مقایسۀ اثربخشی آموزش گروهی مبتنی بر شفقت‌ورزی و مثبت‌نگری بر ناگویی هیجانی، خوش‌بینی و رضایتمندی از زندگی زنان درگیر تعارض در سال‌های اول زندگی مشترک

    ازدواج هستۀ اصلی خانواده را تشکیل می‌دهد و به دنبال آن زوج‌های سالم می‌توانند خانواده‌های سالم و خانواده‌های سالم، جامعۀ سالم را تشکیل می‌دهند (Raphael et al., 2022)؛ پس برای داشتن جامعه‌ سالم باید به سلامت نخستین واحد اجتماع یعنی خانواده اهمیت داد. در طول زندگی مشترک ممکن است گاهی عوامل مختلف با یکدیگر ترکیب شوند، دست به دست هم دهند و با ایجاد مشکلات فراوان در تعاملات زناشویی، به تعارض بیانجامند (Tabatabaeifar et al., 2022). تعارض در روانشناسی، رویکردها و نظریات مربوطه جایگاهی ویژه دارد و به‌عنوان دیدگاه، علایق و باورهای متضاد بین زوجین تعریف می‌شود (Cheung et al., 2021). تعارض اجتناب‌ناپذیر و طبیعی بوده و روند حل تعارض شامل مسیرهای متنوعی است که می‌تواند به نتایج سازنده یا مخرب منجر شود (Houshmandi et al., 2021). زمانی که در روابط صمیمی یکی از زوجین از رابطه زناشویی رضایت داشته و در آن واحد، طرف مقابل در نارضایتی به سر برد، تعارض رخ داده است (Li & Liu, 2020). به تنوع در ارزش‌ها و نیازهای زوجین که با ابراز احساسات منفی متجلی می‌شود، تعارض زناشویی گفته می‌شود که می‌تواند موقعیتی را برای تفسیر و روشن‌سازی انتظارات در روابط بین‌فردی در زندگی مشترک را برای هر یک از زوجین فراهم آورد (Khodadadi Sangdeh, 2021). درمانگران زوج و خانواده معتقدند عوامل مختلفی وجود دارد که باعث بروز تنش، نارضایتی و مشکل در زندگی زناشویی می‌شود. به‌طور خاص یکی از عوامل تعیین‌کننده‌ سلامت خانواده، رضایتمندی از زندگی است (Smith, 2019). رضایت از زندگی به معنای ارزیابی فرد از کیفیت زندگی خود، براساس معیارهای شخصی خویش و یا همان رضایت ادراک شده است (Singh & Singh, 2020). رضایتمندی از زندگی نتیجۀ توازن میان آرزوهای شخص و وضعیت فعلی او است. به‌عبارتی، هرچه شکاف بین آرزوهای فرد و وضعیت عینی او بیشتر باشد، نارضایتی او بیشتر است (Iranfard et al., 2022). رضایت از زندگی به‌وسیله کاهش‌دادن تنش‌‌ها و رضایت از اهداف و نیازهای زیستی و روانشناختی در افراد شکل می‌گیرد (Muller et al., 2020). افراد دارای رضایت زناشویی بالا هیجان‌های مثبت بیشتری را تجربه می‌کنند، از گذشته و آینده خود و دیگران، رویدادهای مثبت بیشتری را به یاد می‌آورند و از پیرامون خود ارزیابی مثبت‌تری دارند و آنها را خوشایند توصیف می‌کنند (Bachim et al., 2018)؛ در حالی که افرادی که رضایت زناشویی پایینی دارند، خود، گذشته، آینده، دیگران و نیز رویدادها و موقعیت‌های زندگی خود را نامطلوب ارزیابی می‌کنند و هیجان‌های منفی مانند اضطراب و افسردگی بیشتری را تجربه می‌کنند (Masoumi-Tabar et al., 2019). رضایتمندی از زندگی نقش مهمی در ثبات ازدواج دارد و مؤلفه‌ای است که ثبات و شادکامی و خوش‌بینی ازدواج را نشان می‌دهد (Kahler et al., 2020).

    یکی از بارزترین سازه‌هایی که به‌منظور بررسی مشکلات زناشویی مطالعه شده، ناگویی هیجانی است (Hejazi Monfard, 2021). ناگویی هیجانی به دشواری در خودنظم‌دهی هیجانی و ناتوانی در پردازش شناختی اطلاعات هیجانی اطلاق می‌شود (William & Gotham, 2021)، دو جنبه شناختی (به معنای ناتوانی در شناسایی، فهم و تفسیر احساسات) و عاطفی (به معنای ناتوانی در پاسخ‌دهی و ابراز احساسات) است (Martino et al., 2020). پژوهش‌ها نشان دادند سازمان عصبی در افراد مبتلا به ناگویی هیجانی بیشتر در سطوح فیزیولوژیکی و حرکتی فعال‌سازی می‌شود و فعال‌سازی کمتری را در سطوح شناختی تجربی سیستم پاسخ‌گویی هیجانی دارد (Pahlavan et al., 2019). خوش‌بینی از دیگر ویژگی‌های درونی افراد برای مسئولیت‌پذیری و کسب رضایت از زندگی است. خوش‌بینی یک ساختار شناختی از امید دربارۀ پیامدهای آینده است. تیگر  (2018)خوش‌بینی را خلق یا نگرشی می‌داند که با انتظار درباره آینده‌ای همراه است که فرد ارزیابی‌کننده آن را موافق خواست خود ارزیابی می‌کند (Arslan & Yıldırım, 2021). اگر زنان در سازگاری با پیامدهای تنش‌زای خانوادگی از راه‌های مقابله‌ای و ارزیابی مناسب استفاده کنند، با اوضاع جدید، انطباق و امید به زندگی و خوش‌بینی در این افراد افزایش می‌یابد (Farhadian & Moradi, 2020). در تبیین اهمیت خوش‌بینی می‌توان گفت این عامل نقش مهمی در سازگاری با رویدادهای تنش‌زای زندگی دارد؛ ضمن اینکه براساس پژوهش‌های انجام‌شده، آموزش خوش‌بینی شادکامی را افزایش می‌دهد (Mathieu et al., 2017).

    افزایش نارضایتی زناشویی و نیز تقاضای همسران برای پرباری و بهبود روابط زناشویی نشان‌دهنده نیاز همسران به مداخله‌ها و آموزش‌های تخصصی در این مورد است (Mojarad et al., 2019). نتایج مطالعات کلییر و همکاران نشان داده است افرادی که نسبت به خود مهربانی و شفقت داشته باشند، این شفقت را نیز به اطرافیان و همسر خود ابراز می‌کنند، رضایتمندی از زندگی بهتری خواهند داشت و درنهایت، یک نگرش مهربانانه و مشفقانه به زندگی زناشویی خود را اشاعه می‌دهند (Cleare et al., 2019)؛ بنابراین، در این زمینه به مداخلات مبتنی بر شفقت‌ورزی اشاره می‌شود. درمان مبتنی بر شفقت‌ورزی از علوم عصب‌شناسی، روانشناسی ‌اجتماعی، رشد و مدل‌های درمانی بسیاری برگرفته شده است که سه اصل ذهن‌آگاهی، مهربانی با خود و حس اشتراک با انسانیت را در بر می‌گیرد (Johansen et al., 2022). محور اصلی این درمان، پرورش ذهن شفقت‌ورز است؛ از این رو، درمانگر ازطریق ایجاد و افزایش یک رابطه شفقت‌ورز درونی مراجعان با خودشان، به‌جای سرزنش‌کردن، محکوم‌کردن یا خودانتقادی به آنها کمک می‌کنند (Ghazanfarianpur & Chalabianlu, 2021). اصول اساسی در درمان مبتنی بر شفقت‌ورزی، به این موضوع اشاره دارد که افکار، عوامل، تصاویر و رفتارهای تسکین‌بخش بیرونی باید درونی شوند و در این صورت، ذهن انسان همان‌گونه که نسبت به عوامل بیرونی واکنش نشان می‌دهد، در مواجهه با این عوامل درونی نیز آرام شود (Hein & Hegeman, 2020). طبق پژوهش‌های صورت‌گرفته عامل کلیدی و تأثیرگذار در اثربخشی درمان مبتنی بر شفقت استفاده از سازه‌های هشیارکننده نسبت به مشکل است. یه عبارت دیگر، شفقت‌ورزی نوعی راهبرد هیجان‌محور است؛ زیرا مراجعان را نسبت به هیجان خود آگاه می‌کند (Iron & Ladd, 2018). پژوهش‌ها ﻧﺸﺎن داده‌اند ﺷﻔﻘﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎی روانشناختی ﻣﺜﺒﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﮕﯿﺰه ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮای ﺣﻞ ﺗﻌﺎرﺿﺎت ﺑﯿﻦ‌ﺷﺨﺼﯽ همراه‌ است (Ahmadi et al., 2020). نتایج مطالعات غضنفری‌پور و چلبیانلو دادند مداخله کوتاه‌مدت شفقت به خود به افزایش رضایت از زندگی دانشجویان منجر می‌شود (Ghazanfarianpur & Chalabianlu, 2021). بورپی و همکاران با تمرکز بر نقش شفقت به خود بر رضایت از زندگی، نشان دادند شفقت به خود درواقع با رضایت از زندگی همراه است Brophy et al., 2020)). همچنین، مطالعات دیگر نشان دادند درمان مبتنی بر شفقت‌ورزی بر ناگویی هیجانی اثربخش است (Tajdin et al., 2021). شفقت به خود باعث افزایش رضایت از زندگی زنان می‌شود (Asadi et al., 2021). مداخله شفقت به خود بر رضایت از زندگی تأثیر مثبت دارد (Mantelou & Karakasidou, 2017). درمان شفقت‌ورزی بر افزایش خوش‌بینی افراد مبتلا به اضطراب اثربخش است (Ghadampour & Mansoori, 2018). آموزش درمان متمرکز بر شفقت به افزایش معنادار خوش‌بینی و احساس خودکارآمدی دانشجویان منجر شده است (Smith et al., 2018).

    در سال‌های اخیر رویکرد روانشناسی مثبت‌گرا در حوزه‌های مختلف روانشناسی اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است؛ به‌طوری‌که هر روز بر شمار پژوهش‌های مرتبط با این موضوع افزوده می‌شود. در روانشناسی مثبت‌گرا روی استعداد و توانمندی انسان به جای ناهنجاری و اختلال تأکید می‌شود؛ بنابراین، عواملی که نیازهای انسان را هدف قرار می‌دهند، موضوعات کلیدی در رویکرد مثبت‌گرا است (Kurdlo et al., 2019). روانشناسی مثبت‌گرا، رویکردی در روان‌درمانی است که اعتبارش تجربی و به‌طور خاص و با ایجاد توانمندی‌ها و هیجانات مثبت همراه است. روان‌درمانی مثبت‌گرا با افزایش معنا در زندگی مراجع به تخفیف و تسکین آسیب‌های روانی و افزایش شادکامی می‌پردازد (Yaqoubi et al., 2019). مثبت‌نگری تنها در داشتن افکاری خاص خلاصه نمی‌شود؛ بلکه نوعی رویکرد در جهت‌گیری کلی درباره زندگی است. مثبت‌نگری یعنی توجه‌داشتن به امور مثبت در زندگی و نپرداختن به جنبه‌های منفی؛ این مهارت شامل مبارزه با افکار منفی، تغییردادن تصاویر ذهنی، تقویت عزت‌نفس، ابراز وجود، تحقق‌بخشیدن به توان‌های بالقوه و مثبت‌زیستن است (Waters, 2017). این رویکرد، هدف نهایی خود را شناسایی سازه‌ها و شیوه‌هایی می‌داند که شادکامی و بهزیستی انسان را به دنبال دارد؛ از این رو، عواملی که سبب سازگاری هرچه بیشتر آدمی با نیازها و تهدیدهای زندگی شوند، بنیادی‌ترین سازه‌های پژوهش‌شده این رویکرد هستند (Mazloumi et al., 2019). جلسات روانشناسی مثبت‌گرا، بسیاری از عملکردهای شناختی مانند یادگیری و تصمیم‌گیری را افزایش می‌دهد و همچنین، روابط اجتماعی را بهبود می‌بخشد (Brand et al., 2017). در راستای اهداف پژوهش، نتایج مطالعات نشان دادند روان‌درمانی مثبت‌‌نگر بر خوش‌بینی و ناگویی هیجانی معلمان زن اثربخش است (Hakimi, 2021). روان‌درمانی مثبت‌نگر بر کاهش تنظیم ناگویی هیجانی اثربخش است (Esmaili et al, 2021). درمان مثبت‌نگری تلفیقی، بر رضایتمندی از زندگی زنان اثربخش است  .(Askari & Toorkashvand, 2020)درمان گروهی مثبت‌نگری بر خوش‌بینی و رضایتمندی از زندگی زنان اثربخش است (Muller et al, 2020). مداخلات مثبت‌نگر در ارتقای رضایتمندی از زندگی و خوش‌بینی زنان اثربخش است (Kahler et al, 2020).

    یکی از مهم‌ترین عوامل بروز تنش، گسیختگی، سردی در روابط، وجود تعارض و ناسازگاری در رابطه زناشویی است که انسجام و وحدت خانواده را از بین می‌برد و کانونی را ایجاد می‌کند که نه‌تنها نیازهای عاطفی، روانی و امنیتی اعضای خانواده برآورده نمی‌شود، باعث بروز آشفتگی ‌روانی، ناراحتی‌ها و مشکلات روانی در اعضا می‌شود و سلامت روانی آنها را به مخاطره می‌اندازد (Ghazanfarianpour & Chalbianlu, 2021). یکی از مهم‌ترین متغیرهای هشداردهنده به مشاوران خانواده و محققان اجتماعی، تعارض و رضایت زناشویی است که به آنان این امکان را می‌دهد که با سنجش واقع‌بینانه و پایش دقیق این متغیرها از آسیب‌هایی که ممکن است در آینده به خانواده‌های ایرانی تحمیل شود، پیشگیری کنند (Mohammadian et al., 2020). حقیقت امر این است که با توجه به اینکه سلامت جامعه به سلامت خانواده وابسته است و در این میان زنان نقشی حیاتی در خانواده و جامعه به عهده دارند، بی‌تردید نگاه ویژه به سلامت‌روانی زنان ضرورت پیدا می‌کند؛ زیرا به سلامت ‌روانی جامعه کمک می‌شود و می‌باید درخصوص زنان درگیر تعارض زناشویی، به دنبال راهکارها و تدابیری بود که با تغییر نگرش آنها و ایجاد خوش‌بینی، به بهبود کیفیت زندگی آنها پرداخته شود؛ بنابراین، این پژوهش به دنبال پاسخگویی به این سؤال است که آیا بین اثربخشی آموزش گروهی مبتنی بر شفقت‌ورزی و مثبت‌نگری بر ناگویی هیجانی، خوش‌بینی و رضایتمندی از زندگی زنان درگیر تعارض در سال‌های اول زندگی مشترک تفاوت معنادار وجود دارد.

روش

روش پژوهش، جامعۀ آماری و نمونه: این پژوهش ازنظر زمان گردآوری اطلاعات، جزء پژوهش‌های مقطعی و از لحاظ نوع گردآوری اطلاعات در زمره پژوهش‌های نیمه‌تجربی از نوع پیش‌آزمون و پس‌آزمون، پیگیری دو ماهه با گروه گواه بود؛ به‌طوری‌که نمونه مورد مطالعه به گروه‌های آزمایش و گواه، تقسیم و مداخله روی گروه‌های آزمایش اجرا شد. شایان ذکر است در این پژوهش، یک گروه گواه و دو گروه آزمایش در نظر گرفته شد. جامعه آماری زنان درگیر تعارض زناشویی شهر مشهد در فروردین ماه 1401 بود که به دادگاه خانواده و شورای حل اختلاف مشهد مراجعه کرده بودند. از جامعه آماری مذکور تعداد 45 زن به روش نمونه‌گیری دردسترس، انتخاب و به‌صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و یک گروه گواه جای‌دهی شدند. گروه آزمایش یک تحت درمان مبتنی بر شفقت‌ورزی، گروه آزمایش دو تحت درمان مثبت‌نگر قرار گرفتند و گروه گواه تا پایان پژوهش، مداخله‌ای دریافت نکردند. ملاک‌های ورود به پژوهش، تمایل و رضایت آگاهانه برای شرکت در پژوهش، گذشت دست‌کم پنج سال از زندگی مشترک، حداقل تحصیلات دیپلم، شرکت‌نداشتن در برنامه‌های روان‌درمانی به‌صورت هم‌زمان، مصرف‌نکردن داروهای روانپزشکی بود و ملاک‌های خروج، غیبت بیش از دو جلسه و تمایل‌نداشتن به شرکت در پژوهش، جداشدن یا متارکه‌کردن زنان از همسر و اقدام حقوقی برای طلاق بود. درخور ذکر است در این پژوهش ریزش نمونه وجود نداشت.

ابزار سنجش: پرسشنامه خوش‌بینی[1]: برای اندازه‌گیری خوش‌بینی از آزمون بازنگری‌شده جهت‌گیری زندگی (LOT-R)، که Scheier, Carver در سال 1994 ساخت، استفاده شد. نسخه تجدیدنظر شده آزمون جهت‌گیری زندگی جانشین آزمون اصلی (LOT) شد (Scheier & Carver, 1994). این آزمون تفاوت‌های فردی در خوش‌بینی را می‌سنجد و شامل 10 ماده است که نمره‌گذاری آن به‌صورت طیف لیکرت 5 گزینه‌ای از کاملاً موافقم (5) تا کاملاً مخالفم (1) است. به سؤالات 2، 5، 6 و 8 در این پرسشنامه نمره‌ای تعلق نمی‌گیرد و عبارات 3، 7 و 9 به‌صورت معکوس نمره‌گزاری می‌شوند؛ بنابراین، حداقل نمره در این آزمون برابر با 10 و حداکثر آن برابر با 40 است. هرچه نمره بالاتر باشد، نشان‌دهنده خوش‌بینی بیشتر است (Khodayi et al., 2016). Scheier & Carver (1994) روایی این پرسشنامه را ازطریق تحلیل عاملی اکتشافی و تأییدی تأکید کردند و پایایی پرسشنامه را نیز با محاسبه آلفای کرونباخ 78/0 و ازطریق بازآزمایی، پس از دو سال 56/0 و پس از چهار سال 68/0 گزارش کردند (Scheier & Carver, 1994). Sharifi & Najafi Zand این پرسشنامه را در سال 2006 ترجمه و هنجاریابی کردند. پایایی آن معادل با 74/0 به دست آمد و روایی همزمان آن ازطریق همبستگی منفی با پرسشنامه افسردگی (65/0-) و همبستگی مثبت با خودتسلط‌یابی (73/0) تأیید شد. در پژوهش حاضر، پایایی پرسشنامه ازطریق ضریب آلفای کرونباخ 81/0 به دست آمد.

    پرسشنامه رضایت‌زناشویی انریچ[2]: Olson et al., پرسشنامه رضایت زناشویی انریچ را در سال 1989 به‌منظور سنجش میزان رضایتمندی از زندگی زناشویی طراحی کرد. فرم کوتاه این پرسشنامه ۴۷ سؤال دارد و هم‌اکنون این فرم بیشترین استفاده را در پژوهش‌های ایرانی دارد. برای پاسخ‌دهی این پرسشنامه از طیف پنج گزینه‌ای لیکرت استفاده شده است و پاسخ‌ها از کاملاً مخالفم=1 تا کاملاً موافقم=5 نمره دارند. این پرسشنامه دارای تعدادی گویه معکوس است که این گویه‌ها ارزش عددی معکوس دریافت می‌کنند؛ بنابراین، حداقل نمره در این آزمون برابر با 47 و حداکثر آن برابر با 235 است (Pourmidani et al., 2014). هرچه نمره فرد بالاتر باشد، میزان رضایت زناشویی وی بالاتر است. Olson et al (1989) پایایی این پرسشنامه به روش ضریب آلفا را 92/0 گزارش کرده است. ضریب همبستگی این پرسشنامه با مقیاس‌های رضایت خانوادگی از 41/0 تا 60/0 و با مقیاس رضایت زندگی از 32/0 تا 41/0 است که نشانه روایی سازه آن است. در ایران در پژوهش Ahadi et al., (2012) ضریب همبستگی پیرسون در روش آزمون - باز آزمون (به مدت یک هفته) برای گروه مردان 93/0 و برای گروه زنان 94/0 به دست آمد. پایایی پرسشنامه در پژوهش حاضر به روش آلفای کرونباخ 77/0 به دست آمد.

    پرسشنامه ناگویی هیجانی تورنتو[3]: Bagby این پرسشنامه را برای سنجش متغیر ناگویی هیجانی در سال 1994 ساخت و دارای 20 ماده است و سه زیرمقیاس دشواری در شناسایی احساس‌ها با 7 ماده، دشواری در توصیف احساس‌ها با 5 ماده و جهت‌گیری فکری بیرونی با 8 ماده را در اندازه‌های پنج‌درجه‌ای لیکرتی از نمره 1 (کاملاً مخالف) تا نمره 5 (کاملاً موافق) می‌سنجد. نمره کل نیز از جمع نمره‌های سه زیرمقیاس برای نارسایی هیجان کل محاسبه می‌شود. نمره‌ آزمودنی در هر یک از سه خرده‌مقیاس با جمع عبارات متعلق به تمامی عبارات آن خرده‌مقیاس حاصل می‌آید؛ بنابراین، حداقل نمره در این آزمون برابر با 20 و حداکثر آن برابر با 100 است و کسب نمره بالاتر در این مقیاس بیانگر ناگویی هیجانی بیشتر است (Taylor & Bagby, 2000). Bagby et al در سال 1994 پایایی این مقیاس را با استفاده از آلفای کرونباخ برابر 81/0 و پایایی بازآزمایی آن را برابر 77/0 گزارش‌ کردند. Besharat در پژوهش خود، با استفاده از تحلیل عاملی تأییدی، وجود سه عامل دشواری در شناسایی احساس‌ها، دشواری در توصیف احساس‌ها و جهت‌گیری فکری بیرونی را در نسخه فارسی مقیاس نارسایی هیجانی 20 ماده‌ای تأیید کرد. همچنین، اعتبار ابزار با روش بازآزمایی در یک نمونه 67 نفری در دو نوبت با فاصله چهار هفته از 80/0=r تا 87/0=r برای نارسایی هیجانی کل و زیرمقیاس‌های مختلف گزارش شده است (Besharat, 2012). ضرایب آلفای کرونباخ در پژوهش Berari & Ebrahimi (2021) برای نمره کل نارسایی هیجانی 95/0 و برای خرده‌مقیاس‌های دشواری در شناسایی احساس‌ها 89/0، دشواری در توصیف احساس‌ها 89/0 و جهت‌گیری فکری بیرونی 86/0 به دست آمد. پایایی پرسشنامه در پژوهش حاضر به روش آلفای کرونباخ 82/0 به دست آمد.

     محتوای جلسات آموزش گروهی مبتنی بر شفقت‌ورزی در جدول 1 براساس ساختار جلسات گیلبرت[4] برگرفته از کتاب درمان مبتنی بر شفقت‌ورزی (Gilbert, 2016)، و مقالاتی که مرتبط با موضوع زنان درگیر تعارض زناشویی بودند، نظیر Asadi et al (2021) و Ghazanfarianpur & Chalabianlu (2021) استفاده شد. سپس 5 کارشناس با مدرک دکتری روانشناسی و مشاوره خانواده، روایی محتوا و ظاهری را تأیید کردند. گروه آزمایش یک، در 8 جلسه 1 ساعته آموزش دیدند.

جدول 1

خلاصه جلسات آموزش گروهی مبتنی بر شفقت‌ورزی (اقتباس از گیلبرت، 2016)

Table 1

 Summary of Group Training Sessions Based on Compassion (as cited in Gilbert, 2016)

­­­

     برای اجرای جلسات آموزش گروهی مثبت‌نگری از برنامه روان‌درمانی مثبت‌نگر(2013)  Rashid & Seligman استفاده شد. گروه آزمایش دو، در 8 جلسه 1 ساعته مثبت‌نگری را آموزش دیدند.

جدول 2

خلاصه جلسات آموزش گروهی مثبت‌نگری (رشید و سلیگمن، 2013)

Table 2

Summary of Positivity Group Training Sessions (as cited in Rashid & Seligman, 2013)

ملاحظات اخلاقی رعایت‌شده در این پژوهش عبارت بودند از: 1) احترام به اصل رازداری آزمودنی‌ها؛ 2) ارائه اطلاعات کافی دربارۀ چگونگی پژوهش به تمام شرکت‌کنندگان؛ 3) کسب رضایت‌نامه کتبی درباره شرکت در درمان؛ 4) ادامه یا پیگیری درمان در صورت لزوم حتی پس از پایان پژوهش؛ 5) شرکت‌کنندگان، اجباری برای شرکت در جلسات تا انتهای درمان نداشتند و می‌توانستند هرگاه می‌خواهند درمان را ترک کنند و 6) عدم تحمیل هزینه اضافی به‌خاطر پژوهش.

روش اجرا و تحلیل: فرایند پژوهش به این صورت بود که در فروردین ماه سال 1400 پس از هماهنگی لازم با مسئولین مربوطه و مراجعه به دادگاه خانواده و شورای حل اختلاف شهر مشهد و همکاری مشاورین، زنان درگیر تعارض زناشویی، شناسایی و بعد از مصاحبه روانشناختی، جلسه توجیهی برای آنان برگزار شد. از زنانی که تمایل به شرکت در پژوهش داشتند، ثبت‌نام به عمل آمد و با توجه به غربالگری براساس ملاک‌های ورود و خروج، نمونه‌گیری انجام شد. از اعضای شرکت‌کننده رضایت آگاهانه اخذ شد و شرکت‌کنندگان با جایگزینی تصادفی در دو گروه آزمایش و یک گروه گواه (هر گروه 15 نفر) قرار گرفتند. پژوهشگران در همین جلسه متعهد شدند تا پس از پایان پژوهش، گروه گواه نیز درمان مؤثرتر دریافت کنند. گروه‌های‌ آزمایش، هشت جلسه یک‌ساعته درمان مبتنی بر شفقت‌ورزی و درمان مثبت‌نگر را دریافت کردند که جلسات آن به‌صورت هفتگی و در سالن اجتماعات شورای حل اختلاف برگزار شد. شایان ذکر است پژوهشگرِ دوره‌دیده درمان مبتنی بر شفقت‌ورزی و درمان مثبت‌نگر و استادیار دانشگاه، جلسات آموزشی را اجرا کرد. گروه گواه تحت هیچ مداخله‌ای قرار نگرفت. تمامی شرکت‌کنندگان در جلسات حضور پیدا کردند و افت آزمودنی در این مطالعه وجود نداشت. پس از یک دوره پیگیری دو ماهه برای بار سوم هر دو گروه آزمایش، آزمون و نتایج به‌دست‌آمده با گروه کنترل مقایسه شدند. برای تجزیه‌وتحلیل داده‌های جمع‌آوری‌شده از آمار استنباطی نظیر تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر[5] با نرم‌افزار آماری SPSS نسخه 21 استفاده شد.

یافته‌ها

نتایج تحلیل واریانس یک راهه برای متغیر سن (05/0<p، 032/0F=) و یافته‌های آزمون خی‌دو برای متغیرهای تحصیلات و تعداد فرزندان نشان می‌دهند بین سه گروه در توزیع این سه متغیر تفاوت معناداری وجود ندارد (05/0<p). در جدول 3، شاخص‌های میانگین و انحراف استاندارد متغیرهای ناگویی هیجانی، خوش‌بینی و رضایت از زندگی به تفکیک گروه‌های پژوهش و در سه مرحله پژوهش ارائه شده‌اند.

جدول 3

میانگین و انحراف استاندارد متغیرها در مراحل پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری

Table 3

Mean and Standard Deviation of Variables in Pre-Test, Post-Test and Follow-up Stages

    جدول 3، میانگین و انحراف‌معیار ناگویی هیجانی، خوش‌بینی و رضایت از زندگی برای مراحل پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری را نشان می‌دهد که پس از درمان مبتنی بر شفقت‌ورزی و درمان مثبت‌نگر، نمرات گروه آزمایش تفاوت معنادار داشته است. همچنین، آزمون کولموگروف اسمیرنوف[6] نشان داد فرض نرمال‌بودن برای تمامی متغیرهای ناگویی هیجانی، خوش‌بینی و رضایت از زندگی برقرار است (05/0>p). نتایج آزمون لوین[7] نشان دادند فرض همگنی واریانس نیز برای تمامی متغیرهای ناگویی هیجانی (07/3F=)، خوش‌بینی (602/0F=) و رضایت از زندگی (16/2F=) برقرار است (05/0>p). یافته‌های حاصل از تحلیل کواریانس چندمتغیره حاکی از آن است که F به‌دست‌آمده در تمامی آزمون‌ها، با درجه آزادی 2 و 13 در سطح 05/0<p معنادار است. یافته‌ها نشان دادند در متغیرهای پژوهش پس از حذف اثر پیش‌آزمون، تفاوت معنادار وجود دارد 05/0>p و (2 و 13Df=) و (612/35F= و 913/0PillaisTrace=). در ادامه خلاصه نتایج تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر برای عامل درون‌گروهی و تعامل درون‌گروهی و عامل بین‌گروهی برای متغیرهای پژوهش ارائه شده است.

جدول 4

خلاصه نتایج تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر

Table 4

Summary of Results of Analysis of Variance with Repeated Measures

    همان‌طور که در جدول 4 ملاحظه می‌شود در متغیر ناگویی هیجانی عامل زمان (001/0>p، 13/95F=)، عامل گروه (001/0>p، 53/24F=) و تعامل زمان و گروه (001/0>p، 46/12F=) معنادارند. معناداری تعامل زمان و عضویت گروهی در کنار معناداری عامل گروه، نشان‌دهنده این است که دست‌کم بین دو گروه از سه گروه پژوهش در عامل ناگویی هیجانی تفاوت معنادار وجود دارد. همچنین، در متغیر خوش‌بینی عامل زمان (001/0>p، 89/32F=)، عامل گروه (001/0>p، 56/39F=) و تعامل زمان و گروه (001/0>p، 31/19F=) معنادارند. معناداری تعامل زمان و عضویت گروهی در کنار معناداری عامل گروه، نشان‌دهنده این است که دست‌کم بین دو گروه از سه گروه پژوهش در عامل خوش‌بینی تفاوت معنادار وجود دارد. در متغیر رضایت از زندگی عامل زمان (001/0>p، 13/84F=)، عامل گروه (001/0>p، 51/32F=) و تعامل زمان و گروه (001/0>p، 25/16F=) معنادارند. معناداری تعامل زمان و عضویت گروهی در کنار معناداری عامل گروه، نشان‌دهنده این است که دست‌کم بین دو گروه از سه گروه پژوهش در عامل رضایت از زندگی تفاوت معنادار وجود دارد. مجذور سهمی اتا نشان می‌دهد 44 درصد از تفاوت در متغیر ناگویی هیجانی، 36 درصد از تفاوت در متغیر خوش‌بینی و 41 درصد از تفاوت در متغیر رضایت از زندگی در سه گروه مربوط به مداخلات اعمال شده است. به‌منظور مقایسه بررسی این اختلاف‌ها و مقایسه زوجی آنها از آزمون بونفرونی استفاده شد.

جدول 5

نتایج آزمون بونفرونی برای مقایسۀ دو به دو گروه‌های پژوهش

Table 5

The Results of the Bonferroni Test for Two-by-Two Comparison of Research Groups

در جدول 7، نتایج آزمون تعقیبی بونفرونی برای مقایسه جفتی دو گروه آزمایش و گروه کنترل در متغیرهای پژوهش ارائه شده‌اند. چنانچه در این جدول مشاهده می‌شود در مرحله پس‌آزمون در ناگویی هیجانی، خوش‌بینی و رضایت از زندگی بین گروه شفقت‌ورزی و مثبت‌نگری با گروه گواه تفاوت معنی‌داری وجود دارد (05/0>p)؛ این تفاوت تا مرحله پیگیری برای هر دو درمان تداوم دارد (05/0>p). همچنین، نتایج نشان دادند درمان مثبت‌نگر در مرحله پس‌آزمون و پیگیری نسبت به گروه درمان مبتنی بر شفقت اثربخشی بیشتری بر ناگویی هیجانی، خوش‌بینی و رضایت از زندگی زنان داشته است (05/0>p).

بحث

هدف این پژوهش، مقایسه اثربخشی آموزش گروهی مبتنی بر شفقت‌ورزی و مثبت‌نگری بر ناگویی هیجانی، خوش‌بینی و رضایتمندی از زندگی زنان درگیر تعارض در سال‌های اول زندگی مشترک بود. نتایج نشان دادند آموزش گروهی مبتنی بر شفقت‌ورزی و مثبت‌نگری منجر به افزایش خوش‌بینی زنان درگیر تعارض در سال‌های اول زندگی مشترک می‌شود و مثبت‌نگری نسبت به شفقت‌ورزی بر خوش‌بینی زنان درگیر تعارض در سال‌های اول زندگی مشترک اثربخشی بیشتری دارد. این یافته با نتایج مطالعات Ghadampour & Mansoori (2018) مبتنی بر تأثیر درمان مبتنی بر شفقت‌ورزی بر افزایش میزان خوش‌بینی بیماران، Muller et al (2020) مبنی بر اثربخشی درمان گروهی مثبت‌نگر بر خوش‌بینی و رضایتمندی از زندگی زنان، Kahler et al (2020) مبنی بر تأثیر مداخلات مثبت‌نگر در ارتقای رضایتمندی از زندگی و خوش‌بینی زنان و پژوهش Smith et al (2018) که نشان داد آموزش درمان متمرکز بر شفقت منجر به افزایش خوش‌بینی دانشجویان می‌شود، همسو بود.

    در تبیین این یافته می‌توان گفت یکی از ویژگی‌های مهم سلامت‌روان، خوش‌بینی است که از ارتباط‌های درونی و احساس صمیمیت و گرمی نشأت گرفته است و به‌صورت مثبت و معنی‌داری با شفقت و مهربانی با خود رابطه دارد. شفقت به خود به‌عنوان یک ویژگی انسانی مهم، مهربانی، عطوفت و کمک به هم‌نوعان برای اینکه هنگام مواجه‌شدن با چالش‌ها و دشواری‌های زندگی امیدوار باشند، در نظر گرفته می‌شود. همچنین، ذهن شفقت‌ورز، با مهارت‌های مقابله‌ای سازگارانه، خوش‌بینی دربارۀ آینده را حفظ می‌کند (Smith et al., 2018). مهم‌ترین فایده خودشفقتی، خوش‌بینی و نگاه مثبت به آینده است و مداخله مبتنی بر شفقت‌ورزی، به این دلیل که خودقضاوتی را کاهش می‌دهد، موجب تحلیل ادراک شایستگی شده و در ارتقای خوش‌بینی افراد نسبت به توانایی‌هایشان به هنگام رویارویی با شرایط و موقعیت‌های چالش‌برانگیز اثربخش است. درمجموع، اشخاصی که خودشفقتی دارند، در مقایسه با افرادی که فاقد خودشفقتی هستند، خوش‌بین‌ترند و د نتیجه، بهتر می‌توانند با هیجان‌های منفی خود کنار بیایند (Ghadampour et al., 2018). همچنین، روان‌درمانی مثبت‌نگر با هدف تأکید بر افزایش توانایی‌ها و مزیت‌هایی طراحی شده است که فرد را قادر می‌سازد با تعامل مؤثر با دیگران در جامعه پیشرفت کند تا احساس مثبت در او تقویت شود. مثبت‌نگری هم‌زمان با شناخت و بالابردن توانمندی‌های فردی، کنترل و مدیریت هیجان‌های منفی و نقاط ضعف را میسر می‌سازد که این امر به‌نوبۀخود امیدواری و خوش‌بینی را افزایش می‌دهد (Muller et al., 2020).

    نتایج دیگر مطالعه نشان دادند آموزش گروهی مبتنی بر شفقت‌ورزی و مثبت‌نگری بر کاهش ناگویی هیجانی زنان درگیر تعارض در سال‌های اول زندگی مشترک تأثیر معنادار دارد. این یافته با نتایج مطالعات Esmaili et al (2021) مبنی بر اثربخشی مثبت‌نگری بر تنظیم ناگویی هیجانی، Tajdin et al (2021) که نشان داد درمان مبتنی بر شفقت‌ورزی بر کاهش ناگویی هیجانی اثربخش است و پژوهش Hakimi (2021) مبنی بر اثربخشی روان‌درمانی مثبت‌نگر بر ناگویی هیجانی زنان همسو بود.

    در تبیین این یافته می‌توان گفت آموزش شفقت خود در این زنان سبب رشد هوشمندانه و توانایی به تعویق انداختن احساسات ناخوشایند، توانایی درگیرشدن یا گریز از یک هیجان منفی به‌صورت مناسب، توانایی کنترل منطقی هیجان‌ها شده و با تعدیل هیجان‌های منفی و افزایش هیجان‌های خوشایند سبب تعدیل ناگویی هیجانی این افراد شده است. تلاش برای آگاهی از هیجان‌ها و توسعه چشم‌انداز فردی از هیجان‌ها خودآگاهی را افزایش می‌دهد و سبب می‌شود افراد خودآگاهی بیشتری را به دست آوردند و بر خود کنترل مناسب‌تری داشته باشند و افکار خودسرزنش‌گری و احساسات ناخوشایند کمتری داشته باشند؛ بنابراین، آموزش شفقت به خود در افراد می‌تواند موجب انسجام هیجانی، تطبیق رفتارهای سازشی جدید و ارزیابی هیجان‌های مثبت و منفی شود و در کل ناگویی هیجانی را بهبود بخشد (Tajdin et al., 2021). با شروع تعارضات و افزایش هیجان‌های منفی مانند اضطراب، احساس تنهایی و غیره ممکن است ناامیدی بروز پیدا کند و زمینه برای بروز برخی مشکلات روانشناختی دیگر مانند افسردگی فراهم شود. این مسئله به‌خصوص دربارۀ کسانی بیشتر صدق می‌کند که در شناسایی و بروز هیجان‌هایشان دچار مشکل‌اند. همچنین، روان‌درمانی مثبت‌نگر با هدف تأکید بر افزایش توانایی‌ها و مزیت‌هایی طراحی شده است که فرد را قادر می‌سازد با تعامل مؤثرتر با دیگران در جامعه پیشرفت کند تا احساس مثبت در او تقویت شود. آموزش مثبت‌نگری هم‌زمان با شناخت و بالابردن توانمندی‌های فردی، کنترل و مدیریت هیجان‌های منفی و نقاط ضعف را میسر می‌سازد که این امر به‌نوبۀخود ناگویی هیجانی را کاهش می‌دهد (Hakimi, 2021).

    یافته دیگر پژوهش نشان داد آموزش گروهی مبتنی بر شفقت‌ورزی و مثبت‌نگری بر افزایش رضایتمندی از زندگی زنان درگیر تعارض در سال‌های اول زندگی مشترک اثربخش است. این یافته با نتایج مطالعات Asadi et al (2021) مبنی بر اثربخشی شفقت به خود بر افزایش رضایت از زندگی زنان سالمند، Ghazanfarianpur & Chalabianlu (2021) که نشان دادند مداخله‌ کوتاه‌مدت شفقت به خود منجر به افزایش رضایت از زندگی دانشجویان می‌شود، Asgari & Toorkashvand (2020) مبنی بر اثربخشی فنون مثبت نگری تلفیقی بر رضایتمندی از زندگی زنان، Kahler et al, (2020) که نشان دادند مداخلات مثبت‌نگر منجر به ارتقای رضایتمندی از زندگی و خوش‌بینی زنان می‌شود و نتایج پژوهش Mantelo & Karakasido (2017) مبنی بر اثربخشی مداخله شفقت به خود بر رضایت از زندگی همسو بود.

    این یافته این‌گونه تبیین می‌شود که وجود نگرش مشفقانه در افراد به آنها کمک می‌کند میان خود و دیگران پیوند احساس کنند و به‌واسطه این احساس بر ترس از طرد و ناسازگاری با شرایط موجود غلبه کنند؛ بنابراین، زنانی که مهارت‌های شفقت‌ورزی را دریافت کردند، در تجربه وقایع ناخوشایند مثل پرخاشگری در روابط بین‌فردی احساسات منفی کمتر و بخشودگی بیشتری را تجربه می‌کنند و تحمل ابهام بالاتری دارند که همگی اینها به افزایش سطح رضایتمندی آنها از زندگی منجر می‌شود (Ghazanfarianpur & Chalbianlu, 2021). از مهم‌ترین هدف‌های درمان مثبت‌نگر، افزایش رضایت از زندگی و بهزیستی روانی افراد است. بر این اساس، در رویکرد روانشناسی مثبت‌نگر، توانمندی‌ها، هیجان‌های مثبت، تعهد و معنا باعث شادتر و غنی‌تر کردن زندگی افراد می‌شود. به‌عبارتی، تمرین‌های این مداخله مبتنی بر ارتقای سطح بهزیستی روانشناختی و شادکامی است؛ به‌طور مثال، در مطالعات مختلف، تمرین و نوشتن نامه قدرشناسی منجر به بهبود رضایت از زندگی، افزایش هیجان‌های مثبت و افزایش خوش‌بینی شده و انجام تمرین سه چیز مثبت و خوب و تمرین بخشش، مهربانی و شفقت، با از بین بردن هیجان‌های منفی، منجر به ایجاد شادکامی و رضایت از زندگی شده است (Kahler et al., 2020). از آنجایی که مفروضه‌ها و تمرین‌های مثبت‌نگری، هیجان‌های منفی را خنثی و هیجان‌های مثبت را در افراد ایجاد می‌کند، تاب‌آوری، سلامت جسمی _ روانشناختی و منابع شخصی را افزایش می‌دهد. همچنین، بسترهای لازم را برای رشد و بالندگی انسان ایجاد می‌کند؛ درنتیجه، انتظار مثبت آنها دربارۀ اتفاقات آینده افزایش می‌یابد (Asadi Bijae et al., 2021).

    از محدودیت‌های این پژوهش، ارزیابی متغیرهای پژوهش ازطریق پرسشنامه بود. همچنین، این پژوهش تنها در گروه زنان انجام شد و نمونه محدود به زنان درگیر تعارض زناشویی شهر مشهد ازجمله محدودیت‌های پژوهش حاضر بود؛ بنابراین، در تعمیم نتایج باید جانب احتیاط را در نظر گرفت. پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های آتی، مشابه این پژوهش در شهرهای دیگر و مردان درگیر تعارض زناشویی اجرا شود و نتایج آن با یافته‌های این پژوهش مقایسه شوند و از روش‌های تکمیلی برای ارزیابی رضایت از زندگی استفاده شود. نتایج حاکی از اثربخشی آموزش گروهی مبتنی بر شفقت‌ورزی و مثبت‌نگری بر خوش‌بینی و رضایتمندی از زندگی زنان درگیر تعارض بود؛ درنتیجه، این دو رویکرد قابلیت کاربرد در مراکز و کلینیک‌های خدمات روانشناختی را دارند؛ بنابراین، مشاوران خانواده و درمانگران می‌تو‌انند از این دو رویکرد برای بهبود ویژگی‌های روانشناختی و زناشویی زنان درگیر تعارض استفاده کنند. همچنین، به دلیل ویژگی‌های ضربه‌گیر شفقت و ارتباط آن با خوش‌بینی و رضایت از زندگی در حوزه‌های پیشگیری مانند مراکز مشاوره پیش از ازدواج علاوه بر ارائه خدمات درمانی و مشاوره‌ای به گروه‌های مختلف آموزش داده شود.

سپاسگزاری

    بدین‌وسیله از تمامی زنان حاضر در پژوهش که همکاری کاملی برای اجرای پژوهش داشتند، قدردانی به عمل می‌آید.

[1] Optimism questionnaire

[2] Enrich Marital Satisfaction Questionnaire

[3] Toronto Ataxia Questionnaire

[4] Gilbert

[5] Analysis of variance with repeated measures

[6] Kolmogorov Smirnov

[7] Levin