نقش واسطه‌ای اضطراب سلامت در رابطه بین سواد سلامت و اضطراب مرگ با کیفیت زندگی

در جهان پرتنش امروزی، وضعیت سلامت افراد ازنظر جسمی و روانی بسیار حائز اهمیت است. از سال 1946، سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده است سلامتی نه‌تنها نبود بیماری است، شامل وجود بهزیستی جسمی، روانی و اجتماعی نیز می‌شود (Trudel-Fitzgerald et al., 2019). این تعریف گسترده از سلامتی باعث افزایش مداوم علاقه به اندازه‌گیری کیفیت زندگی مربوط به سلامتی شده است. کیفیت زندگی توسط سازمان بهداشت جهانی[1] به‌عنوان « ادراکات افراد از موقعیت خود در زندگی در چارچوب فرهنگ و نظام ارزشی، انتظارات، استانداردها و نگرانی‌هایشان در ارتباط با اهدافشان» تعریف شده است (Bobes et al., 2022). علاوه بر این تعریف، کیفیت زندگی شامل تجربه شخصی افراد از حیطه‌های مختلف زندگی ناشی می‌شود؛ مانند سلامت روان، سلامت جسم، اعتماد بنفس‌، ارتباط با خانواده، دوستان و اجتماع (Ravens-Sieberer et al., 2014). به سبب اینکه کیفیت زندگی، یک نیروی قدرتمند برای هدایت، حفظ و ارتقای سلامت در جوامع مختلف محسوب می‌شود و جنبه‌های مختلف فیزیولوژیکی، عملکردی و وجودی فرد را شامل می‌شود، توجه به آن اهمیت ویژه‌ای دارد (Nilsen et al., 2020) و تحت تأثیر عواملی همچون خودکارآمدی، بهزیستی روانشناختی، سواد سلامت (Söğütlü and Göktaş, 2021)، اضطراب مرگ و ادراک بیماری (Mojarad, 2019) و اضطراب سلامت (Hayter et al., 2016) است.

طبـق تعریـف سـازمان خـدمات بهداشـت ملـی بریتانیـا اضـطراب مـرگ عبارت است از: «نوعی احساس وحشـت، هـراس یا نگرانی زیاد هنگام فکرکردن دربارۀ فرآینـد مردن یا قطع ارتباط خود با دنیـا یـا آنچـه بعد از مرگ رخ می‌دهد» (Lillyman et al., 2011). انسان‌ها مرگ را آسیب‌پذیری بشر حتی با وجود پیشرفت‌های تکنولوژی قلمداد می‌کنند؛ درنتیجه، از فکرکردن به مرگ می‌پرهیزند؛ بنابراین، اضطراب مرگ تجربه ناخوشایند و رایج انسان‌هاست (Eraslan & İlhan, 2023). این نوع اضطراب، مؤلفه‌های انگیزشی، شناختی و هیجانی را در بر می‌گیرد و تحت تأثیر مراحل رشد و رویدادهای زندگی اجتماعی و فرهنگی تغییر می‌کند (Elisabeth, 2020). وقتی فردی از نگرانی‌های چند بعدی که منشأ وجودی دارد، احساس ناراحتی می‌کند و در فکر مرگ خود یا مرگ دیگران است، اضطراب مرگ را تجربه می‌کند (Thiemann et al., 2015). اضطراب مرگ می‌تواند تهدید درخور ملاحظه‌ای برای سلامت روانی به شمار رود؛ این امر به‌ویژه برای افراد جوان‌تر واقعیت بیشتری می‌تواند داشته باشد؛ زیرا ترس از مرگ در این گروه بسیار قوی‌تر از بزرگسالان است و آنها پیش‌بینی‌های مبهم بیشتری از مرگ دارند و واکنش‌های شدیدتری در مقایسه با بزرگسالان خواهند داشت (Cohen et al., 2005 Maxfield et al, 2007, ). اضطراب مرگ، به‌عنوان یک بحران وجودی، ممکن است رنج ایجاد کند و بنابراین، کیفیت زندگی را تحت تأثیر قرار دهد (Onu et al., 2020). کیفیت زندگی موضوعی کاملاً ذهنی (Bowling, 2017) بوده است. به دلیل تحت پوشش قرار دادن عوامل متعدد، گاه سلامتی مترادف با کیفیت زندگی در نظر گرفته می‌‌شود (Hoseini et al., 2016)، همچنین، اندازه‌گیری سلامت و ارزیابی مداخلات بهداشتی علاوه بر شاخص‌های فراوانی و شدت بیماری به سایر ارزش‌های انسانی مانند کیفیت زندگی توجه دارد (Nilsen et al., 2020). به نظر می‌رسد یکی از متغیرهایی که کیفیت زندگی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، سواد سلامت باشد (Wang et al., 2015).

سواد سلامتی یکی از عوامل بسیار تأثیرگذار بر سطح آگاهی و درنتیجه، کنترل و پیشگیری مؤثرتر از بیماری محسوب می‌شود (Brabers et al., 2017). سواد سلامت شامل مجموعه‌ای از مهارت‌های خواندن، شنیدن، تجزیه‌وتحلیل و تصمیم‌گیری و توانایی به‌کارگیری این مهارت‌ها در موقعیت‌های سلامتی است (Parker & Ratzan, 2019) و مفهوم گسترده و پیچیده‌ای است که مهار‌ت‌های شناختی اجتماعی و توانایی افراد برای دستیابی به درک و استفاده از اطلاعات موجود در راه ترویج و حفظ سلامت خود را در بر می‌گیرد (Zheng et al., 2018). با توجه به سطح پایین سواد سلامت در بین مردم و نقش آن در پیش‌بینی پیامدهای نامطلوب سلامتی در بسیاری از بیماری‌های مزمن، توجه به سواد سلامت را مهم و جدی می‌دانند. اگر اطلاعات کافی راجع به سلامتی، بیماری‌ها، عوامل مؤثر در بروز و پیشگیری از بیماری‌ها برای افراد، دردسترس قرارگیرد، شاید بتواند به‌عنوان عاملی باشد تا از اضطراب فرد در زمینه سلامت بکاهد و نیز می‌تواند عاملی بر ارتقای کیفیت زندگی فرد چه از لحاظ فیزیولوژیکی و چه از لحاظ عمکردی و اجتماعی شود (Elisabeth, 2020). سواد سلامت پایین با کیفیت زندگی ضعیف در ارتباط است که این رابطه می‌تواند به دلیل کاهش قابلیت دسترسی و استفادۀ کمتر از مراقبت‌های پزشکی، افزایش بار استرس به علت زیادشدن چالش‌های روزمرۀ زندگی، خودمدیریتی ضعیف بیماری و کاهش خودکارآمدی یعنی توانایی برای اعمال کنترل بر زندگی و محیط اطراف باشد (Reisi et al., 2012). نتایـج یافته‌ها نشـان دادند سـواد سـلامت پاییـن بـا مشــکلاتی در زمینــه خودمراقبتــی و افزایــش نگرانــی دربارۀ سـلامتی همـراه اسـت؛ بـه گونه‌ای کـه سـواد سـلامت پاییـن بـه رفتارهـای خـودمراقبتـی افراطـی منجـر می‌شود کـه نه‌تنها مفیـد نیسـت، فـرد را مسـتعد ابتـلا بـه انواع مشـکلات اضطرابــی و متعاقــب آن جســمی می‌سازد (Peerson et al., 2009). همچنین، ادعاهایی وجود دارد که سواد سلامت پایین‌تر با خودگزارشی سلامتی ضعیف، استفادۀ نامناسب از داروها و رعایت‌نکردن دستورات پزشک، کنترل ضعیف‌تری روی بیماری‌های مزمن و عملکرد سلامتی جسمی و روانی ضعیف‌تری دارند (Cohen et al., 2005).

اضطراب سلامتی به ‌معنای ایجاد نگرانی و اضطراب هنگام تهدید سلامتی است و به‌صورت یک طیف از ناآگاهی نسبت به سلامتی تا اضطراب سلامتی افراطی یا خودبیمارانگاری مشخص می‌شود (Bailer et al., 2016). بیشتر افراد تا اندازه‌ای اضطراب سلامتی را تجربه می‌کنند؛ اما در صورتی که میزان آن بیش از اندازه باشد، می‌تواند برای فرد خطرناک و آسیب‌رسان باشد (Abdelghani et al, 2021). افرادی که نگرانی بیش از حد دربارۀ سلامتی دارند، این عقیده وسواسی را دارند که در آینده نزدیک به بیماری جدی مبتلا خواهند شد (Oh & Lee, 2019). این اختلال می‌تواند باعث آشفتگی فرآیند تنظیم و اداره احساسات در افراد شود (Mokhtaripour et al., 2005) که می‌تواند کیفیت زندگی را تحت تأثیر قرار دهد و هزینه‌های بسیاری را بر سلامت و مراقبت جامعه تحمیل کند (Hedman et al., 2013). گاه ممکن است نگرانی‌ها فراتر از نگرانی راجع به سلامتی برود و ترس از مرگ خود یا عزیزان را شامل شود. حقیقت مرگ و ناتوانی انسان نسبت به آینده و مرگ، ناخوشایندترین مشخصه بشر محسوب می‌شود که باعث به وجود آمدن نگرانی‌های شدید در فرد می‌شود. درواقع اضطراب مرگ در فرد، اضطراب و نگرانی درباره سلامتی‌اش ایجاد کند (Ma et al., 2019)؛ بنابراین، کاهش این اضطراب می‌تواند منجر به افزایش هیجانات مثبت و بهبود کیفیت زندگی شود.

مطالعات بسیاری در زمینه ارتباط کیفیت زندگی با سواد سلامت، اضطراب سلامت و اضطراب مرگ انجام شده است که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود. نیلسن^[2] و همکاران (2020)، الیزابت^[3] و همکاران (2020)، خالقی و همکاران (2019) و حیدری شمس و همکاران (2020) در پژوهش‌های خود نشان دادند بین سواد سلامت و کیفیت زندگی همبستگی معنادار و مثبت وجود دارد. در پژوهش تیمن[4] و همکاران (2015) نشان دادند ارتباط بین اضطراب مرگ بالا و سلامت روانی پایین‌تر نگران‌کننده است. اوون و همکاران^[5] (2020) و مجرد (2019) نشان دادند اضطراب مرگ بر کیفیت زندگی تأثیر منفی می‌گذارد. هایتر[6] و همکاران (2016)، عبدالغانی و همکاران (2021) و ارسالان و ایلهان[7] (2023) در پژوهشی نشان دادند بین اضطراب سلامت و کیفیت زندگی رابطه منفی و معناداری وجود دارد. پژوهش سوغوتلو و گوکتاش[8] (2021) نشان داد بین اضطراب مرگ و اضطراب سلامت رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.

با توجه به مطالب فوق، کیفیت زندگی مرتبط با سلامت و ارزیابی ذهنی افراد از احساس خود دربارۀ رفاه و توانایی برای انجام عملکرد جسمی، روانی و اجتماعی، به‌طور فزاینده‌ای به‌عنوان یک شاخص جامع سلامت در مداخلات پزشکی یا تحقیقات بهداشتی استفاده می‌شود. اگر اطلاعات کافی راجع به سلامتی، بیماری‌ها، عوامل مؤثر در بروز و پیشگیری از بیماری‌ها برای افراد، دردسترس قرارگیرد، شاید بتواند به‌عنوان عاملی باشد تا از اضطراب فرد در زمینه سلامت بکاهد و نیز می‌تواند عاملی بر ارتقای کیفیت زندگی فرد، چه از لحاظ فیزیولوژیکی و چه از لحاظ عمکردی و اجتماعی شود. از آنجایی که یکی از اقشار مهم در هر جامعه‌ای جوانان و دانشجویان هستند که یا توجه به موقعیت اجتماعی و تحصیلی، سطوح سلامت و کیفیت زندگی آنها تأثیر چشمگیری در یادگیری و افزایش آگاهی علمی و موفقیت تحصیلی‌شان خواهد داشت. بررسی پیشینۀ پژوهش نشان‌دهندۀ عدم بررسی الگوی روابط ساختاری متعیرهای مدنظر است. ازطرفی با توجه به اهمیت نقش این متغیرها در عملکرد دانشجویان این پژوهش به دنبال پیداکردن پاسخ این سؤال است که آیا سواد سلامت و اضطراب مرگ ازطریق اضطراب سلامت بر کیفیت زندگی دانشجویان اثرگذار است.

شکل 1

مدل پیشنهادی پژوهش

Figure1

 Proposed Research Model                              

روش

روش پژوهش، جامعه آماری و نمونه: پژوهش حاضر از نوع توصیفی - همبستگی بود. جامعه آماری شامل کلیۀ دانشجویان دانشگاه اردکان در سال 1400-1399 بود که به دلیل شرایط خاص جامعه (پاندمی کرونا) با روش نمونه‌گیری دردسترس 350 دانشجو انتخاب شدند. طبق ‌نظر ‌کالین (2023) ‌حجم‌ نمونه‌ معمولی در ‌مطالعاتی که ‌از ‌معادلات ساختاری استفاده‌ می‌شود، حدود ‌200 مورد ‌است. بر‌ همین‌ اساس ‌و ‌برای‌ افزایش ‌اعتبار ‌یافته‌ها،‌ در ‌مطالعه ‌حاضر، 350 نفر ‌به‌عنوان حجم ‌نمونه ‌در نظر ‌گرفته ‌شدند. معیارهای ورود شامل موارد زیر بود: نبود هرگونه بیماری جسمی مزمن (با توجه به خوداظهاری دانشجو) و رضایت آگاهانه. ملاک‌های خروج عبارت بودند از: کامل‌نبودن پاسخ‌ها در پرسشنامه بود.

ابزار سنجش: منتظری و همکاران (2014) پرسشنامه سواد سلامت ایرانیان[9] (HELIA) را ساختند که دارای 33 گویه (5 گزینه‌ای) است و در 5 بعد، سواد سلامت خواندن (4 سؤال) جمعیت شهری ایران (18-65 سال) را اندازه‌گیری کرد. ابعاد این پرسشنامه شامل: خواندن (4 سؤال)، دسترسی (6 سؤال) فهم و درک (7 سؤال)، ارزیابی (4 سؤال) و تصمیم‌گیری و رفتار (12 سؤال) هستند. مقیاس نمره‌دهی این پرسشنامه به‌صورت لیکرت 5 گزینه‌ای است؛ بدین صورت که در سؤالات مربوط به مهارت خواندن؛ امتیاز 5 به گزینه کاملاً آسان، امتیاز 4 به گزینه آسان، امتیاز 3 به گزینه نه آسان است نه سخت، امتیاز 2 به گزینه سخت و امتیاز 1 به گزینه کاملاً سخت اختصاص می‌یابد. دربارۀ 4 بعد دیگر سواد سلامت؛ امتیاز 5 به گزینه همیشه، امتیاز 4 به گزینه بیشتر اوقات، امتیاز 3 به گزینه گاهی از اوقات، امتیاز 2 به گزینه به‌ندرت و امتیاز 1 به گزینه به هیچ‌وجه (یا هیچ‌وقت) اختصاص داده شده است. نحوه امتیازدهی در این ابزار به این صورت است که ابتدا امتیاز خام هر فرد در هر یک از حیطه‌ها از جمع جبری امتیازات به دست می‌آید. سپس برای تبدیل این امتیاز به طیف صفر تا 100 از فرمول تفاضل نمره خام به‌دست‌آمده از حداقل نمره خام ممکن تقسیم بر تفاضل حداکثر امتیاز ممکن از حداقل امتیاز ممکن استفاده می‌شود. درنهایت، برای محاسبه امتیاز کل، امتیازات همه ابعاد (براساس طیف صفر تا 100) جمع و بر تعداد ابعاد (عدد 5) تقسیم می‌شود. نمرات 0 تا 50 به‌عنوان سواد سلامت ناکافی، 1/50 تا 66 به‌عنوان سواد سلامت نه‌چندان کافی، 1/66 تا 84 به‌عنوان سواد سلامت کافی و نمرات 1/84 تا 100 به‌عنوان سواد سلامت عالی در نظر گرفته می‌شوند. برای تعیین روایی سازه پرسشنامه سواد سلامت ایرانیان، با روش تحلیل عاملی، 336 نفر از شهروندان شهر تهران (18 تا 65 سال) انتخاب شدند و از این تعداد ۱۳ پرسشنامه واجد شرایط شناخته نشدند و تعداد 323 پرسشنامه برای ورود به تحلیل عاملی مدنظر قرار گرفتند. نتایج تحلیل عاملی نشان دادند عبارت‌ها در 9 عامل قرار گرفته‌اند که پس از انجام اصلاحات و حذف عبارت‌های پراکنده با نظر تیم پژوهش و متخصصان این عوامل به 5 عامل مشخص کاهش یافت. برای تعیین همبستگی درونی مؤلفه‌های هر کدام از عوامل مدنظر در پرسشنامه نیز از آلفای کرونباخ استفاده شد که ضریب آلفای کرونباخ برای پرسشنامه سواد سلامت ایرانیان با اجرای پایلوت توسط 300 نفر از شهروندان تهرانی عدد 72/0 تعیین شد. محمودی و طاهری (2015) روایی محتوایی «پرسشنامه سواد سلامت ایرانیان» را توسط 10 نفر خبرگان و مدرسین در زمینه سلامت، بررسی و تأیید کردند و 30 نفر از دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه فردوسی، ضریب آلفای کرونباخ پرسشنامه را 86/0 به دست آوردند. پایایی به شیوه ضریب آلفای کرونباخ در پژوهش حاضر 86/0 به دست آمد و معنادار بود (05/0p<).

پرسشنامه اضطراب سلامت: پرسشنامه اضطراب سلامت سالکوسکیس[10] و همکاران (2002) یک مقیاس خودگزارشی است که 18 جمله 4 درجه‌ای دارد و از شرکت‌کننده خواسته می‌شود این عبارات را با دقّت بخواند و عبارتی را انتخاب کند که بهترین حالت وضعیّت او را در 1 ماه گذشته نشان می‌دهد. این پرسشنامه دو عامل احتمال ابتلا به بیماری (14سؤال اوّل) و پیامدهای منفی ابتلا به بیماری (4 سؤال آخر) را سنجش می‌کند. دامنه نمرات این آزمون بین 0 تا 54 قرار دارد و نمرات بالاتر بیانگر اضطراب سلامت بیشتر است (Karimi et al., 2014). سالکوسکیس و وارویک روایی پرسش نامه اضطراب سلامتی را 72/0 گزارش کرده است و پایایی بازآزمایی این پرسشنامه را 90/0 و ضریب آلفای کرونباخ آن را 70/0 تا 80/0 گزارش کرده‌اند. نرگسی (2017) این پرسشنامه را در ایران برای نخستین‌بار به فارسی برگرداند. وی برای سنجش روایی آن از پرسشنامه خودبیمارانگاری اهواز استفاده کرد. ضریب روایی ملاکی بین این پرسشنامه و آزمون خودبیمارانگاری اهواز 75/0=r و معنادار بود (05/0p<). به‌علاوه، نرگسی (2017) ضریب آلفای کرونباخ 87/0 را برای پرسشنامه اضطراب سلامتی به دست آورد که حاکی از پایایی رضایت‌بخش آن بود (Aman kokabi, 2017). کریمی و همکاران (2014) طی پژوهش دیگری این پرسشنامه را بررسی کردند و طی آن ضریب آلفای کرونباخ 63/0 برای پیامد منفی ابتلا به بیماری، 76/0 برای بعد احتمال ابتلا به بیماری و 79/0 برای مؤلفه کلی اضطراب سلامت به دست آمد. پایایی به شیوه ضریب آلفای کرونباخ در پژوهش حاضر 84/0 به دست آمد و معنادار بود (05/0p<).

 پرسشنامه اضطراب مرگ: پرسشنامه اضطراب مرگ تمپلر در سال 1970 ساخته شده و شامل 15 گویه است که نگرش آزمودنی‌ها به مرگ را می‌سنجد. آزمودنی‌ها پاسخ‌های خود را به هر سؤال با گزینه‌های خیر یا بله مشخص می‌کنند و پاسخ بله نشان‌دهنده وجود اضطراب در شخص است. نمره‌های این مقیاس می‌تواند بین 0-15 باشد که نمره بالا نشان‌دهنده اضطراب بالا افراد نسبت به مرگ است. تمپلر (1970) ضریب پایایی بازآزمایی این مقیاس 83/0=r و معنادار بود (05/0p<) و روایی هم‌زمان آن براساس همبستگی با مقیاس افسردگی 40/0 و اضطراب آشکار 27/0 به دست آورده است. در ایران پایایی و روایی این پرسشنامه بررسی شده است و ضریب همسانی درونی را 73/0 گزارش کرده‌اند (Bahrani., 2001 Rajabi&). برای بررسی روایی ملاکی مقیاس اضطراب مرگ از دو آزمون مقیاس اضطراب آشکار و مقیاس نگرانی مرگ استفاده شد که نتیجه آن ضریب 34/0 برای همبستگی بین مقیاس اضطراب مرگ با مقیاس اضطراب آشکار و ضریب 04/0 برای همبستگی بین مقیاس اضطراب مرگ با مقیاس نگرانی مرگ بود (05/0p<) (RahimZohreei, 2017). پایایی به شیوه ضریب آلفای کرونباخ در پژوهش حاضر 88/0 به دست آمد و معنادار بود (05/0p<).

پرسشنامه کیفیت زندگی[11]: پرسشنامه کیفیت زندگی SF36 برای سنجش ادراک فرد از سلامتی خود است که سازمان بین‌المللی بررسی کیفیت زندگی آن را تهیه کرده و شامل 36 سؤال و 8 زیرمقیاس است و هر زیرمقیاس متشکل از ۲ الی ۱۰ ماده است. هشت زیرمقیاس این پرسشنامه عبارت‌اند از: عملکرد جسمی (PF)، اختلال نقش به خاطر سلامت جسمی (RP) ، اختلال نقش به خاطر سلامت هیجانی (RE)، انرژی/خستگی (EF)، بهزیستی هیجانی (EW)، کارکرد اجتماعی (SF)، درد (P) و سلامت عمومی (GH). همچنین، از ادغام زیرمقیاس‌ها دو زیرمقیاس کلی با نام‌های سلامت جسمی و سلامت روانی به دست می‌آید. پایین‌ترین نمره در این پرسشنامه و بالاترین نمره 100 است. در این پرسشنامه نمره پایین‌تر نشان‌دهنده کیفیت زندگی پایین‌تر است و برعکس. پژوهش‌ها دربارۀ این مقیاس نشان داده‌اند این پرسشنامه از پایایی و روایی بالایی برخوردار است؛ به طوری که مک هورنی و همکاران در پژوهش خود اعتبار پرسشنامه مذکور را 70/0 به بالا ذکر کرده‌اند. این پرسشنامه دارای استاندارد جهانی است و ایران هم نیز روایی و پایایی آن را تأیید کرده است (Karimian, 2011). پژوهشکده علوم بهداشتی جهاد دانشگاهی، روایی و پایایی نسخه فارسی پرسشنامه را تأیید کرده است. در این پژوهشکده، برای تعیین روایی از آزمون روایی همگرایی استفاده شده و تمامی ضرایب همبستگی بیش از مقدار توصیه شده (4/0) به دست آمده و دامنه تغییرات ضرایب 58/0 تا 95/0 است که معنادار است (05/0p<). برای تعیین پایایی از همسانی درونی استفاده شده و ضریب آلفای کرونباخ بین 77/0 تا 90/0 به دست آمده است (KarimiVakil, 2012). پایایی به شیوه ضریب آلفای کرونباخ در پژوهش حاضر 85/0 به دست آمد و معنادار بود (05/0p<).

روش اجرا و تحلیل: روند اجرای پژوهش بدین صورت بود که ابتدا پرسشنامه‌ها به‌صورت آنلاین طراحی شد و ازطریق شبکه‌های اجتماعی (تلگرام و واتس‌آپ) در گروه‌های دانشجویی دانشگاه اردکان انتشار یافت. برای رعایت حقوق ‌شرکت‌کنندگان و ‌اخلاق‌ در ‌پژوهش، شرط‌ اساسی رضایت آگاهانه ‌برای شرکت‌ در ‌پژوهش لحاظ‌ شد و ‌به‌ شرکت‌کنندگان ‌اطمینان داده‌ شد ‌اطلاعاتشان ‌محرمانه ‌باقی خواهد ‌ماند. ‌پاسخ ‌به‌ سؤالات کاملاً داوطلبانه ‌بود ‌و ‌هر ‌زمان ‌که ‌تمایل‌ داشتند، می‌توانستند از ‌شرکت ‌در‌ مطالعه‌ انصراف ‌دهند. شرکت‌کنندگان ‌می‌توانستند در ‌صورت ‌تمایل از ‌نتایج مطالعه ‌و ‌پرسشنامه ‌خود آگاه شوند. برای تحلیل داده‌ها از روش تحلیل مسیر با ‌کمک نرم‌افزارهای SPSS نسخه 24 و AMOS نسخه 24 استفاده شد.

یافته‌ها

در بررسی ویژگی‌های جمعیّت‌شناختی مشخص شد درمجموع 334 نفر (16 پرسشنامه ناقص بود)، 48 درصد زن و 52 درصد مرد، 30 درصد متأهل و 70 درصد را مجرد، 69 درصد مدرک لیسانس و 31 درصد مدرک کارشناسی ارشد، میانگین سنی شرکت‌کنندگان ۲/۲۳ و انحراف معیار ۴/۴ بود. در ‌جدول ‌1 به میانگین،‌ انحراف ‌معیار و ضرایب ‌همبستگی ‌بین ‌متغیرهای‌ پژوهش ‌پرداخته ‌شد.

جدول 1

 میانگین، ‌انحراف‌استاندارد ‌و ‌ضرایب ‌همبستگی‌ بین ‌متغیرها

Table 1

 Mean, Standard Deviation and Correlation Coefficients between Variables

**P<001/0, *p<05/0

با ‌توجه ‌به ‌نتایج مندرج در جدول 1، کیفیت زندگی با سواد سلامت (53/0) دارای رابطه مثبت معنادار و با متغیرهای اضطراب مرگ و اضطراب سلامت دارای رابطه منفی معنادار است.

برای آزمودن مدل پیشنهادی نقش میانجی اضطراب سلامت در رابطه سواد سلامت و اضطراب مرگ با کیفیت زندگی در دانشجویان از روش الگویابی معادلات ساختاری استفاده شد. در ابتدا مفروضه‌های زیربنایی مدل معادلات ساختاری بررسی شدند. برای بررسی نرمال‌بودن متغیرها از کجی و کشیدگی متغیرها و آزمون کولموگروف اسمیرنوف استفاده شد. نتایج ضریب کجی و ضریب کشیدگی نشان دادند با توجه به معیار نرمالبودن، متغیرها پژوهش همگی دارای قدرمطلق ضریب کجی و ضریب کشیدگی کوچک‌تر از 3 هستند. نتایج آزمون کولموگروف نیز گویای نرمال‌بودن توزیع پراکندگی متغیرهای پژوهش بود (05/0p>).

برازندگی الگوی پیشنهادی براساس ترکیبی از سنجه‌های برازندگی برای تعیین کفایت برازش الگوی پیشنهادی با داده‌ها استفاده شدند که نتایج آن در جدول 2 گزارش شده‌اند.

جدول 2

شاخص، ملاک برازش و آمارۀ محاسبه‌شده در پژوهش

Table 2

Index, Fit Criteria and Statistics Calculated in the Research

با توجه به اطلاعات مربوط به جدول 2، مقدار شاخص‌های برازش مدل (NFI, CFI, TLI, GFI, IFI) در حد مطلوب (9/0) واقع شده است. مقدار نسبت خی دو بر درجه آزادی برابر 92/2 است و براساس اینکه این شاخص نباید بیش از 3 باشد، تا الگو تأیید شود (Kline, 2023(Wheaton et al, 1997; ، داده‌های به‌دست‌آمده با مدل فرضی مطابقت دارند و مدل با توجه به ارزش شاخص‌های ارزیابی برازندگی الگو، از برازش مناسبی برخوردار است. شکل 2 نشان‌دهنده مسیرهای مدل فرضی نقش میانجی اضطراب سلامت در رابطه سواد سلامت و اضطراب مرگ با کیفیت زندگی در دانشجویان است.

شکل 2

 ضرایب مسیر استانداردها در مدل پژوهش

Figure 2

 Path Coefficients of Standards in the Research Model

پس از بررسی و تأیید مدل برای آزمون معناداری فرضیه‌ها در جدول 3 اثر مستقیم متغیرها بررسی شده است.

جدول 3

خلاصۀ ضرایب مستقیم استاندارد، ضرایب تعیین، آمارۀ T

Table 3

Summary of standard direct coefficients, determination coefficients, T-statistics

جدول 3 نشان می‌دهد تمامی روابط بین متغیرها با توجه به مقادیر T در سطح اطمینان 95% معنادار است (05/0>P).

برای بررسی ضرایب غیرمستقیم از دو روش بوت‌استرپینگ^[12] و آزمون سوبل استفاده شد که در جدول 5 نشان داده شد. آزمون سوبل با تخمین خطای استاندارد مسیر غیرمستقیم و با اجرای یک آزمون مقدار Z-Value مسیر غیرمستقیم را تخمین می‌زد. همچنین، آزمون بوت استراپ نیز مشابه آزمون سوبل، معناداری مسیر غیرمستقیم را به‌صورت یکجا تخمین می‌زند؛ اما روش سوبل نسبت به روش بوت استراپ دقت کمتری دارد. نتایج تحلیل بوت استراپ نشان می‌دهند سواد سلامت و اضطراب مرگ ازطریق اضطراب سلامت بر کیفیت زندگی اثرگذارند و ضریب غیرمستقیم آن به‌ترتیب برابر 082/0 و 215/0 است و معنادار است؛ بنابراین، اضطراب سلامت رابطه بین سواد سلامت و اضطراب مرگ با کیفیت زندگی را میانجی‌گری می‌کند. نتایج آزمون سوبل هم نقش میانجی اضطراب سلامت را تأیید می‌کند (05/0p<).

جدول 4

 ضرایب غیرمستقیم مسیرها و بررسی نقش میانجی

Table 4

 Indirect Coefficients of the Paths and Investigation of the Mediator Role

  ^***P<0.001  ^**P<0.01

نتایج تحلیل بوت استراپ نشان می‌دهند سواد سلامت و اضطراب مرگ ازطریق اضطراب سلامت بر کیفیت زندگی اثرگذار است؛ زیرا ضریب غیرمستقیم آن به‌ترتیب برابر 082/0 و 215/0 است و معنادار است (05/0p<)؛ بنابراین، اضطراب سلامت رابطه بین سواد سلامت و اضطراب مرگ با کیفیت زندگی را میانجی‌گری می‌کند. نتایج آزمون سوبل هم نقش میانجی اضطراب سلامت را تأیید می‌کند (05/0p<).

بحث

هدف از پژوهش حاضر تحلیل اثرات سواد سلامت و اضطراب مرگ بر کیفیت زندگی با در نظر گرفتن نقش متغیر میانجی اضطراب بر دانشجویان دانشگاه اردکان بود. نتایج حاصل از این پژوهش حاکی از برازش مناسب الگوی پیشنهادی با داده جمع‌آوری شده بود. نتایج نشان دادند سواد سلامت دارای رابطه مثبت معنادار با کیفیت زندگی است. این یافته‌ها با نتایج پژوهش‌های نیلسن و همکاران، الیزابت، ژنگ و همکاران (Nilsen et al., 2020 Elisabeth, 2020; Zheng et al., 2018; ) و حیدری شمس و همکاران (2020) همسو است.

در تبیین این یافته می‌توان گفت سواد سلامت حاصل تشریک مساعی عوامل فردی و اجتماعی بوده و به نگرانی‌ها و ابعاد سواد در زمینه سلامتی می‌پردازد (Elisabeth, 2020). سواد سلامت تعیین‌کننده انگیزه و قابلیت افراد برای دستیابی، درک و به‌کارگیری اطلاعات است (Shafiei & Nasiri., 2019). محدودیت سواد سلامت زمانی رخ می‌دهد که افراد نتوانند اطلاعات و خدمات بهداشتی مورد نیاز خود را پیدا و استفاده کنند؛ این می‌تواند بر سلامت افراد به‌طور مستقیم و با محدودکردن رشد فردی، اجتماعی و فرهنگی و درنهایت بر کیفیت زندگی آنها تأثیر بگذارد (Zheng et al., 2018). ازطرفی، کیفیت زندگی به‌عنوان ادراک افراد از موقعیت‌های زندگی، ارزش‌های آنها، اهداف، انتظارات، استانداردها و نگرش‌های آنها موضوعی کاملاً ذهنی است و به دلیل تحت پوشش قرار دادن عوامل متعدد، گاه سلامتی مترادف با کیفیت زندگی در نظر گرفته می‌شود ( Hosieni et al., 2016 Pinto et al., 2017;).

با توجه به نتایج پژوهش، اضطراب مرگ رابطه منفی و معناداری با کیفیت زندگی دارد. این یافته با نتایج پژوهش‌های (; Onu et al., 2020Parker et al., 2019) و مجرد (2019) همسو است.

در تبیین این یافته می‌توان گفت اضطراب، یک واکنش طبیعی در مقابل به خطر افتادن یا تهدیدی مبهم محسوب می‌شود. بزرگ‌ترین تهدیدی که یک فرد در زندگی خود تجربه می‌کند، تهدید زندگی یا به عبارتی روبه‌رو شدن با مرگ است؛ بنابراین، درگیری ذهنی زیاد نسبت به مرگ، اضطراب و تنش زیادی برای افراد به همراه دارد و این موضوع باعث فرسایش روانی و جسمی و درنهایت، به خطر افتادن سلامت روان فرد می‌شود (Onu et al., 2020). همچنین، مرگ هراسی با پیامدهای جسمانی متعددی ازجمله فشارخون و ضربان قلب بالا، مشکلات گوارشی، حساسیت بالا به دمای محیط و سرگیجه و سردرد همراه است که به‌نوبۀخود، قدرت ایجاد حملات پانیک را دارند و در سایر مسائل فیزیولوژیک فرد ازجمله تغذیه فرد نیز اثر منفی ایجاد می‌کند (Thiemann et al., 2015). تجربه این موارد می‌تواند باعث اختلال در عملکردهای عادی زندگی روزمره شود و درنهایت، بر کیفیت زندگی نیز اثر منفی ایجاد ‌کنند.

با توجه به نتایج پژوهش، اضطراب سلامت رابطه منفی و معناداری با کیفیت زندگی دارد. این یافته با نتایج پژوهش‌های ( Abdelghani,  2021; Eraslan & İlhan, 2023; Hayter et al., 2016) همسو است. در تبیین این یافته می‌توان گفت کیفیت زندگی یک مفهوم چند بعدی و ذهنی است و دربرگیرنده ابعادی مانند سلامت بدنی، سلامت روانی، شرایط اقتصادی، تعامل با محیط و باور‌های شخصی است؛ بنابراین، کیفیت زندگی بالا نمی‌تواند تنها متأثر از یک عامل باشد (HeidariShams et al., 2020). ازطرفی، اهمیت بیشتر افراد به اضطراب سلامت یعنی نگرانی بیش از حد دربارۀ سلامتی و عقیده وسواسی که در آیندۀ نزدیک به بیماری جدی مبتلا خواهند شد، می‌تواند یک عامل در کاهش کیفیت زندگی آنها باش؛د زیرا اضطراب سلامت مرتبط با اضطراب در رابطه با سلامتی و ترس از علائم بیماری است (Lee & Oh, 2019). به بیان دیگر، تمرکز بیشتر به علائم جسمانی که باعث گوش به زنگی شخص نسبت به تغییرات ساده جسمانی می‌شود و سوگیری نسبت به علائم برای تأیید نگرانی‌هایش به وجود می‌آورد (Eraslan & İlhan, 2023)، در نظر گرفتن علائمی که ناشی از افزایش فعالیت سیستم خودکار است، به‌عنوان نشانه‌هایی از بیماری، تغییرات خلقی که باعث افزایش نگرانی در ارتباط با سلامتی می‌شود (Abdelghani et al, 2021) و وارسی علائم بیماری، رفتارهای اطمینان‌جویی باعث افزایش اضطراب سلامتی افراد می‌شود (Hayter et al., 2016)؛ زیرا این‌گونه رفتارها علائم را افزایش می‌دهد و باعث مشغولیت ذهنی می‌شود و تمرکز افراد را بر مسائل دیگر کاهش می‌دهد و زندگی‌شان را با مشکل روبه‌رو می‌کند و درنهایت، کیفیت زندگی آنها را کاهش می‌دهد (Eraslan & İlhan, 2023).

با توجه به نتایج پژوهش، اضطراب سلامت، رابطه بین سواد سلامت و کیفیت زندگی دانشجویان را میانجی‌گری می‌کند. پژوهشی مشاهده نشد که به‌طور مستقیمی سواد سلامت بر کیفیت زندگی را با میانجی‌گری اضطراب سلامت بررسی کند. در تبیین این یافته می‌توان گفت اضطراب سلامتی زمانی بیشتر می‌شود که فرد اطلاع درستی از سلامتی نداشته باشد. یکی از منابع غنی که این ناآگاهی را از بین می‌برد، سواد سلامت است (HeidariShams et al., 2020). افرادی که آگاهی بالاتری درخصوص سلامت و رفتارهای مرتبط با سلامت دارند، اقدامات پیشگیرانۀ بیشتری درخصوص بیماری‌های روحی و روانی و جسمی خواهند داشت (Elisabeth, 2020)؛ درنتیجه، زمینه بروز اضطراب سلامت کاهش می‌یابد؛ بنابراین، افرادی که خود را بازیگر زندگی خود می‌دانند، با شناخت و آگاهی بیشتری درخصوص سلامت تلاش می‌کنند و آسیب‌های روانی اضطراب سلامتی کمتر متوجه آنها می‌شود (Hayter et al., 2016). از بعد اجتماعی نیز افرادی توانا هستند و شرایط محیطی، اقتصادی و اجتماعی آنها با هدف و برنامه است و مشکلات را بهتر می‌توانند تحمل و مدیریت کنند. با توجه به تعریف کیفیت زندگی، درک افراد از موقعیت خود در زندگی است که در آن انتظارات، اهداف و اولویت‌هایشان نیز مشخص می‌شود. این افراد از کیفیت زندگی بهتری برخوردار خواهند بود (Eraslan & İlhan, 2023).

با توجه به نتایج پژوهش، اضطراب سلامت رابطه بین اضطراب مرگ و کیفیت زندگی را میانجی‌گری می‌کند. در این مورد پژوهشگر با پژوهش مشابهی مواجه نشد. در تبیین این یافته می‌توان این‌طور بیان کرد که مرگ ترس و هیجان اجتناب‌ناپذیری دارد و چون کسی آن را تجربه و لمس نکرده است، فکرکردن به آن سبب ایجاد اضطراب می‌شود (Onu et al., 2020). اضطراب مرگ مجموعه نگرش‌هایی به مرگ ازقبیل تهدید، ترس، نگرانی، ناراحتی و سایر واکنش‌های هیجانی منفی توأم با اضطراب را شامل می‌شود که بر سلامت روان اثر می‌گذارد (Bowling, 2017)؛ بنابراین، کاهش اضطراب مرگ باعث کاهش اضطراب درخصوص سلامتی افراد می‌شود و این کاهش اضطراب باعث سرزندگی، فعالیت و شادابی در زندگی آنها می‌شود. این افراد با دستیابی به چنین عناصری زندگی خود را از دست رفته، بی‌ارزش و پوچ و بی‌معنا فرض نمی‌کنند (HeidariShams et al., 2020). ازطرفی، کیفیت زندگی نیروی قدرتمندی در راستای هدایت، حفظ و پیشبرد سلامت و تندرستی در میان فرهنگ‌های مختلف است که دارای چهار بعد سلامت جسمی، روانی، روابط اجتماعی و محیط زندگی است. درواقع هر میزان که اضطراب افراد درخصوص سلامتی و مرگ کاهش یابد، کیفیت زندگی آنها افزایش پیدا می‌کند (Söğütlü & Göktaş, 2021).

پژوهش حاضر از محدودیت‌هایی داشته است؛ ازجمله؛ استفاده از شیوه نمونه‌گیری غیرتصادفی دردسترس با توجه به شیوع گسترده ویروس کرونا هنگام انجام پژوهش امکان نمونه‌گیری تصادفی وجود نداشت؛ بنابراین، ابزار به‌صورت آنلاین و ازطریق فضای مجازی دردسترس افراد نمونه قرار گرفت. در این راستا پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های بعدی از شیوه نمونه‌گیری تصادفی استفاده شود. پژوهش حاضر بر روی جامعه دانشجویی انجام شد و پیشنهاد می‌شود در تأیید و تکمیل نتایج، پژوهشی مشابه برای سایر اقشار جامعه نیز انجام شود.

بر طبق نتایج حاصل از این مطالعه، سواد سلامت دارای رابطه مثبت معنادار و اضطراب مرگ رابطه منفی و معناداری با کیفیت زندگی دارند. همچنین، اضطراب سلامت، نقش میانجی در رابطه بین اضطراب مرگ و سواد سلامت با کیفیت زندگی داشت؛ بنابراین، پیشنهاد می‌شود نهادهای مرتبط، با تدوین برنامه‌های جامع و همکاری با متخصصان آموزش بهداشت به‌منظور برنامه‌ریزی و طراحی برنامه‌های آموزشی مفید در این زمینه، گامی مؤثر برای توسعه مهارت‌های سواد سلامت و ارتقای کیفیت زندگی افرادبردارند.

سپاسگزاری

پژوهشگران از تمامی دانشجویان دانشگاه اردکان به دلیل شرکت در این پژوهش کمال تشکر و قدردانی را دارد.

[1]. The World Health Organization

[2]. Nilsen, Moskovitz, Lyu, Harrison, Randazza, Peddada and Johnson

[3]. Elisabeth

[4]. Thiemann, Quince, Benson, Wood & Barclay

[5]. Onu, Ifeagwazi and Chukwuorji

[6]. Hayter

[7]. Eraslan & Ilhan

[8]. Söğütlü and Göktaş

[9]. Health Literacy for Iranian Adults

[10]. Salkovskis, Rimes, Warwick and Clark

[11]. The Short Form Health Survey (SF-36)

[12]. Bootstrapping