تدوین راهبرد برای توسعه کارآفرینی اجتماعی

- مقدمه و بیان مسئله

در سال‌های اخیر، کارآفرینی اجتماعی در کنار مباحث مربوط به کارآفرینی اقتصادی و سازمانی مطرح شده و توانسته است در کنار ایجاد اشتغال مولد، الزامات و زیرساخت‌های لازم برای تولید ثروت پایدار را فراهم آورد. مفهوم کارآفرینی اجتماعی، امکان توسعه مدل‌های جایگزین برای انجام تجارت را فراهم کرده و به‌دنبال دستیابی به اهداف مهم و ارزشمند اجتماعی است. همچنین، ترویج مفهوم کارآفرینی اجتماعی با ایجاد فعالیت‌های تجاری علاوه بر اینکه به سمت افزایش سود گرایش دارد، نسبت به فعالیت‌های تجاری مربوط به اطمینان از رفاه کل جامعه و گروه‌های اجتماعی خاص نیز توجه می‌کند (Terziev et al., 2020). به‌دلیل اهمیت و ضرورت کارآفرینی اجتماعی در بخش‌های مختلف جامعه، تحقیقات در این زمینه به یک جریان اصلی و تأثیرگذار در ادبیات دانشگاهی تبدیل شده است (Saebi et al., 2019)؛ با این حال، انتشارات فکری نسبتاً کوچکی در مجلات مدیریتی و کارآفرینی بزرگ منتشر شده است (Khatri et al., 2022).

بسیاری از نویسندگان کارآفرینی اجتماعی معتقدند کارآفرینی اجتماعی می‌تواند در بخش‌های دولتی، خصوصی یا غیرانتفاعی پرورش یابد. درواقع، کارآفرینی اجتماعی علاوه بر اینکه یک مدل ترکیبی شامل فعالیت‌های انتفاعی و غیرانتفاعی است، یک همکاری بین بخشی نیز است. اینگونه تعاریف بر خلاقیت و ابتکار فعالیت‌ها برای حل مشکلات اجتماعی به‌طور خاص تأکید می‌کند. درواقع، کارآفرینی اجتماعی ایجاد ارزش برای جامعه ازطریق پیشنهاد راه‌حل‌های پایدار برای مسائل دست‌نخورده است و چنین راه‌حل‌هایی باید ازنظر اجتماعی، مرتبط و نسبت به محیط زیست، حساس و ازنظر مالی امکان‌پذیر باشند (Erden & Erden, 2020). کارآفرینی اجتماعی را می‌توان به‌عنوان توانایی تشخیص ایجاد ارزش اجتماعی ازطریق فعالیت اقتصادی تعریف کرد. کارآفرینی اجتماعی از فرصت‌ها به‌منظور ایجاد ارزش اجتماعی استفاده می‌کند؛ با وجود این، نوع عملکرد آن به شکل خیریه نبوده است و لزوماً نسبت به سود بی‌تفاوت نیست. درواقع، فعالیت اصلی کارآفرینان اجتماعی ازطریق بنگاه‌های اجتماعی بوده است و می‌توانند از صندوق‌های دولتی و خصوصی نیز به‌طور مؤثر استفاده کنند (Palacios-Marqués et al., 2019).

امروزه گرایش به کارآفرینی اجتماعی تبدیل به یک موضوع مهم در زمینه‌های مختلف به‌ویژه در سیاست‌های کلان اجتماعی و توسعه روابط بین‌الملل شده است (Helmsing, 2015) و در زمان حاضر برنامه‌ریزی و افق توسعه در سطوح بین‌الملل در اکثر دانشگاه‌ها به سمت گسترش و توسعة این نوع کارآفرینی و افزایش اطلاعات است (Hobikoğlu & Şanlı, 2015). با اینکه کارآفرینی اجتماعی مانند کارآفرینی اقتصادی شناخته‌شده نیست، مقبولیت و دستاوردهای کارآفرینی اجتماعی به‌طور چشمگیری درحال رشد و توسعه است (Nga & Shamuganathan, 2010). کارآفرینی اجتماعی به‌طور چشمگیری باعث تغییر در نظام سرمایه‌داری با دو مفهوم اجتماعی‌بودن و کارآفرینی شده است (Newth & Woods, 2014)؛ به‌طوری‌که تمرکز «اجتماعی» بر رفع نگرانی‌های اجتماعی و مؤلفه «کارآفرینی» بیشتر به سمت ایجاد ثروت یا افزایش سود است (Manyaka-Boshielo, 2017). از مهم‌ترین شاخص‌های انگیزشی اجتماعی با رویکرد کارآفرینی بهبود انسجام اجتماعی، مبارزه با فقر، دفاع از حقوق بشر یا ارتقای سطوح خدمات بهداشتی و درمانی است (Trivedi, 2010). بنگاه‌های اجتماعی و کارآفرینان اجتماعی، ابتکار عمل‌ها و راهکارهای نوینی برای مسائل اجتماعی حل‌نشده خلق می‌کنند و درنتیجه خلق ارزش اجتماعی را در دل رسالت خود در خلق سود برای افراد، «جوامع» و گروه‌های دیگر قرار می‌دهند (Sekliuckiene & Kisielius, 2015). در این راستا، حضور کم‌رنگ افراد در مسئولیت‌های اجتماعی می‌تواند از دلایل عمده عدم توسعه و موفقیت در حوزة کارآفرینی اجتماعی باشد (اردلان و همکاران، 1394).

با توجه به اهمیت موضوع کارآفرینی اجتماعی برای اشتغال مولد و ایجاد ثروت پایدار به‌خصوص برای قشر محروم جامعه و همچنین تمرکز این حوزه بر ایجاد یک جریان درآمدی مستمر با کمترین اتکا بر کمک‌های داوطلبانه، تاکنون تحقیقی در خصوص شناسایی و تبیین استراتژی‌ها برای ورود سازمان‌های خیریه به این حوزه انجام نشده است؛ بنابراین، در پژوهش حاضر با تکیه بر چارچوب مدیریت استراتژیک فرد آر دیوید، استراتژی برای توسعه کارآفرینی اجتماعی تدوین شده است. با این توصیف هدف پژوهش حاضر، پاسخ به این پرسش است که عوامل و بازیگران اصلی کارآفرینی اجتماعی کدام‌اند و استراتژی‌های مناسب برای توسعه کارآفرینی اجتماعی چگونه است.

2- پیشینه و نظریه‌ها

در دهه‌های اخیر با افزایش مشکلات اجتماعی در کشورهای توسعه‌یافته و درحال ‌توسعه، کارآفرینی اجتماعی به‌عنوان مسیری برای حل مشکلات اجتماعی، ایجاد ارزش اجتماعی و افزایش رفاه انسان‌ها اهمیت بیشتری یافته است (عزیزی و ملایجردی، 1396). ازجمله کشورهایی که ادبیات نظری زیادی در این رابطه ارائه داده‌اند، کشورهای هند، مالزی و ژاپن را می‌توان نام برد. در این میان کشور ایران، به‌عنوان یکی از کشورهای درحال توسعه جهان، با معضل فقر و نیازهای اجتماعی دست‌وپنجه نرم می‌کند. سازمان‌های غیرانتفاعی و مردم‌نهاد نیز به‌دنبال پاسخ به نیازهای اجتماعی جامعه هستند (جمالی و عدالتیان شهریاری، 1396). در این راستا، اقتصاد اجتماعی یکی از گزینه‌های مرتبط با بخش‌های خصوصی و دولتی در زمان بحران است؛ با این حال، فعالیت‌های گستردة این نهادها و به‌طور خاص دستگاه‌های دولتی محدود به کاغذبازی‌های پیچیده و تغییرات سیاسی شده است. به همین دلیل در سال‌های اخیر، نقش کارآفرینی اجتماعی درنتیجه کارایی ضعیف نهادهای دولتی در ارتقای استانداردهای زندگی در بخش‌های مختلف اجتماعی افزایش چشمگیری داشته است. براساس این، مزیت کارآفرینی اجتماعی متمرکز بر وابستگی کمتر شرکت‌ها بر بازارهای مالی و تأثیر کمتر بحران‌های مالی بر آنها است (Palacios-Marqués et al., 2019).

باوجود استفادة گسترده از مفهوم کارآفرینی اجتماعی و نیز افزایش توجه دانشگاهی به مطالعة این حوزه، هنوز درک عمیقی از نقش و عملکرد کارآفرینی اجتماعی احساس می‌شود و برداشت‌های متفاوتی از آن بین افراد مختلف وجود دارد. بسیاری از کشورهای جهان به این نوع از کارآفرینی به‌عنوان یک راه‌حل برای ارضای نیازهای اجتماعی و حل معضلات اجتماعی ازطریق بنگاه‌های اجتماعی نگاه می‌کنند. امروزه کارآفرینان و بنگاه‌های اجتماعی در کمک به جوامع محروم و بهبود شایستگی اجتماعی و اقتصادی و ایجاد اشتغال نقش اساسی دارند تا به تقویت اجتماع موجود کمک کنند (Zhu et al., 2014). منظور از کارآفرینی اجتماعی کار جامعه، سازمان‌های داوطلبانه و عمومی و همچنین شرکت‌های خصوصی است که بیشتر برای اهداف اجتماعی و نه منافع کار می‌کنند. کارآفرینی اجتماعی شامل راه‌اندازی پروژه‌ها یا مشارکت‌هایی برای روشن‌کردن مشکلاتی است که وجود دارد. عنصر کلیدی که کارآفرینی اجتماعی را از کارآفرینی متعارف متمایز می‌کند، اولویت‌بندی رسالت اجتماعی آن است؛ بنابراین، با توجه به انگیزه‌های موجود، کارآفرینی اجتماعی با کارآفرینی متعارف متفاوت است (Cha, 2020).

از زمان پیدایش، کارآفرینی اجتماعی تعاریف فراگیر و در عین حال مکمل را دریافت کرده است. موضوع کارآفرینی اجتماعی به‌طور گسترده و نامشخص مطالعه و نقد شده است و هیچ اجماع قطعی دربارة معنی این اصطلاح وجود ندارد (Aliaga-Isla & Huybrechts, 2018). کارآفرینی اجتماعی یک فعالیت تجاری با اهداف اجتماعی توصیف می‌شود؛ این فعالیت توسط کارآفرینان اجتماعی هدایت می‌شود؛ افرادی که به‌عنوان «عوامل تغییر جامعه»، قهرمان جامعه شناخته می‌شوند و مشکلات اجتماعی را به شکل فرصت مشاهده می‌کنند. کارآفرینی اجتماعی نوعی «نوآوری اجتماعی» یا همان تصور ایده‌های خلاقانه نیز تعریف می‌شود که قابلیت تأثیر مثبت بر کیفیت زندگی افراد را دارند (Dwivedi & Weerawardena, 2018). همچنین، کارآفرینی اجتماعی را می‌توان ترکیبی از دیدگاه اجتماعی با کسب‌وکار، نوآوری و تعیین‌پذیری دانست (Shepherd, 2013). کارآفرینی اجتماعی فرایند حل مسئله دائمی، ابتکاری و پایدار است که هدف پیداکردن، شناسایی و حل مشکلات اجتماعی و ایجاد ارزش‌های اجتماعی به‌صورت نوآورانه است (Sekliuckiene & Kisielius, 2015). کارآفرینان اجتماعی و شبکه آنها، تمرکز زیادی بر تغییرات اجتماعی به‌هم‌پیوسته‌ای دارند که نرم‌ها و محدودیت‌های سازمانی و نهادی را نادیده می‌گیرند. این عاملان تغییر مخرب اغلب به‌جای کسب‌وکارهای متداول، دارای چشم‌انداز استراتژیک، پویا و متنوع هستند و با توجه به اینکه نمی‌خواهند مأموریت اجتماعی خود را از بین برند، در هرکجا که ممکن باشد به‌دنبال منابع می‌گردند؛ ازاین‌رو، بسیاری از آنان هم‌زمان با دولت، نهادهای بشردوستانه، بخش داوطلبانه، بانک‌ها و نیز بازار تجاری همکاری می‌کنند. درواقع، کارآفرینی اجتماعی فرایندی برای ایجاد ارزش اجتماعی تلقی می‌شود (N. Agarwal et al., 2020).

کارآفرینی اجتماعی به‌دلیل شدت و پیچیدگی مشکلات اجتماعی و زیست‌محیطی طیف گسترده‌ای از فعالیت‌ها را شامل می‌شود که می‌توان به مواردی مانند ارائه خدمات موردنیاز به جامعه مانند آموزش، خدمت به مردم و نیازمندان، کمک به توسعة اقتصادی جامعه ازطریق توانمندسازی افراد و کم‌کردن هزینه‌های دولت، ارائه فرصت‌های سازمان‌یافته برای مراسم مذهبی و اعمال دینی، آموزش مردم دربارة مسائل پیش‌روی جامعه، انجام پژوهش، خدمات به‌عنوان بستر آزمایشی برای راه‌حل مشکلات جامعه، ارائه راه‌های داوطلبانه و نیز ایجاد ساختاری برای مشارکت شهروندان در جامعه اشاره کرد (Gulati-Partee, 2001). نقش کارآفرینان اجتماعی این است که هرگاه مشکل و تنگنایی برای جامعه به وجود آید، آن را سریعاً شناسایی می‌کنند و راه‌حل جدیدی برای آن ارائه می‌دهند. کارآفرینان اجتماعی در جست‌وجوی مشکلاتی فراتر از مشکلات اولیه، روزمره، مستقیم و فوری هستند. آنها در پی کشف مشکلات بنیادی، مهم، ریشه‌ای و اصلی هستند تا راه‌حلی برای آنها ارائه دهند و بدین ترتیب اجتماعات، جوامع و کل دنیا را تغییر دهند. درواقع، کارآفرینان اجتماعی می‌خواهند دنیای بهتری را بسازند و ارزش‌آفرین باشند. کامیابی، رشد و پیشرفت کارآفرینان اجتماعی، به میزان تعهد و ازخودگذشتگی آنها بستگی دارد. همچنین، کارآفرینان اجتماعی فاقد حمایت قانونی، اعتبار یا مشروعیت و منابع لازم برای گسترش کار خود هستند (ملکی، 1392).

مفهوم کارآفرینی اجتماعی در ایجاد ارزش اجتماعی و نیز در این پرسش نهفته است که چه روش‌شناسی، خدمات یا محصولات نوآورانه‌ای برای ایجاد تغییر اجتماعی انتخاب می‌شوند. اکثر جنبش‌های اجتماعی توسط افراد و گروه‌های تجاری تنها با هدف بهبود زندگی فقرا اداره می‌شوند؛ با این حال، کارآفرینی اجتماعی با هدف ایجاد پیوند بین توسعه انسانی، اجتماعی و پایدار در جوامع ایجاد شده است (Zajda et al., 2023). برای توسعه و گسترش کارآفرینی اجتماعی در سازمان‌های انتفاعی و غیرانتفاعی، عوامل و بازیگران بسیار زیادی تأثیرگذار هستند. از مهم‌ترین بازیگران موفقیت کارآفرینی اجتماعی می‌توان به رهبری، برنامه‌ریزی سازمان‌های اجتماعی، تعامل جامعه، تأمین اعتبار نوآورانه، سرمایه انسانی، پشتیبانی حقوقی و بازاریابی سازمان‌های اجتماعی اشاره کرد (Satar & John, 2019). در این بین، عواملی مانند نقش کارآفرینان، شبکه‌ها و حمایت دولت نیز در موفقیت و پایداری کارآفرینی اجتماعی بسیار تأثیرگذار هستند (Bonfanti et al., 2024).

2-1- پیشینه پژوهش

چینگکول و همکاران[1] (2023) در تحقیق خود با عنوان «کارآفرینی اجتماعی کارآفرینان کوچک و متوسط در تایلند: تأثیر محیط نهادی، اشتیاق کارآفرینی و خودکارآمدی کارآفرینی» رابطه بین محیط نهادی، اشتیاق کارآفرینانه و خودکارآمدی کارآفرینانه بر مقاصد کارآفرینی اجتماعی کارآفرینان کوچک و متوسط را بررسی کرده‌اند. نتایج تحقیق آنها نشان می‌دهند محیط‌های هنجاری و شناختی بر اشتیاق کارآفرینی تأثیر می‌گذارد (Chiengkul et al., 2023). ناسیمنتو و همکاران[2] (2023) نیز در تحقیقی با عنوان «مشارکت در کارآفرینی اجتماعی: استراتژی برای انتقال ارزش اجتماعی»، پیکربندی استراتژی‌های رقابت در شرکت‌های اجتماعی و اینکه چگونه این استراتژی‌ها می‌توانند انتقال ارزش اجتماعی را بهبود بخشند، تحلیل کرده‌اند. نویسندگان چهار استراتژی اصلی را شناسایی کردند که شامل (1) انکوباتور اجتماعی باعث ایجاد رقابت بین شرکت‌های اجتماعی می‌شود؛ (2) همکاری برای بهبود عملکرد بازار ضروری است؛ (3) رقابت یک استراتژی طبیعی ناشی از فعالیت شرکت اجتماعی است؛ (4) رفتار و زمینة شرکت‌های اجتماعی چارچوب جدیدی را برای تشکیل رقابت ایجاد می‌کنند. چارچوب ارائه‌شده در این تحقیق شامل سه مرحله ارزشی سطح همکاری اجتماعی تا خلق مشترک ارزش، سطح رقابت اجتماعی برای تصاحب ارزش و سطح متوازن مشارکتی به انتقال ارزش اجتماعی است (Nascimento et al., 2023).

تحقیق الچارانی و ریمی[3] (2022) با عنوان «عوامل تعیین‌کنندة کارآفرینی اجتماعی موفق در اقتصاد دایره‌ای نوظهور لبنان: بررسی نقش تعدیل‌کنندة سازمان‌های غیردولتی»، نشان داد سه عامل اصلی موفقیت کارآفرینان اجتماعی در لبنان را تعیین می‌کند که عبارت‌اند از عوامل محیطی، عوامل روانی و تجربه قبلی. علاوه بر این، نتایج نشان می‌دهند حمایت سازمان‌های غیردولتی رابطه بین موفقیت کارآفرینی اجتماعی و دو متغیر عوامل روان‌شناختی و عوامل محیطی را تعدیل می‌کند (El Chaarani & Raimi, 2022). یافته‌های استیرزاکر و همکاران[4] (2021) در تحقیقی با عنوان «محرک‌های کارآفرینی اجتماعی: عاملیت، زمینه، شفقت و فرصت‌طلبی»، نشان می‌دهند عواملی مانند نوع‌دوستی، جذابیت مدل کسب‌وکار، سرمایه‌های انسانی، مالی و اجتماعی، مهارت‌ها و تجربیات کارآفرینان اجتماعی محرک‌های اصلی کارآفرینی اجتماعی هستند (Stirzaker et al., 2021). گویال و همکاران[5] (2021) در تحقیق خود با عنوان «کارآفرینی اجتماعی برای راه‌حل‌های مقیاس‌پذیر با هدف توسعه پایدار در BoP در هند»، سه استراتژی را ارائه کرده‌اند که می‌توانند به ارائه راه‌حل‌های مقیاس‌پذیر کمک کنند؛ شامل استفاده گسترده از آخرین فناوری‌های دیجیتال برای کاهش هزینه و افزایش دسترسی، مشارکت گسترده در هیئت‌مدیره و درنهایت، تمرکز بر نوآوری‌های اجتماعی و مدل‌های کسب‌وکار که در دسترس، مقرون‌به‌صرفه و شناخته‌شده برای کاربران نهایی هستند (Goyal et al., 2021). کورتس و لی[6] (2021) در تحقیق خود با عنوان «کارآفرینی اجتماعی در شرکت‌های کوچک و متوسط: یادداشتی در مورد سه سؤال اساسی»، سه انگیزه اصلی SMEها را برای فعالیت‌های اجتماعی استخراج کردند که شامل (1) خواسته‌ها و انتظارات از ذی‌نفعان خارجی، (2) انگیزه‌های غیرمالی ناشی از ارزش‌ها و فرهنگ سازمانی و (3) پیش‌بینی بهبود نتایج سازمانی مرتبط هستند (Cortes & Lee, 2022).

طی بررسی‌های اگاروال و همکاران[7] (2020) در تحقیقی با عنوان «رویکرد کیفی نسبت به عوامل حیاتی برای توسعه پایدار کارآفرینی اجتماعی زنان: موارد هند»، مشاهده شد عوامل فردی، اجتماعی و محیطی بر توسعه یادگیری کارآفرینانه و شایستگی‌هایی تأثیر می‌گذارند که برای موفقیت زنان کارآفرین اجتماعی بسیار مهم هستند (S. Agarwal et al., 2020). یافته‌های حاصل از داده‌های تجربی تحقیق آکتر و همکاران[8] (2020) با عنوان «عوامل مؤثر بر رفتار کارآفرینی اجتماعی: شواهدی از یک کشور درحال توسعه» نشان می‌دهند خودکارآمدی مهم‌ترین عامل است و پس از آن، تعهد اخلاقی، نوآوری، حمایت اجتماعی و همدلی در رفتار کارآفرینی اجتماعی تأثیرگذار هستند (Akter et al., 2020). صیدا و اسماعیل[9] (2020) در تحقیق خود با عنوان «چالش‌های پیش‌روی کارآفرینی اجتماعی: پیامدهای سیاست دولت در مصر» به چالش‌های متعددی رسیدند و آنها را در سه موضوع اصلی چالش‌های مربوط به سیاست‌گذاری و سایر جنبه‌های حقوقی، چالش‌های مربوط به حمایت سازمانی و عملیاتی و چالش‌های مربوط به آگاهی اجتماعی، آموزشی و فرهنگی این رشته و اکوسیستم آن سازمان‌دهی کردند (Seda & Ismail, 2020).

سینگ[10] (2019) در تحقیقی با عنوان «بررسی عوامل موفقیت کارآفرینی اجتماعی» دریافت که رهبری قوی، طرز فکر نوآورانه، حمایت دولت، مشارکت، مدیریت جامعه محلی، دسترسی مالی، برنامه‌ریزی سه‌گانه و مدیریت ریسک در موفقیت کارآفرینی اجتماعی بسیار تأثیرگذار هستند (Singh, 2019). نتایج تحقیق یو و وانگ[11] (2019) با عنوان «عوامل مؤثر بر نیات کارآفرینی اجتماعی در بین دانشجویان دانشگاه کشاورزی در تایوان» نشان می‌دهند اثربخشی مدیریت، دیدگاه ذی‌نفعان و همدلی عاطفی بارزترین عامل تأثیرگذار بر اعتقاد کارآفرینی اجتماعی در یک نهاد غیرانتفاعی است (Yu & Wang, 2019).

اومار و همکاران[12] (2016) تحقیقی را با عنوان «عوامل مؤثر بر توسعه کارآفرینی اجتماعی در بنگلادش» انجام دادند. هدف آنها شناسایی عوامل مؤثر بر توسعه کارآفرینی اجتماعی در بنگلادش است. یافته‌های آنها نشان می‌دهند چندین عامل مهم بر موفقیت کارآفرینی اجتماعی تأثیر می‌گذارند که شامل ایجاد ارزش و رفاه اجتماعی، انگیزه‌های غیرمالی، دانش، مهارت‌ها و تجربیات، ایده‌های نوآورانه، شبکه‌های اجتماعی، سیاست‌های محلی و دولتی و حمایت‌های نهادی هستند (Faruk et al., 2016). راجپوت و کوپرا[13] (2014) نیز در مقاله‌ای با عنوان «کارآفرینی اجتماعی و پایداری اجتماعی، یک مطالعه تحلیلی»، تهدیدات اصلی کارآفرینی اجتماعی را عدم حمایت دولت، نبود سرمایه کافی، نبود انگیزه و نبود نیروی کار ماهر بیان کرده‌اند (Rajput & Chopra, 2014). سیننیوا[14] (2012) نیز طی پژوهشی با «عنوان کارآفرینی اجتماعی در دانشگاه‌ها: کدام دانشگاه نقش فناوری پایه در کارآفرینی اجتماعی را دنبال می‌کند؟» به این نتیجه رسید که به توسعه کارآفرینی اجتماعی در دانشگاه‌ها به‌عنوان یک ضرورت باید توجه شود (Gustafsson et al., 2012).

شکوهی و همکاران (1397) در پژوهشی با عنوان «شناسایی و اولویت‌بندی استراتژی‌های توسعه کارآفرینی اجتماعی در حوزه زنان سرپرست خانوار»، به این نتیجه رسیدند که عوامل سیاستی، نهادی و قانونی از دید خبرگان در رتبه نخست عوامل مؤثر در توسعه کارآفرینی اجتماعی در زنان سرپرست خانوار هستند. نتایج این پژوهش می‌توانند مدنظر مؤسسات خیریه، کمیته امداد، مؤسسات مردم‌نهاد و مؤسساتی قرار گیرند که به نحوی درزمینة توسعه کارآفرینی اجتماعی فعالیت می‌کنند (شکوهی و همکاران، 1397). مرجانی و صدری (1393) در پژوهشی با عنوان «توسعه کارآفرینی اجتماعی؛ آسیب‌ها، عوامل مؤثر و راهکارها» که با هدف بررسی کارآفرینی اجتماعی در یکی از مناطق شهری تهران انجام شده است به این نتیجه رسیدند که پنج عامل اقدام‌های سیاستی، نهادی و قانونی - آموزشی و اطلاع‌رسانی - تسهیلات کسب‌وکار - شبکه‌ها، سازمان‌های غیردولتی - صندوق‌ها و کانون‌ها، از عوامل تأثیرگذار در توسعه کارآفرینی اجتماعی هستند و کمبود منابع مالی، نبود فضای کسب‌وکار، نبود انگیزه، نداشتن ایده‌های نوآورانه برای کارآفرینی و قوانین و مقررات آزاردهنده از موانع کارآفرینی اجتماعی هستند (مرجانی و صدری، 1393). فرنوش اعلامی و حمید رحیمیان (1393) در مقاله‌ای با عنوان «راهبردهای آموزشی و توسعه کارآفرینان اجتماعی در ایران» به این نتیجه رسیدند که عواملی همچون فرهنگ‌سازی و آگاهی‌بخشی عمومی، راهبری اثربخش‌تر نهادهای سیاسی و اجتماعی، توسعه فعالیت‌های مرتبط با آموزش کارآفرینان اجتماعی و نهادینه‌سازی کارآفرینی اجتماعی در نظام آموزشی می‌توانند در توسعه کارآفرینی اجتماعی در ایران مؤثر باشند (اعلامی و همکاران، 1393). بهاره جمشیدی (1393) نیز در مقاله‌ای با عنوان «بررسی مفاهیم و نظریه‌های کارآفرینی اجتماعی: توسعه کارآفرینانه اجتماعی، آسیب‌ها و راهکارها» عواملی همچون ایجاد شبکه‌ها و انجمن‌های کارآفرینی اجتماعی، تشکیل اجتماعات محلی و حمایت بخش‌های دولتی، خصوصی، خیریه‌ها و دانشگاه‌ها را در شکل‌گیری و توسعه کارآفرینی اجتماعی تأثیرگذار می‌داند (جمشیدی، 1393).

3- روش تحقیق

تحقیق حاضر ازلحاظ هدف، کاربردی و ازلحاظ ماهیت و روش، توصیفی و ازنظر رویکرد کیفی است؛ بنابراین، ابزار جمع‌آوری داده‌ها در این تحقیق مصاحبه اکتشافی است. جامعه آماری این تحقیق شامل خبرگان، اساتید‌ دانشگاه،­ مدرسان کارآفرینی، کارآفرینان، کارآفرینان ‌اجتماعی، فعالان اجتماعی (NGOها)، مدیران سازمان‌های خیریه و تمام کسانی است که در حوزه‌های اجتماعی فعالیت دارند و به روش غیراحتمالی گلوله برفی و براساس قاعده اشباع، 15 نفر انتخاب شده‌اند. مشخصات و ویژگی‌های جمعیت‌شناختی مشارکت‌کنندگان این تحقیق به شرح زیر هستند (جدول 1).

جدول 1: مشخصات و ویژگی‌های جمعیت‌شناختی مشارکت‌کنندگان

Table 1: Profiles and demographic characteristics of the participants

یکی از موضوعات بسیار مهم در هر تحقیق به دست آوردن روایی و پایایی ابزار جمع‌آوری داده‌ها است. روایی بیان‌کنندة این موضوع است که ابزار اندازه‌گیری تا چه اندازه ویژگی‌های مدنظر را می‌سنجد. به عبارت دیگر، روایی عبارت است از اینکه ابزار مدنظر تا چه اندازه آنچه برای اندازه‌گیری آن تخصیص‌یافته است را اندازه می‌گیرد. روش اعتبارسنجی پژوهش کنونی، در هفت مرحله فرایند مصاحبه شرح داده شده است.

 1) تعیین موضوع: علت اصلی انتخاب موضوع تحقیق حاضر پراکندگی داده‌ها و یافته‌ها و همچنین محدودیت‌های جمعیت‌شناختی در یافته‌های قبلی است؛ 2) طراحی: در تحقیق حاضر برنامه‌ریزی کلی برای انجام فرایند مصاحبه شامل مکان و زمان و همچنین پروتکل مصاحبه، بعد از مشخص‌شدن موضوع و انتخاب روش تحقیق مصاحبه‌ صورت گرفت؛ 3) موقعیت مصاحبه: در این تحقیق برای انجام مصاحبه، اقداماتی مانند معرفی کامل و بیان رزومه شخصی و تحصیلی، بیان موضوع و هدف تحقیق، اطمینان‌دادن به خبره و مصاحبه‌شونده در خصوص رعایت اصل صداقت و رازداری در اطلاعات دریافتی از خبره و همچنین بیان علت انتخاب مصاحبه‌شونده برای انجام مصاحبه انجام شده است؛ 4) نسخه‌برداری (رونویسی): در تحقیق کنونی اطلاعات دریافتی از مصاحبه‌شونده‌ها، در جلسه مصاحبه توسط مصاحبه‌‌کننده روی برگه‌هایی یادداشت شد که بدین منظور طراحی شده بودند. مطالب یادداشت‌برداری‌شده از مصاحبه‌ها در این تحقیق، پس از درج اطلاعاتی مانند عنوان مصاحبه، تاریخ انجام مصاحبه، شماره مصاحبه، شماره صفحه، نام مصاحبه‌شونده، با استفاده از نرم‌افزار word به‌صورت الکترونیکی نسخه‌برداری شد؛ 5) تحلیل: تحلیل مصاحبه بخشی از نظریه‌سازی، آزمون نظریه یا کاربرد یافته‌ها است. در این پژوهش، برای تجزیه و تحلیل داده‌های به‌دست‌آمده از مصاحبه‌ها، از روش فرد آر دیوید استفاده شد؛ 6) تأیید: در تحقیق حاضر برای تأیید یافته‌های حاصل از تجزیه‌ و تحلیل مصاحبه‌ها از پایایی بین دو کدگذار استفاده شده است؛ 7) گزارش‌دهی: در این تحقیق برای ایجاد یک درک جامع و عمیق، نتایج یافته‌ها به‌صورت ماتریس‌های متنوع ارائه شده‌اند.

در این تحقیق برای سنجش پایایی این پژوهش، از باز آزمون دو کدگذار استفاده شده است. در این راستا ابتدا از یک خبره که با موضوع آشنایی دارد درخواست شد که به‌عنوان همکار، سه مصاحبه را کدگذاری کند؛ درنهایت، درصد توافق درون موضوعی که به‌عنوان شاخص پایایی تحقیق به کار می‌رود، به‌صورت زیر استخراج و محاسبات لازم روی آن انجام شد (جدول 2).

جدول 2: محاسبه پایایی بین دو کدگذار

Table 2: Calculation of reliability between two coders

جدول بالا نشان می‌دهد تعداد توافقات رخ‌داده بین دو کدگذار 21 و تعداد کدهای ثبت‌شده توسط محقق و همکار تحقیق 46 است؛ درنتیجه، پایایی بین دو کدگذار برای مصاحبه‌های انجام‌گرفته طبق فرمول ذکرشده برابر با 91 درصد است. با توجه ‌به اینکه میزان پایایی بیش از 60 درصد است، قابلیت اعتماد کدگذاری‌ها تأیید می‌شود و می‌توان ادعا کرد میزان پایایی تحلیل مصاحبه کنونی مناسب است. برای جمع‌آوری داده‌ها از مصاحبه استاندارد دیوید استفاده شده است که به اکتشاف اجزای تشکیل‌دهندة مأموریت سازمان می‌پردازد؛ به‌طور نمونه برخی از این مصاحبه به شرح زیر هستند (جدول 3).

جدول 3: نمونه‌ای از مصاحبه‌های انجام‌شده

Table 3: An example of the conducted interviews

به‌منظور تجزیه و تحلیل و تدوین استراتژی برای کارآفرینی اجتماعی از چارچوب فرد آر دیوید استفاده شده است. مراحل انجام کار برای تدوین استراتژی‌ها براساس چارچوب فرد آر دیوید شامل سه مرحله است. مرحله اول که مرحله ورودی نامیده می‌شود، شامل ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (IFE) و ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (EFE) است. در این مرحله اطلاعات اصلی موردنیاز برای تدوین استراتژی‌ها مشخص می‌شود. مرحله دوم که مرحله مقایسه نامیده می‌شود، به انواع استراتژی‌های امکان‌پذیر توجه می‌شود و به همین منظور بین عوامل داخلی و خارجی نوعی توازن و تعادل برقرار می‌شود. ابزارهایی که در مرحله دوم استفاده می‌شوند به شرح زیر هستند: ماتریس تهدیدات، فرصت‌ها، نقاط ضعف، نقاط قوت (SWOT) و ماتریس داخلی و خارجی (IE). مرحله سوم که مرحله تصمیم‌گیری نامیده می‌شود، تنها از یک روش منحصربه‌فرد یعنی ماتریس برنامه‌ریزی استراتژیک کمی (QSPM) استفاده می‌شود. در ماتریس مزبور اطلاعات ارائه‌شده در مرحله اول استفاده می‌شود تا بتوان انواع استراتژی‌های دارای قابلیت اجرا که در مرحله دوم شناسایی شده‌اند را به شیوه‌ای عینی و بدون اعمال‌نظر شخصی ارزیابی کرد. این ماتریس جذابیت نسبی انواع استراتژی‌ها را مشخص و بدین گونه برای انتخاب استراتژی‌های خاص یک مبنای عینی ارائه می‌کند. درنهایت، در این پژوهش برای بررسی اعتبار یافته‌ از روش سه سوسازی برای بررسی اعتبار و روایی یافته‌های تحقیق استفاده شده است.

4- یافته‌های تحقیق

براساس چارچوب تحلیل فرد آر دیوید برای تدوین استراتژی باید سه مرحله ورودی، مقایسه و تصمیم‌گیری را طی کرد که در ادامه این مراحل به‌صورت گام‌به‌گام تبیین شده‌اند.

1-4- مرحله اول) ورودی: ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (IFE) و خارجی (EFE)

مرحله اول فرایند تدوین استراتژی به روش فرد آر دیوید، ورودی نام دارد که شامل تهیه دو ماتریس ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی است.

1-1-4- ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (IFE)

ماتریس ارزیابی عوامل داخلی حاصل بررسی استراتژیک عوامل داخلی سازمان است. این ماتریس نقاط قوت و ضعف اصلی واحدهای وظیفه‌ای سازمان را تدوین و ارزیابی می‌کند و همچنین برای شناسایی و ارزیابی بین این واحدها راه‌هایی ارائه می‌کند. برای تهیه این ماتریس، باید به قضاوت‌های شهودی تکیه کرد. بر همین اساس، نباید روش‌های علمی را به‌گونه‌ای تفسیر کرد که آنها را تنها راه توانمند، ارزنده و جامع به حساب آورد (شبیری و همکاران، 1394). نقاط قوت و ضعف واحدهای وظیفه‌ای سازمان براساس نظر مشارکت‌کنندگان به شکل زیر هستند (جدول 4).

جدول 4: ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (IFE)

Table 4: Internal factors evaluation matrix (IFE)

منبع: یافته‌های محقق

2-1-4- ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (EFE)

استراتژیست‌ها با استفاده از ماتریس ارزیابی عوامل خارجی می‌توانند عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، بوم‌شناسی، سیاسی، دولتی، حقوقی، فناوری و اطلاعات رقابتی را ارزیابی کنند (شبیری و همکاران، 1394). نقاط فرصت و تهدید واحدهای وظیفه‌ای سازمان براساس نظر مشارکت‌کنندگان به شکل زیر هستند (جدول 5).

جدول 5: ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (EFE)

Table 5: External factors evaluation matrix (EFE)

منبع: یافته‌های محقق

4-2- مرحله دوم) مقایسه: ماتریس (SWOT) و ماتریس داخلی و خارجی (IE)

مرحله دوم این تحقیق برای یافتن استراتژی‌های مناسب رشد و توسعه کارآفرینی اجتماعی شامل مقایسه عوامل داخلی و خارجی است که در ادامه بررسی می‌شود.

4-2-1- ماتریس تهدیدات، فرصت‌ها، نقاط ضعف و نقاط قوت (SWOT)

بخش مهمی از وضعیت سازمان که در آن نیروها و عوامل مطلوب و نامطلوب داخلی و خارجی مؤثر بر سازمان قرار دارند در قالب قوت‌ها و ضعف‌ها (داخلی) و فرصت‌ها و تهدیدات (خارجی) در قالب ماتریس SWOT بررسی و تحلیل می‌شوند (Murzinov & Zhubreva, 2017). نتایج حاصل از این تحلیل در برنامه استراتژیک به کار می‌آیند و تعیین‌کنندة عوامل حیاتی موفقیت برنامه هستند (الماسی و دورفرد، 1390).

تحلیل سوات مخفف چهار کلمه قوت‌ها^[15]، ضعف‌ها^[16]، فرصت‌ها^[17] و تهدیدها^[18] است (Griffin, 2013). روش تجزیه و تحلیل SWOT مدل تحلیل مختصر و مفیدی است که به شکل نظام‌یافته هریک از عوامل قوت و ضعف و فرصت و تهدیدات را شناسایی و استراتژی‌های متناسب به موقعیت کنونی حرفه بررسی‌شده را منعکس می‌کند. پس از اینکه عوامل محیطی (فرصت و تهدید) و عوامل درونی (قوت و ضعف) شناسایی و عوامل کلیدی از غیرکلیدی تمیز داده شدند، زمان پیشنهاد و انتخاب استراتژی فرا می‌رسد. مدل SWOT در حالت معمولی متشکل از یک جدول مختصاتی دوبعدی است که هریک از چهار نواحی آن نشان‌دهندة یک دسته استراتژی است؛ به عبارت دیگر، همواره چهار دسته استراتژی در این مدل مطرح می‌شود. این استراتژی‌ها عبارت‌اند از:

_ راهبردهای حداکثر استفاده از فرصت‌های محیطی با به‌کارگیری نقاط قوت سازمان (استراتژی‌های SO)؛ سازمان‌ها برای رسیدن به چنین موقعیتی سعی می‌کنند در زنجیره ارزش دارایی‌ها، دارایی‌های پایه خود را تبدیل به شایستگی کلیدی و درنتیجه مزیت رقابتی کنند.

_ راهبردهای استفاده از نقاط قوت سازمان برای جلوگیری از تهدیدات (استراتژی ST).

_ راهبردهای استفاده از مزیت‌های بالقوه که در فرصت‌های محیطی نهفته است؛ برای جبران نقاط ضعف موجود در سازمان (استراتژی WO).

_ راهبردهایی برای به حداقل رساندن زیان‌های ناشی از تهدیدات و نقاط ضعف (استراتژی WT)؛ شرکتی که بیشترین عوامل آن در این خانه متمرکز باشند، وضعیت مناسبی ندارد و اغلب استراتژی‌هایی نظیر انحلال، واگذاری، کاهش عملیات، ادغام و مشابه آن را انتخاب می‌کند (علی احمدی و همکاران، 1382). با توجه به یافته‌های تحقیق و براساس نظر مشارکت‌کنندگان ماتریس تهدیدات، فرصت‌ها، نقاط ضعف، نقاط قوت (SWOT) به شکل زیر تعریف شده است (جدول 6).

جدول 6: ماتریس تهدیدات، فرصت‌ها، نقاط ضعف، نقاط قوت SWOT

Table 6: matrix of threats, opportunities, weaknesses, strengths(SWOT)

منبع: یافته‌های محقق

2-2-4- تجزیه و تحلیل ماتریس عوامل داخلی و خارجی (IE)

ماتریس عوامل داخلی و خارجی به‌صورت 9 خانه نمایش داده می‌شود. این ماتریس از نمرات نهایی ماتریس عوامل داخلی و خارجی به دست می‌آید؛ به این ترتیب که روی محور افقی (X) نمره نهایی ماتریس عوامل داخلی (IFE) و روی محور عمودی (Y) نمره نهایی ماتریس عوامل خارجی (EFE) قرار خواهد گرفت (ملکی و همکاران، 1389). تجزیه و تحلیل ماتریس عوامل داخلی و خارجی و نمره نهایی آن به شکل زیر ارائه شده است (جدول 7).

جدول 7: ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (IE)

Table 7: Internal factors evaluation matrix (IE)

منبع: یافته‌های محقق

نتیجة به‌دست‌آمده از ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی که به‌ترتیب برابر با 535/2 و 561/2 است، نشان می‌دهد جایگاه کارآفرینی اجتماعی در خانه شماره 5 قرار دارد که هدف آن حفظ و نگهداری وضع موجود است.

3-4- مرحله سوم) تصمیم‌گیری: ماتریس برنامه‌ریزی استراتژیک کمی (QSPM)

ماتریس برنامه‌ریزی استراتژیک کمی (QSPM) ابزار و تکنیک مناسبی برای برنامه‌ریزی راهبردی و تلفیق و اولویت‌بندی عوامل مهم داخلی و خارجی است که این تکنیک مشخص می‌کند کدام‌یک از گزینه‌های استراتژیک انتخاب‌شده امکان‌پذیر است و درواقع این استراتژی‌ها را اولویت‌بندی می‌کند (David et al., 2009). در این پژوهش به‌منظور اولویت‌بندی استراتژی‌های به‌دست‌آمده از ماتریس SWOT، شش استراتژی ساخته‌شده به‌صورت زیر هستند (جدول 8):

4-3-1- استراتژی اول: ایجاد بنیاد کارآفرینی اجتماعی در دانشگاه‌ها

ترویج فرهنگ خلاقیت، نوآوری و کارآفرینی اجتماعی، کشف استعدادهای خلاق و کارآفرین در سطح کشور و برنامه‌ریزی در جهت توسعه کارآفرینی اجتماعی در دانشگاه‌ها می‌تواند از اهداف ایجاد بنیاد کارآفرینی اجتماعی باشد.

4-3-2- استراتژی دوم: آموزش کارآفرینی اجتماعی از سطوح پایین تحصیلی

آموزش سیاستی است که به‌طور مستقیم بر کیفیت و کمیت ارائه خدمات در یک جامعه اثر می‌گذارد. آموزش کارآفرینی اجتماعی باید از سطوح پایین تحصیلی با هدف افزایش عزت‌نفس، جرئت‌ورزی، نوآوری و پذیرش مسئولیت انجام گیرد تا انگیزه‌های لازم برای انجام فعالیت‌های کارآفرینانه اجتماعی تقویت شود.

4-3-3- استراتژی سوم: تدوین قوانین و مقررات برای حمایت از کارآفرینان اجتماعی

قوانین و مقررات دولتی یکی از موانع کارآفرینی اجتماعی است که باید با وضع درست این قوانین، انجام فعالیت‌های کارآفرینی اجتماعی را تسریع بخشید.

4-3-4- استراتژی چهارم: ارائه تسهیلات بانکی با سود پایین برای کارآفرینان اجتماعی

به‌منظور حمایت و توسعه کارآفرینی اجتماعی باید با پرداخت تسهیلات در قالب مشارکت مالی، اعطای وام قرض‌الحسنه یا ارائه تسهیلات با سود حداقل کارآفرینان اجتماعی را در مسیر حرکت یاری کرد.

4-3-5- استراتژی پنجم: تسهیل فرایند بروکراسی اداری برای کارآفرینان اجتماعی (بهبود فضای کسب‌وکار برای کارآفرینی اجتماعی)

بهبود فضای کسب‌وکار به معنای بهبود و رونق فضای تولید و محرک رشد اقتصادی است؛ به‌گونه‌ای‌که در حل معضلات اجتماعی و رفع مشکلاتی همچون اشتغال و آسیب‌های اجتماعی می‌تواند مؤثر باشد.

4-3-6- استراتژی ششم: ایجاد سازمان‌های مردم‌نهاد (NGO) برای حمایت از کارآفرینی اجتماعی

سازمان‌های مردم‌نهاد یا سمن‌ها جزء سازمان‌های غیردولتی محسوب می‌شوند که با تأکید بر داوطلبانه و غیرانتفاعی بودن تأسیس می‌شوند و اولویت کار آنها کارآفرینی، اشتغال، محیط زیست و کاهش آسیب‌های اجتماعی است. با توجه به اینکه یکی از اهداف کارآفرینی اجتماعی کاهش آسیب‌های اجتماعی و اشتغال است، این سازمان‌های مردم‌نهاد نیز می‌توانند در این حوزه وارد شوند.

جدول 8: ماتریس برنامه‌ریزی استراتژیک کمی (QSPM)

Table 8: Quantitative Strategic Planning Matrix (QSPM)

منبع: یافته‌های محقق

از جمع‌بندی ماتریس برنامه‌ریزی استراتژیک کمی (QSPM)، اولویت‌بندی استراتژی‌های توسعه کارآفرینی اجتماعی به شکل زیر حاصل شده است (جدول 9). طبق میانگین نمرات ایجاد سازمان‌های مردم‌نهاد (NGO) برای حمایت از کارآفرینی اجتماعی، بهترین راهبرد انتخاب می‌شود.

جدول 9: اولویت‌بندی استراتژی‌های توسعه کارآفرینی اجتماعی

Table 9: Prioritization of social entrepreneurship development strategies

منبع: یافته‌های محقق

5- نتیجه‌گیری

یکی از موضوع‌های بسیار مهم در ایجاد اشتغال مولد و ثروت پایدار، استفاده از خلاقیت و نوآوری به همراه شکار فرصت‌ها و ریسک‌پذیری است. در این بین، نیازها و آسیب‌های جامعه با توجه به تغییرات فناوری و ظهور تکنولوژی‌های جدید، دست‌خوش تحولات عمیقی شده‌اند که نیازمند روش جدیدی برای مواجهه با این تغییرات هستند که کارآفرینی اجتماعی می‌تواند ابزار مناسبی برای این کار باشد.

با توجه به یافته‌های مستخرج از مصاحبه و تجزیه و تحلیل صورت‌گرفته روی آنها که در قالب ماتریس‌های مختلف ارائه شده‌اند، مشخص شد برای ورود به حوزه کارآفرینی اجتماعی باید با در نظر گرفتن اولویت‌بندی‌های انجام‌شده، استراتژی‌های مناسبی را اتخاذ کرد. در این قسمت براساس اولویت‌بندی انجام‌شده در خصوص استراتژی‌های تدوین‌شده، به تفکیک پیشنهاد‌های کاربردی ارائه می‌شوند.

1-5- استراتژی دارای اولویت اول: ایجاد سازمان‌های مردم‌نهاد برای حمایت از کارآفرینان اجتماعی

با توجه به اهمیت سازمان‌های مردم‌نهاد باید اقدامات زیر در جهت توسعه کارآفرینی اجتماعی انجام گیرند:

1. تسهیل فرایند ایجاد سازمان‌های مردم‌نهاد ازطریق درگاه ملی مجوزها؛
2. ارائه امکانات بلااستفاده دولتی مانند ساختمان اداری به سازمان‌های مردم‌نهاد؛
3. ارائه آموزش‌های لازم برای فراهم‌کردن آشنایی بیشتر افراد برای کارآفرینی اجتماعی و عضویت آنها در سازمان‌های مردم‌نهاد؛
4. ارائه تسهیلات بلاعوض لازم برای ایجاد سازمان‌های مشارکتی انسان‌دوستانه؛
5. هدایت نظام‌مند و نهادینه اقتصاد غیررسمی به‌سوی اقتصاد رسمی با رویکرد شناسایی و حمایت از کارآفرینان اجتماعی.

2-5- استراتژی دارای اولویت دوم: آموزش کارآفرینی اجتماعی از سطوح پایین تحصیلی

به‌دلیل اهمیت آموزش از سطوح پایین تحصیلی، فعالیت‌های زیر برای توسعه کارآفرینی اجتماعی می‌توانند صورت گیرند:

1. فرهنگ‌سازی کارآفرینی اجتماعی ازطریق آموزش‌وپرورش و گنجاندن دروس مرتبط با این موضوع از مقطع ابتدایی تحصیل؛
2. گسترش اطلاع‌رسانی و افزایش آگاهی خانواده‌ها ازطریق تبلیغات برای تقویت کارآفرینی اجتماعی در اعضای خانواده؛
3. تربیت‌معلمانی که مسئولیت آموزش کارآفرینی اجتماعی در آموزش‌وپرورش را داشته باشند؛
4. تشویق مردم از ابتدای دوران طفولیت به مسائل و موضوعات اجتماعی و تأکید بر رفع آنها ازطریق روش‌های خلاقانه و نوآورانه؛
5. برنامه‌ریزی و اقدام برای ایجاد وحدت رویه در سازمان‌های آموزشی در حوزه مهارتی (سازمان آموزش فنی‌وحرفه‌ای کشور، دانشگاه جامع علمی، کاربردی و هنرستان‌ها و آموزشکده‌های فنی تحت پوشش وزارت آموزش‌وپرورش) و بسترسازی مناسب برای ایجاد «سازمان ملی مهارت» در حوزه کارآفرینی اجتماعی.

3-5- استراتژی دارای اولویت سوم: ایجاد بنیاد کارآفرینی اجتماعی در دانشگاه‌ها

با توجه به اهمیت توسعه کارآفرینی اجتماعی در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی، برای ایجاد بنیاد کارآفرینی اجتماعی در این مکان‌ها باید فعالیت‌های زیر صورت گیرند:

1. فرهنگ‌سازی به‌منظور ایجاد بستر مناسب برای حضور دانشجویان و اساتید در حوزه کارآفرینی اجتماعی ازطریق برگزاری دوره‌های تخصصی؛
2. شناسایی و جذب دانشجویان علاقه‌مند به کارآفرینی اجتماعی و ارائه امتیازات ویژه به آنها؛
3. ایجاد کانون دانش‌آموختگان فعال در حوزه‌های کارآفرینی اجتماعی و فعالیت‌های اجتماعی؛
4. شناسایی نیروهای خلاق و نوآور در دانشگاه‌ها برای انجام فعالیت‌های اجتماعی؛
5. تدوین و ارائه طرح‌های پژوهشی توسط اساتید در حوزه کارآفرینی اجتماعی؛
6. معرفی الگوهای موفق از کارآفرینان اجتماعی؛
7. برگزاری سمینارهای تخصصی درزمینة کارآفرینی اجتماعی؛
8. آگاه‌سازی جامعه بر نقش کارآفرینی اجتماعی در ایجاد اشتغال و رونق اقتصادی ازطریق رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی؛
9. برگزاری کارگاه‌های آموزش خلاقیت و نوآوری در حوزه کارآفرینی اجتماعی؛
10. برنامه‌ریزی و اقدام برای طراحی و اجرای «نقشه جامع آموزش و اشتغال» در راستای هماهنگ‌سازی مطالبات بازار کار با آموزه‌های دانشگاهی با رویکرد کارآفرینی اجتماعی.

4-5- استراتژی دارای اولویت چهارم: بهبود فضای کسب‌وکار برای کارآفرینان اجتماعی

برای بهبود فضای کسب‌وکار، اقدامات زیر می‌توانند در جهت توسعه کارآفرینی اجتماعی صورت گیرند:

1. الزام دولت به عملیاتی‌سازی الگوی ملی، ایجاد پنجره‌های کسب‌وکار در راستای تسریع و تسهیل در فرایندهای صدور مجوزهای کسب‌وکار؛
2. ایجاد نظام جامع اطلاعات بازار کار به‌منظور پاسخگویی سریع نیازمندی‌های اطلاعاتی کارآفرینان اجتماعی؛
3. بهبود فرایندهای بوروکراسی اداری؛ شامل کاهش کاغذبازی و ...؛
4. تسریع در صدور مجوزهای موردنیاز فعالیت‌های حوزه کارآفرینی اجتماعی؛
5. امکان مشارکت فعال کارآفرینان اجتماعی در تصمیم‌گیری‌های کلان؛
6. امکان عضویت کارآفرینان اجتماعی در سازمان‌های متولی امور اجتماعی؛
7. امکان ارائه مشاوره به مدیران دستگاه‌های اجرایی توسط کارآفرینان اجتماعی؛
8. برنامه‌ریزی و اقدام برای توانمندسازی بنگاه‌های کسب‌وکار با رویکرد افزایش توان رقابت آنان با کسب‌وکارهای بین‌المللی در راستای بسترسازی برای کارآفرینی اجتماعی.

5-5- استراتژی دارای اولویت پنجم: تدوین قوانین و مقررات برای حمایت از کارآفرینان اجتماعی

به‌منظور حمایت از کارآفرینان اجتماعی باید قوانین و مقرراتی برای توسعه این فعالیت تدوین شوند که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. شناسایی قوانین و مقررات مخل کسب‌وکار به‌منظور حذف یا اصلاح آنها؛
2. ارائه معافیت مالیاتی به کارآفرینان اجتماعی برای ایجاد انگیزش در افراد؛
3. حمایت از کارآفرینان اجتماعی در مراحل مختلف فعالیت‌های اجتماعی؛
4. تدوین قوانین و مقررات برای حمایت از کارآفرینان اجتماعی؛
5. حمایت قضایی فعال از کارآفرینان اجتماعی؛
6. تدوین سیستم تکریم از کارآفرینان اجتماعی در حوزه‌های مختلف سازمانی؛
7. تسریع در فرایند تصویب و ابلاغ آیین‌نامه‌های اجرایی قانون بهبود مستمر محیط کسب‌وکار حوزه کارآفرینی اجتماعی.

6-5- استراتژی دارای اولویت ششم: ارائه تسهیلات بانکی با سود پایین برای کارآفرینان اجتماعی

یکی از استراتژی‌های اثرگذار در توسعه کارآفرینی اجتماعی، ارائه تسهیلات بانکی با سود پایین است که می‌تواند فعالیت‌های زیر را شامل شود:

1. ارائه وام‌های خوداشتغالی به افراد واجد شرایط راه‌اندازی کسب‌وکارهای اجتماعی؛
2. ارائه وام‌هایی با بهره کم به افراد علاقه‌مند به راه‌اندازی کسب‌وکار در حیطه فعالیت‌های اجتماعی؛
3. ارائه وام‌های با دوره بازپرداخت طولانی و دوره تنفس مناسب برای کارآفرینان اجتماعی؛
4. ارائه تسهیلات بانکی بلاعوض برای حوزه‌های خاص از کارآفرینی اجتماعی (مانند کمک به مددجویان کمیته امداد، معلولان و سایر موارد).

[1] Chiengkul et al

[2] Nascimento et al

[3] El Chaarani & Raimi

[4] Stirzaker et al

[5] Goyal et al

[6] Cortes & Lee

[7] S. Agarwal et al

[8] Akter et al

[9] Seda & Ismail

[10] Singh

[11] Yu & Wang

[12] Omar et al

[13] Rajput & Chopra

[14] Synneva

[15] Strengths

[16] Weaknesses

[17] Opportunities

[18] Threats