملکرد دارند.