1.مقدمه

جامعة قبیله‌ای از‌جمله جوامعی است که از دیرباز در تاریخ وجود داشته است و دیگران به آن توجه کرده‌اند. ‌ ماوراءالنهر‌ یکی از کهن‌ترین کانون‌های زیست بشری است که در کنار دیگر نقاط کلیدی جهان، ازنظر فرمانروایان، اهمیت‌ وافری داشت. از اعصار کهن، این منطقه ‌محل تاخت‌وتاز کوچ‌نشینان بوده و اهمیت بسزایی داشته ‌است. زندگی قبیله‌ای همراه با دیگر قشربندی‌های اجتماعی، نظیر روستایی و شهری در ماوراءالنهر، به حیات خود ادامه می‌داد. خیل عظیم اجتماعات بشری در زمان مغولان و تیموریان نیز به این ساخت اجتماعی توجه می‌کردند و بسیاری در آسیای مرکزی و غربی، بر این سیاق روزگار می‌گذراندند. گرچه از دورة حکومت مغولان، تغییرات محسوسی در ساخت جمعیتی قلمروی گستردة آنان به‎‍ وجود آمد، قبایل همچنان نقش محوری در معادلات سیاسی و نظامی الوس داشتند. با توجه به این مهم، اپاردیان نیز که یکی از قبایل حاضر در الوس جغتای بود، به سهم خود در معادلات سیاسی و نظامی آن سرزمین تأثیر داشت. همچنین نقش آنان در شکل‌گیری، تثبیت، بالندگی و پیشرفت‎‍های نظامی حکومت تیموریان نیز‌ اغماض‌نشدنی است. رهبران این قبیله با بیعت خود در قوریلتای سلطنت تیمور، دوشادوش رؤسای دیگر قبایل در تشکیل، پیشرفت ‎‍سیاسی، نظامی و مشروعیت‌بخشی به حکومت تیموریان ایفای نقش کردند. با وجود این، آنان شرایط یک سویه‎‍ای را در عرصۀ فعالیت‎‍های سیاسی آن دوره دنبال نکردند، بلکه به‎‍لحاظ تاریخی، فرایندی از اوج و حضیض را در کارنامۀ قبیلگی-سیاسی‌‌شان تجربه کردند. پژوهش حاضر، تشریح و تبیین جایگاه سیاسی اپاردیان را در فرایند تاریخی همان دوره‌ جست‌وجو می‎‍کند و اطلاعات و داده‎‍های بسیار محدودی واکاوی و تجزیه و تحلیل شده است که از میان تاریخ‎‍نگاری‎‍های تیموری گرد آمده است.

‌با وجود اهمیت حکومت تیموریان و نقش قبایل در عرصة سیاسی و نظامی، تاکنون الوس جغتای و حکومت تیموریان،‌ پژوهش‎‍های ارزشمندی همانند کارهای بئاتریس فوربس منز، اسماعیل آکا، جان اوبن و هارولد لمب را انجام داده‌اند؛ اما قبیلة اپاردیان و ارتباط آنان با حکام الوس جغتای و در رأس آنها تیموریان در آثار پژوهندگان مذکور، اهمیت مستقلی پیدا نکرده است. مقالاتی چون «پست‌ها و مناصب در دولت‌های محلی» (Uljaeva, 2002)، «تیمور و امیری بر جغتای» (Kawaguchi, 1988) و «نقش گروه قرااوناس در تعاملات سیاسی و نظامی حکومت تیموریان» (ساریجلو و بهرام­نژاد، 1399) هستند که گاهی‌ نام اپاردیان را نیز بررسی کرده‌اند، اما هیچ اشتراک و هم‎‍سویی با هدف این پژوهش ندارند؛ بنابراین هدف پژوهش حاضر، گشایش تازه‎‍ای در این بخش از مطالعات است و پاسخ به این پرسش «چه عواملی در انزوای سیاسی اپاردیان نقش داشته است؟» را اساس‌ بررسی خود قرار داده است. پرسش مذکور‌ این فرضیه را تقویت کرد که علاقه‎‍مندی تیموریان به تمرکززدایی سیاسی در میان الوس جغتای، بر ویژگی‎‍های درونی و بیرونی قبیلۀ اپاردیان تأثیر می‌گذارد و آن اولوس را به مسیر تدریجی افول و انزوای سیاسی در تاریخ آن دوران سوق ‎می‌دهد.   

2. مختصری دربارة اپاردیان

1-2. خاستگاه اپاردیان

در تاریخ سری مغولان، هیچ نام و نشانی از اپاردیان نیست؛ بنابراین‌ ادعا نمی‌شود که آنان از مغولان اصیل بوده‌اند. ذیل واژة آپاردی-اپردی آمده است: «از تیره‌های ترک» (ستوده، 1385، ص. 2)، اما ترک‎‍بودن آنان نیز مسجل نیست (Subtelny, 2010, p. 169). همچنین قبل از حکومت جغتای، هیچ پیشینة تاریخی از اپاردیان وجود ندارد و نخستین اشارات به آنان در همین زمان است (منز، 1389، ص. 225).

قوم‌ باستانی به نام «افریدی» وجود دارد که احتمالاً به‌سبب تشابه اسمی، موجب اشتباه در تاریخ‌نگاری اپاردیان می‌شود، به‌ویژه آنکه از افریدیان به اپریدیان نیز یاد شده است (فکرت، 1385، ص. 438). در جامع‌التواریخ نیز به «افریدون» اشاره شده است که به احتمال زیاد همین افریدیان‌اند (همدانی، 1373، ص. 1/1). اما تفاوت این دو، با بررسی موقعیت جغرافیایی آنان‌ آشکار می‌شود. «افریدیان، فرسنگ‌ها از اپاردیان فاصله داشتند. آ‎‍نها ساکن نواحی مرزی شمال ‌غربی پاکستان و جنوب‎‍ شرقی افغانستان هستند» (فکرت، 1385، ص. 438). این در حالی است که اپاردیان تقریباً در شمال‎‍ غربی افغانستان امروزی ساکن بودند. علاوه‎‍ بر ‎‍این، افریدیان بر‎‍خلاف اپاردیان قو‌م باستانی بودند، اما اپاردیان نیروی نوپا و جدیدی در عصر جغتای بوده‌اند (منز، 1389، ص. 225).

با توجه به مباحث فوق، نتیجه آن است که‌ آپاردیان خدمات پر فراز و نشیبی در تاریخ‌ داشته‌ و گروه جدیدی‌اند که در منابع کهن تاریخی نیز، نامی از آنان دیده نمی‎‍شود. بنابراین احتمال دارد که از گروه‎‍های بزرگ دیگر منشعب یافته باشند. با وجود اینکه اپاردی‎‍ها نیروی‌ نوپایی بودند، اما بررسی نقش آنان در قدرت‎‍یابی تیمور و فعالیت سیاسی‎‍شان در بخش‎‍های بعدی پژوهش، تأثیر آنان را در حکومت تیموریان نشان می‌دهد. بهتر است برای معرفی و شناخت بهتر این گروه تازه تأسیس یافته، نخست‌ موقعیت جغرافیایی‎‍شان را بررسی کنیم؛ زیرا مختصات زیستگاه، نقش‎‍آفرینی را در عرصه سیاسی الوس‌‌ واضح‎‍تر بیان می‌کنید.

2-2. موقعیت جغرافیایی اپاردیان در الوس جغتای

شکل 1-نقشة جغرافیایی الوس جغتای و محل زندگی اپاردیان (منز، ۱۳۸۹، ص. ۴۵)

Figure 1- Geographical map of Ulus Chaghatai and the place of residence of apardians

(Manz, 2009, p. 45)

اپاردیان در دو نقطة جغرافیایی می‌زیسته‌اند. یک گروه از آنان که در این پژوهش اپاردیان غربی نامیده می‌شوند، در اندخود و شبرغان و ناحیة دیگری نیز که به‌ اپاردیان شرقی گفته می‌شد، در ارهنگ و ختلان ساکن بوده‌‌اند (شامی، 1363، ص. 15؛ نطنزی، 1383، ص. 204). در برخی از منابع متأخر، نام «افریدی» مشاهده می‌شود، یعنی همان اپاردید که از توابع سرپل است، منطقة سرپل نیز از توابع ولایت جوزجان به شمار می‌آید (اتلس قریه­های افغانستان، 1353، ص. 2/948؛ Adamec, 1972, p. 148).

3-2. اپاردیان، زیرمجموعة قرااوناس یا قبیله‌ای مستقل؟

اپاردیان نیرویی نوپا و جدید در عصر جغتای بوده‌ و پیش از آن، هیچ پیشینة تاریخی نداشته‌اند (منز، 1389، ص. 225؛ Manz, 1983, p. 83-84). اگر فرضیة منز را بپذیریم، باید اذعان کنیم که احتمالاً آنان نیرو یا گروه‌ فرعی در الوس جغتای بودند. در نگاه نخست، این نکته به ذهن متبادر می‎‍شود که به‌دلیل نوپا‌بودن اپاردیان، آنان نباید قدرت چندانی داشته باشند، اما در سال‎‍های 746-747ه.ق، چهار قبیله‌ قدرت فراوانی داشتند که یکی از آنان اپاردیان بو‌‌د (Manz, 1983, p. 83).

گاهی محققان، اپاردیان را به یک دستۀ سپاهی تنزل‌ و آنان را با گروه‌هایی چون یساوریان و بورولدای‌ها در یک طبقه قرار می‌دهند (منز، 1389، ص. 225-226؛ landa, 2017, p. 1204). در همین راستا و به‎‍دلیل نزدیکی یکی از مراکز اپاردیان به ‎‍نام «ارهنگ» به «سالی‌سرای» که قشلاق رهبران قرااوناس بود، اپاردیان از‌جمله وفادارترین حامیان امرای قرااوناس، از‌‌جمله قزغن و امیرحسین بودند. بنابراین اپاردیان‌ مثل بورولدای زیرمجموعة قرااوناس است (منز، 1389، ص. 225-226).‌ تحقیقات متقدم‎‍تر نشان می‎‍دهند که اپاردیان زیرمجموعه قرااوناس نبودند، بلکه عکس قضیه نیز جاری بود (Manz, 1983, p. 84-86).

در هر صورت موضع‌گیری روشنی دربارۀ قبیله یا گروه‌بودن اپاردیان در منابع متقدم تیموری وجود ندارد، اما در این باره نظراتی متمایز از آرای منز و لاندا وجود دارد (منز، 1389؛ Manz, 1983; Landa, 2017)، چنان‌که نگارندة «احسن‌التواریخ» دربارة آنان می‌افزاید: «نام یکى از طوایف شمال خراسان قدیم، مقیم نواحى شبرغان و اندخود» است (روملو، 1349، ص. 821).

3. روابط متقابل حکومت‌ها و قبایل

مبحث استقلال، از موارد مهم در بحث روابط حکومت‎‍ها و قبایل است؛ بنابراین در اینجا بحث مفهوم‎‍شناسی ارجحیت دارد. در بالا اشاره شد که تاریخ‌نگاران واژه‎‍های متفاوتی را در تعاریف خود از اپاردیان‌ به ‎‍کار برده‎‍اند که در ذیل به‎‍صورت اجمالی،‌ مفهوم هر‌یک از آنان بررسی می‎‍شود.

طایفه یک واحد سیاسی در بین کوچ‎‍نشینان است که از اجزای کوچک‌تری به ‌نام تیره، اولاد یا دودمان و بالاخره خانوار تشکیل می‌شود (امان‌اللهی بهاروند، 1360، ص. 181-182). طایفه‌بودن اپاردیان از این جهت‌ اهمیت دارد که طایفه سازمان‌دهی درونی است و برای آنها اصالت ‌در نظر گرفته می‌شود؛ اما به‎‍ نظر می‎‍رسد دستة سپاه (گروه) نمی‎‍تواند ‌‌عقبة تاریخی داشته باشد. علاوه ‎‍بر این، آنان زیرمجموعة یک قبیله یا گروه بزرگ‎‍تر دانسته می‌شوند.

پژوهشگرانی نیز هستند که اپاردیان را قبیله می‎‍دانند و در تحلیل‌های خود همچون یک قبیله با آن رفتار می‌کنند (Potter, 1994, p. 97; Uljaeva et al., 2002, p. 511).

احتمالاً قبیله از طایفه بزرگ‎‍تر و گروهی‌ از افراد است که جامعه‌ای را تشکیل می‎‍دهند و ادعای تبار از یک جد مشترک را دارند. هر‌یک از سیستم‌های مختلف، سازمان اجتماعی متشکل از چندین دهکدة محلی، گروه‌ها، نواحی، تبارها یا دیگر گروه‌هایی را قبیله می‌نامیده‌اند که‌ یک نژاد مشترک، زبان، فرهنگ و یا نام مشترک داشتند (Gregory, 2003, p. 1). قبیله بیشتر بر حالتی استوار است که اعضای آن، دودمان مشترک و کهنی داشته باشند. این دودمان به دو بخش اسطوره‌ای و واقعی تقسیم می‌شود (گولد و کولب، 1376، ص. 656).

با تفاسیر فوق، مرزبندی روشنی دربارة مستقل‌بودن یا نبودن اپاردیان وجود ندارد. اگر طبق تعاریف بالا از طایفه و قبیله، آنان قبیله باشند، احتمال استقلالشان نیز بیشتر است. در حالی که اگر آنان یک طایفه باشند، ناگزیر باید زیرمجموعة یک قبیله باشند. سوای این مهم، احتمالاً نزدیکی بینش سیاسی اپاردیان و قرااوناس¹ و به‎‍تبع آن، قرار‌داشتن آنان در یک جبهه، پیش از حکومت تیموریان سبب شده است تا برخی پژوهشگران، اپاردیان را زیرمجموعة قرااوناس بدانند. به نظر می‌رسد اگر‌ اپاردیان زیرمجموعة قرااوناس باشند، آن‌قدر استقلال سیاسی دارند که خودمختارند و منابع تاریخی جداگانه‌ای‌ آنان را بررسی نمی‌کند، وگرنه منابع از لفظ قرااوناس برای آنان استفاده می‌کردند و نیازی نبود به‌طور مستقیم به نام اپاردیان اشاره کنند (منز، 1389، ص. 225؛ فکرت، 1385، ص. 438؛ عظیمی، 1393، ص. 1).

گذشته از بحث مفهوم‎‍شناسی، روابط متقابل حکومت و قبیله‌ اهمیت وافری دارد. نقش قبایل در حکومت‌ها تا حدی است که قبایل را خالق و نابودگر پادشاهان دانسته‌اند (Tapper, 2009, p. 35). درواقع روابط بسیار پیچیده‌ای بین حکومت و قبیله برقرار بوده است. همچنین این ارتباط چنان در‎‍ هم تنیده بود که تا زمان تیموریان و حتی بعد از آن، هیچ حکومتی بدون تأثیرات سیاسی قبایل‌ و هیچ قبیله‌ای بدون ارتباط با حداقل یک حکومت نبود (Ibid). با وجود ارتباط پیچیدة بین این دو ساختار،‌ این دو  بیشتر به‎‍علت تضاد منافع‌ با یکدیگر اختلاف و ناسازگاری داشتند. به ‎‍نظر می‌رسد اختلافات قبیله با حکومت، ناشی از اختلاف در ایدئولوژی‌‎‍هاست. «قبیله به پیوندهای خویشاوندی و نژاد ارجحیت می‎‍بخشد، در حالی که دولت بر وفاداری همة افراد ساکن در یک قلمروی مشخص اصرار دارد. قبیله بر عوامل فردی و فرهنگی تأکید دارد. دولت غیر‌شخصی است و بر قرارداد اجتماعی تأکید دارد. قبیله حالت همگن و دولت حالت ناهمگن دارد» (Ibid, p. 37). طبیعی است که تفاوت‌های ماهوی فوق، زمینه را برای دامن‎‍زدن به اختلافات اساسی فراهم می‌کند.

4. اپاردیان پیش از تیموریان

اپاردیان نیرویی بااهمیت در الوس جغتای بوده‌اند، به‎‍طوری‎‍ که‌ سرزمین و سیاست الوس را به‌همراه سه قبیلۀ دیگر‌ کنترل می‎‍کردند (Manz, 1983, p. 84). بر همین اساس، نخستین رد پای آنان در به حکومت رسیدن امیر قزغن² مشهود است (یزدی، 1387، ص. 1/253؛ خواندمیر، 1380، ص. 3/384-383). در این زمان خواجه ‎‍محمد اپاردی، حاکم ناحیة غربی و اولجایتو، رهبر ناحیة شرقی بود (یزدی، 1387، ص. 1/261). پس از کشته‎‍شدن خواجه‎‍ محمد در سال761ق، فرزندش زنده‌حشم عنان، حکومت اپاردیان غربی را به‎‍ دست گرفت (همان‌جا). زنده‌حشم خدمات پر فراز و نشیبی را در الوس جغتای ارائه کرده است. عصیان او به سال762ق در برابر حاجی ‌برلاس و تیمور در منابع ثبت شده است (همان، ص. 1/273).

امرای هر دو ناحیة اپاردیان در سال 765-764ق با امیرحسین متحد شدند (Kawaguchi, 1988, p. 269). گویا امیرحسین بسیار به اپاردیان شرقی اطمینان داشت؛ زیرا او حکومت قندوز را نیز به اولجایتو تفویض کرده بود (خواندمیر، 1380، ص. 3/416). علاوه‎‍ بر ‎‍این تصور می‌‌شود اولجایتو حاکم اپاردیان شرقی، نزد تیمور شخصی معتمد شناخته می‌شد؛ زیرا با مشورت او، تیمور دو تن از اسرای جنگی را آزاد کرد (یزدی، 1387، ص. 1/308). در این مقطع تیمور و امیرحسین متحد بودند.

 فرهاد نیز جزء امرای اپاردی است که در منابع اشاره‌های کوتاهی به او شده است. به نظر می‌رسد او نخستین فردی است که جرقة دشمنی تیمور و امیرحسین را می‌زند (حافظ ابرو، 1380، ص. 1/350؛ سمرقندی، 1372، ص. 1/354).

اولجایتو اپاردی قبل از پیروزی تیمور بر امیرحسین، اتحاد خود را با امیرحسین‌ نادیده گرفته و به تیمور پیوسته بود (خواندمیر، 1380، ص. 3/417-418). این رفتار اولجایتو‌ در نظام سیاسی الوس جغتای پیش از تیمور ریشه داشت.

نظام سیاسی الوس جغتای قبل از تیمور، بر گفتمان نظامی‌محور با محوریت قبایل استوار بود. این قبایل و در رأس آنان امرای قبایل بودند که تأثیری شگرفی در معادلات سیاسی داشتند. قبایل حاضر در الوس با توجه به نقششان، مناصب نظامی و اداری رفیعی داشتند (Manz, 1983, p. 80) با این حال مشخصة بارز نظام سیاسی الوس، اتحادهای سست و شکننده بود (منز، 1389، ص. 67-69). رهبران قبایل با مشاهدة ظهور مدعی قدرتمندتر،  پیمان کنونی خود را به‌راحتی زیر پا نهادند و به‌سوی مدعی نوظهور ‌‌شتافتند. این رفتار‌ به جلوگیری از اتلاف منابع انسانی و مالی منجر می‌شود. علاوه بر آن، این شیوة تضمین بقای قبیله در عرصة سیاسی الوس بود. در کنار این عوامل، ارتقای جایگاه سیاسی امرای قبایل در حکومت آتی الوس جغتای نیز، عنصر مهمی برای آنان محسوب می‌شد. ترفیع جایگاه سیاسی، امرا را وادار می‌کرد تا ‎‍سوی مدعی نیرومندتر-البته از ظن آنان- تمایل پیدا کنند.

 اپاردیان نیز تافته‌ای جدا بافته‌ در الوس جغتای نبودند. آنان نیز در همین نظام سیاسی و با همین اسلوب، در صدد افزایش قدرت خود بودند و سعی می‌کردند منافع خود را با اتکا به نظام سیاسی جاری الوس تأمین کنند. در هر صورت اپاردیان شرقی به رهبری اولجایتو، زودتر از ناحیة دیگر با تیمور متحد شد. گمان می‌رود همین اقدام‌ در ذهنیت تیمور، برای تفویض اختیارات به رؤسای اپاردیان شرقی بسیار مؤثر باشد. در سال771ق، زنده‌حشم نیز با ملاحظه قدرت روزافزون تیمور و درک این نکته ‌با تیمور متحد شد که امیرحسین‌ نقطة‌ اتکاشدنی نیست‌ (یزدی، 1387، ص. 1/394).

اما اپاردیان غربی با توجه به منش خاص سیاسی رهبر خود، مورد غضب تیمور واقع شدند. رهبر آن‌ها با سیاست‌های خود، کار را به ‎‍جایی رساند که در‌نهایت موجب انزوایشان در حکومت تیمور شد و درنهایت به گمنامی اپاردیان اندخود و شبرغان در تاریخ انجامید.

5. عوامل انزوای اپاردیان غربی در حکومت تیموریان

عوامل متعددی در انزوای اپاردیان غربی‌ تأثیرگذار بودند. در دیدگاه کلی، دو دسته عوامل درونی و بیرونی در این انزوا مد‌نظرند. منظور از عوامل بیرونی، عللی‌اند که بروز آنها در اختیار اپاردیان نیست و مخیر بودند با آن جریان‌ها همراهی کنند و یا در مقابل آن جبهه بگیرند. عوامل درونی بر‌عکس عوامل بیرونی، نتیجة رفتار خود اپاردیان بود و مسئولیت مستقیم این عوامل را خود آنها بر عهده داشتند. ‌

1-5. عوامل بیرونی

1-1-5. نادیده‌گرفتن تغییر محوریت قبایل در عرصة سیاسی الوس

همان‌گونه که پیش از این گفته شد، نظام سیاسی الوس جغتای بر مبنای گفتمان نظامی و بر محوریت قبایل استوار بود. تیمور خود محصول جامعه‎‍ای بود که قبیله‎‍‎‍گرایی در آن حاکم بود. قبیله باید از اولویت‎‍های او می‎‍بود، اما با این حال تیمور تلاش می‌کرد تا قبیله‎‍گرایی را با سلطنت تلفیق کند. درواقع این سیاست، تمایز تیمور با حکام پیشین الوس بود (Jamaluddin, 1979, p. 349). اما برخلاف ادعای فوق، تلفیق قبیله با منش سلطنتی، به‌دلیل تفاوت ایدئولوژی که در قسمت‌های بالاتر به آن اشاره شد، امری ناممکن به نظر می‌رسد؛ زیرا ماهیت این دو متفاوت است. بنابراین تیمور باید روال دیگری را در پیش می‌گرفت. او به‌خوبی دریافته بود که تا وقتی قبایل محوریت داشته باشند، او نیز مانند حکام گذشته مجبور است در چارچوب مطالبات قبایل و چشم‌انداز ترسیمی آنان قدم بردارد؛ بنابراین سعی کرد به انحای مختلف محوریت قبایل را کمرنگ کند و خود را در کانون عرصة سیاسی الوس قرار دهد. تیمور گفتمان نظامی الوس را تا جای ممکن تقویت کرد، ولی رفته‎‍رفته محوریت را از قبایل به خویشتن تغییر داد.

طبیعی است که هر تغییری با مقاومت همراه باشد. نام اپاردیان در بین قبایلی است که در بازة سال‌های 776-771ق، شورش‌هایی را علیه تیمور انجام دادند (kawaguchi, 1988, p. 269). به نظر می‌رسد اپاردیان جزء نخستین قبایلی بودند که با تغییرات تیمور مخالفت کردند‌‌. البته اپاردیان غربی و رهبر آنان زنده‌حشم، در این امر پیشگام بودند. احتمالاً در این برهه فعالیت‌هایی از نوع اپاردیان غربی‌، تلاش‌هایی نافرجام برای احیای جایگاه از دست رفته است. این نوع مقاومت‌ها تا حدی در برابر تغییر طبیعی است، اما پافشاری بر این مواضع،‌ آیندة سیاسی هر قبیله‌ای را تحت تأثیر قرار می‌دهد. نکتة دیگری که دربارة اقدامات زنده‎‍حشم وجود دارد، این است که به نظر می‎‍رسد حس استقلال‎‍طلبی در رهبر اپاردیان غربی وجود داشته است. احتمالاً این مهم، عامل کم‌توجهی یا نادیده گرفته شدن دیگر حیطه‎‍های سیاسی شد. عرصۀ سیاسی، تک‎‍بُعدی نیست، بلکه باید همۀ جوانب سنجیده و اعمال نظر شود.

با عنایت به ‎‍این مهم، به ‎‍نظر می‌رسد نادیده‌گرفتن نظم سیاسی جدید، مشکل اساسی ‌ رهبر اپاردیان غربی را مهیا کرد. ضعف بصیرت سیاسی زنده‌حشم و‌ تطابق‌نداشتن با سیاست روز الوس، مشکلات بعدی را برای اپاردیان غربی به ارمغان آورد. پافشاری بر مواضع، آن هم بدون توجه به مقتضیات زمان،‌ تیمور را‌ به تغییر سیاست در قبال آنان وادار کرد.

2-5. عوامل درونی

عوامل درونی نیز در کنار عوامل بیرونی، در انزوای سیاسی اپاردیان غربی مؤثر بوده‌اند. مسئولیت این دسته از عوامل، به‌طور مستقیم بر عهدة رؤسای قبیله است.

2-1-5. تأثیرپذیری رهبر اپاردیان غربی از دیگران و اغفال او

تأثیرپذیری زنده‌حشم از دیگران به‎‍ویژه نزدیکانش، عامل درونی دیگری بود که نقش اساسی در انزوای اپاردیان غربی داشت‌. این امر عامل محاسبات اشتباه و در پی آن، تجزیه و تحلیل نادرست از اوضاع سیاسی الوس و مشکلاتی بود که فرجام آن غیر از انزوای سیاسی نبود.

طبق اطلاعات منابع تاریخی،«امیر موسی» ‌نخستین فردی است که در اندیشة استقلال‌طلبی زنده‌حشم مؤثر است‌. او زنده‌حشم را دعوت کرد تا مقابل تیمور بایستد (حافظ ابرو، 1380، ص. 1/455). منابع تیموری، استقلال‎‍طلبی رهبر اپاردیان غربی را برنتافته و او را سرزنش کرده‎‍اند (همان‌جا). به ‎‍نظر می‌رسد زنده‌حشم احساس می‌کرد‌ با ادعای استقلال، تیمور را مانند حکام ماضی به ورطة استیصال بکشاند.

خان‎‍زاده ابوالمعالی‎‍ترمذی³، از دیگر افرادی است که‌ تأثیرات عمیقی ‌در زنده‌حشم داشت و او را به‎‍سوی مخالفت رهنمون می‎‍کرد. تصور می‎‍رود این‎‍بار خان‎‍زاده با استناد به رؤیایی که در خواب مشاهده کرده است، زنده‌حشم را ابزاری برای میل به مطامع خود قرار می‌دهد (یزدی، 1387، ص. 1/412). به نظر می‎‍رسد اصرار بر ادامة سیاست خصم‎‍آمیز به‌وسیلۀ زنده‌حشم، کم‎‍توجهی و غفلت از وقایع روزمرة الوس و پافشاری بر مواضع را نشان دهد.

2-2-5. تصمیمات زنده‎‍حشم

زنده‌حشم در قوریلتای تیمور حضور نیافت و به اصرار او نیز، برای حضور در این مجلس وقعی ننهاد (میرخواند، 1270، ص. 25؛ سمرقندی، 1372، ص. 1/450). او حتی در موضع مخالفت با تیمور، پایش را فراتر نهاد‌ و افرادی از دم تیغ گذراند که قصد پیوستن به او را داشتند (تتوی، 1382، ص. 7/4685). تیمور با وساطت معتمدان خود، از گناه زنده‌حشم گذشت. برخی پژوهشگران بر آن‌اند که تیمور در این‌گونه موارد، مهلتی برای اصلاح روش متمردان قائل می‌شد(Jamaluddin, 1979, p. 355) .

 زنده‌حشم از بخشش تیمور در قبال تمرد نخستینش درس عبرت نگرفت و به تاراج و غارت بلخ دست زد (یزدی، 1387، ص. 1/414-415). اینجا سؤالی به ذهن متبادر می‌شود: «دلیل بخشش‎‍های تیمور در قبال زنده‌حشم چه بود؟» شاید در نگاه اول، وساطت امرای ملازم و معتمد تیمور در این زمینه، مؤثر بوده است. طبق گفتۀ منابع، او بر مشورت با خردمندان خود اهمیت می‌داد و بر آن تأکید می‌کرد (حسینی تربتی، 1342، ص. 4؛ Jamaluddin, 1979, p. 349)، گویا تیمور هنوز از قدرت قبایل واهمه داشته است. از بین بردن محوریت قبایل، امری پیچیده و زمان‎‍بر بود؛ بنابراین او در مواجهه با قبایل، جانب احتیاط را رعایت می‎‍کرد و تنها بر‌اساس مصلحت بر‌ امیران خاطی شمشیر می‌کشید، گرچه در این‌گونه موارد نیز، بر اصل قصاص تأکید داشت (یزدی، 1387، ص. 1/398، 399، 430، 446، 881، 883). مقصود از قصاص این است که ترجیح می‎‍داد به‌شخصه امرای قبایل مخالف را از میان نبرد، بلکه کشتن امیر خاطی را به شخصی واگذار می‎‍کرد که از او کینه داشت و یا آن امیر، نزدیکانش را کشته بود‌. به همین دلیل اتحاد رهبران قبایل دشوار می‎‍شد.

بار دیگر در سال773ق، زنده‌حشم جزء نفراتی بود که طرحی نو در‌انداخت و نقشة جدیدی ترسیم کرد تا تیمور را به‌ وقت شکار و در موضع قراسمان، گرفتار کند و به حیات او خاتمه دهد، اما تیمور به‌نحوی از این امر آگاه شد. تیمور امیرموسی را به‌جهت پیوند خویشاوندشان عفو‌ و خان‌زاده ‌ابوالمعالی را تبعید کرد، اما زنده‌حشم را در سمرقند زندانی کرد (سمرقندی، 1372، ص. 1/455؛Manz, 1983, p. 97 ). البته برخی اعتقاد دارند که او را در سمرقند کشت (اقبال آشتیانی، 1376، ص. 604).

3-5. پیامدهای کارشکنی مداوم

با طغیان اخیر رهبر اپاردیان غربی، حاکمیت سیاست، مسامحه با آنها را کنار گذاشتند و ذهنیت بدبینانه‎‍ای نسبت‌به آنان پیدا کردند. به نظر می‎‍رسد فرمانروا به بهانۀ حفظ نظم و بازگرداندن آن به قلمروی خود، که در توجیه، فتوحاتش را نیز می‎‍آورد (Manz, 1988, p. 111)، رهبری غیر قبیله‌ای را برای اپاردیان غربی برگزید و امور حکومت اپاردیان اندخود و شبرغان را به بیان ‎‍تمور ‎‍آق‎‍بوغا واگذار کرد (یزدی، 1387، ص. 1/421). در اینجا شاهد یک سنت‎‍شکنی در رفتار حکومتیم؛ زیرا ریاست بر قبایل، بیشتر موروثی بود (Manz, 1983, p. 86). رهبر اپاردیان غربی پیش از زنده‌حشم، در دستان پدرش خواجه‎‍محمد بود (خواندمیر، 1380، ص. 3/383-384). این سنت تقریباً در بیشتر قبایل رعایت می‌شد؛ اما ذهنیت حکمران چنان از اپاردیان غربی مکدر شده بود که این عرف را کنار گذاشت. این در حالی است که زنده‌حشم برادری داشت که نزد تیمور‌ خدمتگزاری‌ و‌ حکومت بر این گروه از قبیله را به او تفویض می‌کرد (یزدی، 1387، ص. 1/412). اما او در این مورد خاص ترجیح داد که حکومت فرزندان خواجه‎‍محمد را بر اندخود و شبرغان ‌خاتمه دهد. به هر حال تصمیم او، تبعاتی برای اپاردیان به‌همراه داشت، به‌طوری که آنان تمامی جایگاه‌هایشان را از دست دادند. توجه به این نکته ضروری است که رهبران قبیله، نقش واسطۀ بین قبیله و حاکمیت را بر عهده داشتند. به بیان واضح‎‍تر، آنها به‌مثابة فیلتری بین عامة مردم و حکومت محسوب می‌شدند،‌ مطالبات قبیلة خود را به حاکمیت منتقل می‌کردند یا از حاکمیت می‌گرفتند و در مقابل، مطالبات حکومت را به قبایل منتقل می‌کردند و در جهت مرتفع‌کردن این مطالبات می‌کوشیدند. ازنظر تاریخ‌‌نگاری، انتخاب رهبر غیر‎‍قبیله‌ای برای اپاردیان، موجب شد نام آنان کمتر از قبل در منابع ثبت شود و این آغاز انزوای این گروه در منابع تاریخی است. در بعد سیاسی نیز، آنان بیش از پیش به حاشیه رانده شدند و پیگیری ردپا و نقش آنان در وقایع بعدی تیموریان، دشوارتر است. در‌نهایت آنان‌ به‌وسیلة اتخاذ سیاست هم‎‍سویی با حاکمیت، گام‌های اساسی برای کسب جایگاه‎‍های رفیع سیاسی برداشتند و مانند دیگر قبایل، از امتیازات برخوردار شدند و قدرت قبیله را توسعه دادند.

6. مقایسة تطبیقی اپاردیان غربی و شرقی در حکومت تیمور

اپاردیان شرقی همواره به تیمور وفادار ماندند. آنان هم‎‍پای دیگر قبایل، فرمانروا را در نیل به اهدافش همراهی‌ و در این راه وفادارانه به او خدمت می‌کردند. اولجایتو، یکی از امرای اپاردی شرقی است که در منابع به نیکی از او یاد شده است (یزدی، 1387، ص. 1/308). او از امیران وفادار بود. گویا قبل از سال771ق، اولجایتو از امیر‌حسین روی گردانده و به تیمور پیوسته بود؛ زیرا تقریباً نقش او در کشته‎‍شدن امیرحسین، محرز است (‌میرخواند، 1380، ص. 3/418-417).

 برخلاف زنده‌حشم، اولجایتو در زمرة رؤسای قبایلی است که نه‌تنها در مجلس قوریلتای تیمور حضور داشت، جزء نخستین کسانی است که با تیمور متحد شد‌ و با مشروعیت‎‍بخشی به او، زمینه را برای بیعت دیگران مهیا کرد (یزدی، 1387، ص. 1/402؛ اسماعیلی، 1371، ص. 116). این رفتار زمینه‎‍ساز ارتقای جایگاه او شد. اولجایتو در این زمان چنان جایگاه رفیعی داشت که میانجیگری او برای بخشش زنده‌حشم پذیرفته شد (سمرقندی، 1372، ص. 1/451).

با مرگ اولجایتو، فرزند او‌ خواجه‎‍یوسف، به رهبری اپاردیان شرقی منصوب شد که ارهنگ و ختلان را در اختیار داشتند‌. در اینجا شاهد تفاوت رفتار تیمور در قبال اپاردیان غربی و شرقی هستیم. تیمور با حصر زنده‌حشم، رهبر غیر قبیله‌ای را برای اپاردیان غربی انتخاب کرد، ولی دربارۀ اپاردیان شرقی، به سنت موروثی‌بودن رهبری قبایل احترام گذاشت و دلیل آن هم، خدمات صادقانة اولجایتو بود.

خواجه ‎‍یوسف نیز مصدر خدمات شایسته‌ای شد؛ برای نمونه او در سال773ق و در جریان لشکرکشی به خوارزم، جزء طلایه‎‍داران لشکر تیمور بود (یزدی، 1387، ص. 1/421). این تفویض اختیار، اعتماد به خواجه یوسف را نشان می‌دهد؛ زیرا باید کسانی در طلایة سپاه باشند که‌ مهارت جنگی بالایی دارند و‌ حاکم به آنها اطمینان دارد.

تیمور برای تفویض اختیارات، تابع اصول مشخصی بود؛ به این نحو که او ابتدا فرد مدنظر را در عملیات‎‍های نظامی محک می‌زد، سپس در مرحلة بعدی با کسب اعتماد، حکومت یک ناحیه را به آن ‎‍شخص واگذار می‌کرد. خواجه‎‍ یوسف علاوه بر حکومت ارهنگ و ختلان، از طرف تیمور نیز ادارة قندوز و بغلان را بر عهده داشت (همان، 1/607). خواجه ‎‍یوسف و فرزندش تا زمان مرگ تیمور، وفادارانه به تیمور خدمت کردند و در رکاب او بودند (یزدی، 1387، ص. 2/1252؛ سمرقندی، 1372، ص. 1/1016؛ حافظ ابرو، 1380، ص. 2/961-960). درجة اعتبار و اعتماد به خواجه ‎‍یوسف به میزانی بود که به‌همراه چند امیر دیگر برای انتقال نعش تیمور از اترار تا سمرقند انتخاب شد (یزدی، 1387، ص. 2/1303؛ تتوی، 1382، ص. 7/4986). نقش‌هایی که اپاردیان شرقی داشتند و تا واپسین لحظات عمر تیمور ادامه داشته است، با ناحیة غربی مقایسه‌شدنی نیست. در همین راستا، نام اپاردیان غربی کمتر در منابع ثبت شده‌ است و از این لحاظ، داده‎‍های تاریخی کمی نیز دربارۀ آنان وجود دارد.

7. عوامل انزوای اپاردیان شرقی (ارهنگ و ختلان)

برای انزوای اپاردیان شرقی نیز مانند ناحیة غربی، دو دستۀ عوامل بیرونی و درونی وجود دارد.

1-7. عوامل بیرونی

1-1-7. اوضاع سیاسی الوس بعد از تیمور

پس از تیمور‌ به‎‍دلیل فقدان نظام مشخص جانشینی، منازعات به مدت پانزده سال بین شاهزادگان تیموری برقرار بود. نظم سیاسی‌ که او طی سال‎‍های متمادی پیاده کرده بود، به‎‍تدریج از آن سامان رخت بر‎‍بست.

به ‎‍نظر می‌رسد در این مقطع تاریخی، تکاپوهای سیاسی قبایل برای احیای نظام سیاسی، پیش از تیمور آغاز شد. همچنین جو سیاسی بسیار رقابتی بین اعقاب تیمور برقرار شدSubtelny, 1988, p. 124) ). در چنین جو پیچیده‌ای، قبایل‌ در بازگشت به سنن سیاسی پیش از تیمور کوشیدند. فعالیت جنگی الوس جغتای، که مؤسس سلسلۀ آن را به بیرون از قلمرو و الوس کشانده بود، پس از او بازگشت (منز، 1389، ص. 189).

آنان اتحاد خود را به‌راحتی زیر پا گذاشتند و با مدعی نیرومندتر –از‌نظر خودشان- متحد ‌‌شدند. با رقابت مدعیان، حفظ قدرت سیاسی دوباره دشوار شد (همان، ص. 189-190). البته کار به همین‎‍جا ختم نشد و نظام سیاسی تیمور، به‌صورت اساسی دگرگون‌ شد و روال سیاسی، چرخشی اساسی داشت.

بر اثر تغییرات حاصل‌شده در نظام سیاسی الوس، اینک این مدعیان حکومت بودند که مجبور بودند مشوق‌های متعددی را برای جذب رهبران قبایل‌ در نظر بگیرند. این مشوق‌ها می‌توانستند پولی، سرزمینی و یا مالیاتی باشند (Subtelny, 1988, p. 124).

اپاردیان شرقی برخلاف دیگر قبایل که در منازعات جانشینی، نام آنها کمتر‌ در منابع ثبت شده است، در این برهة حساس تاریخی نقش مؤثری داشتند. البته باید این نکته را مدنظر داشت که امکان دارد موضع‌گیری اپاردیان و دیگر رخدادهای تاریخی در این مقطع حساس، به ضرر تیموریان تمام ‌شده و اولین جرقة از هم گسیختگی و زوال تیموریان را نیز در پی داشته باشد. خواجه‎‍ یوسف، معتمد تیموریان، برای احقاق وصیت تیمور و جانشینی پیرمحمد سوگند یاد کرده بود (یزدی، 1387، ص. 2/1297)؛ اما منابع‌ تصویری خلاف آنچه را که او در گذشته داشت، ترسیم کرده‌اند.

تصور می‌شود که خواجه ‎‍یوسف نیز بر‌اساس وقایع سیاسی جاری الوس عمل می‌کرده است. در این مقطع که رهبران قبایل‌ استقلال سیاسی‌شده داشتند، تجزیه و تحلیل آنان در جهت‎‍گیری سیاسی‌شان بسیار حیاتی بود‌. خواجه ‎‍یوسف‌ از بین تمامی مدعیان، خلیل‎‍سلطان را برگزید که مدعی حکومت بود. این انتخاب‌ دلایل فراوانی داشت، اما چون در این زمینه اطلاعات چندانی در منابع نیامده است، نمی‌توان اظهار‌نظر قطعی کرد. آنچه ‌مسلم است، وعده‌هایی است که خلیل‎‍سلطان طی نوازش‎‍نامه‌ای به خواجه‎‍ یوسف داده بود. اطلاعاتی از مفاد این نوازش‎‍نامه در دست نیست، اما می‌توان حدس زد ‌خلیل‎‍سلطان وعده‌های چشم‎‍گیری داده و او مجاب شده است تا‌ دروازة شهر سمرقند را برای فرد‌ دیگری نگشاید (یزدی، 1387، ص. 2/1313؛ خواندمیر، 1380، ص. 2/538).

دلیل بعدی این است که خلیل‎‍سلطان در این زمان، از دیگر رقبا به سمرقند نزدیک‌تر بوده است. این مهم نیز‌ خواجه ‎‍یوسف را به اتحاد با خلیل‎‍سلطان سوق می‌دهد. خلیل‎‍سلطان در این زمان در تاشکنت حضور داشت (سمرقندی، 1372، ص. 1/1058). درنهایت خواجه ‎‍یوسف به این نتیجه رسیده بود که خلیل‎‍سلطان‌ بر‌ رقبای دیگر چیره و حاکم بلامنازع الوس می‌شود، پس به پیشواز او رفت و در لشکرش حضور یافت (تاج‌السلمانی، 1393، ص. 180؛ یزدی، 1387، ص. 2/1326؛ سمرقندی، 1372، ص. 2/38). اما رویدادهای بعدی حاکی از انتخاب اشتباه اوست؛ زیرا فرجام ستیزه‌های جانشینی، سلطنت شاهرخ بود. خواجه ‎‍یوسف نیز در جریان نبرد خلیل‎‍سلطان و پیرمحمد (ولیعهد تیمور) کشته شد (تاج‌السلمانی، 1393، ص. 228، 243). خواجه‎‍علی فرزند خواجه ‎‍یوسف، آخرین امیری است که از اپاردیان شرقی سراغ داریم. او در سال810ق حاکم سالی‌سرای‌ و متحد شاهرخ بود (سمرقندی، 1372، ص. 2/74).

سؤالی که در اینجا مطرح می‌شود، این است که چرا شاهرخ برای ارهنگ و ختلان، امیری از اپاردیان انتخاب نکرد؟ در‌واقع شاهرخ نیز مانند پدرش‌، رهبر غیر قبیله‌‍ای را برای اپاردیان غربی برگزید و امور اپاردیان شرقی را به رهبرانی غیر از خودشان واگذار کرد. اپاردیان شرقی هیچ‌گونه تمرد یا طغیانی در برابر شاهرخ‌ نداشتند، بنابراین دلیل این رفتار شاهرخ چه بود؟ به نظر می‌رسد که باید دلیل تصمیم شاهرخ را در نظام سیاسی جدیدی جست‌وجو کرد که تلفیقی از نظام سیاسی پیش و پس از تیمور بود. اوضاع سیاسی عصر شاهرخ، تفاوت‌هایی با گذشته داشت. او علاقه‎‍مند به تقسیم قدرت بود (منز، 1393، ص. 42). همچنین مقتضیات زمانی حکومت او ایجاب می‌کرد که امتیازاتی را برای جلب متحدانشان ارائه کند. یکی از امتیازات مهم، سیورغال بود (Subtelny, 1988, p. 124-125). چنین می‌نماید که شاهرخ برخلاف پدر، سیورغال بیشتری را برای جذب متحدان به نخبگان سیاسی و نظامی بخشید. ممکن است در راستای همین سیاست، او ارهنگ و ختلان را نیز مانند اندخود و شبرغان به سیورغال بخشیده باشد (سمرقندی، 1372، ص. 2/75،98؛ حافظ ابرو، 1380، ص. 3/193،287؛ خواندمیر، 1380، ص. 3/573). اما منابع از زمان حکومت او کمتر به نام اپاردیان اشاره کرده‌اند، بنابراین نمی‌توان با قطعیت در این باره سخن گفت و تنها با توجه به سیاست کلی شاهرخ، باید سرنوشت اپاردیان شرقی را تصور کرد.

2-1-7. رتأثیر تغییر سیاست شاهرخ در مقایسه با تیمور و انزوای بیش از پیش اپاردیان

دورة حکومت شاهرخ، تفاوت‎‍هایی با حکومت پدرش دارد. شاید علاوه بر مقتضیات زمانی، منشأ این تفاوت‌ها از تمایز روحیات آن دو نیز ناشی می‎‍شود. «شاهرخ هیچ یک از تمایلات اغراق‎‍آمیز پدرش را نداشت و لشکرکشی‎‍های نظامی‎‍اش را صرفاً به موارد خیلی ضروری محدود می‌ساخت» (منز، 1393، ص. 42).

گویا جانشین تیمور، به آرامش و ثبات نسبی علاقه داشت. تیمور با گفتمان خاص خود، توجهش را به بیرون از سرحدات قلمروی خود معطوف کرده بود و پسرش با تمایل به سکون و آرامش سیاسی، تمایلش را به درون سرحدات خود ابراز داشت. عملیات‎‍های نظامی نیز، بیشتر به درون قلمروی خود و سرکوب شورش‎‍ها محدود می‎‍شد. دورة حکومت او،‌ آرامش نسبی داشت.

حال با عنایت به مطالب فوق و تغییر گفتمان و مواضع تیموریان، متوجه می‌شویم که اپاردیان تا چه اندازه از سیاست‎‍های نوین متأثر شده‌اند. همانند دیگر قبایل حاضر در اولوس، بیشترین نقش اپاردیان شرکت در نبردها بوده است. همچنین با سیاست نوین و گفتمان فرهنگ‎‍محور این دوره،‌ انزوای اپاردیان شرقی را در عرصة سیاسی نیز می‌بینیم.

3-1-7. فرسایشی‌بودن لشکرکشی‎‍های تیمور و نزاع‎‍های جانشینی

چنین می‎‍نماید که فراوانی لشکرکشی‎‍های تیمور و به‎‍تبع آن تعدد عملیات‎‍های نظامی، باعث فرسایش نیروهای نظامی الوس جغتای شده باشد. نزاع‎‍های جانشینی نیز مزید بر علت شد. خستگی نیروهای نظامی قبایل که یادگار دورة تیمور و نزاع‎‍های جانشینی بود، سبب شد تا حاکم بعدی نیز‌ به‌‎‍نحو احسن از نیروی قبایل استفاده نکند. «شاهرخ مجبور بود بین مراکز پراکندة قدرت سلسله‌ای، ایالتی و محلی توازن ایجاد کند» (منز، 1393، ص. 42). این مهم موجب شد تمرکزش را بیشتر به درون قلمروی خود معطوف کند. در چنین فضای سیاسی، اپاردیان شرقی نیز در کنار‌ قبایل دیگر به انزوا گرویدند.

2-7. عوامل درونی انزوای اپاردیان ارهنگ و ختلان (اپاردیان شرقی)

برخلاف اپاردیان اندخود و شبرغان (ناحیة غربی)، نمی‌توان عوامل درونی چندانی را برای انزوای اپاردیان شرقی برشمرد. آنان همواره به تیموریان وفادار بوده‌ و صادقانه به آنان خدمت کرده‎‍اند. علاوه ‎‍بر خواجه علی، پسر خواجه‎‍ یوسف ‎‍اپاردی، نام خواجه محمود اولجایتو برادر خواجه‎‍ یوسف نیز در بین امرای خادم شاهرخ در منابع آمده است (حافظ ابرو، 1380، ص. 3/394).

با وجود این، رفتار خواجه ‎‍یوسف بعد از درگذشت تیمور در انزوای اپاردیان شرقی، بی‌تأثیر نبود؛ بنابراین تدابیر خواجه‎‍‌ یوسف، تنها عامل درونی است که‌ از آن برای انزوای این ناحیه نام برده می‌شود‌.

خواجه‎‍ یوسف پس ‎‍از تیمور، برخلاف وصیت او به خلیل‎‍سلطان پیوست و در صدد زمینه‎‍سازی برای جلوس او بود. وقایع بعدی الوس نشان می‌دهد این خطای‌ محاسباتی از طرف خواجه ‎‍یوسف بود. البته نباید این نکته را دور از ذهن داشت که در آن برهه فضای سیاسی چنان غبارآلود بود که تجزیه و تحلیل صحیح را به‎‍غایت دشوار می‎‍کرد. در چنین جو سیاسی ملتهبی، تشخیص اینکه کدام مدعی بر دیگر مدعیان فائق خواهد آمد، بسیار سخت است. خواجه ‎‍یوسف نیز با این گمان که خلیل‎‍سلطان تمام مؤلفه‎‍های سلطنت را دارد، او را برای اتحاد و نیل به اهداف اپاردیان شرقی برگزید. درنهایت جان خود را در راه خدمت وفادارانه با متحد خویش، از دست داد (سمرقندی، 1372، ص. 2/38).

شاید اگر خواجه ‎‍یوسف به وصیت تیمور دربارة جانشین خود (پیرمحمد) پای‎‍بند بود و یا با شاهرخ متحد می‌‎‍شد، اپاردیان شرقی و خودش، سرنوشتی متفاوت را تجربه می‎‍کردند؛ اما اصرار و پافشاری او در راه خدمت به خلیل‎‍سلطان، سیاهة پرافتخارش را در اذهان تیموریان تاریک کرد، به‎‍نحوی که بعد از فوت او، منابع‌ بسیار اندکی‌ اپاردیان را بررسی کرده‌اند که این انزوای بیش از پیش اپاردیان شرقی را نشان می‌دهد.

8. ازدواج‌های سیاسی و اپاردیان

یکی دیگر از عوامل انزوای اپاردیان،‌ توجه‌نکردن و بهره‌گیری کافی از ازدواج سیاسی است. ازدواج سیاسی در حکم پدیده‌ای اجتماعی-‌سیاسی، همواره یکی از راهکارهای مناسب برای کسب منافع و مشروعیت سیاسی، عواید اقتصادی، توﺳﻌﮥ ارضی و ترقی جایگاه اجتماعی در تاریخ ایران بوده است (سورنی و همکاران، 1397، ص. 125).

این سنت سیاسی همانند گذشته در زمان تیموریان، ترفند‌ بسیار کارآمدی محسوب می‌شد. ازدواج سیاسی به‌مثابة بازی برد-برد، نقش اساسی در رابطة فی‌مابین حکومت و قبایل داشته است. قبایل برای نیل به مطامع مالی-سیاسی و فرمانروایان برای مشروعیت‌بخشی، استیلا، تثبیت و اتحاد هرچه بیشتر در قلمروی حکومتی خود، از این ترفند سود می‌جستند. طبیعی است که تیموریان بیشتر به اشخاصی لطف و مرحمت کردند که با آنها پیوند سببی یا نسبی داشتند تا این‌گونه از‌ آنان‌ در مأموریت‌ها و مناصب مختلف استفاده کنند. همین امر‌ یا به تداوم بقای اپاردیان در عرصة سیاسی الوس جغتای انجامید و یا انزوای آنان را به تأخیر انداخت.

با بررسی منابع متعدد، ازدواج‌های سیاسی چندانی برای اپاردیان یافت نشد. تنها نمونۀ ‌ ذکرشدنی برای اپاردیان غربی، این است که پس از کشته‌شدن امیرحسین، تیمور یکی از زنان او را به زنده‎‍حشم داد (گروسه، 1368، ص. 679). این ازدواج ثمرة چندانی برای اپاردیان غربی نداشت. آنان به‎‍دلیل ناسازگاری، در همان اوایل حکومت تیموری به انزوا کشیده شدند؛ بنابراین به‌سختی می‌توان ازدواج سیاسی با تیموریان را برای آنان متصور بود. اپاردیان شرقی نیز به‌نحو احسن از این ترفند سیاسی استفاده نکردند.

برای مثال ارلات‌ها⁴ که از قبایل الوس بودند، با ازدواج‌های سیاسی متعدد‌ خود را به تیموریان نزدیک کردند و با ایجاد پیوندهای سببی و نسبی، نقشی ماندگارتری نسبت‌به اپاردیان در حکومت تیموریان داشتند (خواندمیر، 1380، ص. 3/388).

9. نتیجه

با بررسی رخدادهای تاریخی متوجه می‌شویم که اپاردیان به دو ناحیة شرقی و غربی تقسیم شده است. سرنوشت دو ناحیه به‎‍دلیل رفتار رهبران آنها بسیار متفاوت از یکدیگر رقم خورده است. دو دسته از عوامل کلی در انزوای هر دو ناحیه مؤثر بوده‎‍اند. یک دسته عوامل بیرونی که وقوع آ‎‍نها در اختیار اپاردیان نبود و آنان تنها ‌با اتخاذ تدابیر مناسب، از این عوامل برای ترفیع موقع سیاسی خود نهایت استفاده را می‌بردند. دستۀ دیگر، عوامل درونی است که مسئولیت مستقیم آنها بر عهدة اپاردیان و رهبر آنان بوده است. از عوامل بیرونی انزوای اپاردیان غربی‌ به نادیده‎‍گرفتن تغییر محوریت قبایل در عرصة سیاسی الوس و درک نادرست از فضای سیاسی وقت الوس نام برده می‌شود. در عوامل درونی نیز، تمردهای پی در پی رهبر این ناحیه در قبال تیمور، تأثیرپذیری رهبر اپاردیان غربی از دیگران و پافشاری بر مواضع غلطی که  از حس استقلال‎‍طلبی آنان نشئت می‌گرفت، موجب شد آنان زمام امور را در زمان تیمور از دست بدهند. تیمور رهبر‌ غیر ‎‍قبیله‎‍ای را برای آنان برگزید و انزوای آنان با این تصمیم، شدت بیشتری گرفت. اما اپاردیان شرقی برخلاف اپاردیان غربی، وفادارانه به تیمور خدمت کردند و جایگاه‌های رفیع سیاسی را نیز در این راه‌ به ‎‍دست آوردند. به نظر می‎‍رسد بینش سیاسی اپاردیان شرقی، منعطف‎‍تر از همتایان غربی بود. به همین سبب نام آنان به نیکی در منابع ثبت شده است، ولی نمی‎‍توان تنها بر این اساس مدعی شد که اپاردیان شرقی در حیات سیاسی خود، بهتر از همتایان غربی خود بودند، اما آنان نسبت‌به اپاردیان غربی، قبیلۀ مطیع‎‍تری بودند. با مرگ تیمور و وقوع ستیزه‎‍های جانشینی، فضای سیاسی الوس نیز دچار التهاب شد‌ و گفتمان خاص تیمور در ورطة نابودی قرار گرفت. رهبر اپاردیان شرقی نیز در این فضای پیچیدة سیاسی، دچار اشتباه محاسباتی در انتخاب مدعی برتر حکومت شد و این آغاز انزوای آنان بود. در انزوای اپاردیان شرقی، عوامل بیرونی بسیار پررنگ‎‍تر از عوامل درونی بودند. از عوامل بیرونی که‌ به انزوای آنان منجر شد، به اوضاع سیاسی الوس بعد از تیمور، روحیات شاهرخ، تفاوت‌های حکومت او با تیمور، فرسایشی‌بودن لشکرکشی‎‍های تیمور و نزاع‎‍های جانشینی اشاره می‌شود. با اندکی تأمل متوجه می‌شویم که اپاردیان شرقی، قربانی رخدادهایی شدند که تقصیر چندانی در وقوع آنها نداشتند و مجموعة پیشامدها نیز سبب منزوی‌شدن آنها شد. برخلاف ناحیة شرقی، مقصر انزوای اپاردیان غربی، عملکرد خودشان بود. آنها نیز می‎‍‎‍توانستند با اتخاذ تدابیر سنجیده‎‍تر از خوان سیاسی متنعم شوند که در الوس جغتای گسترده شده بود. اما گمان می‎‍رود حس استقلال‎‍طلبی آنان، نیرومندتر از همتایان شرقی خودشان بود و همین امر سبب نادیده‌گرفتن دیگر زوایای سیاسی شد و در‌نهایت به گمنام‎‍شدن آنان در منابع انجامید.

پی‎‍نوشت‎‍ها

1. قرااوناس گروهی در الوس جغتای بودند که به گفتة برخی پژوهشگران، از چند دسته تشکیل شده بودند. یکی از این دسته‎‍ها، اپاردیان بودند (ساریجلو و بهرام‎‍نژاد، 1399، ص. 65-64)؛
2. امیر قزغن از امرای قرااوناسی (پدربزرگ امیرحسین قرااوناسی، متحد تیمور) بود که در دورۀ خان‎‍های پوشالی، شخصی به نام داشمنجه را به خانی رساند، ولی علناً قزغن حاکم بود (نطنزی، 1383، ص. 163-164)؛
3. خان‎‍زاده ابوالمعالی‎‍ترمذی، از خان‎‍های ترمذی که جزء سادات بود و در به قدرت رسیدن تیمور، نقش داشت (میرخواند، 1270، ص. 27)؛
4. ارلات­، یکی از قبایل الوس جغتای. برای مطالعة بیشتر دربارة ارلات‎‍ها، به دایره‎‍المعارف بزرگ اسلامی، جلد7 (احمدبن علویه-ازبک خان)، 665-669، 1375 رجوع کنید.