مشخصه‌های مقوله‌گزینی در ساخت پوچ‌واژه: رویکردی کمینه‌گرا

. مقدمه

پوچ‌واژه‌ها[1] یا فاعل‌های بدلی[2] از مهم‌ترین شواهدی‌اند که نشان می‌دهند مفهوم محمول  مستقل از سازوکار اعطای نقش‌های معنایی (تتا)[3] است و بر پایۀ آنها می‌توان استدلال کرد که ضرورت حضور یک فاعل و محمول برای تولید گزاره،  الزامی نحوی است، و نه معنایی؛ زیرا طبق نظریه‌های زبان‌شناختی و از جمله در چارچوب دستور زایشی، پوچ‌واژه‌ها حامل نقش تتا نیستند و سهمی در ساختار معنایی گزاره ندارند. این عناصر که می‌توانند آشکار یا فاقد جوهر آوایی باشند، در ساخت‌هایی می‌آیند که یک موضوع[4] با مقولۀ گروهی اسم (NP) یا متمم‌ساز (CP) برای پر کردن جایگاه فاعل در دسترس نباشد. در چنین ساخت‌هایی، قاعدۀ درج پوچ‌واژه[5] برای برآوردن اصل فرافکن گسترده،[6] یک پوچ‌واژۀ ضمیری[7] یا وجودی[8] را در شاخص گروه زمان می‌نشاند (Edelstein, 2020: 106 ; Carnie, 2021: 252). این تحلیل مبتنی‌بر تعریف سنّتی گزاره است که آن را ساختاری دوجزئی، متشکل از یک فاعل و یک محمول، می‌داند.

مسئلۀ پوچ‌واژه‌ها گذشته از آن‌که پیوند بلافصلی با نحو و ساخت موضوعی[9] محمول‌ها دارد، نقش مهمی نیز در پیشبرد رهیافت اصول و پارامترها و زیرنظریه‌های آن ایفا کرده است؛ چنان‌که رد هر دو پوچ‌واژۀ ضمیری و وجودی را می‌توان در نظریۀ حالت،[10] تبیین ساخت‌های ارتقایی[11] و جملات وجودی،[12] فرایند اسنادی‌سازی[13] و حتی پژوهش‌های مرتبط با تعیین حوزۀ فاز یافت. از میان آثار فراوانی که به موضوعات یادشده و نسبت آنها با پوچ‌واژه پرداخته‌اند و برخی از آنها مورد استناد مقالۀ پیش روی قرار گرفته‌اند، می‌توان از هورنشتین[14] و همکاران (2005)، مورو[15] (2006)، دن‌دیکن[16] (2006 & 2013)، سانچز[17] (2010)، ریو[18] (2013)، چیتکو[19] (2014)، گِلدرن[20] (2017)، و کارنی[21] (2021) نام برد که در جای خود، به ضرورت بحث، به آنها اشاره خواهیم کرد.

دستورپژوهان زبان فارسی با دو نگاه متفاوت به سراغ پوچ‌واژه رفته‌اند و عمدتاً دربارۀ بود یا نبود چنین عنصری در فارسی بحث کرده‌اند. در یک‌سو کریمی (2005) و به پیروی از او، طالقانی (2008)، تصریح کرده‌اند که در زبان ضمیرانداز فارسی، پوچ‌واژۀ آشکار یا نهان وجود ندارد. پیامد این سخن آن‌که برای برآوردن اصل فرافکن گسترده در فارسی، نیازی نیست که قاعدۀ درج پوچ‌واژه اعمال شود و این عنصر را در شاخص گروه زمان بنشاند. در دیگرسو، پژوهشگرانی چون درزی (1996)، درزی و تفکر رضایی (1389)، حق‌بین و فشندکی (1390)، انوشه (1393 و 1400) و منصوری (1394) برپایۀ شواهد زبانی مختلف نشان داده‌اند که در برخی از ساخت‌های نحوی حضور پوچ‌واژۀ ضمیری پنهان یا آشکار الزامی است. از آن میان، منصوری فهرست توصیفی مفصلی از ساخت‌هایی به‌دست داده که جایگاه فاعل آنها میزبان این عنصر فاقد نقش تتاست.

مقالۀ حاضر، در دنبالۀ پژوهش انوشه (1393 و 1400) و در چارچوب برنامۀ کمینه‌گرا، اولاً استدلال می‌کند که حضور پوچ‌واژۀ ضمیری را در برخی از اشتقاق‌های نحوی فارسی باید پذیرفت و ثانیاً در تأیید رویکرد ریتزی (1986) و سانچز (2010) نشان می‌دهد که در این زبان ضمیرانداز پوچ‌واژۀ آشکار (به‌شکل: «این/ آن») یافت نشده است. اما جنبۀ مهم‌تر و تازه‌ای که این مقاله به آن می‌پردازد، دو مسئلۀ بنیادی‌اند که در پژوهش‌های زبان فارسی غالباً مغفول مانده‌اند. این دو مسئله که در ادامه در تبیین دقیق‌تر آنها خواهیم کوشید، به اجمال در (1 ـ الف و ب) آمده‌اند:

در مباحث پیش روی برای پاسخ به پرسش (1 ـ الف)، نخست به سراغ مبانی نظری برنامۀ کمینه‌گرا می‌رویم و در این روند تلاش می‌کنیم تا ضمن بازنگری در مفهوم رایج محمول‌های نامفعولی[22]، تعمیمی بیابیم که حضور پوچ‌واژۀ ضمیری را در اشتقاق‌های نحوی پیش‌بینی کند. این تعمیم باید بتواند برای مسئلۀ فاعل در ساخت‌های غیرشخصی[23] نیز پاسخ مناسبی فراهم آورد (نک: زیربخش 3-2، داده‌های 28 تا 34). پرسش دوم که به نوعی دنبالۀ پرسش اول به‌شمار می‌رود، ناظر بر جملاتی از نوع (2) و (3) در زیر است:

طبق تحلیل کریمی، در هیچ‌یک از جملات (2 ـ الف تا پ) پوچ‌واژۀ پنهان یا آشکار وجود ندارد و عنصر «این» در نمونۀ (2 ـ ب)، از جنس ضمیر ارجاعی است؛ ضمیری که در (2 ـ الف) تظاهر آوایی نیافته و در (2 ـ پ) با یک گروه اسمی آشکار جایگزین شده است. در مقابل رویکرد کریمی، منصوری فاعل جملۀ (3 ـ الف) را پوچ‌واژۀ ناملفوظی می‌داند که در (3 ـ ب) با همتای آشکار خود جایگزین شده است. بااین‌همه، وی توضیح نمی‌دهد که اگر «این» در چنین نمونه‌ای پوچ‌واژۀ ضمیری است، چرا در جمله‌ای مانند (3 ـ پ) می‌تواند جای خود را به گروه اسمی آشکار بدهد. به‌همین دلیل، به‌نظر می‌رسد تحلیل کریمی که اساساً فارسی را فاقد پوچ‌واژه می‌داند، دست‌کم از انسجام نظری بیشتر برخوردار باشد.

در پژوهش حاضر برپایۀ آموزه‌های نظری کمینه‌گرایی و با تکیه بر شواهد زبانی، استدلال می‌کنیم که در جمله‌هایی مانند (2 ـ الف) و (3 ـ الف) حضور پوچ‌واژۀ پنهان در شاخص گروه زمان الزامی است، اما عنصر دستوری «این» در نمونه‌های (2 ـ ب) و (3 ـ ب) همتای آشکار این پوچ‌واژۀ ضمیری مذکور نیست؛ بلکه «این» یک ضمیر اشارۀ ارجاعی و حامل نقش معنایی محمول است که می‌تواند در شواهدی همچون (2 ـ پ) و (3 ـ پ) جایگاه خود را به گروه اسمی آشکار (این موضوع/ این ادعا) بسپارد. این تحلیل متناقض‌نما «ظاهراً» با همان مسئله‌ای مواجه است که در پرسش (1 ـ ب) به آن اشاره کردیم: چگونه می‌توان جایگاهی را که مختص درج پوچ‌واژه است، با یک ضمیر ارجاعی یا گروه اسمی آشکار پر کرد؟ برای پاسخ به این پرسش بنیادی، نشان می‌دهیم که اگرچه جملات (ب و پ) در نمونه‌های بالا، دگرگفتی از داده‌های (الف) به‌شمار می‌روند، اما به‌لحاظ ساختاری، اشتقاق متفاوتی دارند. به بیان روشن‌تر، در جمله‌هایی که درج پوچ‌واژه رخ می‌دهد، ساخت موضوعی محمول متفاوت است و لاجرم، اشتقاق نحوی متمایزی را موجب می‌شود.

این مقاله، پس از مقدمۀ پیش روی، به مبانی نظری پوچ‌واژۀ فاعلی در برنامۀ کمینه‌گرا می‌پردازد و سپس، به پیشینۀ این مبحث در زبان فارسی اشاره می‌کند. مطالبی که در این دو بخش ارائه می‌شوند، زمینۀ لازم را برای تحلیل داده‌ها و پاسخ به دو پرسش (1 ـ الف و ب) فراهم می‌آورند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که در برخی از ساخت‌های نامفعولی زبان فارسی حضور پوچ‌واژۀ پنهان فاعلی الزامی و پیش‌بینی‌پذیر است و در این زبان، همتای آشکار این عنصر وجود ندارد.

2. پوچ‌واژۀ ضمیری در کمینه‌گرایی

دو پژوهش برجسته و پیشگام ویلیامز (1980 & 1983) از نخستین آثاری‌اند که با اشاره به مسئلۀ پوچ‌واژه‌ها، دربارۀ پیوند محمول و موضوع بیرونی و فرایند اعطای نقش معنایی بحث می‌کنند و میان پوچ‌واژۀ فاعلی و موضوع بیرونی گزاره تمایز می‌گذارند. نزد وی، پوچ‌واژۀ ضمیری عنصری خنثاست که به دلایل ساختاری و هنگامی که یک موضوع بیرونی برای حضور در جایگاه فاعل در دسترس نیست، تظاهر می‌یابد (Williams, 1983: 441). این تحلیل که در نحله‌های مختلف نظریۀ اصول و پارامترها و از جمله در کمینه‌گرایی دنبال شده است، پوچ‌واژه را عنصری نحوی می‌داند که از محمول گزاره نقش تتا نمی‌پذیرد و در شاخص گروه زمان (Spec, TP)، یا اصطلاحاً در جایگاه فاعل ساختاری بند، درج می‌شود (از میان آثار فراوان، نک:  Hornstein et al. 2005; Gelderen, 2017; Carnie, 2021).

اگرچه در بسیاری از زبان‌ها، مانند انگلیسی و هلندی و فرانسوی و ایسلندی، پوچ‌واژه‌های فاعلی جوهر آوایی دارند؛ اما پژوهش‌های نحوی امکان حضور پوچ‌واژۀ ناملفوظ را نیز ـ به‌ویژه در زبان‌های ضمیرانداز ـ تأیید کرده‌اند. اشاره به این نکته از آن نظر اهمیت دارد که پارامتر فاعل‌تهی[24] (Rizzi, 1982) که غالباً در زبان‌هایی با مطابقۀ غنی مشاهده می‌شود (مانند فارسی)، پیوند نزدیکی با مسئلۀ پوچ‌واژۀ ناملفوظ دارد. در میان ویژگی‌های نحوی همسانی که در دسته‌ای از زبان‌ها یافت می‌شوند، احتمالاً این پارامتر بیش از دیگر پدیده‌های زبان‌ویژه مورد توجه نظریۀ اصول و پارامترها قرار گرفته است. پارامتر فاعل‌تهی، ضمیرانداز بودن زبان‌هایی چون ایتالیایی و اسپانیایی را به ویژگی‌های مشترکی مانند فقدان اثر رد متمم‌ساز[25]، وارونگی فاعل[26]، و نبود پوچ‌واژۀ فاعلی آشکار پیوند می‌دهد. البته، باید تصریح کرد که هرچند تصریف غنی مطابقه در زبان‌های فاعل‌تهی نوعی همبستگی[27] با فقدان پوچ‌واژۀ آشکار دارد، اما برخی از زبان‌پژوهان با بررسی شواهد تجربی از زبان‌های مختلف، این فرضیه را به چالش کشیده‌اند و از جمله نشان داده‌اند زبان ضمیراندازی همچون فنلاندی که دارای هر دو پوچ‌واژۀ آشکار ضمیری و وجودی است ( Svenonius, 2002: 14; Jónsson and Eythórsson, 2021: 2)، از پارامتر یادشده پیروی نمی‌کند.

چنان‌که گفتیم، دو نوع پوچ‌واژۀ ضمیری و وجودی در زبان‌های مختلف وجود دارد. از آن دو، پوچ‌واژۀ ضمیری که موضوع پژوهش حاضر است (در زبان انگلیسی: «it»)، ویژگی‌های مشترک و متفاوتی با پوچ‌واژۀ وجودی (در زبان انگلیسی: «there») از خود نشان می‌دهد. مهم‌ترین اشتراک دو عنصر یادشده این است که هر دو به مقولۀ دستوری اسم تعلق دارند و ازاین‌رو، می‌توانند مشخصۀ اصل فرافکن گسترده را برآورده سازند. به زبان برنامۀ کمینه‌گرا، پوچ‌واژه‌ها مشخصۀ تعبیرناپذیر اسم (از این پس: uN)[28] را در هستۀ گروه زمان بازبینی و حذف می‌کنند. اما حالت و مطابقه (شخص‌وشمار)،[29] دو مشخصه‌ای‌اند که پوچ‌واژه‌های ضمیری و وجودی را از هم متمایز می‌سازند. پوچ‌واژۀ وجودی فاقد دو مشخصۀ مذکور است و لاجرم، نه در فرایند بازبینی حالت بند خود مشارکت می‌کند و نه فعل را به مطابقه وامی‌دارد (Hornstein et al. 2005: 299-301). در مقابل، پوچ‌واژۀ ضمیری از یک‌سو در سازوکار بازبینی و حذف مشخصۀ حالت دستوری هستۀ زمان حضور می‌یابد و از دیگرسو، در روند بازبینی مشخصۀ شخص‌وشمار، فعل را به مطابقه وامی‌دارد. گفتنی است که در نظام شخص‌وشمار زبان، سوم شخص مفرد موقعیت پیش‌فرض[30] دارد و لذا، ضمیر سوم شخص، در مقابل اول شخص و دوم شخص، در جایگاهی به‌کار می‌رود که هیچ ارجاع یا مصداقی ندارد. به همین دلیل، فعلی که در ساخت‌های واجد پوچ‌واژۀ ضمیری حضور می‌یابد، دارای مطابقۀ سوم شخص مفرد است (Ackema and Neeleman, 2018: 37). بدین ترتیب، اگرچه پوچ‌واژۀ ضمیری سهمی در معنای گزاره ندارد، اما در شکل‌گیری اشتقاق نحوی، فعالانه مشارکت می‌کند و ضمن پر کردن جایگاه ساختاری فاعل، سه مشخصۀ صوری و تعبیرناپذیر اصل فرافکن گسترده [uN]، حالت [uCase] و مطابقه [uϕ] را بازبینی و حذف می‌کند.

پوچ‌واژۀ ضمیری «it» در انگلیسی، با ویژگی‌هایی که برشمردیم، در ساخت‌های مختلفی حضور می‌یابد. نگاهی اجمالی به جملات حامل پوچ‌واژه، ضمن تبیین ویژگی‌های صوری این عنصر، به پیش‌برد بحث در زبان فارسی کمک می‌کند. این عنصر همراه با محمول‌های اقلیمی (4)، در ساخت‌های اسنادی‌سازی (5)، با فعل‌های ارتقایی (6) و در برخی از جملات مجهول (7&8) به‌کار می‌رود:

تقابل جفت‌جملات بالا مبتنی بر ویژگی‌هایی است که پوچ‌واژۀ ضمیری از خود بروز می‌دهد. جملات نادستوری (4b) و (5b) نشان می‌دهند که پوچ‌واژه فاقد نقش تتاست و از این‌رو، جایگاه ساختاری متعلق به آن نمی‌تواند با یک ضمیر ارجاعی یا یک گروه اسمی آشکار که نیازمند دریافت نقش معنایی‌اند، اشغال شود. در جملۀ خوش‌ساخت (6a)، فعل ارتقایی «seem» با پوچ‌واژۀ «it» مطابقه کرده و تصریف سوم شخص مفرد دارد. قابل توجه این‌که سازۀ «many people» در بند درونۀ خودایستا، مشخصۀ حالتش را بازبینی کرده و نمی‌تواند با هستۀ زمان بند اصلی وارد رابطۀ بازبینی شود. در نتیجه، گذشته از مشخصۀ [uN]، هر دو مشخصۀ شخص‌وشمار و حالت بند اصلی نیز از طریق مطابقه با پوچ‌واژۀ «it» بازبینی و حذف شده‌اند. در مقابل، فعل یادشده در جملۀ (6b) با گروه اسمی «many people» وارد رابطۀ مطابقه شده و ساخت حاصل نادستوری است. در نمونۀ (7a)، جایگاه فاعل بند پایۀ مجهول نقش تتا ندارد و لذا، حضور پوچ‌واژه در این جایگاه مجاز است. در جملۀ متناظر (7b)، به‌جای پوچ‌واژه یک گروه متمم‌ساز در نقش فاعل در شاخص گروه زمان (یا گروه متمم‌ساز) بند اصلی حضور یافته است (برای جایگاه بند فاعلی در انگلیسی، نک: Adger, 2003: 298). سرانجام، در جملۀ (8a) فاعل بند درونۀ ناخودایستا (Melvin) که دارای نقش معنایی و مشخصۀ حالت بازبینی‌نشده است، به جایگاه فاعل بند اصلی ارتقا می‌یابد و در آنجا مشخصۀ حالت خود را بازبینی می‌کند. این جایگاه در نمونۀ نادستوری (8b) با پوچ‌واژه اشغال شده است و بازبینی نشدن مشخصۀ حالت فاعل درونه سبب فروریزی اشتقاق شده است.

همان‌گونه که پیشتر گفتیم، برایند این شواهد نشان می‌دهند که پوچ‌واژۀ ضمیری سه مشخصۀ [uN]، [uCase] و [uϕ] را بازبینی می‌کنند. در مقابل، پوچ‌واژۀ وجودی در داده‌های زیر فقط مشخصۀ [uN] را در بند پایه برآورده کرده و این عنصر فاقد مشخصه‌های حالت و مطابقه است؛ چنان‌که اولاً فعل ارتقایی با اسم جمع «many people» در بند درونه مطابقه کرده است و ثانیاً، چون بند ناخودایستای درونه قابلیت بازبینی حالت گروه اسمی مذکور را ندارد، این سازه توسط بند اصلی مشخصۀ حالت خود را بازبینی و حذف کرده است (و نیز نک: انوشه، 1393):

در بخش بعدی برپایۀ ویژگی‌هایی که برای پوچ‌واژۀ ضمیری برشمردیم و با نگاهی انتقادی به پیشینۀ پژوهش در زبان فارسی، حضور این عنصر نحوی را در ساخت‌های نحوی بررسی و تبیین می‌کنیم.

3. پوچ‌واژۀ ضمیری در فارسی

در بخش گذشته، در چارچوب کمینه‌گرایی و برپایۀ شواهد زبان انگلیسی به معرفی ویژگی‌های صوری پوچ‌واژۀ ضمیری پرداختیم و در پایان، به تفاوت آن با پوچ‌واژۀ وجودی اشاره‌ای گذرا کردیم. هرچند بحث نظری درباب پوچ‌واژه و جملات میزبان آن به همین گفتار مختصر ختم نمی‌شود و به‌ویژه ساخت‌هایی مانند اسنادی‌سازی، پس‌گذاری[31] و اشتقاق‌های موسوم به دُش‌ساخت‌ها[32] مباحث چالش‌برانگیز فراوانی را در تحلیل‌های کمینه‌گرا پیش کشیده‌اند (از جمله نک: Hartmannand and Veenstra, 2013)، اما این مقدمات عجالتاً برای پرداختن به ساخت‌های دارای پوچ‌واژه در زبان فارسی کفایت می‌کنند.

3. 1. نگاهی به پوچ‌واژه در پژوهش‌های فارسی

پوچ‌واژه از مفاهیمی است که از رهگذر مطالعات دستور زایشی به پژوهش‌های نحو زبان فارسی راه یافته است و پیشینه‌ای از آن در سنت دستورنویسی یافت نمی‌شود. در میان زبان‌شناسان، درزی (1996) از نخستین پژوهشگرانی است که در تحلیل پیش‌گام خود بر حضور پوچ‌واژۀ ضمیری در جملات فارسی و از جمله در جایگاه فاعل محمول‌های ارتقایی (مانند: به‌نظر رسیدن) تصریح کرده است. در مقابل، کریمی (2005)، ضمن نقد رویکرد درزی و با آوردن شواهد زیر، یادآور شده که فارسی فاقد پوچ‌واژۀ آشکار یا ناملفوظ است:^[33]

به گفتۀ کریمی (2005:91، داده‌های 65 تا 67)، ضمیر «این» که در ساخت اسنادی‌سازی (10 ـ الف) و پس‌گذاری (10 ـ ب) اختیاری است، ماهیت ارجاعی دارد و پوچ‌واژه محسوب نمی‌شود. این تحلیل در مورد ساخت اسنادی‌سازی دقیق به‌نظر می‌رسد و حتی در زبان انگلیسی، برخی از تحلیلگران (از جمله: Reeve, 2013: 165) استدلال کرده‌اند که ضمیر «it» در چنین ساخت‌هایی پوچ‌واژه نیست. انوشه (1393: 47، داده‌های 20 تا 25) نیز شواهدی آورده است که نشان می‌دهند در جمله‌هایی از نوع (10 ـ الف) پوچ‌واژۀ فاعلی نهان یا آشکار وجود ندارد. مهم‌ترین دلایلی که از این ادعا حمایت می‌کنند، مطابقۀ فعل اسنادی (فعل سبک «بودن») با ضمیر/ گروه اسمی پیش از خود (11) و نیز امکان جایگزینی ضمیر «این» با گروه اسمی آشکار (12) است:

در تبیین مشخصه‌های صوری پوچ‌واژۀ ضمیری، تصریح کردیم که این عنصر با موقعیت پیش‌فرض سوم شخص مفرد، در جایگاه فاعل بند قرار می‌گیرد و در بازبینی مشخصۀ تعبیرناپذیر [uϕ]، فعل را به مطابقه با خود وامی‌دارد. بااین‌همه، شواهد (11) و (12) به روشنی نشان می‌دهند که فعل اسنادی با گروه اسمی پیش از خود مطابقه می‌کند و ضمناً ضمیر «این» می‌تواند با گروه اسمی جایگزین شود.

مسئلۀ جملۀ (10 ـ ب) متفاوت با اشتقاق اسنادی‌سازی است که در بخش چهارم مقالۀ حاضر (زیربخش 4-1) به آن می‌پردازیم و استدلال می‌کنیم که در چنین نمونه‌هایی با اشتقاقی دوگانه مواجه‌ایم؛ در یک ساختار، همچون بسیاری از زبان‌های ضمیرانداز، پوچ‌واژۀ ناملفوظ وجود دارد، و در ساختاری دیگر یک ضمیر ارجاعی یا گروه اسمی آشکار در جایگاه فاعل حضور می‌یابد. اما نکتۀ مهم‌تری که دربارۀ رویکرد کریمی باید به آن اشاره کرد، این است که او تحلیل خود را در رد وجود پوچ‌واژۀ ضمیری در فارسی به دو ساخت پیش‌گفته محدود کرده است. فارغ از این‌که دیدگاه وی را درباب نمونه‌های خاص (10) بپذیریم یا نه، آموزه‌های نظری کمینه‌گرایی و شواهد تجربی از این رویکرد حمایت می‌کنند که حضور پوچ‌واژۀ ضمیری در برخی از ساخت‌های نحوی فارسی الزامی است.

در برابر رویکرد کریمی، انوشه (1393) فارسی را داری پوچ‌واژۀ ناملفوظ می‌داند و درزی و تفکر رضایی (1389) و منصوری (1394) معتقدندکه گذشته از پوچ‌واژۀ ضمیری پنهان (نماد: pro puč در تحلیل منصوری)، در برخی از ساخت‌های نحوی، این عنصر به شکل ضمیر آشکار هم نمود می‌یابد. منصوری توصیفی تفصیلی از ساخت‌هایی فراهم می‌آورد که جایگاه فاعل آنها مختص پوچ‌واژۀ ضمیری است، ولی ویژگی ساختاری مشترکی برای جملات حاوی پوچ‌واژه به‌دست نمی‌دهد و ازاین‌رو، به‌نظر می‌رسد که چنین توصیفی، قابلیت پیش‌بینی ندارد. برخی از نمونه‌هایی که طبق تحلیل وی دارای پوچ‌واژۀ فاعلی‌اند، در پی آمده‌اند:

جملۀ (13 ـ الف) ساخت موسوم به ارتقایی است که نخستین بار در پژوهش عالمانۀ درزی (1996) جایگاه فاعل بند پایۀ آن به پوچ‌واژۀ ضمیری تخصیص یافته است. دو اشتقاق نحوی (13 ـ ب و پ) نیز که در تحلیل منصوری ذیل دو دستۀ جداگانه قرار گرفته‌اند، از نوع ساخت‌هایی‌اند که کریمی (2005) آنها را با نام پس‌گذاری معرفی کرده است. هرچند مقالۀ حاضر در مورد سه جملۀ اخیر حضور پوچ‌واژۀ ناملفوظ را در جایگاه فاعل می‌پذیرد، اما این پرسش در پژوهش‌های دستوری بی‌پاسخ مانده که اگر جایگاه فاعل جملات مذکور  فاقد نقش تتاست و به پوچ‌واژۀ ناملفوظ تعلق می‌یابد، چرا گروه اسمی آشکار نیز می‌تواند در همان جایگاه بازادغام شود:

جملۀ (13 ـ ت) تفاوت چندانی با دو جملۀ پیش از خود ندارد، جز آن‌که محمول «نیاز بودن»، در معنای مدنظر، نیازمند یک وابستۀ اجباری است (= به مراقبت زیاد). دو جملۀ متناظر (13 ـ ث و ج) در تحلیل منصوری، به‌ترتیب دارای پوچ‌واژۀ پنهان و آشکار (آن) هستند. پوچ‌واژه دانستن «آن» در نمونۀ (ج) دست‌کم از دو منظر با رهیافت مقالۀ حاضر سازگاری ندارد. به‌لحاظ نظری، ضمیر مذکور در جایگاه وابستۀ «انتظار» آمده و اساساً نقش فاعلی ندارد تا هویت آن به‌منزلۀ پوچ‌واژۀ فاعلی انگیزۀ ساختاری داشته باشد. از نظر تجربی، بندی که در دنبالۀ «می‌رود» آمده، وابستۀ ضمیر «آن/ این» است که به انتهای جمله پس‌گذاری شده و می‌دانیم که پوچ‌واژه‌ها به دلیل ماهیت غیرارجاعی خود، نمی‌توانند بند موصولی بپذیرند. دو نمونۀ زیر این موضوع را نشان می‌دهند:

در دو جملۀ (13 ـ چ و ح) ضمیر «این» پوچ‌واژۀ آشکار تلقی شده است؛ با این تفاوت که در اولی در جایگاه فاعل و در دومی در مقام مسند قرار گرفته است. به دلایل پیش‌گفته، هیچ‌یک از این دو ضمیر پوچ‌واژه نیستند، زیرا ضمیر «این» در اولی می‌تواند جای خود را به گروه اسمی آشکار بدهد و در دومی هیچ مبنای نظری یا انگیزۀ ساختاری برای درج پوچ‌واژه در چنین جایگاهی ذکر نشده است. جملۀ (13 ـ خ) که در پژوهش انوشه (1393) نیز آمده، پوچ‌واژۀ پنهان دارد و با رویکرد مقالۀ حاضر نیز همسوست. جملۀ (13 ـ د) تفاوتی با نمونه‌هایی مانند «واضح است/ درست است/ شایسته است» ندارد؛ جز آن‌که به گفتۀ منصوری، در جایگاه فاعل «قرار است» نمی‌توان پوچ‌واژۀ آشکار «این» قرار داد. سرانجام به دو جملۀ مناقشه‌برانگیز آخر می‌رسیم که نزد منصوری دارای پوچ‌واژۀ فاعلی‌اند. چنان‌که در زیربخش بعدی خواهیم دید، جملۀ (13 ـ ذ) اساساً ساختار متفاوتی با نمونۀ (13 ـ ر) دارد و صرفاً به دلیل حضور فعل «شدن» نمی‌توان دو جملۀ یادشده را ذیل یک عنوان ساختاری تحلیل کرد. به همین دلیل، ماهیت فاعل بی‌آوای این دو جمله نیز متفاوت است.

3. 2. تعمیم ساخت‌های دارای پوچ‌واژه در فارسی

در زیربخش گذشته عمدتاً با ارجاع به آرای کریمی (2005) و منصوری (1394)، به دو رویکرد پژوهشگران دربارۀ پوچ‌واژه در زبان فارسی اشاره کردیم که در تقابل با یکدیگر قرار دارند. در یک‌سو کریمی با محدود کردن داده‌های خود به چند جمله، مدعی شده است که فارسی فاقد پوچ‌واژۀ آشکار و پنهان است. در سوی دیگر، منصوری با گستردن تحلیل خود به ساخت‌های نحوی متعدد، استدلال کرده است که هر دو پوچ‌واژۀ فاقد و واجد جوهر آوایی در این زبان یافت می‌شوند. در زیربخش حاضر برای آن‌که گرفتار محدودیت یا گستردگی بیش از حد مصادیق نشویم، ابتدا می‌کوشیم تعمیمی بیابیم که حضور پوچ‌واژۀ ضمیری را در اشتقاق‌های نحوی پیش‌بینی کند و سپس براساس این تعمیم، به سراغ داده‌ها و شواهدی می‌رویم که پیش از این مطرح کرده‌ایم.

در سرآغاز مقدمه به نقل از کارنی (2021: 252) اشاره کردیم که اگر در ساختار نحوی، گروه اسمی یا متمم‌سازی که حامل نقش تتاست، در دسترس نباشد، قاعدۀ درج پوچ‌واژه اعمال می‌شود و با نشاندن این عنصر در شاخص گروه زمان، اصل فرافکن گسترده را برآورده می‌سازد. اما در تبیین این نکته باید افزود که آوردن گروه متمم‌ساز در جایگاه فاعل و به‌عنوان جایگزینی برای گروه اسمی، ویژگی زبان‌هایی همچون انگلیسی است که حضور بند فاعلی[34] را در ساخت‌های نحوی مجاز می‌شمارند؛ مانند بندهای فاعلی در نمونه‌های  (18a) و (19a) در زیر ( Adger, 2003: 297; Carnie, 2021: 430; Burton-Roberts, 2022: 171) که در جملات (18b) و (19b) دستخوش پس‌گذاری شده‌اند:

نقش و جایگاه بند فاعلی در تحلیل‌های نحوی مورد مناقشه بوده است؛ مثلاً، اجر بند فاعلی را در شاخص گروه متمم‌ساز (Spec, CP) قرار می‌دهد و تصریح می‌کند که اصل فرافکن گسترده توسط یک ضمیر ناملفوظ ارجاعی که در شاخص گروه زمان (Spec, TP) درج می‌شود و به مقولۀ اسم تعلق دارد، برآورده می‌شود. در مقابل، طبق تحلیل کارنی، این بند در همان شاخص گروه زمان ادغام می‌شود و به همین دلیل، معتقد است که هریک از دو گروه اسمی و متمم‌ساز می‌توانند اصل فرافکن گسترده را محقق سازند.

بند فاعلی و جایگاه ادغام آن مسئلۀ مناقشه‌برانگیزی در زبان فارسی نیست؛ زیرا اساساً گروه متمم‌ساز نمی‌تواند مستقلاً در نقش فاعل ساختاری جمله تظاهر یابد. شواهد زیر بر این ویژگی دلالت می‌کنند که حضور بند فاعلی سبب فروریزی اشتقاق می‌شود:

براساس جملات (الف)، حضور بند فاعلی هم در ساخت اسنادی و هم با فعل متعددی ناممکن است و اشتقاقی نادستوری به‌دست می‌دهد. داده‌های (ب) نشان می‌دهند که اگر این بند با یک ضمیر ـ که به مقولۀ اسم تعلق دارد ـ آغاز شود، اشتقاق از فروریزی نجات می‌یابد؛ زیرا اصل فرافکن گسترده در فارسی فقط با اسم برآورده می‌شود. سرانجام در نمونه‌های (پ) بند وابسته به ضمیر «این» پس‌گذاری شده است. نکتۀ قابل توجه و مرتبط با بحث حاضر این‌که ضمیر مورد نظر به دلایل متعدد پوچ‌واژه نیست. اولاً، این ضمیر با یک بند موصولی توصیف شده است؛ این در حالی است که پوچ‌واژه‌ها با توجه به ماهیت غیرارجاعی‌شان نمی‌توانند بند موصولی بگیرند. ثانیاً، در همۀ نمونه‌ها ضمیر «این» می‌تواند جای خود را به یک گروه اسمی آشکار بدهد (مانند: این موضوع/ این قضیه/ این مسئله)؛ چنان‌که می‌دانیم، پوچ‌واژه‌ها که فاقد نقش تتا هستند، در جایگاهی می‌آیند که یک گروه اسمی نیازمند نقش تتا نمی‌تواند در آن بنشیند. ثالثاً، محمول مرکبی مثل «خوشحال کردن» دوظرفیتی است و به یک موضوع بیرونی نیاز دارد. بنابراین، حتی اگر شواهد (21) بدون بند وابستۀ مذکور و به‌صورت «این همه را خوشحال کرد» تظاهر یابند، باز هم ضمیر «این» را باید موضوع بیرونی محمول و حامل نقش تتا تفسیر کنیم.

برپایۀ آنچه گفتیم و با توجه به شواهدی مانند (20) و (21)، اصل فرافکن گسترده یا همان مشخصۀ تعبیرناپذیر [uN] در فارسی صرفاً با حضور یک گروه اسمی در جایگاه فاعل برآورده می‌شود. لذا می‌توانیم پیش‌بینی کنیم که قاعدۀ درج پوچ‌واژه برای همخوانی با ویژگی‌های پارامتری این زبان باید به صورت زیر بیان شود:

اما اکنون مسئله این است که در کدام ساخت‌های نحوی، گروه اسمی موضوع یا اصطلاحاً اسم حامل نقش تتا در دسترس نیست. در ساخت‌هایی که محمول آنها ناکنایی، متعددی و دومتعدی است، دست‌کم یک گروه اسمی در نقش موضوع بیرونی حضور دارد و ازاین‌رو، چنین جملاتی گزینۀ مناسبی برای یافتن پوچ‌واژۀ ضمیری نیستند. در مقابل، محمول‌های نامفعولی را می‌توان ساخت‌های محتملی برای اعمال قاعدۀ درج پوچ‌واژه درنظر گرفت. اغلب پژوهش‌های نحوی، محمول‌های نامفعولی را فعل‌های یک‌ظرفیتی یا ناگذری تلقی کرده‌اند که فاقد موضوع بیرونی‌اند (از جمله نک:  Adger, 2003; Gelderen, 2017; Edelstein, 2020; Carnie, 2021). بااین‌همه، شواهد زبانی نشان می‌دهند که محمول‌های نامفعولی می‌توانند صفر، یک یا دو ظرفیت معنایی داشته باشند. نقطۀ اشتراک این محمول‌ها، فقدان موضوع بیرونی با نقش معنایی کنشگر است (انوشه 1400: 56):

در (23 ـ الف)، محمول‌های «طوفان شد/ عید شد» از نوع افعال مرکب صفرظرفیتی‌اند که انوشه (1393 و 1400) آنها را در ذیل محمول‌های برخوردی و اقلیمی قرار می‌دهد. نمونه‌های (23 ـ ب) بر تعریف معیار اجر (2003)، گلدرن (2017)، کارنی (2021) و دیگران منطبق‌اند و تک‌موضوع درونی محمول نامفعولی در نقش فاعل ساختاری تظاهر یافته است. شواهد (23 ـ پ) دارای محمول نامفعولی با دو موضوع درونی‌اند. جملۀ متناظر این ساخت‌ها حاوی یک فعل دومتعدی با سه ظرفیت معنایی است که وقتی دستخوش فرایند موسوم به مجهول‌سازی (فعلی یا صفتی) می‌شود، یک ظرفیت خود را از دست می‌دهد. این ظرفیت در نمونه‌های دومتعدی زیر در جایگاه موضوع بیرونی قرار گرفته، اما در (23 ـ پ) در نقش یک ادات که فاقد نقش تتاست، تظاهر یافته است:

با توجه به نمونه‌های (23) و شواهد مشابه فراوان، می‌توانیم نتیجه بگیریم که ویژگی همسان محمول‌های نامفعولی که نقش بنیادی در تحلیل ساخت‌های حاوی پوچ‌واژه دارند، نه در ظرفیت آنها، بلکه در نداشتن کنشگر یا موضوع بیرونی است. بنابراین، تعریف‌مان از این محمول‌ها را باید به صورت زیر بیان کنیم:

اگر تعریف (25) را در کنار قاعدۀ درج پوچ‌واژه در (22) قرار دهیم، به‌لحاظ نظری می‌توانیم پیش‌بینی کنیم که اگر یک محمول نامفعولی موضوع درونی با مقولۀ اسم نداشته باشد، گزینۀ مناسبی برای حضور پوچ‌واژۀ ضمیری ناملفوظ است:

پنهان بودن پوچ‌واژۀ ضمیری که در تعریف بالا آمده، از یک‌سو با پارامتر ضمیرانداز بودن همسوست که نخستین بار ریتزی (1982) و پس از وی، زبان‌شناسانی چون سانچز (2010) مطرح کرده‌اند، و از سوی دیگر، شواهد زبانی زیربخش حاضر و بخش بعدی نیز تأیید می‌کنند که برای پوچ‌واژۀ ناملفوظ فارسی، همتای آشکاری به‌صورت «این/ آن» یافت نشده است.

اکنون باید دید که برپایۀ ظرفیت‌های سه‌گانۀ محمول‌های نامفعولی، چه ساخت‌هایی در زبان فارسی مشمول تعمیم (26) می‌شوند. طبیعتاً نخستین گزینه، محمول‌های صفرظرفیتی‌اند که اساساً موضوعی برای نشاندن در جایگاه فاعل ندارند. ساخت‌های اقلیمی در زبانی مانند انگلیسی و برخی از مجهول‌های تحلیلی در زبان‌هایی همچون نروژی از این شمارند (Emonds, 2006: 17). در فارسی نیز برخی از محمول‌های برخوردی (مانند: تصادف شد/ اعتصاب شد/ زلزله شد)، و ساخت‌های مربوط به مناسبت‌های تقویمی و آب‌وهوا (مانند: نوروز شد/ خسوف شد/ پاییز شد) صفرظرفیتی‌اند و جایگاه فاعل آنها برای برآوردن اصل فرافکن گسترده به پوچ‌واژۀ ضمیری ناملفوظ اختصاص می‌یابد و فعل این جمله‌ها نیز لاجرم تصریف سوم شخص مفرد می‌پذیرد (نک: انوشه، 1400: 29).

تعمیم (26) پیش‌بینی می‌کند که در میان محمول‌های یک و دوظرفیتی هم می‌توان پوچ‌واژۀ فاعلی یافت. چنان‌چه این محمول‌ها نقش‌های معنایی خود را به گروه‌های حرف اضافه (PP) یا متمم‌ساز (CP) اعطا کنند، گروه اسمی مورد نیاز برای بازبینی مشخصۀ [uN] در دسترس نخواهد بود و لذا، یک پوچ‌واژۀ ضمیری به انگیزۀ نحوی در جایگاه فاعل درج می‌شود. انوشه (1393) و منصوری (1394) به مجموعه‌ای از این ساخت‌ها که در تحلیل کریمی (2005) مغفول مانده‌اند، اشاره کرده‌اند:

در جملۀ (27 ـ الف)، محمول مرکب نامفعولی «پذیرایی شد» یک ظرفیت دارد و تنها نقش معنایی خود را به گروه حرف اضافۀ «از مهمانان» اعطا کرده است. سازۀ «پس از پایان جلسۀ دفاع» نقش قیدی دارد و مانند بقیۀ ادات‌ها فاقد نقش تتاست. بدین ترتیب، در غیاب یک گروه اسمی موضوع، قاعدۀ درج پوچ‌واژه فعال می‌شود و این ضمیر ناملفوظ را در جایگاه فاعل می‌نشاند. به همین دلیل، به‌رغم جمع بودن سازۀ «مهمانان»، فعل جمله در مطابقه با ضمیر غیرارجاعی و ناملفوظ یادشده، الزاماً تصریف سوم شخص مفرد می‌پذیرد. در ساخت ارتقایی (27 ـ ب)، فعل «به‌نظر می‌رسد» نقش معنایی خود را به یک بند متممی اعطا کرده است. چنان‌که گفتیم، چنین بندی در زبان فارسی نمی‌تواند خود را به جایگاه فاعل ساختاری برساند و ازاین‌رو، فاعل بند اصلی به پوچ‌واژۀ پنهان تعلق دارد.^[35] سرانجام، در دو جملۀ (27 ـ پ و ت)، فعل مجهول «اطلاع داده شد»^[36] و ساخت اسنادی «نیاز است» که در زمرۀ محمول‌های نامفعولی قرار دارند، دو نقش معنایی به موضوع‌های درونی خود اعطا کرده‌اند که هیچ‌یک از آن دو، گروه اسمی نیستند؛ یکی از نقش‌های معنایی را گروه حرف اضافه و دیگری را گروه متمم‌ساز اشغال کرده است. بنابراین، باز هم طبق رویکرد کمینه‌گرای مقالۀ حاضر، جایگاه فاعل ساختاری بند اصلی با یک پوچ‌واژۀ ضمیری ناملفوظ پر شده است. به همین ترتیب، فهرست مطولی از ساخت‌هایی مانند «قرار است/ واضح است/ شایسته است/ لازم است» و جز آنها که در تحلیل منصوری در ذیل عناوین مختلفی آمده‌اند، تابع تعمیم (26) هستند.

یک نمونه از جملاتی که در مجموعۀ شواهد (13) آمده‌اند، ساخت غیرشخصی خوانده می‌شود که فاعل مشخصی ندارد. کریمی (2005) و به پیروی از او، انوشه (1393) فاعل این جمله را که برای یادآوری در (28 ـ الف) تکرار شده، پوچ‌واژه تلقی نکرده‌اند. در مقابل، منصوری (1394) معتقد است که نه‌تنها جایگاه فاعل ساختاری چنین جملاتی به یک پوچ‌واژۀ ضمیری ناملفوظ تعلق دارد، بلکه فاعل جملۀ متناظر (28 ـ ب) نیز پوچ‌واژۀ ناملفوظ است:

منصوری (1394: 40، داده‌های 31 و 32) جفت‌جملات بالا را در ذیل عنوان «می‌شود در جملات خواهشی» مطرح کرده و فاعل هر دو را پوچ‌واژۀ بی‌آوا دانسته است. بااین‌همه، دو جملۀ (28 ـ الف و ب) ساختار نحوی متمایزی دارند و به‌همین دلیل، ماهیت فاعل ناملفوظ آنها نیز متفاوت است. جملۀ نخست از نوع ساخت‌های غیرشخصی است که در آن، «شدن» یک فعل دستوری به‌شمار می‌رود و «باور کرد» که فاقد تصریف شخص‌وشمار و زمان است، به‌شکل مصدر مرخم تظاهر یافته است. در مقابل، «شدن» در جملۀ دوم هویت واژگانی دارد و در معنای «ممکن بودن/ امکان داشتن/ مجاز بودن/ قادر بودن» به‌کار می‌رود. به‌همین دلیل، فعل «ببندید» صرف شده و تصریف شخص‌وشمار و زمان پذیرفته است.

تمایز اولیه‌ای که میان دو جملۀ بالا برشمردیم، پیامدهای ساختاری مهمی دارد. با توجه به این‌که «شدن» در (28 ـ الف) فعل دستوری است و رفتاری مانند افعال کمکی دارد، اساساً فاقد ساخت موضوعی است و سخن گفتن درباب ظرفیت‌های معنایی آن، سالبه به انتفاء موضوع است.کل نمونۀ (28 ـ الف) متشکل از یک بند است و برای تعیین هویت فاعل ساختاری آن، باید به ظرفیت فعل (بسیط یا مرکب) پس از «شدن» توجه کرد. در مقابل، نمونۀ (28 ـ ب) از دو بند تشکیل شده است و برخلاف این‌که منصوری (1394: 37) «شدن» را در چنین جمله‌ای صفرظرفیتی می‌داند، این فعل یک‌ظرفیتی است و یک نقش معنایی به بند درونۀ خود ـ یعنی «(که) در را ببندید» ـ اعطا کرده است. براین اساس، هریک از فعل‌های «شدن» و «بستن» که در دو بند پایه و پیرو آمده‌اند، ساختار موضوعی جداگانه و فاعل ساختاری مستقل خود را دارند. تا به این‌جا، (28 ـ الف) ساختاری نزدیک به (29 ـ الف) دارد و اشتقاق (28 ـ ب) نیز منطبق بر (29 ـ ب) است:

فعل مرکب «باور کردن»، محمول دوظرفیتی است که یک نقش معنایی خود را به موضوع درونی و نقش معنایی دیگرش را به موضوع بیرونی اعطا می‌کند. موضوع درونی این محمول که در دو جملۀ (28) و (29) تظاهرنیافته و می‌تواند یک گروه اسمی یا بند متممی باشد، در واقع دستخوش حذف آوایی شده است. یعنی بازنمایی زیربنایی جملۀ (28 ـ الف) به یکی از دو صورت زیر خواهد بود:

اما آیا موضوع بیرونی این محمول می‌تواند یک پوچ‌واژۀ ناملفوظ باشد؟ ازآنجاکه پوچ‌واژه‌ها فاقد نقش معنایی‌اند، این احتمال براساس معیار تتا[37] (Chomsky, 1981: 36) و تعمیم تک‌تتا[38] (Adger, 2003: 81) منتفی است:

دو مفهوم بالا تصریح می‌کنند که «باور کردن» باید نقش معنایی بیرونی خود را به یک موضوع اعطا کند؛ پس فاعل ساخت‌های غیرشخصی در (28 ـ الف) و (29 ـ الف) قطعاً پوچ‌واژه نخواهد بود. کریمی (2008) در بررسی ساخت‌های ارتقایی و کنترلی، با آوردن شواهدی مانند «باید حقیقت را گفت/ می‌شود حقیقت را گفت» استدلال می‌کند که جملات غیرشخصی در این زبان از نوع کنترل‌های دل‌بخواهی[39]‌اند و بنابراین، فاعل ناملفوظ آنها ضمیر مستتر (PRO) است (برای بحث بیشتر، نک: Karimi, 2008: 6). گفتنی است که ضمیر مستتر همچون ضمیرک مستتر (pro) و برخلاف پوچ‌واژۀ ضمیری (در بازنمایی‌ها: Expl) حامل نقش تتاست (Gelderen, 2017: 57).

نکتۀ قابل توجه این‌که خود منصوری (1394: 46، داده‌های 51) با آوردن جملۀ «این را می‌توان گفت» به‌درستی نتیجه می‌گیرد که فاعل این جمله پوچ‌واژه نیست و از میان ساخت‌های غیرشخصی، پوچ‌واژۀ فاعلی را به فعل «شدن» محدود می‌کند. استدلال دیگری که نشان می‌دهد در هیچ‌کدام از ساخت‌های غیرشخصی (با هریک از فعل‌های «توانستن»، «شدن» و مانند آنها) جایگاه فاعل با پوچ‌واژه اشغال نمی‌شود، بر تعمیم بورتسیو[40] تکیه دارد. طبق این تعمیم، فعلی که موضوع بیرونی ندارد، نمی‌تواند به یک موضوع درونی حالت مفعولی بدهد (Burzio, 1986: 178-184). در نمونه‌های زیر، فعل اصلی جمله به گروه اسمی «حقیقت» حالت مفعولی اعطا کرده است. بنابراین، طبق تعمیم بورتسیو، این فعل واجد یک موضوع بیرونی با نقش تتاست:

ساخت‌های غیرشخصی بالا اشتقاق نحوی متفاوتی با جمله‌ای همچون (28 ـ ب) دارند و «شدن» در چنین جمله‌ای را نمی‌توان ذیل جملاتی از نوع (32) طبقه‌بندی کرد. فعل «شدن» در این ساخت‌ها محمول نامفعولی تک‌ظرفیتی است که تنها نقش معنایی خود را به یک بند متممی اعطا می‌کند. تعمیم (26) پیش‌بینی می‌کند که قاعدۀ درج پوچ‌واژه در بند پایه اعمال می‌شود و در فقدان یک گروه اسمی، پوچ‌واژۀ ضمیری ناملفوظ را در جایگاه فاعل ادغام می‌کند. از این منظر، فعل بسیط «شدن» در جملۀ زیر، در اشتقاقی حضور یافته که می‌تواند با محمول مرکب «ممکن بودن» جایگزین شود:

فاعل بند درونۀ بالا جایگاه تتایی است که با ضمیرک مستتر (pro) اشغال شده است. این عنصر نحوی برخلاف پوچ‌واژه‌ها حامل نقش تتاست و طبیعتاً می‌تواند جای خود را به ضمیر آشکار (ما) یا یک گروه اسمی (من و دوستانم) بسپارد. اما جایگاه ساختاری فاعل بند اصلی به پوچ‌واژۀ ناملفوظ تعلق دارد و لاجرم، فعل همواره با تصریف سوم شخص مفرد تظاهر می‌یابد. تنها نقش معنایی «می‌شود/ ممکن است» به بند متمم‌ساز اعطا شده است و چنانچه یک گروه اسمی آشکار از بند درونه دستخوش قلب نحوی شود و مثلاً در شاخص گروه مبتدای (Spec, TopP) بند اصلی بنشیند (به پیروی از تحلیلKarimi, 2005 & 2008 )، تغییری در تصریف فعل پایه رخ نمی‌دهد:

آخرین موضوعی که در این مبحث باید به آن اشاره کنیم، این است که ساخت‌های حاوی پوچ‌واژۀ ضمیری ناملفوظ به شواهدی که تاکنون برشمردیم یا در پژوهش منصوری آمده‌اند، محدود نمی‌شوند و اساساً تعمیم (26) ما را از ارائه دادن فهرست تفصیلی از چنین ساخت‌هایی بی‌نیاز می‌کند؛ به‌ویژه آن‌که اولاً برخی از مصادیق چنین فهرست‌هایی تفاوت ساختاری عمده‌ای ندارند تا نیاز باشد که آنها را ذیل عناوین جداگانه‌ای دسته‌بندی کنیم، و ثانیاً هرچقدر هم که توصیف‌های ارائه‌شده مفصل و دقیق باشند، باز هم ممکن است برخی از مصادیق از قلم بیفتند؛ از جمله، ساخت‌های نحوی زیر که مشخصۀ [uN] را با درج یک پوچ‌واژۀ ضمیری برآورده می‌سازند:

محمول‌های مرکب بالا (به سر زدن/ به فکر رسیدن/ خواب گرفتن/ بد آمدن) نقش معنایی به موضوع بیرونی اعطا نمی‌کنند و فاقد یک موضوع درونی با مقولۀ گروهی اسم‌اند. به همین دلیل، قاعدۀ درج پوچ‌واژه برای پر کردن جایگاه فاعل اعمال می‌شود و فعل نیز همواره با تصریف سوم شخص مفرد نمود می‌یابد. در نمونه‌هایی مانند (35 ـ ت)، ضمیر «من/ او/ ما» وابستۀ پسین «بد» است که دستخوش مبتداسازی شده و یک واژه‌بست مضاعف «ـ‌م/ ـ‌ش/ ـ‌مان» در جایگاه اولیۀ خود به‌جای گذاشته است.

4. بند وابسته در ساخت‌های دارای پوچ‌واژه

در بخش گذشته ضمن آن‌که استدلال کردیم در زبان فارسی پوچ‌واژۀ ضمیری پنهان وجود دارد، تعمیمی به‌دست دادیم که برپایۀ ویژگی‌های پارامتری این زبان، حضور پوچ‌واژه را در ساخت‌های نحوی پیش‌بینی می‌کند. طبق این تعمیم که البته در زیربخش 4-3 در آن بازنگری می‌کنیم، نه‌تنها فاعل ساخت‌های آشنایی مانند (27) که دارای محمول نامفعولی‌اند، با پوچ‌واژۀ ناملفوظ پر می‌شود، بلکه حتی جایگاه فاعل نمونۀ کهنی چون (36 ـ الف) یا ساخت قالبی (36 ـ ب) در زیر به این عنصر نحوی اختصاص می‌یابد:^[41]

در دو جملۀ بالا، «ملک/ خدا» وابستۀ پسین یا همان مضاف‌الیه «خوش» هستند که دچار قلب نحوی شده‌اند، اما برخلاف نمونه‌های معاصر در (35 ـ ت)، واژه‌بست مضاعف از خود به‌جای نگذاشته‌اند (ملک خوشش آمد/ خدا خوشش نمی‌آید) و با «رای» نشانۀ مبتداسازی همراه شده‌اند (برای نشانۀ «را» در مبتداسازی، نک: دبیرمقدم، 1384: 114؛ در مورد حرکت و واژه‌بست مضاعف، نک: انوشه، 1400: 157).

در بخش حاضر، برپایۀ مقدمات پیش‌گفته، به پرسشی می‌پردازیم که در (1 ـ ب) بیان شده است: اگر فاعل فعل‌های موسوم به ارتقایی (و ساخت‌های مشابه) با پوچ‌واژه پر می‌شود، چرا می‌توان در این جایگاه، گروه اسمی آشکار آورد؟ در سه زیربخش پیش روی می‌کوشیم تا با تکیه بر ساخت موضوعی محمول‌ها، به این پرسش بنیادین پاسخ دهیم و ضمناً نسخۀ کارامدتری از تعمیم (26) تدوین کنیم.

4. 1. مشخصه‌های مقوله‌گزینی محمول‌ها

محمول‌ها در انتخاب موضوع‌های درونی و بیرونی خود به دو نوع اطلاعات معنایی و نحوی حساس‌اند و در این روند، با محدودیت‌های معناگزینی^[42] و مقوله‌گزینی[43] مواجه می‌شوند ( Adger, 2003: 87; Carnie, 2021: 245). در یک‌سو، ویژگی‌های معنایی موضوع یکی از عوامل انتخاب آن توسط محمول است و این ویژگی‌ها که با مشخصه‌های معناگزینی محمول پیوند می‌یابند، بر قضاوت اهل زبان دربارۀ پذیرفتنی بودن^[44] جمله تأثیرگذارند. برای مثال، صرف نظر از معنای استعاری و کاربردهای ادبی (از جمله، شگرد ادبی جاندارانگاری)، محمول «مردن» با ویژگی «جانداری» در پیوند است و موضوعی می‌تواند از سوی این محمول انتخاب شود که واجد ویژگی یادشده باشد. به همین ترتیب، فعل «آموختن» علاوه‌بر «جانداری»، احتمالاً با درجاتی از مشخصۀ «هوشمندی» در ارتباط است و هر اسمی نمی‌تواند در جایگاه موضوع چنین فعلی قرار بگیرد. تخطی از محدودیت‌های معناگزینی به نادستوری شدن ساختار نحوی نمی‌انجامد، اما جمله‌ای نامتعارف تولید می‌کند که به لحاظ معنایی پذیرفتنی نیست؛ مانند تقابل دو جملۀ (37 ـ الف و ب) در زیر:

ویژگی دومی که گزینه‌های انتخابی محمول‌ها را محدود می‌کند و با بحث پیش روی در ارتباط است، محدودیت‌های مقوله‌گزینی خوانده می‌شود. محمول‌ها گذشته از آن‌که بنا به ظرفیت‌شان، در تعداد سازه‌هایی که در مقام موضوع یا قمر خود می‌پذیرند، متفاوت‌اند، به مقولۀ دستوری آن سازه‌ها نیز حساسیت نشان می‌دهند و الزاماً هر نوع گروهی را در نقش موضوع خود نمی‌پذیرند. بازنمایی‌های زیر، مشخصه‌های مقوله‌ای (X) و مقوله‌گزینی (uX) سه فعل «سوختن» و «سرودن» و «ستاندن» را مقایسه کرده‌اند:

بازنمایی‌های خطی بالا، از یک‌سو نشان‌دهندۀ مقولۀ دستوری عنصر واژگانی مورد نظرند و از سوی دیگر، تعیین می‌کنند که چه مقوله‌هایی می‌توانند با این عنصر ترکیب شوند. نخستین مشخصه از چپ نشانگر مقولۀ دستوری محمول است و مشخصه یا مشخصه‌های بعدی که با نماد تعبیرناپذیر (u) آمده‌اند، مقولۀ موضوع‌های بیرونی و درونی را نمایش می‌دهند. هر سه عنصر (38) در مشخصۀ مقوله‌ای «فعل بودن» مشترک‌اند که با نماد [V] نشان داده شده است. از میان این سه فعل، «سوختن» محمول نامفعولی است و یک اسم را در نقش موضوع درونی خود می‌پذیرد. این الزام مقوله‌گزینی (یا اصطلاحاً زیرمقوله‌بندی[45]) در نماد [uN]، یا به‌عبارتی، مشخصۀ تعبیرناپذیر اسم بازتاب یافته است و اسمی که به‌عنوان موضوعی درونی فعل «سوختن» انتخاب و ادغام می‌شود، خود را در اشتقاق نحوی به جایگاه فاعل ساختاری جمله برمی‌کشد. دو فعل بعدی که به ترتیب، دو و سه ظرفیت دارند و متعدی و دومتعدی خوانده می‌شوند، در نیاز به یک موضوع بیرونی با مقولۀ اسم مشترک‌اند؛ اما «سرودن» با یک موضوع درونی اسم و «ستاندن» با دو موضوع درونی اسم و حرف اضافه، مشخصه‌های مقوله‌گزینی خود را برآورده می‌سازد.

یک محمول ممکن است معانی واژگانی متفاوت و در نتیجه، محدودیت‌های زیرمقوله‌ای مختلفی داشته باشد. مثلاً، فعل «گذاشتن» در دو معنای نامرتبط «قرار دادن» و «اجازه دادن»، نه‌تنها با ظرفیت‌های مختلفی به‌کار می‌رود، بلکه حتی مقوله‌های متفاوتی را در نقش موضوع درونی خود می‌پذیرد. بازنمایی‌های زیر این تفاوت را بازتاب می‌دهند:

اما نکتۀ مهم و مرتبط با تحلیل پوچ‌واژه‌ها در فارسی این‌که گاهی یک محمول، در معنای واحد، ساختار موضوعی چندگانه‌ای از خود نشان می‌دهد و مشخصه‌های مقوله‌گزینی آن با مقوله‌های نحوی متفاوتی برآورده می‌شوند (Baumann et al., 2021: 38). برای نمونه، فعل دوظرفیتی «پذیرفتن» گذشته از آن‌که به یک موضوع بیرونی با مقولۀ گروهی اسم نیاز دارد، باید یک سازه را نیز در جایگاه موضوع درونی خود جذب کند؛ مقولۀ دستوری سازۀ مذکور می‌تواند گروه اسمی، گروه مطابقه (خرده‌بند[46])، یا گروه متمم‌ساز (بند پیرو) باشد. محمول مرکب «تشخیص دادن» نیز سه نوع مقولۀ متفاوت یادشده را به‌عنوان موضوع درونی خود می‌پذیرد. هریک از این محمول‌ها ممکن است در معنایی به‌کل یا کم‌وبیش متفاوت، الگوی زیرمقوله‌بندی متمایزی از خود بروز دهند:

براساس این شواهد زبانی، مشخصه‌های مقوله‌گزینی دو محمول «پذیرفتن» و «تشخیص دادن» این‌گونه صورت‌بندی می‌شوند. مشخصه‌هایی که در این بازنمایی‌ها در درون دو ابرو و میان خطوط مورب قرار گرفته‌اند، بر این ویژگی دلالت می‌کنند که محمول مورد نظر مجاز است یکی از چند مقوله را در مقام موضوع درونی خود بپذیرد:

تنوع در مشخصه‌های مقوله‌گزینی می‌تواند برخی از ساخت‌هایی را که با حضور پوچ‌واژۀ ناملفوظ در جایگاه فاعل مرتبط‌اند، تبیین کند. از جملۀ این موارد، محمول‌هایی مانند «حمایت شدن/ پذیرایی شدن/ دعوت شدن» هستند (انوشه 1393: 41، داده‌های 13 و 14) که وقتی به‌صورت جملات «از ما حمایت شد/ پذیرایی شد/ دعوت شد» به‌کار می‌روند، یک پوچ‌واژۀ ناملفوظ را در مقام فاعل درج می‌کنند. منصوری (1394: 42، داده‌های 41 و 42) نیز در تحلیل خود به این نمونه‌ها ذیل عنوان ساخت مجهول اشاره کرده و یادآور شده که جمله‌ای مانند «آنها ما را به مهمانی دعوت کردند» به دو صورت «ما به مهمانی دعوت شدیم» و «از ما به مهمانی دعوت شد» مجهول می‌شود. در این صورت، فاعل جملۀ دوم یک پوچ‌واژۀ بی‌آواست.

بااین‌همه، طبق آنچه درباب مشخصه‌های مقوله‌گزینی گفتیم، دو جملۀ موسوم به مجهول در بالا، گونۀ نامفعولی یک جملۀ دومتعدی واحد نیستند و «دعوت شدن» حتی یک صورت سوم نیز دارد که با بند متممی ساخته می‌شود. محمول دومتعدی «دعوت کردن» و همتای نامفعولی آن، یعنی «دعوت شدن» الگوی زیرمقوله‌بندی پیچیده‌تری را ترسیم می‌کنند:

بازنمایی‌های بالا نشان می‌دهند هریک از دو محمول یادشده با سه نوع مشخصۀ مقوله‌گزینی، معیار تتا را برآورده می‌سازند که از آن میان، محمول نامفعولی و دوظرفیتی « دعوت شدن» گزینۀ بالقوه مناسبی برای میزبانی از پوچ‌واژه در جایگاه فاعل خود است. این محمول می‌تواند برای جذب دو موضوع درونی خود با یک اسم و حرف اضافه (uN, uP)، با دو حرف اضافه (uP, uP)، یا با یک حرف اضافه و یک متمم‌ساز (uP, uC) ادغام شود. چنانچه یکی از دو وضعیت آخر محقق شود، تعمیم (26) پیش‌بینی می‌کند که در فقدان گروه اسمی حامل نقش تتا، پوچ‌واژۀ ضمیری در جایگاه فاعل ساختاری بند درج می‌شود تا اصل فرافکن گسترده یا همان مشخصۀ تعبیرناپذیر [uN] را بازبینی کند. پس فاعل دو جملۀ (44 ـ ب و پ) پوچ‌واژۀ ناملفوظی است که به فعل «شدن»، تصریف سوم شخص مفرد اعطا می‌کند.

مفهوم مشخصه‌های مقوله‌گزینی می‌تواند فاعل جمله‌ای مانند «مدام به ثروت او افزوده می‌شود» را تبیین کند. انوشه (1393: 43، دادۀ 15) فاعل این جمله را پوچ‌واژه می‌داند، اما منصوری (1394: 45، دادۀ 49) معتقد است که یک سازۀ پنهان در جملۀ مذکور وجود دارد که اگرچه تظاهر آوایی نیافته، اما جایگاه فاعل را اشغال می‌کند: «مدام (پولی) به ثروت او افزوده می‌شود». به‌نظر می‌رسد که در اینجا با وضعیتی مواجه هستیم که در مورد فعل «گذاشتن» در (39) توضیح دادیم. به‌گفتۀ روشن‌تر، «افزوده شدن» در دو معنای نزدیک به هم، با دو ساخت موضوعی متفاوت به‌کار می‌رود؛ یکی در معنای «بیشتر شدن چیزی» که آن سازۀ پنهان را ندارد، و دیگری به معنای «اضافه کردن چیزی به چیز دیگر». مشخصه‌های «افزودن/ افزوده شدن» در معنای نخست (بیشتر شدن) در بازنمایی زیر قیاس شده‌اند:

«افزودن» ـ در معنایی که در اینجا مد نظر است ـ یک موضوع درونی دارد که به‌صورت گروه اسمی (عطش یادگیری‌مان را) یا گروه حرف اضافه (بر عطش یادگیری‌مان) تظاهر یافته است. ساخت نحوی این جملات را نمی‌توان «کلاس او عطشی بر عطش یادگیری‌مان می‌افزود» تعبیر کرد. صورت نامفعولی این محمول نیز یک موضوع درونی دارد که اگر این موضوع، گروه حرف اضافه‌ای باشد، نمی‌تواند در جایگاه فاعل بنشیند و لاجرم، پوچ‌واژۀ نهان در نقش فاعل تظاهر می‌یابد (برای تبیین بیشتر، نک: داده‌های 77 و 78 در بخش پنجم).

4. 2. ساختار موضوعی چندگانۀ محمول‌ها

در زیربخش حاضر می‌کوشیم تا برپایۀ مشخصه‌های مقوله‌گزینی محمول‌ها، به این پرسش پاسخ دهیم که چرا در برخی از ساخت‌های نحوی که ادعا کرده‌ایم واجد پوچ‌واژۀ ضمیری هستند، می‌توان یک گروه اسمی آشکار را در جایگاه فاعل نشاند. این پرسش، بر این پیش‌فرض درست استوار است که پوچ‌واژه‌ها فاقد نقش معنایی‌اند و بنابراین، جایگاهی که در آن چنین عنصری تظاهر می‌یابد، نمی‌تواند به یک گروه اسمی که نیازمند نقش تتاست، تعلق یابد. به بیان دیگر، در یک ساخت نحوی واحد، پوچ‌واژه‌ها و گروه‌های اسمی در توزیع تکمیلی‌اند و نمی‌توان جایگاهی را یافت که با هر دو عنصر پر شود. این پیش‌فرض نظری را باید مهم‌ترین استدلال در تشکیک وجود پوچ‌واژه در نمونه‌هایی دانست که در زیر تکرار شده‌اند:

طبق تحلیلی که در بخش‌های پیشین ارائه کردیم، فاعل بند اصلی در همۀ جملات (الف) پوچ‌واژۀ ضمیری پنهان است. اما این تحلیل بی‌درنگ با مثال‌های نقض (ب)، یعنی حضور یک گروه اسمی آشکار در جایگاه متعلق به پوچ‌واژه، مواجه می‌شود.

پاسخ این مسئله در ساختار موضوعی دوگانۀ محمول‌های بالا نهفته است. به سخن دیگر، ماهیت بند وابسته‌ای که پس از محمول بند اصلی آمده، در جملات (الف) و (ب) متفاوت است و در هریک از جفت‌جملات بالا با ساختار نحوی دوگانه‌ای رو‌به‌رو هستیم. بند وابسته در جمله‌های (الف) گروه متمم‌سازی است که نقش معنایی محمول نامفعولی را دریافت کرده و چون گروه متمم‌ساز در فارسی نمی‌تواند در جایگاه فاعل بنشیند، یک پوچ‌واژۀ ناملفوظ در شاخص گروه زمان درج شده است. در نمونه‌های (ب)، بند وابسته از جنس بند موصولی است که از مجاورت گروه اسمی حرکت کرده و دستخوش فرایند پس‌گذاری به انتهای جمله شده است. در این وضعیت، گروه اسمی (این موضوع/ این ادعا/ این قضیه/ این اتفاق) که دریافت‌کنندۀ نقش معنایی محمول است، در جایگاه فاعل ساختاری بند اصلی حضور یافته است. بنابراین، اگرچه در ظاهر گروه اسمی در نمونه‌های (ب) در همان جایگاهی آمده که متعلق به پوچ‌واژه در جمله‌های (الف) است، اما به‌دلیل مشخصه‌های مقوله‌گزینی دوگانۀ محمول‌های بالا، در واقع با ساختارهای متفاوتی مواجه‌ایم و پوچ‌واژۀ پنهان و گروه اسمی آشکار در اشتقاق‌های نحوی متمایزی به‌کار رفته‌اند.

این رهیافت را می‌توان در تحلیل هاسه‌گاوا (2006:513) درباب دو نوع مجهول‌سازی در زبان ژاپنی یافت. طبق تحلیل وی، محمول نامفعولی «-(r)are» در ژاپنی که در مجهول مستقیم و غیرمستقیم تظاهر می‌یابد، می‌تواند محمولی دوظرفیتی باشد که به یک گروه اسمی و یک گروه فعلی در جایگاه متمم خود نیاز دارد؛ یا محمولی یک‌ظرفیتی تعبیر شود که فاقد فاعل است. در ادامه، این سازوکار را برپایۀ محمول نامفعولی «واضح بودن» تبیین کرده‌ایم. محمول یادشده دارای دو نوع مشخصۀ مقوله‌گزینی متفاوت به‌صورت [V, {uC/ uN}] است که در (50) و (51) به تفکیک آمده‌اند:

در (50) که متشکل از دو بند پایه و پیرو است، تک‌ظرفیت «واضح بودن» به صورت بند متممی (با نماد CP) تحقق یافته و طبق تعمیم (26)، در فقدان یک موضوع با مقولۀ گروهی اسم، پوچ‌واژۀ ضمیری در جایگاه فاعل ساختاری درج شده است. در (51) که متشکل از یک جمله است، تک‌ظرفیت «واضح بودن» به گروه اسمی «این موضوع» که دارای بند موصولی است (با نماد RC)، تخصیص یافته است. بند موصولی در (51 ـ الف و ب) درجا مانده، اما در (51 ـ پ و ت) به انتهای جمله پس‌گذاری شده و به فرافکن TP متصل شده است (برای فرودجای پس‌گذاری، از جمله نک: Hartmann & Veenstra 2013: 8). بدین ترتیب، در (50) و (51) به دلیل ساختار موضوعی متفاوت «واضح بودن» و مقوله‌گزینی دوگانۀ آن، با اشتقاق‌های نحوی متمایزی سروکار داریم و این‌گونه نیست که در یک ساخت واحد، گروه اسمی آشکار به‌جای پوچ‌واژه نشسته باشد.

در حمایت از این تحلیل، شواهد بیشتری نیز می‌توان یافت. همان‌گونه که می‌دانیم، در چارچوب کمینه‌گرایی محمول‌ها حداکثر دارای سه ظرفیت معنایی‌اند و لذا، نهایتاً می‌توانند سه نقش تتا به موضوع‌های درونی و بیرونی خود اعطا کنند. از آن میان، محمول‌های نامفعولی که فاقد موضوع بیرونی‌اند، طبق تعریف (25) حداکثر دو نقش معنایی اعطا می‌کنند که با دریافت دو موضوع درونی محقق می‌شوند. با این یادآوری مختصر، در نمونه‌های زیر محمول سه‌ظرفیتی «اطلاع دادن» را با همتای نامفعولی‌اش، «اطلاع داده شدن» مقایسه می‌کنیم که طبیعتاً یک ظرفیت کمتر دارد:

در جمله‌های (53)، یک گروه اسمی و گروه حرف اضافه در نقش موضوع‌های درونی ادغام شده‌اند. به همین دلیل، در ساخت نامفعولی گروه اسمی به جایگاه فاعل ارتقا یافته و مشخصۀ [uN] را بازبینی کرده است. در جملات (54)، یک گروه متمم‌ساز و گروه حرف اضافه به عنوان موضوع درونی تظاهر یافته‌اند و در ساخت نامفعولی که موضوع بیرونی غایب است و در میان دو موضوع‌ درونی هم مقولۀ اسم حضور ندارد، یک پوچ‌واژۀ ناملفوظ در جایگاه فاعل درج می‌شود. پرسشی که باز هم در مواجهه با ساخت (53 ـ ب) پیش می‌آید، این است که چرا در جایگاهی که پوچ‌واژه درج می‌شود، ظاهراً می‌توان یک گروه اسمی آشکار را بازادغام کرد:

پاسخ این است که دو جملۀ (54) و (55) ساختار نحوی متفاوتی دارند؛ اما چرا؟ به این دلیل که اگر ادعا کنیم اشتقاق نحوی جملۀ (55) مانند جملۀ (54) است، آنگاه یک محمول نامفعولی «سه‌ظرفیتی» خواهیم داشت که برخلاف مبانی نظری و از جمله در تعارض با تعریف (25) در بخش گذشته است: (1). «این حادثه»؛ (2). «به پلیس»؛ (3). «که سرقتی از بانک رخ داده است». نتیجه آن‌که در دو جملۀ بالا با ساختار نحوی دوگانه‌ای مواجه هستیم که در مورد محمول مرکب «واضح بودن» و دیگر نمونه‌های مشابه مشاهده کردیم. این ساختار دوگانه متأثر از دو الگوی مقوله‌گزینی متفاوت است که برای محمول نامفعولی «اطلاع داده شدن» به تفکیک درپی آمده است:

بدین ترتیب، سازۀ [که سرقتی از بانک رخ داده است] در (56) بند متممی است و یکی از نقش‌های معنایی را دریافت کرده، اما در (57) بند موصولی و وابستۀ سازۀ «این حادثه» است. اگر بند مذکور که در (56) حامل نقش معنایی است، بدون قرینۀ لفظی یا معنایی حذف شود، جملۀ ناقصی حاصل می‌آید (به پلیس اطلاع داده شد) که از سوی مخاطب با پرسش «چه چیزی؟» مواجه می‌شود. اما حذف بند موصولی که در (57) هیچ‌گونه نقش معنایی را حمل نکرده است، خللی در ساخت موضوعی محمول ایجاد نمی‌کند (این حادثه به پلیس اطلاع داده شد).

شاهد دیگری که از تحلیل بالا حمایت می‌کند، محمول‌های مرکبی مانند «به سر زدن» هستند که در شواهد (35) به آنها اشاره کردیم. این محمول‌ها هم دو ساخت موضوعی متفاوت دارند و نقش معنایی خود را به یک گروه اسمی یا یک گروه متمم‌ساز اعطا می‌کنند. مانند دو نمونۀ زیر:

طبق تحلیل پیش‌گفته، تک‌ظرفیت محمول نامفعولی «به سر زدن» در (58 ـ الف) به گروه اسمی و در (58 ـ ب) به گروه متمم‌ساز اعطا شده است. در جملۀ اخیر، به دلیل فقدان گروه اسمی، یک پوچ‌واژۀ ناملفوظ در شاخص گروه زمان ادغام می‌شود. اما نکتۀ قابل توجه این‌که در جملۀ نخست، گروه اسمی «این فکر» می‌تواند یک بند موصولی بگیرد و این بند، مجاز است که درجا بماند (59 ـ الف) یا به انتهای جمله پس‌گذاری شود (59 ـ ب):

بنابراین، ساختار نحوی جملۀ (59 ـ الف) که در آن «این فکر» در جایگاه فاعل قرار دارد، متفاوت با (58 ـ ب) است و چنین نیست که یک گروه اسمی آشکار جایگزین پوچ‌واژۀ پنهان شده باشد.

استدلال‌های بالا بر نقش و ماهیت دوگانۀ بندهایی استوار بوده‌اند که پس از فعل نامفعولی تظاهر می‌یافتند. این بندها در یک خوانش نقش معنایی محمول را حمل می‌کردند و یکی از ظرفیت‌های آن را محقق می‌ساختند و در خوانشی دیگر، بند موصولی وابستۀ اسم به‌شمار می‌رفتند که به انتهای جمله پس‌گذاری می‌شدند. پرسشی منطقی که در این زمینه می‌توان پرسید، این است که آیا بیرون از ساخت‌های پوچ‌واژه نیز چنین بندهای وابسته‌ای با هویت دوگانه یافت می‌شود تا با استناد به آنها بتوان تحلیل یادشده را تقویت کرد. پاسخ این پرسش مثبت است. در دو نمونۀ زیر، بند وابسته‌ای که در انتهای جمله آمده است، دو نقش نحوی متمایز دارد و به همین دلیل، فعل درون آن (گرفتن)، دو تصریف متفاوت جذب کرده است:

فعل «گرفتن» در جملات (60) یکبار با ضمیر «ما» و بار دیگر با گروه اسمی «ورزشکاران» مطابقه کرده است. در جملۀ نخست یک ساخت کنترلی تولید شده (برای کنترل اداتی، نک:  Polinsky, 2013: 577 ; Hornstein and Nunes, 2014: 244) که فاعل آن ضمیر مستتری است که با «ما» در بند اصلی هم‌نمایه است. در جملۀ دوم یک بند موصولی وجود دارد که «ورزشکاران» را توصیف می‌کند و به انتهای جمله پس‌گذاری شده است. به‌همین دلیل، فعل بند مذکور، در (60 ـ الف) با تصریف اول شخص جمع «ما» مطابقه کرده است (گرفتیم)، و در (60 ـ ب) با تصریف سوم شخص جمع «ورزشکاران» سازگار است (گرفتند).

وضعیتی که در جمله‌های (60) ملاحظه کردیم، بر این موضوع تأکید می‌کند که وجود بندی با ماهیت دوگانه، پدیده‌ای رایج در زبان فارسی است و مختص ساخت‌های دارای پوچ‌واژه نیست. در محمول‌های نامفعولی، هنگامی که این بند یکی از نقش‌های تتا را دریافت می‌کند، از نوع بند متممی است و چنانچه یک گروه اسمی در دسترس نباشد، فاعل بند اصلی با پوچ‌واژه پر می‌شود. اما در صورتی که بند مورد نظر از جنس بند موصولی باشد، طبیعتاً وابستۀ یک گروه اسمی است که خود گزینۀ حضور در جایگاه فاعل است. در مجموع آن‌که شواهد این زیربخش نشان داده‌اند که مشخصه‌های مقوله‌گزینی متفاوت برخی از محمول‌های نامفعولی دو یا چند ساختار نحوی متمایز ایجاد می‌کنند که ممکن است یکی از آنها مستعد اعمال قاعدۀ درج پوچ‌واژه باشد.

4. 3. بازنگری در تعمیم ساخت‌های دارای پوچ‌واژه

در زیربخش 3-2 برپایۀ مبانی نظری و شواهد تجربی، تعمیم (26) را به‌دست دادیم که در آن، حضور پوچ‌واژۀ ضمیری در ساخت‌های نحوی پیش‌بینی شده است. این تعمیم که برای یادآوری در زیر تکرار شده، تاکنون از عهدۀ تبیین داده‌های زبانی برآمده است:

بااین‌همه، چنان‌که در مبحث پیش روی خواهیم دید، این تعمیم در پیش‌بینی حضور پوچ‌واژه در برخی از محمول‌های نامفعولی، مانند «به‌نظر رسیدن» با معضل مواجه می‌شود. در زیربخش حاضر، ابتدا به بررسی و تحلیل محمول یادشده می‌پردازیم و در تداوم بحث پیشین‌مان، استدلالی دیگر در حمایت از رویکرد وجود ساختار موضوعی دوگانه و حضور پوچ‌واژۀ پنهان در فارسی فراهم می‌آوریم. سپس برمبنای این استدلال، به بازنگری در تعمیم بالا می‌پردازیم.

در داده‌های پیشین مشاهده کردیم که تک‌ظرفیت محمولی مانند «واضح بودن» می‌تواند از رهگذر ادغام با یک بند متممی یا یک گروه اسمی برآورده شود. اما آیا «به‌نظر رسیدن» هم می‌تواند به‌جای بند متممی، تنها نقش معنایی خود را به گروه اسمی اعطا کند؟ پاسخ این پرسش با توجه به تقابل جمله‌های زیر منفی است:

در جملات (الف) گروه متمم‌ساز (بند متممی) نقش موضوع درونی فعل اصلی را ایفا کرده است. در داده‌های (ب) فقط یک گروه اسمی این نقش را برعهده گرفته و ساخت حاصل نادستوری شده است؛ یعنی، محدودیت مقوله‌گزینی به فعل مرکب «به‌نظر رسیدن» اجازه نمی‌دهد که با یک گروه اسمی ادغام شود. در نمونه‌های (پ) حضور یک محمول ثانویه (مانند: بدیهی/ خسته) در کنار محمول «به‌نظر رسیدن» سبب خوش‌ساختی اشتقاق نحوی شده است. بنابراین، در شواهد (62 ـ پ) و (63 ـ پ)، یک خرده‌بند (با مقولۀ AgrP) نقش معنایی محمول نامفعولی را دریافت کرده است. از این منظر، ساختار دو جملۀ اخیر مانند اشتقاق جملاتی است که با محمول‌هایی همچون «محسوب شدن/ به‌شمار آمدن» ساخته می‌شوند (برای انواع خرده‌بندهای متممی و اداتی در فارسی، نک: انوشه، 1400: 320):

طبق این شواهد، محمول «به‌نظر رسیدن» نقش معنایی خود را به یک بند متممی (CP) یا یک خرده‌بند (AgrP) اعطا می‌کند. اکنون با توجه به این موضوع، دو جملۀ زیر را با هم مقایسه می‌کنیم که در هر دو، پس از محمول «به‌نظر رسیدن» یک بند وابسته حضور یافته است؛ گو این‌که، استدلال خواهیم کرد که ماهیت این دو بند متفاوت است:

در جمله‌های (66 ـ الف) و (67 ـ الف)، عنصر «قطعی» حضور ندارد؛ فقدان این عنصر در جملۀ نخست مشکلی ایجاد نمی‌کند، زیرا «قطعی» قیدی است که فعل «به‌نظر رسیدن» را توصیف می‌کند. اما چون در (67 ـ الف) با ساختار نحوی به‌کل متفاوتی سروکار داریم، حضور این توصیفگر اجباری است و نبود آن، جمله‌ای نادستوری تولید کرده است. در جمله‌های (66 ـ ب) و (67 ـ ب) عنصر «قطعی» وارد ساختار نحوی شده است. در نمونۀ نخست فقط یک قید به بند پایه ملحق شده؛ اما در نمونۀ دوم، ساختار خرده‌بند [این قضیه قطعی] شکل گرفته است. به سخن دیگر، اکنون سازۀ نحوی مورد نیاز برای دریافت نقش معنایی »به‌نظر رسیدن» در دسترس قرار گرفته است.

نکتۀ مهم آن‌که در (67 ـ ب)، سازۀ [که دو کشور به توافق دست یابند] را نمی‌توانیم بند متممی محمول یک‌ظرفیتی «به‌نظر رسیدن» تعبیر کنیم؛ بلکه این سازه یک بند موصولی است که گروه اسمی «این قضیه» را توصیف می‌کند. تحلیل حاضر نشان داده است که یک CP یا AgrP نیاز زیرمقوله‌بندی محمول «به‌نظر رسیدن» را برآورده می‌کند. در حالت اول، به دلیل نبود گروه اسمی، درج پوچ‌واژه در جایگاه فاعل بند اصلی رخ می‌دهد؛ اما در حالت دوم، گروه اسمی درون خرده‌بند به جایگاه فاعل بند اصلی ارتقا می‌یابد:

در الگوی (69)، گروه اسمی «این قضیه» در شاخص بند زمان حضور یافته و مشخصۀ [uN] را بازبینی کرده است. تفاوت (69 ـ الف و ب) با (69 ـ پ و ت) در این است که در نمونه‌های اخیر بند موصولی به انتهای جمله پس‌گذاری شده است.

تا به اینجا استدلال کردیم که «به نظر رسیدن» ساختار موضوعی دوگانه‌ای دارد و هنگامی که این ساخت با مشخصۀ [uC] برآورده می‌شود، محیط نحوی برای درج پوچ‌واژۀ ضمیری ناملفوظ مهیاست. به‌همین دلیل، فعل «رسیدن» در وضعیت (68) همواره سوم شخص مفرد است، اما در حالت (69) می‌تواند مفرد یا جمع باشد:

اما آیا در وضعیتی که مشخصۀ [uAgr] نیاز زیرمقوله‌بندی محمول مذکور را برآورده می‌کند، تعمیم (61) می‌تواند پیش‌بینی کند که جایگاه فاعل بند اصلی مستعد درج پوچ‌واژه نیست؟ پاسخ منفی است؛ برپایۀ این تعمیم، جایگاه فاعل ساختاری آن دسته از محمول‌های نامفعولی که دست‌کم یک موضوع درونی با مقولۀ اسم ندارند، با پوچ‌واژۀ ضمیری پر می‌شود. در نمونۀ (69) موضوع درونی با مقولۀ اسم حضور ندارد و تعمیم (61) به اشتباه پیش‌بینی می‌کند که جایگاه فاعل بند اصلی به پوچ‌واژه تخصیص می‌یابد. بااین‌همه این جایگاه با فاعل درون خرده‌بند پر شده است. این تعمیم جملات (64) و (65) را نیز به اشتباه تحلیل می‌کند.

دن‌دیکن (2006:60) خرده‌بند را ساختاری فاعلی ـ محمولی می‌داند که فاقد زمان است. فاعل خرده‌بند که در شاخص گروه مطابقه (Spec, AgrP) قرار دارد، مشخصۀ اصل فرافکن گستردۀ آن را بازبینی می‌کند، اما چون مشخصۀ حالت این فاعل در درون خرده‌بند بازبینی نمی‌شود، ناگزیر است که به شاخص هستۀ بالاتری جابه‌جا شود. در محمول‌های متعدی، این جایگاه شاخص ثانویۀ گروه فعلی کوچک در بند اصلی است (Spec, vP) که به فاعل خرده‌بند حالت مفعولی (ACC) اعطا می‌کند (نمونۀ 71). در محمول‌های نامفعولی جایگاه فرود فاعل خرده‌بند، شاخص گروه زمان است (Spec, TP) که در آنجا حالت فاعلی (NOM) می‌گیرد و در ضمن، مشخصۀ اصل فرافکن گستردۀ بند اصلی را نیز بازبینی می‌کند (نمونۀ 72):

در ساخت (72)، موضوع درونی «محسوب شدن»، خرده‌بند [سینا باهوش] است. پس، «سینا» موضوع درونی محمول یادشده نیست و تعمیم (61) به خطا پیش‌بینی می‌کند که شاخص گروه زمان به پوچ‌واژه تخصیص می‌یابد. بدین ترتیب، تعمیم مورد نظر نیازمند بازنگری و اصلاح است تا این نوع ساخت‌ها را نیز دربرگیرد. با توجه به ویژگی و تعریفی که به روایت دن‌دیکن (2006) برای خرده‌بندها برشمردیم، به‌نظر می‌رسد که در کنار نقش معنایی، مسئلۀ حالت نیز موضوع مهمی است که در تعمیم پوچ‌واژه‌ها باید لحاظ شود:

در تعمیم بالا، علاوه‌بر آن‌که به اهمیت نقش معنایی با درج عبارت «محمول نامفعولی» اشاره شده، مسئلۀ حالت گروه اسمی نیز به میان آمده است. اگر یک گروه اسمی با حالت بازبینی‌نشده، در ساختار وجود داشته باشد، باید به شاخص زمان جابه‌جا شود و در آنجا حالت دستوری خود را بازبینی کند. این فرایند مانع از درج پوچ‌واژه می‌شود؛ در غیر این صورت، اشتقاق به دلیل حضور گروه اسمی بدون حالت فرومی‌ریزد. این تعمیم می‌تواند حضور یا فقدان پوچ‌واژه را در همۀ ساخت‌هایی که تاکنون بررسی کرده‌ایم، به درستی پیش‌بینی کند:

در جمله‌های (74 ـ الف تا ت) اساساً گروه اسمی در بند پایه وجود ندارد و چنان‌که می‌دانیم، بند متممی هم نمی‌تواند به جایگاه فاعل ارتقا یابد و اصل فرافکن گسترده را برآورده کند. در (74 ـ ث و ج) یک گروه اسمی در بند پایه حضور دارد، اما در هر دو مورد، مشخصۀ حالت این گروه‌های اسمی پیشتر بازبینی شده است. در اولی، «دو کشور» فاعل بند درونۀ خودایستاست و از گروه زمان درونه حالت فاعلی گرفته است؛ در دومی، «این مسائل را» مفعول بند درونه است و هستۀ گروه فعلی کوچک به آن حالت مفعولی اعطا کرده است. چنان‌که پیشتر نیز تصریح کردیم، در جملاتی مانند (74 ـ ث)، سازۀ «دو کشور» درپی فرایند قلب نحوی از بند درونه ارتقا یافته و به شاخص فرافکن گروه کانون یا مبتدا در بند اصلی جابه‌جا شده است (نک:& 2008  Karimi, 2005  برای مبتداسازی در ساخت‌های ارتقایی؛ و نیز درزی 1996 و 1388 برای تحلیل ارتقای فاعل به فاعل).

سرانجام، در دو جملۀ (74 ـ چ و ح) به تبعیت از تعمیم (73) پوچ‌واژۀ ضمیری در جایگاه فاعل درج نشده است. در (74 ـ چ)، گروه اسمی «این اتفاقات» فاعل خرده‌بند [این اتفاقات قطعی] است که حالت آن بازبینی نشده است. همین سازه که به شاخص گروه زمان بند اصلی ارتقا می‌یابد و ضمن برآوردن اصل فرافکن گسترده، مشخصۀ حالت خود را نیز بازبینی می‌کند، مانع از حضور پوچ‌واژه می‌شود. در ساخت غیرشخصی (74 ـ ح) نیز به دلیل فقدان محمول نامفعولی، پوچ‌واژۀ ضمیری وجود ندارد. در این جمله، «می‌شود» فعل دستوری است که ساخت موضوعی ندارد، و «باور کرد» نیز محمول مرکب متعدی است که دو نقش معنایی اعطا می‌کند: یکی به «این مسائل را» که موضوع درونی است و دیگری به ضمیر مستتر که در جایگاه فاعل ساختاری حضور یافته است.

نکتۀ آخر این‌که تعمیم (73) به درستی پیش‌بینی می‌کند که در جملۀ زیر که دارای دو نوع خرده‌بند متفاوت است، پوچ‌واژۀ ضمیری نمی‌تواند در جایگاه فاعل حضور یابد:

در بازنمایی بالا، AgrP1 خرده‌بند متممی و AgrP2 خرده‌بند اداتی است که محمول ثانویه خوانده می‌شود. حالت گروه اسمی «متهم» در هیچ‌یک از این دو خرده‌بند بازبینی نشده و بنابراین، با حرکت به شاخص گروه زمان، مانع از درج پوچ‌واژه می‌شود.

5. جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

در پژوهش حاضر کوشیده‌ایم تا ضمن تأیید وجود پوچ‌واژۀ ضمیری در زبان فارسی، تعمیمی بیابیم که براساس آن بتوانیم حضور این ضمیر غیرارجاعی را در اشتقاق‌های نحوی پیش‌بینی کنیم. در این روند، ضمن بازنگری در تعریف رایج از محمول‌های نامفعولی که افعال مجهول فعلی و صفتی را هم شامل می‌شود، تصریح کردیم این محمول‌ها که در نداشتن موضوع بیرونی اشتراک ساختاری دارند، الزاماً یک‌ظرفیتی نیستند و ممکن است با صفر، یک، یا دو موضوع درونی ادغام شوند. برپایۀ این تعریف و با توجه به داده‌های زبانی، استدلال کردیم که اگر گروه اسمی در میان وابسته‌های اجباری یک محمول نامفعولی نباشد، درج پوچ‌واژۀ ضمیری برای برآوردن اصل فرافکن گسترده ناگزیر خواهد بود. این تعمیم که در پاسخ به پرسش (1 ـ الف) تدوین شده است، ما را از ارائۀ فهرست گسترده‌ای از ساخت‌های میزبان پوچ‌واژه که ممکن است به دلیل زایایی زبان، پایانی نداشته باشند، بی‌نیاز می‌کند.

مسئلۀ دیگری که در این پژوهش درپی پاسخش بودیم و در (2 ـ الف) به آن اشاره کردیم، ناظر بر آن دسته از محمول‌های نامفعولی است که یک بند متممی را در مقام موضوع درونی خود می‌پذیرند. پرسشی که در مورد این نوع از محمول‌ها، مانند افعال مرکب «واضح بودن» و «به‌نظر رسیدن» مطرح می‌شود، این است که اگر جایگاه فاعل این محمول‌ها به پوچ‌واژۀ پنهان تعلق می‌یابد، چگونه است که همان جایگاه را می‌توان با یک گروه اسمی آشکار که نیازمند نقش معنایی است، پر کرد. پرسش یادشده در این بنیان نظری ریشه دارد که پوچ‌واژه‌ها و گروه‌های اسمی در توزیع تکمیلی‌اند و در ساخت نحوی واحد، نمی‌توان یک جایگاه را به تناوب با پوچ‌واژۀ ضمیری و اسم اشغال کرد. در پاسخ به این پرسش بنیادین تلاش کردیم تا برمبنای مشخصه‌های مقوله‌گزینی محمول‌ها، استدلال کنیم که در چنین نمونه‌هایی با ساختاری دوگانه مواجه‌ایم:

در (76 ـ الف) که تک‌موضوع درونی «درست بودن» با یک بند متممی و بازبینی مشخصۀ [uC] برآورده شده، پوچ‌واژۀ ناملفوظ در شاخص گروه زمان درج شده است. در (76 ـ ب) با ساخت موضوعی متفاوت و در نتیجه، ساختار نحوی متمایزی مواجه‌ایم. در اینجا، تک‌موضوع درونی محمول با ادغام ضمیر ارجاعی «این» یا گروه اسمی «این نکته» و بازبینی مشخصۀ [uN] محقق شده است. این ضمیر یا گروه اسمی به‌عنوان فاعل در شاخص گروه زمان حضور یافته و سازه‌ای که درپی محمول «درست بودن» آمده، در واقع بند موصولی پس‌گذاری شده است. این تحلیل زمینۀ لازم را فراهم آورد تا در آخرین زیربخش پژوهش، در تعمیم ساخت‌های حامل پوچ‌واژه بازنگری کنیم و مسئلۀ حالت بازبینی‌نشدۀ گروه‌های اسمی را نیز به تعریف خود بیفزاییم.

یک دستاورد فرعی این تحلیل که در داده‌های (45) و (46) به آن اشاره کردیم، تبیین ساخت موضوعی دو یا چندگانۀ محمول‌هایی است که با معانی متفاوت به‌کار می‌روند. برای مثال، «اضافه کردن» در معنای «چیزی را به چیزی افزودن» سه ظرفیت دارد و همتای نامفعولی آن که یک ظرفیت خود را از دست می‌دهد، طبق تعمیم پیش‌گفته نیازمند درج پوچ‌واژه نیست (نمونۀ 77). اما اگر همین محمول در معنای «بیشتر کردن» به‌کار رود، دوظرفیتی است و علاوه‌بر موضوع بیرونی، فقط یک موضوع درونی با مقولۀ گروهی اسم یا حرف اضافه دارد (نمونۀ 78). در وضعیت اخیر، جفت نامفعولی این محمول، یعنی «اضافه شدن» نیازمند یک پوچ‌واژه خواهد بود:

در نمونه‌های (78 ـ ب و ت)، «اضافه شدن» (در معنای: بیشتر شدن) با دو نوع ساخت موضوعی، دو اشتقاق نحوی متفاوت تولید کرده است که در (78 ـ ت) در فقدان یک گروه اسمی، پوچ‌واژۀ ناملفوظ در جایگاه فاعل ادغام شده است.

[1] expletive

[2] dummy subject

[3] θ-role assignment

[4] argument

[5] Expletive insertion rule

[6] Extended Projection Principle (EPP)

[7] expletive pronoun

[8] expletive There

[9] argument structure

[10] Case Theory

[11] raising construction

[12] existential sentence

[13] clefting

[14] N. Hornstein

[15] A. Moro

[16] M.. Dikken, Den

[17] L. Sanchez

[18] M. Reeve

[19] B. Citko

[20] E.V. Gelderen

[21] A. Carnie

[22] unaccusative

[23] impersonal construction

[24] Null Subject Parameter

[25] that-trace effect

[26] subject inversion

[27] correlation

[28] uninterpretable N-feature (uN)

[29] Phi-feature (ϕ)

[30] default

[31] extraposition

[32] tough-construction

^[33] کریمی (2005:91-95) افزون‌بر رد حضور پوچ‌واژۀ ضمیری آشکار یا پنهان در فارسی، استدلال می‌کند که پوچ‌واژۀ وجودی هم در این زبان وجود ندارد. با توجه به این‌که ماهیت عنصر نحوی اخیر و ساخت جملات وجودی موضوع پژوهش حاضر نیست، در مبحث پیش روی به این مسئله نمی‌پردازیم.

[34] subject clause (clausal subject)

^[35] طبق رویکرد کریمی (2008) که مبنای پژوهش حاضر نیز قرار گرفته است، اگر در جمله‌ای همچون (27 ـ ب)، «دو کشور» به بند اصلی ارتقا یابد، این حرکت از نوع قلب نحوی است (دو کشور به‌نظر می‌رسد که به توافق دست یابند). در مقابل این تحلیل، درزی (1996 و 1388) حرکت این سازه را از نوع ارتقای فاعل بند درونه به جایگاه فاعل بند اصلی می‌داند.

^[36] فارغ از این‌که این ساخت‌ها را مجهول فعلی بدانیم یا مجهول صفتی، صورت‌های مجهول در ذیل محمول‌های نامفعولی قرار می‌گیرند و موضوع بیرونی ندارند.

[37] Theta-criterion

[38] Unique Θ Generalization

[39] arbitrary control

[40] Burzio’s Generalization

[41] دبیرمقدم (1384: 179، داده‌های 42 و 43) در تبیینی جامع از افعال مرکب، تحلیل متفاوتی دربارۀ ساخت‌هایی همچون «خوش آمدن/ بد آمدن» به‌دست می‌دهد که در آن، «خوش/ بد» در جایگاه فاعل قرار دارد و «آمدن» فعل بسیط واژگانی است. کریمی (2005:83، داده‌های 32 تا 35) «آمدن» را در چنین نمونه‌هایی فعل سبک تلقی می‌کند؛ اما فاعل این ساخت‌ها را پوچ‌واژه درنظر نمی‌گیرد. رویکرد مقالۀ حاضر به تحلیل قمشی (1996:276) نزدیک‌تر است که ساخت‌های مذکور را در گروه افعال مرکب قرار می‌دهد. با توجه به این‌که مسئلۀ فعل مرکب فارسی، موضوع این پژوهش نیست، به تبیین تفاوت رویکردهای یادشده نپرداخته‌ایم.

[42] s(emantic)-selectional restriction

[43] c(ategorial)-selectional restriction

[44] acceptability

[45] subcategorization feature

[46] small clause