پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 43 |
| تعداد شمارهها | 1,791 |
| تعداد مقالات | 14,613 |
| تعداد مشاهده مقاله | 38,774,969 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 15,097,176 |
شناسایی مناطق کارست آسیبپذیر با استفاده از مدل COP (مطالعۀ موردی: حوزۀ آبریز تکاب) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| جغرافیا و برنامه ریزی محیطی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مقاله 5، دوره 35، شماره 3 - شماره پیاپی 95، مهر 1403، صفحه 95-112 اصل مقاله (2.03 M) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/gep.2024.141035.1640 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسندگان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مهین پیره1؛ مهرنوش قدیمی* 2؛ حمید گنجائیان3 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1دانشجوی دکتری ژئومورفولوژی، دانشگاه تهران، تهران، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2دانشیار ژئومورفولوژی، دانشگاه تهران، تهران، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 3دکتری ژئومورفولوژی، دانشگاه تهران، تهران، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مناطق کارستیک بهدلیل نقش مهمی که در تأمین منابع آب لازم دارند، بسیار حائز اهمیت هستند. یکی از مسائل مهم مناطق کارستیک پتانسیل بالای آلودگی این منابع است. باتوجه به اهمیت موضوع، در این پژوهش مناطق مستعد آلودگی در حوزۀ آبریز تکاب شناسایی شده است. در پژوهش حاضر برای دستیابی به هدفهای مدنظر از نقشههای توپوگرافی ۱:۵۰۰۰۰، نقشۀ زمینشناسی ۱:۱۰۰۰۰۰، مدل رقومی ارتفاعی 5/12 متر و تصاویر ماهوارۀ لندست بهعنوان دادههای پژوهش استفاده شد. ابزارهای مهم استفادهشده در این مطالعه شامل ArcGIS و ENVI است. این پژوهش در دو مرحلۀ کلی انجام شده است. در مرحلۀ اول با استفاده از روش COP مناطق آسیبپذیر دربرابر آلودگی شناسایی و در مرحلۀ دوم نیز روند توسعۀ نواحی سکونتگاهی به سمت این مناطق شناسایی شد. براساس نتایج مدل COP حدود 33 درصد از منطقه که بیشتر شامل مناطق شمال غربی و جنوبی حوضه است، بهدلیل نوع لیتولوژی، نوع پوشش زمین، وضعیت هیدرواقلیمی و وضعیت ژئومورفولوژی پتانسیل آسیبپذیری زیاد و خیلی زیادی دارند. همچنین، نتایج حاصلشده از ارزیابی روند تغییرات کاربری اراضی بیانگر این است که کاربری نواحی انسانساخت در سال 1990 حدود 8 کیلومتر مربع بوده که این میزان در سال 2019 به حدود 19 کیلومتر مربع افزایش یافته است. باتوجه به موارد مذکور بخشهای جنوبی و شمال غربی حوزۀ آبریز تکاب بهدلیل روند توسعۀ نواحی انسانساخت پتانسیل آسیبپذیری زیادی دربرابر آلودگی دارند. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژهها | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| آلودگی؛ تغییرات کاربری اراضی؛ مناطق کارستیک؛ COP | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
مقدمه منابع کارستیک با انحلال سنگ بستر و توسعۀ شبکۀ زهکشی زیرزمینی گسترش یافته است. این منابع دراصل با سنگهای کربناته ارتباط پیدا میکند (Waltham et al., 2005, P. 2). شناخت و بهرهبرداری از کارست و منابع آب موجود در آن بسیار ضروری است؛ زیرا آب شرب حدود %25 از جمعیت جهان از منابع آب موجود از سنگهای کارستی تأمین میشود (Marin et al., 2014, P. 2408). باتوجه به اهمیت زیاد منابع کارستیک و نقش مهمی که در تأمین منابع آب لازم در سراسر دنیا دارند، حفاظت از این منابع بسیار ضروری است (Ford & Williams, 2007, P. 12). درواقع، منابع آب کارستیک در کنار اهمیت و نقش بسزایی که در تأمین منابع آبی دارند، پتانسیل آسیبپذیری زیادی نیز دارند که همین امر سبب شده است تا این منابع همیشه درمعرض آلودگی باشند (Ghadimi, 2022, P. 2). همچنین، وجود درز و شکافهای زیاد و ارتباط قوی شبکۀ آبهای زیرزمینی به یکدیگر سبب شده است تا انتقال آلودگی در این مناطق نسبت به سایر مناطق با سرعت بیشتری انجام شود؛ بنابراین یکی از معضلات مناطق کارستیک پتانسیل زیاد انتقال آلودگی است. باتوجه به موارد مذکور حفاظت از منابع آب کارست بهدلیل آسیبپذیری و حساسیت زیاد به آلودگی یکی از مهمترین اقدامها درزمینۀ مدیریت منابع آب کارست است ( Afrasiabian, 2007, P. 674; Mudarra & Andreo, 2011, P. 264). موقعیت جغرافیایی ایران سبب شده است تا حدود 11 درصد از مساحت آن را مناطق کارستیک دربرگیرد (افراسیابیان، 1377، ص. 2). ازجمله مناطق کارستیک کشور میتوان به حوزۀ آبریز تکاب در شمال غرب کشور اشاره کرد. موقعیت هیدرواقلیمی حوزۀ آبریز تکاب سبب شده تا این حوضه ازطرفی، پتانسیل زیادی برای توسعۀ منابع کارستیک و از طرف دیگر، نقش مهمی در تأمین منابع آب سطحی و زیرزمینی منطقه داشته باشد. باتوجه به وجود منابع کارستیک توسعهیافته در حوزۀ آبریز تکاب و روند افزایشی فعالیتهای انسانی و ساختوسازها در این حوضه منابع کارستیک حوضه درمعرض آلودگی قرار دارد که در این میان، حفاظت و جلوگیری از آن بسیار اهمیت دارد. باتوجه به اهمیت موضوع، در این پژوهش مناطق آسیبپذیر این حوضه دربرابر آلودگی شناسایی شده است. در ارتباط با آلودگی و آسیبپذیری منابع کارستیک پژوهشهای مختلفی صورت گرفته است. در پژوهشهای پیشین صورتگرفته از روشهای مختلف ازجمله روش COP استفاده شده است. در این روش بهطور عمده، دو جنبه، یعنی زمان جابهجایی آلودگی از منشأ به مقصد و کاهش غلظت آن درطول مسیر بررسی قرار میشود (فیضی و خانمحمدی، 1397، ص. 4). روش COP در چندین آبخوان با ویژگیهای مختلف آبوهوایی و هیدرولوژیکی آزمایش و توسعه داده شده است. از این روش برای حفاظت از منابع آب زیرزمینی در مناطق کارستی استفاده میشود و براساس آن میتوان نقشۀ آسیبپذیری آبخوانهای کارستی را برای مدیریت و حفاظت از آبخوانهای کارستی تهیه کرد (سیف و همکاران، 1393، ص. 66). باتوجه به کاربرد روش COP در پژوهشهای مختلفی از آن استفاده شده است که ازجملۀ آنها میتوان به پلان و همکاران (2008) اشاره کرد که با استفاده از روش COP مناطق مستعد آلودگی را در استرالیا بررسی کردند (Plan et al., 2008). ویاس و همکاران با استفاده از روش COP آسیبپذیری چهار آبخوان کربناته را در اروپا (دو آبخوان در اسپانیا، آلمان و اسلوونی) بررسی کردند (Vias et al., 2006). مارین و همکاران با استفاده از دو روش COP و Paprika مناطق کارستیک آسیبپذیر را در اسپانیا و فرانسه شناسایی کردند (Marín et al., 2012). قدیمی و همکاران وضعیت آسیبپذیری آبخوانهای کارستیک را در غرب ایران ارزیابی کردند. در این پژوهش از روشهای COP و EPIK استفاده و درنهایت، مناطق آسیبپذیری دربرابر آلودگی شناسایی شده است (Ghadimi et al., 2022). یوسفی و همکاران (1397) مناطق آسیبپذیر دشت الشتر لرستان را با استفاده از مدل COP شناسایی کردند. نتایج این پژوهش نشان داده است که 65 کیلومتر مربع از مساحت این دشت پتانسیل زیاد آسیبپذیری را دارد (یوسفی و همکاران، 1397). علاوهبر روش COP از روشهای دیگری برای شناسایی مناطق آسیبپذیر دربرابر آلودگی و یا از عوامل مؤثر بر ایجاد آلودگی مناطق کارستیک استفاده شده است. پریرا و همکاران مناطق آسیبپذیر را در حوزۀ سائومیگوئل (Sao Miguel) با استفاده از روش EPIK شناسایی کردند (Pereira et al., 2019). کائو و همکاران با استفاده از روش COPK وضعیت آسیبپذیری آبهای زیرزمینی مناطق کارستیک را در شمال چین ارزیابی کردند (Cao et al., 2023). گومز و همکاران نقش عوامل مختلف انسانی را در آسیبپذیری منابع آب کارستیک تحلیل کردند (Gomez et al., 2024). محبی و اصغریمقدم (1397) آسیبپذیری آبخوان دشت کهریز را با استفاده از مدل دراستیک ارزیابی کردند. نتایج پژوهش نشان داده است که مهمترین متغیر تأثیرگذار بر شاخص آسیبپذیری، اثر منطقۀ غیراشباع است. دسترنج و همکاران (1396) نقشۀ آسیبپذیری آلودگی آبخوان کارستی دالاهو را ارزیابی و تهیه کردند. براساس نتایج حاصلشده حدود 70 درصد از منطقه توان پتانسیل آسیبپذیری زیاد و خیلی زیادی را دارد. کاشفی و همکاران (1399) آسیبپذیری کارست سطحی آبخوانهای کارستی ششپیر و برغان را با استفاده از منطق فازی ارزیابی کردند. نتایج این پژوهش نشان داده است که 75 درصد از فروچالۀ این منطقه در طبقه با پتانسیل زیادی آسیبپذیری قرار دارد. قدیمی و زنگنهتبار (1399) آسیبپذیری آبخوان کارستیک گیلانغرب را ارزیابی کردند. در این پژوهش از روشهای EPIK و KDI استفاده شده است. نتایج نشان داده است که گیلانغرب حساسیت زیادی نسبت به آلودگی دارد؛ اما عدم گسترش فعالیتهای انسانی در حوضۀ آبگیر این آبخوان منجر به سالمماندن منابع آب آن از آلودگی شده است. در راستای پژوهشهای پیشین هدف از پژوهش حاضر شناسایی مناطق آسیبپذیر در حوزۀ آبریز تکاب و سپس ارزیابی روند توسعۀ کاربریهای انسانساخت به سمت این نواحی است.
منطقۀ مطالعهشده منطقۀ مطالعهشده شامل حوزۀ آبریز تکاب است که از زیرحوضههای زرینهرود محسوب میشود. این حوضه ازنظر تقسیمات سیاسی در جنوب غربی استان آذربایجان غربی و شهرستان تکاب قرار دارد (شکل 1). حوزۀ آبریز تکاب ازنظر زمینشناسی در زیر واحد شمال غرب قرار دارد. این حوزه ازنظر ارتفاعی بین ارتفاع 1400 تا 3300 متری از سطح دریا قرار دارد و باتوجه به اختلاف ارتفاعی زیادی که در بین مناطق شمالی و جنوبی آن وجود دارد، در میانگین دما و بارش آن تنوع زیادی دارد. همچنین، وضعیت پوششگیاهی مناطق شمالی آن متراکمتر از مناطق جنوبی آن است. ازنظر ژئومورفولوژی بخش زیادی از مناطق شمالی آن را واحد کوهستان و بخش زیادی از مناطق مرکزی و جنوبی آن را واحد دشت و مخروطهافکنه دربرگرفته است. واحد تپهماهور نیز بهصورت پراکنده در حوضۀ مطالعهشده وجود دارد. همچنین، این حوضه ازنظر اقلیمی نیز تابستانهای معتدل و زمستانهای سرد و مرطوب دارد.
شکل 1: موقعیت منطقۀ مطالعهشده (منبع: نویسندگان، 1402) Fig 1: Location of the study area
روششناسی پژوهش در پژوهش حاضر برای دستیابی به هدفهای مدنظر از نقشههای توپوگرافی ۱:۵۰۰۰۰، نقشۀ زمینشناسی ۱:۱۰۰۰۰۰، مدل رقومی ارتفاعی 5/12 متر آلوس پالسار (ALOSPALSAR)، تصاویر ماهوارۀ لندست بهعنوان دادههای پژوهش استفاده شده است. ابزارهای مهم استفادهشده در این مطالعه شامل ArcGIS و ENVI است که برای تهیۀ نقشههای مدنظر و نیز تهیۀ نقشۀ کاربری اراضی منطقه مورد استفاده قرار گرفته است. باتوجه به موضوع، هدفهای این پژوهش در چند مرحله انجام شده که درادامه، تشریح شده است. مرحلۀ اول (شناسایی مناطق آسیبپذیر با استفاده از روش COP): برای شناسایی مناطق آسیبپذیر با استفاده از روش COP از سه فاکتور استفاده میشود که عبارت است از: - فاکتور تمرکز جریان (C): فاکتور C بیانگر نفوذ جریان است و این فاکتور بر میزان نفوذپذیری مقدار بارش در زمین تأکید دارد. برای تهیۀ نقشۀ فاکتور C ابتدا نقشۀ شیب و پوشش زمین (براساس تصاویر لندست 8) و سپس نقشۀ عوارضی سطحی (SF) تهیه شده است. پس از تهیۀ لایههای شیب و پوششگیاهی برمبنای جدول 1 بهصورت درونلایهای به این لایههای اطلاعاتی وزن داده و با ترکیب آنها لایۀ sv تهیه شده است. درادامه، برمبنای وضعیت زمینشناسی و ژئومورفولوژی وضعیت کارستیک منطقه ارزیابی و نقشۀ sf در 4 کلاس تهیه شده است (ملکی و همکاران، 1398، ص. 134). پس از تهیۀ نقشههای مذکور و ترکیب آنها نقشۀ فاکتور C تهیه شده است.
جدول ۱: محاسبات مربوط به فاکتور C Table 1: Calculations related to factor C
- فاکتور پوشش (O): فاکتور O براساس خواص نفوذپذیری خاک، ضخامت، تخلخل و جنس لایههای لیتولوژی محاسبه میشود. برای تهیۀ نقشۀ فاکتور O دو نقشه شامل خاک و لیتولوژی منطقه تهیه شده است. در امتیازدهی لایۀ خاک و لیتولوژی به خاکها و سنگهایی که ریزدانه هستند (بهدلیل پتانسیل کم نفوذپذیری که دارند) ارزش بیشتری داده شده است (ملکی و همکاران، 1398، ص. 137). پس از تهیه و وزندهی به این لایهها (جدول ۲) این دو لایه با هم جمع و نقشۀ فاکتور O تهیه شده است. جدول ۲: محاسبات مربوط به فاکتور O Table 2: Calculations related to the O factor
- فاکتور بارش (P): در این فاکتور به متغیرهای مکانی و زمانی بارش توجه میشود که در انتقال آلودگی بهخصوص در آبخوانهای بزرگ نقش دارند (Daly et al., 2002, P. 345). این فاکتور شامل مقدار بارش و عاملهایی است که میزان نفوذ را افزایش میدهند؛ مانند توزیع زمانی، مدت و شدت بارشهای سیلآسا. این عاملها به میزان توانایی بارش برای حمل آلایندهها از سطح به آب زیرزمینی کمک میکنند. این فاکتور با دو زیرفاکتور مقدار بارش (PQ) و توریع زمانی بارش (PI) به دست میآید (جدول ۳). گفتنی است که برای تهیۀ نقشۀ بارش منطقه از اطلاعات ایستگاههای سینوپتیک منطقه و نقشۀ درونیابی آنها استفاده شده است. جدول ۳: محاسبات مربوط به فاکتور P Table 3: Calculations related to the P factor
پس از تهیۀ لایههای اطلاعاتی مربوط به هر سه فاکتور درنهایت، نقشۀ وضعیت آسیبپذیری منطقه با استفاده از رابطۀ 1 و روش COP تهیه شده است.
مرحلۀ دوم (روند تغییرات کاربری اراضی در مناطق مستعد آلودگی): در این مرحله ابتدا با استفاده از تصاویر ماهوارۀ لندست نقشههای کاربری اراضی سالهای 1990 و 2020 تهیه و سپس روند توسعۀ کاربریهای انسانساخت به سمت مناطق آسیبپذیری ارزیابی شده است. در این مطالعه برای تهیۀ نقشههای کاربری اراضی از تصویر ماهوارۀ لندست 5 و 8 مربوط به سالهای 1990 و 2020 استفاده شده است. پس از تهیۀ تصویر مدنظر[1]، ابتدا تصحیحات هندسی و اتمسفری برروی تصاویر انجام شده است. پس از اعمال تصحیحات نمونههای تعلیمی در 4 کلاس نواحی انسانساخت، اراضی کشاورزی، باغها و مراتع از منطقه برداشت و پس از تعریف نمونههای تعلیمی با استفاده از روش طبقهبندی نظارتشدۀ حداکثر احتمال نقشههای کاربری اراضی منطقه در 4 کلاس تهیه شده است.
یافتههای پژوهش و تجزیهوتحلیل - روش COP: در روش COP از ۳ فاکتور C، O و P برای بررسی آسیبپذیری منطقه استفاده شده که درادامه، هرکدام از آنها تشریح شده است. فاکتور تمرکز جریان (C): باتوجه به عواملی که در فاکتور تمرکز جریان استفاده شده، نقشۀ این فاکتور تهیه شده است (شکل 2). براساس نقشۀ تهیهشده بخشهای شمال غربی و جنوب شرقی حوزۀ آبریز تکاب باتوجه به وضعیت پوششگیاهی کم تراکمتر و وجود منابع کارستیک توسعهیافته، پتانسیل نفوذپذیری بیشتری نسبت به سایر مناطق حوضه دارند. همچنین، بخشهایی از مناطق میانی حوضه نیز باتوجه به شیب کم، پتانسیل نفوذ بیشتر و درنتیجه، پتانسیل آسیبپذیری بیشتری دارند.
شکل ۲: نقشۀ فاکتور C (منبع: نویسندگان، 1402) Fig 2: Factor C map
پوشش (O): فاکتورO بر وضعیت لیتولوژی و خاکهای حوضه تأکید دارد. باتوجه به نوع خاک و لیتولوژی حوضۀ مطالعهشده نقشۀ این فاکتور تهیه شده است (شکل 3). براساس نقشۀ تهیهشده مناطق نزدیک به خروجی حوضه پتانسیل آسیبپذیری کمتری دارند. درواقع، این مناطق بهدلیل اینکه از مواد ریزدانه تشکیل شده است، پتانسیل نفوذپذیری کم و درنتیجه، پتانسیل آسیبپذیری کمی دارند.
شکل ۳: نقشۀ فاکتور O (منبع: نویسندگان، 1402) Fig 3: O factor map فاکتور بارش P: فاکتور P بر شدت و مدت بارش تأکید دارد. باتوجه به معیارهایی که در این فاکتور مدنظر است، نقشۀ فاکتور P تهیه شده است (شکل 4). براساس نقشۀ تهیهشده مناطق شمالی حوزۀ آبریز تکاب باتوجه به اینکه شدت بارش بیشتری دارند، پتانسیل آسیبپذیری بیشتری نسبت به مناطق جنوبی حوضه نیز دارند.
شکل ۴: نقشۀ فاکتور P (منبع: نویسندگان، 1402) Fig 4: P factor map
پس از تهیۀ نقشۀ فاکتورهای مدنظر نقشههای مذکور با استفاده از رابطۀ 1 با یکدیگر ترکیب و درنهایت، نقشۀ مناطق آسیبپذیر با استفاده از روش COP تهیه شده است. براساس نقشۀ تهیهشده مجموع امتیازهای بهدستآمده برای منطقه بین 41/0 تا 4/7 است که براساس روش COP (جدول ۴) منطقه ازنظر میزان آسیبپذیری به ۵ طبقه تقسیم شده است (شکل ۵) که براساس نتایج بهدستآمده مناطق جنوبی و شمال غربی محدوده بیشترین میزان آسیبپذیری را دارند. جدول ۴: طبقهبندی منطقه براساس امتیازات نهایی Table 4: Classification of the region based on the final scores
منبع: نویسندگان، 1402
شکل ۵: نقشۀ میزان آسیبپذیری منطقه براساس روش COP (منبع: نویسندگان، 1402) Fig 5: Vulnerability map of the area based on the COP method
- ارزیابی روند توسعۀ نواحی انسانساخت به سمت مناطق آسیبپذیر: یکی از عوامل اصلی در آلودگی منابع کارستیک فعالیتهای انسانی است. در طی سالهای اخیر، روند توسعۀ نواحی انسانساخت به سمت مناطق کارستیک توسعهیافته از عوامل اصلی آلودگی منابع آب کارستیک بوده است. در این پژوهش برای ارزیابی روند توسعۀ نواحی انسانساخت از تصاویر ماهوارۀ لندست مربوط به سالهای 1990 و 2020 استفاده شده است (شکل 6).
شکل 6: تصاویر ماهوارۀ لندست منطقۀ مطالعهشده (منبع: نویسندگان، 1402) Fig 6: Landsat satellite images of the study area پس از تهیۀ تصاویر و انجامدادن پیشپردازشهای لازم نقشههای کاربری اراضی منطقۀ مربوط به سالهای 1990 و 2020 تهیه شده است (شکل 7). گفتنی است که دقت کلی نقشههای کاربری اراضی مربوط به سالهای 1990 و 2020 بهترتیب 86 و 93 درصد بوده است. براساس نقشههای تهیهشده مراتع بخش زیادی از مساحت حوضه را دربرگرفته است. در جدول 5 مساحت و درصد مساحت کاربریهای اراضی در طی دورۀ زمانی 30 ساله (1990 تا 2030) نشان داده است که براساس آن کاربری نواحی سکونتگاهی در سال 1990 حدود 9/12 کیلومتر مربع وسعت داشته که این میزان در سال 2020 به 7/23 کیلومتر مربع افزایش یافته است. کاربری اراضی کشاورزی در سال 1990 حدود 5/47 کیلومتر مریع وسعت داشته که این کاربری نیز با روند افزایشی مواجه شده و در سال 2020 به 9/130 کیلومتر مربع افزایش یافته است. کاربری اراضی باغی تغییرات کمی داشته است؛ بهطوری که این کاربری در سال 1990 حدود 8/55 کیلومتر مربع و در سال 2020 نیز حدود 9/54 کیلومتر مربع وسعت داشته است. کاربری مراتع در طی دورۀ زمانی 30 ساله روند کاهشی داشته است. این کاربری در سال 1990 حدود 8/2305 کیلومتر مربع و در سال 2020 حدود 5/2212 کیلومتر مربع وسعت داشته است.
شکل 7: نقشۀ کاربری اراضی منطقۀ مطالعهشده در سالهای 1990 و 2020 (منبع: نویسندگان، 1402) Fig 7: Land use map of the studied area in 1990 and 2020
جدول5: مساحت و درصد مساحت کاربری های اراضی منطقۀ مطالعهشده در طی سالهای 1990 و 2020 Table 5: Area and percentage of land uses in the study area during the years 1990 and 2020
منبع: نویسندگان، 1402 باتوجه به اینکه هدف اصلی محققان در پژوهش حاضر شناسایی مناطق آسیبپذیر دربرابر آلودگی است و یکی از دلایل اصلی آلودگی منابع کارستیک فعالیتهای انسانی است، در این پژوهش روند توسعۀ کاربریهای انسانساخت به سمت مناطق آسیبپذیر ارزیابی شده است. در این بخش پس از تهیۀ نقشههای کاربری اراضی کاربری نواحی انسانساخت استخراج و سپس روند توسعۀ این کاربری در مناطق با پتانسیل آسیبپذیری زیاد و خیلی زیاد مشخص شده است (شکل 7). براساس نقشههای مذکور کاربری نواحی انسانساخت در مناطق آسیبپذیر در طی دورۀ زمانی 30 ساله با افزایش چشمگیری مواجه شده است؛ بهطوری که این نواحی در سال 1990 حدود 8 کیلومتر مربع بوده است که این میزان در سال 2020 به حدود 19 کیلومتر مربع افزایش یافته است. باتوجه به موارد مذکور نواحی آسیبپذیر در حوزۀ آبریز تکاب درمعرض آسیبپذیری ناشی از فعالیتهای انسانی قرار دارند.
شکل 8: نقشۀ نواحی انسانساخت در طبقات با پتانسیل آسیبپذیری زیاد و خیلیزیاد (منبع: نویسندگان، 1402) Fig 8: Map of residential areas in floors with high and very high vulnerability potential
نتیجهگیری حوزۀ آبریز تکاب بهدلیل وضعیت لیتولوژی و شرایط هیدرواقلیمی دارای مناطق کارستیک توسعه یافته است و همین مسئله سبب شده است تا توجه به این حوضه و بهخصوص شناسایی مناطق آسیبپذیر آن بسیار حائز اهمیت باشد. دربارۀ آسیبپذیری مناطق کارستیک پژوهشهای زیادی صورت گرفته است. در پژوهش حاضر برخلاف بسیاری از پژوهشهای پیشین (یوسفی و همکاران، 1397). علاوهبر شناسایی مناطق آسیبپذیر روند توسعۀ نواحی انسانساخت به سمت این مناطق نیز ارزیابی شده است. براساس نتایج بهدستآمده از مدل COP مناطق شمال غربی و جنوبی حوزۀ آبریز تکاب مانند مناطق جنوبی دشت کرمانشاه (ملکی و همکاران، 1398) و بخشهای غربی آبخوانهای کارستی ششپیر و برغان (کاشفی و همکاران، 1399) بهدلیل نوع لیتولوژی، نوع پوشش زمین، وضعیت هیدرواقلیمی و وضعیت ژئومورفولوژی پتانسیل آسیبپذیری زیاد و خیلی زیاد دارند. همچنین، در این پژوهش روند توسعۀ نواحی انسانساخت به سمت مناطق آسیبپذیر ارزیابی شده که براساس نتایج حاصلشده وسعت نواحی انسانساخت در سال 1990 حدود 8 کیلومتر مربع بوده است که این میزان در سال 2020 به حدود 19 کیلومتر مربع افزایش یافته است. باتوجه به موارد مذکور بخشهای شمال غربی و جنوبی حوزۀ آبریز تکاب بهدلیل پتانسیل زیادی آسیبپذیری و روند توسعۀ نواحی انسانساخت در آن درمعرض آلودگی قرار دارند؛ بنابراین لازم است تا برنامهریزیهای لازم برای ورود صنایع و فعالیتهای آلاینده به این مناطق صورت گیرد.
[1] . https://earthexplorer.usgs.gov/ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
منابع افراسیابیان، احمد (1377). اهمیت مطالعات و تحقیقات منابع آب کارست در ایران. مجموعه مقالات دومین همایش جهانی منابع آب در سازندهای کارستی، تهران-کرمانشاه. http://fipak.areeo.ac.ir/site/catalogue/18837088 دسترنج، علی، نوحهگر، احمد، ملکیان، آرش، غلامی، حمید، و جعفری اقدم، مریم (1396). ارزیابی و تهیۀ نقشۀ آسیبپذیری آلودگی آبخوان کارستی دالاهو. سنجش از دور و سامانۀ اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی، 8(2)، 1-16.https://journals.iau.ir/article_532778.html سیف، عبدالله، جعفری اقدم، مریم، و جهانفر، علی (۱۳۹۳). ارزیابی و تهیۀ نقشه آسیبپذیری آبخوانهای کارستی با استفاده از مدل COP (مطالعۀ موردی: آبخوان کارستی گلین، استان کرمانشاه). پژوهشهای ژئومورفولوژی کمّی، 3(3)، ۷۹-۶۵. https://www.geomorphologyjournal.ir/article_77961.html فیضی، اتابک، و خانمحمدی، وحید (۱۳۹۷). بررسی خصوصیات مختلف مناطق کارستی و میزان آسیبپذیری آنها. هفدهمین کنفرانس ملی هیدرولیک ایران، دانشکدۀ فنی و مهندسی دانشگاه شهرکرد. https://civilica.com/doc/811488 قدیمی، مهرنوش، و زنگنه تبار، ساسان (1399). ارزیابی آسیبپذیری آبخوان کارستی گیلانغرب با استفاده از روش EPIK و .KDI مرتع و آبریزداری، 73(1)، 125-137. https://doi.org/10.22059/jrwm.2020.294605.1446 کاشفی، مهدی، انتظاری، مژگان، و جعفری اقدم، مریم (1399). ارزیابی آسیبپذیری کارست سطحی آبخوانهای کارستی ششپیر و برغان با استفاده از منطق فازی. پژوهشهای ژئومورفولوژی کمّی، 8(4)، 62-47. محبی، یوسف، و اصغری مقدم، اصغر (1397). ارزیابی آسیبپذیری آبخوان دشت کهریز با استفاده از مدل دراستیک در محیط GIS. زمینشناسی محیط زیست، 12(45)، 1-16. https://journals.iau.ir/article_669497.html ملکی، امجد، باقری سیدشکری، سجاد، و مطاعی، سارا (۱۳۹۸). ارزیابی آسیبپذیری آبخوانهای کارستی دشت کرمانشاه و تودۀ بیستون- پرآو با استفاده از مدل COP. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 19(52)، ۱۴۵-۱۲۹. یوسفی، حسین، حقیزاده، علی، یاراحمدی، یزدان، و نورمحمدی، پروین (1397). ارزیابی کارایی و آنالیز حساسیت روش COP مبتنی بر تکنیک RS و GIS در تعیین آسیبپذیری آبخوان کارستی دشت الشتر لرستان. علوم آب و خاک، 22(3)، 261-272. http://dx.doi.org/10.29252/jstnar.22.3.261 References Afrasiabian, A. (1998). The importance of karst water resources studies and research in Iran. Proceedings Of The Second International Conference On Water Resources In Karst Formations, Tehran-Kermanshah. http://fipak.areeo.ac.ir/site/catalogue/18837088 [In Persian]. Afrasiabian, A. (2007). The importance of protection and management of Karst water as drinking water resources in Iran. Environmental Earth Sciences, 52(4), 673-677. http://dx.doi.org/10.1007/s00254-006-0502-z Andreo, B., Goldscheider, N., Vadillo, I., Mar Vias, J., Neukum, C., Sinreich, M., Jime´nez, P., Brechenmacher, J., Carrasco, F., Hotzl, H., JesuPerles, M., & Zwahlen, F. (2006). Karst groundwater protection: First application of a Pan-European approach to vulnerability, hazard and risk mapping in the Sierra de Lı´bar (Southern Spain). Science Of The Total Environment, 357(1), 54– 73. http://dx.doi.org/10.1016/j.scitotenv.2005.05.019 Cao, H., Dong, W., Chen, H., & Wang, R. (2023). Groundwater vulnerability assessment of typical covered karst areas in northern China based on an improved COPK method. Journal Of Hydrology, 624(5). https://doi.org/10.1016/j.jhydrol.2023.129904 Daly, D., Dassargues, A., Drew, D., Dunne, S., Goldscheider, N., & Neale, S. (2002). Main concepts of the European Approach for (karst) groundwater vulnerability assessment and mapping. Hydrogeology, 10(2), 340–355. http://dx.doi.org/10.1007/s10040-001-0185-1 Destranj, A., Nohegar, A., Malekian, A., Gholami, H., & Jafari Aghdam, M. (2016). Evaluation and preparation of a vulnerability map of Dalahu karst aquifer pollution. Remote Sensing And Geographic Information System In Natural Resources, 8(2), 1-16. https://journals.iau.ir/article_532778.html [In Persian]. Feizi, A., & Khanmohammadi, V. (2017). Examining the different characteristics of karst areas and their vulnerability. 17th Iranian National Hydraulic Conference, Technical and engineering faculty Shahrekord University. https://civilica.com/doc/811488 [In Persian]. Ford, D.C., & Williams, P.W. (2007). Karst hydrogeology and geomorphology. wiley chichester. John Wiley. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/book/10.1002/9781118684986 Ghadimi, M., Keynezhad, A., & Narouei, R. (2024). The effect of karstification on water resource hazards management based on physicochemical factors of water (Case study: Valiabad- Hezarcham). Environmental Management Hazards, 10(4), 335-354. https://doi.org/10.22059/jhsci.2024373119.819 Ghadimi, M., & Zanganeh Tabar, S. (2019). Vulnerability assessment of Gilangharb karstic aquifer using EPIK and KDI methods. Pasture And Watershed, 73(1), 125-137. https://doi.org/10.22059/jrwm.2020.294605.1446 [In Persian]. Ghadimi, M., Zangenehtabar, S., Malekian, A., & Kiani, M. (2022). Groundwater vulnerability assessment in a karst aquifer: A case study of western Iran. International Journal Of Environmental Science And Technology, 19(12). http://dx.doi.org/10.1007/s13762-022-03956-9 Gomez, M. M., Liedl, R., Stefan, C., & Pacheco, J. (2024). Theoretical analysis and considerations of the main parameters used to evaluate intrinsic karst groundwater vulnerability to surface pollution. Science Of The Total Environment, 907. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2023.167947 Kashefi, M., Entezari, M., & Jafari Aghdam, M. (2019). Evaluation of surface karst vulnerability of Sheshpir and Berghan karst aquifers using fuzzy logic. Quantitative Geomorphology Research, 8(4), 62-47. 10.22034/gmpj.2020.106411 [In Persian]. Maleki, A., Bagheri Seyedashkari, S., & Motaei, S. (2018). Vulnerability assessment of karst aquifers of Kermanshah plain and Bistun-Perav massif using COP model. Applied Research Of Geographical Sciences, 19(52), 145-129. 10.29252/jgs.19.52.129 [In Persian]. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 777 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 395 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||