سبک‌شناسی جزوة مترجَم شمارة 2574: ترجمه‌ای کهن از قرآن مجید

 ـ مقدّمه

متون مقدّس، تأثیرگذارترین متون مکتوب در جوامع انسانی محسوب می­شوند. این متن­ها از بدو پیدایش مورد توجّه اندیشمندان و عموم مردم بوده و از زمان­های بسیار دور به زبان­های دیگر برگردانده شده­اند. «ترجمة قرآن پیشینة بسیار کهنی دارد و به صدر اسلام برمی‌گردد» (رامیار، 1369، ص. 653). از منظر تاریخی، زبان فارسی اوّلین زبانی است که قرآن بدان ترجمه شده است. ایرانیان، از آغاز شکل­گیری زبان فارسی تاکنون دست‌اندرکار ترجمة قرآن بوده و در طول سده­ها، صدها ترجمه و تفسیر فارسی از قرآن برجای نهاده­اند. براساس منابع تاریخی، سلمان فارسی نخستین مترجم قرآن به زبان فارسی است (اسفراینی، 1375، ص. 1/8). همچنین ضحّاک بن مزاحم بلخی (متوفّی 102 یا 105 ق.)، عمرو بن عبید (متوفّی 144 ق.) و موسی بن سیّار الاسواری (متوفّی 255 ق.) از اوّلین مفسّران و مترجمان قرآن کریم به زبان فارسی بوده­اند (سعیدی، 1389، ص. 169).

در زمان منصور نوح سامانی (قرن 4 ق.) نخستین ترجمة کامل و رسمی از قرآن کریم به‌نام ترجمة تفسیر طبری انجام پذیرفت. پس از اوّلین ترجمة رسمی قرآن، به‌مرور در طی دو سدة پسین و شاید تا قرن­ها بعد، به‌خصوص در قرن پنجم، ترجمه­هایی با همین ویژگی و با پیروی از ترجمة رسمی قرآن به‌صورت پاره­کتاب و یا ترجمة کامل، در هر دو قالبِ ترجمه و تفسیر عرضه ­گردید که از جملة این آثار می­توان به ترجمه و تفسیر قرآن پاک، ترجمة قرآن قدس، ترجمة تفسیر عتیق نیشابوری، ترجمه و تفسیر سورآبادی، کشف‌الاسرار میبدی، تفسیر ابوالفتوح رازی و ... اشاره­ کرد (رضایی اصفهانی، 1391، ص. 36-66). پس از نخستین ترجمة رسمی قرآن در قرن چهارم هجری؛ ترجمة قرآن و تفسیر آن به زبان فارسی جای خود را در پژوهش­های دینی و زبانی ایرانیان بازکرد و باعث توانمندشدن این زبان به‌ویژه در امر واژگان، واژه­آفرینی و واژه­سازی شد؛ از این‌رو ترجمه‌های کهن قرآن، گنجینة­ واژگان دینی و فکری ایرانیان به‌شمار می­آیند که گوهرهای نابی از واژگان محلّی و گویشی مترجمان گوناگون، به‌همراه واژه­های ساخته‌شده به‌دست آنان را در خود حفظ کرده‌اند. همچنین بسیارى از واژه‏هاى دینى و حِکمى فارسى با حضور در این ترجمه‏ها از خطر زوال و فراموشى در امان ماندند. این ترجمه­ها به‌دلیل برخورداری از واژگان سره و اصیلِ پارسی و نیز ترسیم ویژگی­های نثر فارسی آن روزگاران، بسیار توانگر و بس پربارند و از این منظر، در زبان فارسی همتایی ندارند. معرّفی این ترجمه­ها و بررسی ژرف‌کاوانة ویژگی­های آوایی، واژگانی و ساختاری آنها در حوزة دانش­های زبان­شناسی، سبک­شناسی و دستور تاریخی پژوهشی سزاوار توجّه می­نماید. از رهگذر تحقیق و تفحّص در این گنجینه­های ارزشمند است که باور دیرینگی و پیشینگی و غنای فرهنگی زبان فارسی عینیّت می­یابد.

از این‌رو، پژوهش حاضر ضمن معرفی ترجمه­ای کهن از قرآن کریم با عنوان جزوة مترجم که به شمارة 2754 در کتابخانة آستان قدس رضوی نگهداری می­شود، به این سؤالات پاسخ خواهد داد: روش ترجمه در نسخة مدنظر چگونه است؟ ترجمة مذکور از نظر زبانی، لغوی و ادبی چه ویژگی‌هایی دارد؟

1ـ 1 ـ پیشینة پژوهش

تاکنون پژوهش­های متعددی در زمینة ترجمه­های قرآن­های کهن انجام شده که برخی از مهم­ترینِ آنها به شرح زیر است:

علیزاده (1391) در پژوهشی با عنوان «مقدّمه، تصحیح و تعلیقات  قرآن مترجم شمارة 2053» با بررسی مختصّات واژگانی، دستوری و رسم­الخطّی نسخة یادشده به ارزیابی میزان تأثیرپذیری ترجمة موردنظر از ترجمه‌ها و تفسیرهای پیش از خود پرداخته است. موسوی گرمارودی (1392) نیز در پایان­نامة کارشناسی ارشد خود با عنوان «تصحیح قرآن مترجم شمارة 1859» ضمن تصحیح نسخة یادشده، ویژگی­های نگارشی، دستوری و سبکی آن را بررسی­کرده است. شمشیرگرها (1398) در مقالة «مصحف ارزنده قرآن مترجم کتابخانة ملّی (نسخة شمارة 39795)» ضمن بررسی نسخة یادشده از نظر ویژگی­های نسخه­شناختی، رسم­الخطی و زبانی به این نتیجه دست یافته است که تاریخ کتابت نسخه به قرن هفتم بازگشته و نسخه به گونه­های زبانی هروی و سیستانی تعلّق دارد. حاجی سیّدآقایی (1398) در مقالة «ویژگی­های زبانی قرآن مترجم 2003» به معرّفی اجمالی نسخة مذکور پرداخته و با شرح مهم­ترین ویژگی‌های رسم­الخطی، دستوری و زبانی آن، فهرستی از واژه­های برجستة قرآن مترجم 2003 را ارائه­ داده است. صفوی و همکاران (1400) در مقالة «نگاهی به برخی واژه­های فرارودی در ترجمة قرآن موسوم به 704» با بررسی ترجمه­ای از قرآن متعلّق به قرن هشتم هجری، برخی از واژه­ها و افعال برجستة محلّی و فرارودی را که در زبان فارسی دری کاربرد نداشته­اند، گردآوری کردند و در نهایت با توجّه به شباهت­ها و همخوانی­های دو قرآن مترجم 704 و 1028، به این نتیجه دست یافتند که کاتبِ هر دو نسخه محمّد بن ابراهیم ملقّب به نجم‌الثوری (الدوری) است. سلطانی و مسیحی­پور (1401) در مقالة «قرآن مترجم 3997 کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران؛ گنجینه­ای از فارسی ماوراء النهری» با سنجش مختصات زبانی و دستوری نسخة یادشده با نسخه‌های 999، 2046 و 1713 آستان قدس، دریافتند که قرآن 3997 متعلّق به حوزة زبانی ماوراء‌النهر است.

چنان‌که مشاهده شد، تاکنون پژوهش مستقل یا مرتبطی دربارة جزوة مترجَم شماره 2574 انجام نشده است.

2 ـ معرّفی نسخه

نسخة خطّی شمارة 2754 کتابخانة آستان قدس رضوی یکی از جزوات مترجمی است که اختصاص به جزء پانزدهم قرآن کریم (از آیة 16 سورة بنی­اسرائیل تا آیة 73 سورة کهف) دارد و ترجمه­ای است از قرآن کریم که در لابه­لای سطور و به خط نسخ تحریر شده است. این ترجمه از لحاظ رسم‌الخط و حرکات کلمات شایان توجّه است. در سنّت کتابت نسخه­ها چنین مرسوم بوده است که اطّلاعاتی مانند نام کتاب، نام نویسنده و نام سفارش‌دهندة نسخه را در «پشت» نسخه بنویسند (صفری آق­قلعه، 1390، ص. 265). از آنجا که برگ‌های آغاز و انجام بیشتر قرآن­های مترجم فارسی افتادگی دارد؛ از این‌رو هیچ رد و نشانی از نویسندگان و تاریخ نگارش آنها در دست نیست. نسخة مورد بررسی نیز از این قاعده مستثنی نبوده، در نتیجه مترجم و کاتب این نسخه ناشناخته ­است؛ امّا با توجّه به کهنگی زبان و رسم‌الخط، می‌توان تاریخ کتابت آن را به قرن پنجم هجری منتسب کرد.

این نسخه در قرن ششم هجری، از سوی خانم خراسان یعنی بنت ابی‌القاسم بن علی بن مانکدیم بن محمّد بن محمّد بن الحسن بن القاسم بن حمزة بن محمّد بن جعفر بن عیسی بن علی بن الحسین (ع) وقف شده است (صدرایی خویی، 1383، ص. 83-84). نسخة حاضر 53 برگ دارد و ابعاد برگ­ها 25*17 است و هر صفحه شامل 5 سطر متن و 5 سطر ترجمه می­شود. اثر رطوبت­دیدگی در حواشی تمامی برگ­ها مشاهده می­شود؛ امّا متن اثر آسیبی ندیده و کاملاً خواناست. ابتدای نسخه افتادگی دارد و در آن 15 آیة نخستین سورة اسراء وجود ندارد. از نظر کتابت، نسخه فاقد اشتباه، خط خوردگی و از قلم‌افتادگی است؛ فقط در یک مورد فعل «کان» از قلم افتاده است که کاتب با علامت ابروی فرد (و نه زوج همانند امروز) آن را در متن اصلی آورده و به حاشیه نیز افزوده است (شکل1).

شکل 1

کاتب نسخه، آیات را به خطّ نسخ نوشته و برای این کار چهار مرکّب مختلف به‌کارگرفته است: مشکی، شنگرف، سبز و زرد. حروف و الفاظ را با جوهر مشکی، اعراب را با جوهر قرمز، تشدید و مد و جزم و نشانة همزة وصل و وقف را با جوهر سبز و علامت آیه را با جوهر زرد نوشته است (شکل2).

شکل 2

کاتب برای اعراب­گذاری برخلاف شیوة متداول امروزی روشی متفاوت برگزیده، به این صورت که با مرکّب شنگرف نقطه­های مدوّر و درشت گذارده است و برای تمییز حرکات مختلف در اندازة نقطه­ها هیچ تفاوتی قائل نشده است. این تفاوت فقط از سطح حرف معلوم می­شود؛ یعنی اگر نقطه بالای حرف قرار داشته باشد، منظور از آن فتحه است؛ اگر زیر حرف باشد، مفهوم کسره را دارد و اگر درست بالای مرکّب حرف گذارده شده باشد، مقصود از آن ضمّه است. برای تنوین نیز از دو نقطه روی یکدیگر استفاده شده است. «این شیوه ظاهراً از زبان سریانی گرفته شده است و تا قرن دوم هجری بیشتر رواج پیدا نکرد؛ زیرا مالک بن انس (متوفی 179م) در تلاوت قرآن مخالف اعراب­گذاری بود» (حافظ محمود خان شیرانی، به نقل از: رواقی، 1383، ص. 25).

برای نشان­دادن ربع حزب یا نصف حزب در حاشیه صفحات از دوایر زرّین دانه­نشان استفاده شده که در میان آنها حروف مقطع الفبا نوشته شده است (شکل 3).

شکل 3

همچنین کاتب هر ده آیه را با علامتی شبیه سرو در حاشیه، مشخّص­کرده است (شکل 4). 

شکل 4

و بعد از هر آیه ترنج کوچکی از شنگرف و طلا به نشانة پایان آیه کشیده است (شکل 5).

شکل 5

متن ترجمه بین سطور آیات با خط نسخ ریز و خوانا نوشته شده است و تأثیرپذیری از لهجه­ای خاص در آن به چشم نمی­خورد؛ براین اساس نمی­توان آن را به ناحیه­ای خاص نسبت داد. با توجّه به رسم‌الخط کهن و ویژگی­های آوایی، دستوری و واژگانی به‌نظر می­رسد متعلّق به قرن پنجم هجری باشد.

2 ـ 1 ـ ویژگی­های رسم­الخطی

الف) در این نسخه برای تمییز و تشخیص «ب» از «پ»، «ج» از «چ» و «ک» از «گ» هیچ نشانه یا علامت خاصّی به‌کار نرفته است و این حروف همانند هم بدون نقطه و یا سرکج نوشته شده­اند. نحوة نوشتن ذال معجمه یکی از شاخصه­های رسم­الخطی نسخة مورد بررسی است که دلالت بر کهنگی و قدمت متن و زبان آن دارد. «ذال معجم در زبان این دوره بدل از «ت» مرحلة فارسی میانه است که پس از مصوّتی یا یک صامت آوائی قرار داشته است. این صامت در دوره­های بعد همه‌جا به «د» بدل شده و تنها در چند کلمه، کتابت ذال معجم حفظ شده که تلفّظ آن مانند «ز» است» (ناتل خانلری، 1352، ص. 2/211). «دیذند»، «کوذکی»، «خذای»، «خواهذ»، «فرستاذیم»، «شذ»، «بذان»، «بامداذ»، «می­گردانیذ»، «باذها» و «بوذ» نمونه­ای از کلماتی است که در آنها ذال معجمه به‌ کار رفته است:

 «فَانْطَلَقَا حَتَّی إِذَا لَقِیَا غُلَامًا فَقَتَلَهُ» «برفتند تا چن دیذند کوذکی، بکشت او را» (48 الف)

«قَالَ سَتَجِدُنِی إِنْ شَاءَ اللهُ صَابِرًا» «گفت یاوی مرا اگر خذای خواهذ شکیبا» (47 الف)

«أَنْزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الْأَرْضِ فَأَصْبَحَ هَشِیمًا تَذْرُوهُ الرِّیَاحُ وَکَانَ اللهُ عَلَى کُلّی شَیْءٍ مُقْتَدِرًا»

«چن آبی که فرستاذیم آن را از آسمان، آمیخته ‌شذ بذان نبات زمین، بامداذ کرد خشک‌شده، می­گردانیذ آن را باذها، و بوذ هست خذای بر همه‌چیز توانا» (40 ب)

ب) «چه» در کلمات «آنچه» و «بدانچه» بدون «ه» پایانی آورده شده است:

«وَلَا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ» «و مه­­گوی آنچ نیست ترا بذان علم» (6 ب)

«فَیُغْرِقَکُمْ بِمَا کَفَرْتُمْ» «تا غرق­گرداند شما را بدانچ کافر شذید» (16 الف)

ج) «که» در کلمات «هرکه»، «چنانکه»، «اینکه»، «بدانکه» و «آنکه» بدون «ه» پایانی آورده شده است:

«وَمَنْ کَانَ فِی هَذِهِ أَعْمَى فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمَى وَأَضَلُّ سَبِیلاً» «و هرک باشد در این جهان نابینا، او در آن جهان نابینای بود، و گمراه­تر راهی» (17 الف)

«أَوْ تُسْقِطَ السَّمَاءَ کَمَا زَعَمْتَ عَلَیْنَا کِسَفاً» «یا اوکنی آسمان­ را چنانک می­­گویی بر ما پاره‌پاره» (21 ب)

«ذَلِکَ جَزَاؤُهُمْ بِأَنَّهُمْ کَفَرُوا بِآیَاتِنَا» «آن است پاداش ایشان به اینک ایشان کافرشدند به آیات ما» (23 ب)

«وَکَیْفَ تَصْبِرُ عَلَى مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا» «و چگونه صبرکنی بدانک نه­داشته­یی بذان آگاهی» (47 الف)

«وَرَبُّکَ أَعْلَمُ بِمَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» «و خذای شما داناتر است به آنک بر آسمان‌ها و زمین است» (11 ب)

د) از نکات شایان توجّه در رسم­الخط جزوة مترجم 2754، طریقة نوشتن «که» ربط وضمیر «او» است که در تمامی موارد به‌صورت متّصل «کاو» نوشته شده است:

«لاَ تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کَانَ حَلِیمًا غَفُورًا» «درنمی­یاویذ شما تسبیح ایشان کاو هست بردبار آمرزنده» (8 ب)

«فَإِنَّهُ کَانَ لِلْأَوَّابِینَ غَفُورا» «کاو هست بازگردندگان را آمرزنده» (3 ب)

«إِنَّهُ کَانَ بِعِبَادِهِ خَبِیراً بَصِیراً» «کاو هست به بندگان خوذ دانا بینا» (4 ب)

«فَلَا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کَانَ مَنْصُورًا» «اسراف مکناد در کشتن کاو بود یاری کرده» (5 ب)

هـ ) در فعل­های نفی، در بیشتر موارد نون نفی به‌صورت «نه» و جدا از فعل نوشته شده است:

«وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِینَ إِلاَّ مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ» «و نه فرستیم پیغامبران را مگر مژده‌دهان و بیم­نمایان» (44 الف)

«مَا أَظُنُّ أَنْ تَبِیدَ هَذِهِ أَبَدًا» «نه پندارم که هلاک شوذ این هرگز» (38 الف)

«وَمَا مَنَعَنَا أَنْ نُرْسِلَ بِالْآیَاتِ» «و باز نه داشت ما را که فرستیم آیت­ها را» (13 الف)

در برخی موارد نون نفی به‌صورت پیوسته به فعل آورده شده است. این امر بیشتر در فعل­های مرکّب و پیشوندی نمود پیداکرده است:

«وَلَا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَدًا» «و ستم نکند خذای تو بر هیچ‌کس» (42 الف)

«وَلا یُشْرِکُ فِی حُکْمِهِ أَحَدًا» «و انباز نکرد در حکم خوذ هیچ‌کس را» (35 الف)

«وَمَا مَنَعَ النَّاسَ أَنْ یُؤْمِنُوا إِذْ جَاءَهُمُ الْهُدَى»

«و بازنداشت مردم را که بگروند چن آمذ به ایشان راه راست» (43 ب)

و) در فعل­های نهی پیشوند نهی در بیشتر موارد به‌صورت «مـ» پیوسته و به‌ندرت  به‌صورت جدا نوشته شده است:

«وَلَا تَسْتَفْتِ فِیهِمْ مِنْهُمْ أَحَدًا» «و خبر مپرس در کار ایشان از ایشان کسی را» (34 الف)

«وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْیَتِیمِ إِلاَّ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» «و نزدیک مشویذ به‌خواستَه یتیم مگر بدانک آن نیکوتر» (5 ب)

«وَلَا تَقُولَنَّ لِشَیْءٍ إِنِّی فَاعِلٌ ذَلِکَ غَدًا» «و مه­گوی چیزی را من کننده­ام آن را فردا» (34 ب)

ز) در نسخة مورد بررسی همانند بیشتر متن­هایی که از دورة نخستین فارسی دری در دست است، کاتب علامت فتحه را روی هجای پایانی کلمات مختوم به «های بیان حرکت»، چه در کلمات بسیط و چه در صفت مفعولی مشتق از فعل، نوشته است:

«کَانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُوراً» «هست کار ایشان پسندیذَه» (2 الف)

«وَقُلْ لَهُمَا قَوْلاً کَرِیماً» «و گو ایشان را گفتار آزاذَه» (3 الف)

«وَأَوْفُوا الْکَیْلَ إِذَا کِلْتُمْ» «و تمام بدهیذ پیمانَه، چن پیمایید» (6 الف)

امید است بقیة قسمت­های این ترجمة نفیس به‌دست آید تا با درکنار هم نهادن آنها ترجمة کامل و کهنی از قرآن فراهم شود.

2 ـ 2 ـ روش ترجمه

در این ترجمه، مترجم به متن عربی پای­بند بوده و کوشیده است نهایت دقّت و احتیاط را در امر ترجمه داشته باشد و بدون هیچ­گونه دخل و تصرّفی ترجمه­ای تحت­اللفظی از آیات ارائه ­دهد و ساختار و ویژگی­های متن عربی را حفظ­کند. مترجمان کهن در مواجهه با متن قرآن عملکردی متفاوت با سایر متون داشته­اند. آنها بنیاد کار خود را بر ترجمة لفظ‌به‌لفظ قرار دادند؛ «با آنکه فتوای فقیهان را در دست داشتند و می­توانستند قرآن را آن­ چنان‌که شایسته است به فارسی برگردانند، باز در مقابل نص مقدّس چنان دچار تردید و تزلزل شدند که یک‌باره زبان معمول خود را رها کرده، در بیشتر جای­ها به امر واژه­یابی بسنده­کردند ... احساس عجز دربرابر وحی خداوندی از یک‌سو و بیم لغزش از سوی دیگر فکر و قلم مترجمان را چنان گرفتار می­داشت که ایشان دیگر در ترجمه­های فارسی خود یک‌دم احساس آزادی نمی­کردند و سرانجام چارة کار را در آن دیدند که از رساندن پیغام، از زبان مبدأ به زبان مقصد چشم بپوشند و تنها به یافتن معادل­هایی برای واژه­های عربی اکتفا کنند و سپس آنها را، یک‌به‌یک زیر الفاظ قرآن بنگارند» (آذرنوش، 1375، ص. 32-33). نمونه­ای از ترجمة لفظ‌به‌لفظ مترجم این نسخه را می­توان در ترجمة آیة 58 سورة کهف مشاهده­کرد:

«وَرَبُّکَ الْغَفُورُ ذُو الرَّحْمَةِ لَوْ یُؤَاخِذُهُمْ بِمَا کَسَبُوا لَعَجَّلَ لَهُمُ الْعَذَابَ بَلْ لَهُمْ مَوْعِدٌ لَنْ یَجِدُوا مِنْ دُونِهِ مَوْئِلاً»

«و خذای تو آمرزگار است با رحمت، اگر بگیردشان بذانچ کردند شتاباند ایشان را عذاب، نه کایشان را وعده است، نیاونذ از فروذ آن پناهی» (45 الف)

گرایش مترجم به ترجمة تحت­اللفظی به­‌گونه­ایست که در مواردی حتّی برخی از حروف را در ترجمة خود آورده است که با توجّه به ساختار زبان فارسی، آوردن آن حروف در ترجمه ضرورتی نداشته است. آذرنوش در این‌باره می­نویسد: «اصرار بر ترجمة تحت­اللفظی، گاه موجب پیداشدن عباراتی شده که به‌راستی قابل درک نیستند. به‌طور مثال برخی از فعل­های عربی با باء متعدی می­شوند و ناچار آن باء در زبان فارسی هیچ نقشی نمی­تواند داشته باشد؛ با این همه، وسواس مترجم در بازگوکردن یک‌یک کلمات قرآنی، او را بر آن داشته که عبارتِ یأتِ بکم اللهُ را چنین ترجمه کند: بیاورد بشما خدای» (آذرنوش، 1375، ص. 34). از نمونه­های ترجمة حروف در نسخة مورد بررسی این مقاله می­توان به موارد زیر اشاره­کرد:

«وَحَفَفْنَاهُمَا بِنَخْلٍ» «و در پیرامن آن درآوردیم به خرمابُنان» (37 ب)

«أَوْ تَأْتِیَ بِاللهِ وَالْمَلَائِکَةِ قَبِیلاً» «یا آری (= آوری) به خذای و فرشتگان را برابر» (21 ب)

«وَمَا نُرْسِلُ بِالْآیَاتِ إِلاَّ تَخْوِیفاً» «و نه فرستاذیم به آیت­ها مگر بیم بوذن را» (13 ب)

 مترجم کوشیده است تا چیزی از خود بر متن ترجمه نیفزاید؛ امّا در موارد اندک و انگشت­شماری در معادل‌گزینی برای یک واژه به ذکر مترادفات پرداخته است؛ مانند: «و روزی داذیم­شان از پاکی­ها و خوشی­ها» در ترجمة «وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ» (16 ب). پاکی­ها و خوشی­ها دو برابرنهاده­ایست که مترجم برای واژة «الطیّبات» ذکر کرده است.

آوردن «ناسپاسی» در کنار «کافری» به‌عنوان معادل «کُفُوراً» و نیز آوردن «رفق­گاهی» و «تکیه­گاهی» به‌عنوان معادل «مُرتَفِقاً» نمونه­­های دیگری از مصادیق افزایش در ترجمة مورد نظر است:

«فَأَبَى الظَّالِمُونَ إِلاَّ کُفُورًا» «سرباززدند ستمکاران مگر کافری و ناسپاسی» (24 الف)

«وَسَاءَتْ مُرْتَفَقًا» «و بذ رفق­گاهی و تکیه­گاهی» (36 ب)

گاهی کلمة افزوده به ترجمه از نوع ذکر مترادفات نبوده و مترجم خود، برای روانی و وضوح هرچه بیشتر ترجمه، کلماتی را به ترجمه افزوده است؛ مانند ترکیب «سخنان باقی­مانده» دربرابر واژة «الباقیات:

«وَالْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَوَابًا وَخَیْرٌ أَمَلاً »

«و سخنان باقی­مانده نیکان بهتر است نزدیک خذای تو، پاداش و بهتر است امید را» (41 الف)

همچنین مترجم در ترجمة آیة «وَکَانَ اللهُ عَلَى کُلّی شَیْءٍ مُقْتَدِرًا» «و بوذ هست خذای بر همه‌چیز توانا» (40 ب) با توجّه به اینکه خبر «کان» یکی از صفات جلالة حق تعالی است، افزون‌بر آوردن معادل لغوی «کانَ» فعل «هست» را به ترجمه افزوده است تا ضمن حذفِ مفهوم زمان از فعل یادشده، معنای دوام و ثبوتِ آن صفت به عبارت راه یابد.

در موارد معدودی حذفیاتی در ترجمه نیز به چشم می­خورد. در ترجمة آیة «وَکَانَ الْإِنْسَانُ أَکْثَرَ شَیْءٍ جَدَلاً» «و بوذ آدمی چیزی به خصومت» (43 ب) ترجمة واژة «اَکثَر» مشاهده نمی­شود. همچنین در ترجمة آیة «قُلْ سُبْحَانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلاَّ بَشَرًا رَسُولاً» «گو پاک است خذای، هیچ هستم مگر آدمی پیغامبر» (22 الف) «خذای» معادلی است که برای واژة «ربّی» ذکر شده و معادل ضمیر «ی» در ترجمة آیه نمود پیدا نکرده است.

دیگر حذفیات ترجمه، مرتبط با ترجمة حروف است که در بیشتر موارد مترجم ترجمة حروف را به‌ویژه حرف «فـ » (پس) را در ترجمه نیاورده است؛ مانند:

«فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ» «برون شذ از فرمان خذای خوذ» (42 ب)

«وَحَشَرْنَاهُمْ فَلَمْ نُغَادِرْ مِنْهُمْ أَحَدًا» «و برانگیزانیم­شان بنگذاریم از ایشان هیچ‌کس» (41 الف)

«فَضَرَبْنَا عَلَى آذَانِهِمْ فِی الْکَهْفِ سِنِینَ عَدَدًا» «بزدیم بر گوش­هایشان در غار سال­ها بسیار» (29 ب)

حروف «أ»، «و»، «إنَّ» و «لَن» از دیگر حروفی است که مترجم در ترجمة خود معادل فارسی آنها را نیاورده است:

«بَلْ زَعَمْتُمْ أَلَّنْ نَجْعَلَ لَکُمْ مَوْعِدًا» «بل‌که دعوی­کردی که نکنیم شما را وعده­گاهی» (41 ب) همان‌طور که مشاهده می­شود در ترجمة آیة یادشده حروف «أ» و «لَن» ترجمه نشده است. همچنین است ترجمه‌نشدن حروف «و»، «فـ» و «إنَّ» در آیات زیر:

«وَیَوْمَ یَقُولُ نَادُوا شُرَکَائِیَ» «روزی که گوید آوازدهید انبازان من» (43 الف)

«فَإِنِّی نَسِیتُ الْحُوتَ» «من فراموش کردم ماهی» (46 الف)

2 ـ 3 ـ ویژگی­های ترجمه

نسخة مورد بررسی از نظر چگونگی تأثیرپذیری از زبان عربی، نحوة معادل­یابی و واژه­گزینی، مختصّات دستوری و رسم­الخطی حائز اهمّیت و قابل بررسی است. در ادامه به برخی از مهم­ترین شاخصه­های آن پرداخته خواهد شد:

2 ـ 3 ـ 1 ـ تأثیرپذیری از زبان عربی

یکی از ویژگی­های بارز این ترجمه، تأثیرپذیری آن از صرف و نحو عربی و گرته­برداری ساختاری از متن قرآن است. پدیده­ای که در میان ترجمه­های کهن، به‌دلیل التزام قابل‌توجّه مترجمان به متن مبدأ تاحدودی مرسوم و متداول بوده است. این مسئله که تا حد بسیاری از امانت­داری علمای پیشین پرده برمی­دارد، در پایه­گذاری و تحکیم روش ترجمة واژه‌به‌واژه مؤثّر بوده است (شهبازی، 1400، ص. 10). در ادامه مهم­ترین نمودهای تأثیرپذیری از صرف و نحو عربی در ترجمة مورد نظر بررسی خواهد شد.

2 ـ 3 ـ 1 ـ 1 ـ ساختار مفعول مطلق

کاربرد مفعول مطلق در زبان فارسی تحت‌تأثیر نحو عربی و از رهگذر ترجمه پدید آمده است. مفعول مطلق در زبان فارسی همچون قید عمل می­کند و در زمرة قیدهای کیفیت و حالت به‌شمار می­آید. برخلاف زبان عربی، مفعول مطلق در زبان فارسی کاربرد چندانی نداشته و «در آثاری که از عربی ترجمه شده است، بسیار است و آشکار است که با ساختمان زبان فارسی چندان منطبق نیست» (فرشیدورد، 1380، ص. 345). در جزوة مترجم شمارة 2754، با توجّه به رویة مترجم برای ترجمة لفظ‌به‌لفظ آیات، عبارات ترجمه­ای به سیاق فارسی نبوده و مترجم در بیشتر موارد از ساخت «مصدر + ی» برای ارائة برابرنهاده­های مفعول مطلق و تأکید بر مفهوم فعل جمله استفاده­کرده است:

«وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلاً» «فضل­نهادیم­شان بر بسیاری از آنک آفریذیم فضل­نهاذنی» (16 ب)

«فَدَمَّرْنَاهَا تَدْمِیرًا» «ما هلاک­کردیم ایشان هلاک‌‌کردنی» (1 الف)

گفتنی است که مترجم در ترجمة مفعول مطلقِ نوعی از افزودن «ی» به مصدر خودداری­کرده است. مفعول مطلق نوعی (بیانی) مصدری است منصوب که برای دلالت بر کیفیت وقوع فعل به‌همراه صفت یا مضاف­الیه می‌آید؛ مانند: «اِصبِر صَبراً جَمیلاً» یا «اِصبِر صبرَ المُتَّقینَ» (حسن، 1384، ص. 2/197). در آیات زیر «سَعیَها» و «جَزاءً موفُوراً» مفعول مطلق نوعی هستند که «کاران» و «پاداش تمام‌‌کرده» بدون «ی» مصدری به‌عنوان معادل­های آنها ذکر شده است:

«وَمَنْ أَرَادَ الْآخِرَةَ وَسَعَى لَهَا سَعْیَهَا» «و هرک خواست آن جهان و کارکرد آن را کاران» (1 ب)

«فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزَاؤُکُمْ جَزَاءً مَوْفُورًا» «به درستی که دوزخ پاداش شما است، پاداش تمام‌کرده» (14 ب)

2 ـ 3 ـ 1 ـ2 ـ  مطابقت حال با صاحب حال (ذوالحال)

در فارسی، حال (قید حالت) برخلاف عربی با صاحب‌ حال (ذوالحال) مطابقت نمی­کند؛ امّا در ترجمة تحت‌اللفظی از جمله­های عربی، گاهی این مطابقت دیده می­شود و پیداست که چنین موردی تحت تأثیر ترجمه به‌وجود آمده است (شهبازی، 1400، ص. 14). مطابقت حال با صاحب حال از مواردی است که در ترجمة مورد بررسی تحت تأثیر ساختار زبان عربی نمود پیدا کرده است؛ «بیذاران»، «خوفتگان» (خفتگان)، «پرسندگان»، «مژده‌دهان» و «بیم­نمایان» از جمله حال­هایی هستندکه به‌صورت جمع برای «ایشان»، «جرم­کاران» و «پیغامبران» (صاحب حال جمع) ذکر شده‌اند:

«وَتَحْسَبُهُمْ أَیْقَاظًا وَهُمْ رُقُودٌ» «و پنداری­شان بیذاران و ایشان خوفتگان» (31 ب)

«فَتَرَى الْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا فِیهِ» «و بنهنذ نامه را بینی جرم­کاران را پرسندگان از آنچ در آن بوذ» (41 ب)

«وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِینَ إِلاَّ مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ» «و نه فرستیم پیغامبران را مگر مژده‌دهان و بیم­نمایان» (44 الف)

2 ـ 3 ـ 1 ـ 3 ـ عدم تطابق فعل و فاعل

در زبان عربی هرگاه فعل در ابتدای جمله ذکر شود و فاعل بعد از آن بیاید، حتّی اگر فاعل جمع باشد، فعل به‌صورت مفرد می­آید (شرتونی، 1396، ص. 4/42). مترجم در ترجمة آیة «وَ رَأَى الْمُجْرِمُونَ النَّارَ» «و دیذ مجرمان آتش را» (43 الف) به تبعیت از ساختار زبان عربی، با وجود اینکه فاعل یعنی مجرمان، جمع است، فعل را به‌صورت مفرد ترجمه­کرده است.

2 ـ 3 ـ 1ـ 4 ـ  ترکیب «أصبح + خبر»

أصبح و مشتقّات آن در بیشتر موارد به‌صورت فعل کمکی و در معنای «صَارَ» (صیرورت، دگرگونی و شدن) کاربرد دارد. «در این‌گونه ساختارها این فعل دیگر هستة مرکزی جمله به‌شمار نمی­آید، بلکه در کنار سایر عناصر جمله، مقصود و معنای دیگری افاده می­کند» (شهبازی، 1400، ص. 11). در نسخة مورد بررسی، مترجم در ترجمة این فعل به‌صورت دوگانه عمل­کرده است؛ یعنی در یک مورد «أصبَحَ» را با توجّه به ساختار کلّی آیه و نحو عربی در معنای اصلی خود (شدن و صیرورت) معنا­ کرده است:

«وَاُحِیطَ بِثَمَرِهِ فَأَصْبَحَ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ عَلَى مَا أَنْفَقَ فِیهَا» «و پیرامن میوه آن درگیرند، شوذ می­گردانذ دو کف خویش بر آنچ نفقه کرد در آن» (39 ب)

و در دو مورد دیگر «أصبَحَ» را در معنای اصیل و تام و بدون توجّه به ساختار جمله و زبان عربی ترجمه­کرده و برای آن معادل «بامدادکردن» را آورده است:

«فَأَصْبَحَ هَشِیمًا» «بامداذ کرد خشک شده» (40 ب)

«فَتُصْبِحَ صَعِیدًا زَلَقًا» «بامداذ کند هامون نرم» (39 ب)

گفتنی است مترجم در تأثیرپذیری از زبان عربی جانب اعتدال را نگه ­داشته و برخلاف دیگر ترجمه‌های کهن قرآن کریم، برخی از ساختارهای زبان عربی در ترجمه­اش راه ­پیدا نکرده است. مطابقت میان صفت و موصوف و نیز مطابقت میان عدد و معدود از مواردی است که در ترجمة مورد بررسی مصداقی برای آنها یافت نشد. در این ترجمه، مترجم برای موصوف جمع صفت را به‌صورت مفرد آورده و معدود جمع را به‌صورت مفرد ترجمه­کرده است:

«وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَى تِسْعَ آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ» «به‌درستی که دادیم موسی را نُه آیت روشن» (24 ب)

در ترجمة آیة یادشده «آیات» معدود عدد «تسع» است که در ساختار زبان عربی به‌صورت جمع آورده شده و صفت آن، «بیّنات»، نیز جمع است؛ امّا چنان‌که مشاهده می­شود مترجم آن را به‌صورت «نُه آیت روشن» ترجمه کرده است. آیة مرتبط با مدّت زمان خوابیدن اصحاب کهف مصداق دیگری است که می­توان عدم تطابق عدد و معدود را در آن مشاهده­کرد:

«وَلَبِثُوا فِی کَهْفِهِمْ ثَلَاثَ مِائَةٍ سِنِینَ وَازْدَادُوا تِسْعًا» «و ببودند در غار ایشان تا سیصد سال و بیفزوذند نه سال» (34 ب)

تبدیل ساختار جملات مجهول به معلوم نمونة دیگری از نادیده­گرفتن ساختار زبان عربی در جزوة مترجم 2754 است. مترجم تمامی فعل­های مجهول را به‌صورت معلوم ترجمه­کرده و این امر از اختصاصات نسخة مورد بررسی است که در هیچ‌یک از ترجمه­های کهن قرآن و جزوات مترجم دیگر مصداقی برای آن یافت نشد:

«وَاتْلُ مَا أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنْ کِتَابِ رَبِّکَ» «برخوان آنچ وحی می­کنند به تو از نامه خذای تو» (35 الف)

«وحی­می­کنند» معادلی است که مترجم برای فعل مجهول «اُوحِیَ» آورده است. همچنین در آیة زیر فعل مجهول «رُدِدتُ» را به‌صورت معلوم «بازگردانند» ترجمه­کرده است:

«وَلَئِنْ رُدِدْتُ إِلَی رَبِّی لَأَجِدَنَّ خَیْرًا مِنْهَا مُنْقَلَبًا» «و اگر بازگردانند مرا با خذای من، به‌درستی که بیاوم بهتر از آن جای بازگشتی» (38 ب)

در پاره­ای از موارد، مترجم در ترجمة حروف جر از سبک و سیاق زبان فارسی تأثیرپذیرفته و با وجود اینکه می‌‌توانسته معادلی از میان حروف اضافة فارسی برای آن حرف جر ذکر کند؛ امّا آن را به‌صورت «را» ترجمه کرده است:

«قَالَ لِفَتَاهُ آتِنَا غَدَاءَنَا» «گفت شاگرذ خود را بده ما را چاشت ما» (46 الف)

آوردن معادل جمع برای اسم مفرد و تغییر ضمیر از دیگر مواردی است که نمایانگر بی‌توجّهی مترجم به ساختار زبان عربی است: «أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مَالاً وَوَلَدًا» «من کمترم از تو به مال و فرزندان» (39 الف) در ترجمة یادشده «فرزندان» معادلی است که مترجم برای واژة مفرد «وَلَداً» ذکرکرده است.

همچنین است قراردادن «دعوی­کردی» در برابر «زَعَمتُم» که جمع مذکر مخاطب است: «بَلْ زَعَمْتُمْ أَلَّنْ نَجْعَلَ لَکُمْ مَوْعِدًا» «بل که دعوی کردی که نکنیم شما را وعده­گاهی» (41 ب) و آوردن ضمیر «تو» به‌عنوان معادل برای ضمیر مفرد غایب «ـه»: «وَدَخَلَ جَنَّتَهُ» «و درشذ در بوستان تو» (37 ب). به‌نظر می­رسد دو مورد اخیر با توجّه به اینکه مابه‌ازای دیگری برای آن در نسخة مورد بررسی یافت نشد، به‌دلیل بدخوانی یا بدشنیدن کاتب بوده باشد.

2 ـ 3 ـ 2 ـ برابرنهادن واژه­های فارسی

قرآن­های مترجَم به‌دلیل اشتمال آنها بر واژه­های اصیل فارسی گنجینه­هایی گرانبها و ارزشمند به­شمار می­آیند. هنر اصلی و شاهکار مترجمان قرآن­های کهن، واژه­گزینی، معادل­جویی یا معادل­سازی بوده است. مترجمان قدیم هرچند دربرابر ساختار نحوی قرآن، ابتکار عملی از خود نشان نداده و تسلیم آن شده­اند؛ دربرابر کلمات قرآن، مسئله این­گونه نبوده و عمدة تلاششان انتخاب واژگان اصیل فارسی بوده است؛ «هرچند در کار جمله­پردازی و دستور، از پذیرفتن هرگونه مسئولیت سرباز زده­اند، درعوض، در مقابل واژگان نو و ناآشنای قرآن کریم دلیری کرده­اند و تقریباً در ازای همة آنها واژه­ای از چشمه­های پربار زبان خود برگزیده و برنهاده­اند. در زمینة باورهای دینی ، از خداشناسی و آفرینش گرفته تا فرجام­شناسی، از منابع کهنی که نیک می­شناختند بهره­گرفتند و کلماتی را که گاه امروز برایمان غریب می­نماید، در مقابل کلمات عربی به‌کار برده­اند» (آذرنوش، 1375، ص. 42).

در ترجمة مورد بررسی، مترجم کوشیده است در قبال هر کلمة مفرد عربی، یک کلمة مفرد فارسی یا در صورت ناتوانی یک ترکیب فصیح بیاورد؛ چنان‌که در ترجمة 2621 کلمه عربی، فقط از 26 کلمة عربی استفاده کرده و بقیة کلمات فارسی است و این امر حکایت از قدرت ترجمه و احاطة وی بر زبان فارسی دارد. برخی از واژگان ارزشمند فارسی این ترجمه عبارتند از:

واژة قرآنی	برابرنهاد فارسی	واژة قرآنی	برابر نهاد فارسی
کُفُورًا	ناسپاسی	أَسَاوِرَ	دست­برنجن­ها
آثار	پَیها	القُرُون	گروهان
مَسْحُورًا	جادوی رسیذه	الْمَلْعُونَةَ	نفریذه
قاصفا من الریح	باذی کشتی­شکن	وکیلاً	کارگزاری/ کاردانی
إخوانَ الشیاطین	براذران دیوان	إناثاً	ماذگان
الرِّقیم	آن تخته که نام انسان بدان نبشته بوذ	سَعیَها	کاران
ابن السَّبیل	راه­گذری	تَرجُوها	اومید می­داری
یَفْقَهُوهُ	دریاوند (دریابند)	أَدْبَارِهِمْ	پاشنه­ها
یَسْتَمِعُونَ	می­نیوشند	دُونِهِ	فروذ
فَتِیلاً	مقدار آنک میان دو انگشت یافته شود	مَوْفُورًا	تمام کرده
مَشْهُودًا	حاضرکرده	خَسَارًا	زیان‌کاری
ظَهِیرًا	یار

با توجّه به معادل­های برگزیده در این ترجمه می­توان به قدمت نسخة مورد نظر پی­برد. مترجم در تمامی موارد به جای واژة شیطان از معادل «دیو» استفاده­کرده است؛ مانند:

«إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُوا إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ وَکَانَ الشَّیْطَانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً»

«که اسراف­کنندگان باشند براذران دیوان، و هست دیو خذای خوذ را ناسپاس» (4 الف)

کم‌وبیش همة مترجمان سده­های چهارم و پنجم هجری، کلمة شیطان را دیو ترجمه­کرده­اند (آذرنوش، 1375، ص. 40). این درحالی است که از قرن پنجم به بعد اصل واژه، یعنی شیطان، در ترجمه­ها به‌کار رفته است.

به­کاربردن «کی» در معنای «چه‌وقت» یکی از دیگر از برابرنهاده­هایی است که نمایانگر دیرینگی نسخة مورد بررسی است: «وَیَقُولُونَ مَتَى هُوَ قُلْ عَسَى أَنْ یَکُونَ قَرِیباً» «و گویند: کی خواهد بوذ این؟ گو مگر که هست نزدیک» (10 ب).

درکنار گزینش لغت­های اصیل فارسی، ثبت کلمات به‌صورت کهن نیز گواهی دیگر بر قدمت این ترجمه است: «وَتَحْسَبُهُمْ أَیْقَاظًا وَهُمْ رُقُودٌ» «و پنداری­شان بیذاران و ایشان خوفتگان» (31 ب)

واژة «خوفتگان» در ترجمة یادشده بر کهنگی و اصالت زبان مترجم در واژه­گزینی و معادل­یابی دلالت می­کند. «مادّة این کلمه در اوستائی به‌صورت «خوفنه» وجود دارد. صیغة ماضی آن در زبان­های فارسی میانه با افزوده‌شدن جزء «ت» به آخر ریشة کلمه ساخته می­شده است، یعنی «خوفته» (ناتل خانلری، 1352، ص. 1/125).

همان­طور که پیش از این بیان شد استفاده از کلمات عربی یا وام­گیری واژگانی دربرابر واژه­های نونهاد در جزوة مترجَم 2754 همچون دیگر ترجمه­های کهن قرآن بسیار محدود و ناچیز است. «کلمات عربی در ترجمه‌های کهن قرآن از 4 یا 5 درصد درنمی­گذرد؛ یعنی مترجمان از شیوة وام­گیری، در محدودترین حدّی که در سراسر ادب فارسی می­شناسیم، استفـاده­کرده­ و بدین‌سان خدمتی بی­نظیر به ادبیّات فارسی کرده­اند» (آذرنوش، 1375، ص. 41). بهره­گیری از واژگان عربی در ترجمه­های کهن قرآن به‌دلیل رفع نیازهای جدید زبانی بوده و «به احتمال قوی این واژه­های قرضی در آن برهة تاریخی پرکاربرد و متداول بوده و مترجمان چاره­ای جزء کاربرد آن نداشته­اند. واژه‌هایی چون مسجد، سلام، زکات، حج، عمره، شیطان، حرام، حلال، غیبت، رحمت، عبرت، سجده، رکوع، که دربردارندة بار معنوی و مذهبی هستند، نمونه­هایی از وام­واژه­هایی است که مستقیم به دل این ترجمه­ها راه یافته است» (شهبازی، 1400، ص. 8). واژه­های «مسجد»، «مُلک»، «قوّه»، «آیات»، «اصحاب کهف»، «غیب»، «مال»، «قرآن»، «رحمت»، «ولایت»، «تکبیر»، «حجّت» و ... از واژه­های عربی به­کار رفته در ترجمة مورد بررسی است. مترجم دربرابر این واژگان عملکردی متفاوت داشته، گاهی عین کلمة عربی را در متن فارسی به­کار برده­ است؛ مانند:

«وَلَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ» «و نبود او را انبازی در ملک» (27 الف)

«هُنَالِکَ الْوَلَایَةُ لِلَّهِ الْحَقُّ» «اینجا ولایت خذای راست سزا» (40 الف)

گاهی برای کلمة عربی معادلی ذکر می­کند؛ امّا آن معادل نیز عربی است؛ مانند کلمة «حجّت» که از آن به‌عنوان معادل «سُلطان» در آیة زیر استفاده ­کرده است:

«لَوْلاَ یَأْتُونَ عَلَیْهِمْ بِسُلْطَانٍ بَیِّنٍ» «چن بیارند بر ایشان حجّتی آشکارا» (11 ب)

یا برای فعل «یُجَادِلُ» معادل «خصومت می­کند» را قرار داده است:

«وَیُجَادِلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالْبَاطِلِ» «و خصومت می­کند آنان که کافرشذند به باطل» (44 الف)

گاهی مترجم برای یک واژة عربی که چندین مرتبه به‌کار رفته است، هم از برابرنهادة فارسی و هم از اصل کلمة عربی بهره­گرفته است؛ مانند:

«قُلْ سُبْحَانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلاَّ بَشَرًا رَسُولاً» «هیچ هستم مگر آدمی پیغامبر» (22 الف)

«قَالُوا أَبَعَثَ اللهُ بَشَرًا رَسُولاً» «گفتند بفرستد خذای آدمی را به رسولی» (22 ب)

واژة «رسول» در دو آیة متوالی به‌کار رفته که مترجم نخستین مرتبه، واژة فارسی «پیغامبر» را برابر آن قرار داده و در مرتبة دیگر اصل واژة رسول را در ترجمه آورده است. به‌نظر می­رسد مترجم برای پرهیز از تکرار و تنوّع­ بخشیدن به برابرنهاده‌ها این‌‌گونه عمل­کرده است. بهره­گیری از برابرنهاده­های متنوّع فارسی برای یک کلمة عربی این احتمال را قوّت می­بخشد؛ برای مثال «کارگزار» و «کاردان» دو معادل فارسی متفاوت است که مترجم برای واژة «وکیل» آورده است:

«ثُمَّ لَا تَجِدُوا لَکُمْ وَکِیلاً» «پس نه­یابیذ شما را کارگزاری» (16 الف)

«ثُمَّ لاَ تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنَا وَکِیلاً» «پس نیابی تو را بر ما کاردانی» (20 الف)

واژة «مال» واژة دیگری است که در چهار آیه به­کار رفته و در سه آیه، مترجم از معادل «خواسته» برای آن استفاده­ کرده و در یک آیه اصل کلمة عربی را تکرار­کرده است:

«أنَا أَکْثَرُ مِنْکَ مَالًا وَأَعَزُّ نَفَرًا» «من بیشترم از تو به خواسته و عزیزترم به گروه» (38 الف)

«أَنَا أَقَلَّ مِنْکَ مَالاً وَوَلَدًا» «من کمترم از تو به مال و فرزندان» (39 الف)

این نکته را باید درنظر داشت که مترجمان قرآن­های کهن علاقه­ نداشتند که کلمات عربی را با خصایص صرفی آنها در زبان خود به­کار برند؛ به‌همین دلیل از استعمال جمع­های مکسر و سالم و انواع قیدها و ده­ها گونة صرفی عربی که بعدها در زبان فارسی رواج یافت، پرهیزکرده­ و بدین‌سان نشان­ داده­اند که زبان فارسی، از همان آغاز گسترش، پویا و زاینده بوده است. 

2 ـ 2 ـ 3 ـ مختصّات زبانی

تحوّلات زبان فارسی دری در دوران ابتدایی­اش را در این ترجمه می­توان در قالب ابدال، حذف، افزایش، ادغام و ... مشاهده­کرد:

2 ـ 2 ـ 3 ـ 1ـ ابدال

گاه در زنجیرة گفتار، یک واحد زنجیری به واحد زنجیری دیگری تبدیل می­شود که به این فرایند ابدال گفته می­شود (زمرّدیان، 1379، ص. 43). بنابراین، گاهی در واژه­ها، یک واج به واج دیگری مبدّل می­شود، بی­آنکه بتوانیم برای آن در چارچوب فرایندهای همگونی یا دگرگونی توجیهی بیابیم (باقری، 1378، ص. 120). ملک الشعرای بهار ابدال حرفی به حرف دیگر را از نوامیس تطوّر زبان می­داند (بهار، 1388، ص. 1/230). در جزوة مترجَم مورد بررسی، موارد متعددی از ابدال به‌چشم می­خورد. بیشترین ابدال­های صورت پذیرفته مربوط به تبدیل واج «ب» به «و» است. تبدیل صامت «ب» به «و» یکی از شایع­ترین دگرگونی­های واجی در فارسی دری محسوب می‌شود: «صامت دولبی آوائی «ب» با صامت لب و دندانی آوائی «و» نسبت به فارسی درسی در آثار این دوره با یکدیگر تناوب دارند؛ یعنی یکی به‌جای دیگری به‌کار می­رود و این تبدیل هم در آغاز و هم در میان و پایان کلمه واقع می‌شود» (ناتل خانلری، 1352، ص. 2/206). از نمونه­های این دگرگونی واجی در جزوة مترجَم مورد بررسی، می­توان به کاربرد «بیاوم» به جای «بیابم»، «وا» به جای «با» و «دریاوند» به جای «دریابند» اشاره­کرد:

«لَأَجِدَنَّ خَیْرًا مِنْهَا مُنْقَلَبًا» «به درستی که بیاوم بهتر از آن جای بازگشتی» (38 ب)

«وَاصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ» «صابرگردان نفس خود را وا آنان که می­خوانند خذای­یشان را» (35 ب)

«وَجَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ» «و کردیم بر دل­ها ایشان پوشش­هایی که دریاوند آن را» (9 الف)

تبدیل واج «و» به «ب» در واژة «نبشتَه» از دیگر مصادیق ابدال در این ترجمه است:

«کَانَ ذَلِکَ فِی الْکِتَابِ مَسْطُورًا» «بوذ آن در کتاب نبشتَه» (13 الف)

در بیشتر منابع دورة نخستین فارسی دری، «نوشتن» به‌صورت «نبشتن» ثبت شده است (ناتل خانلری، 1352، ص. 2/207).

ابدال در این ترجمه محدود به حروف «و» و «ب» نمی­شود و در کلمة «کژ» ابدال واج «ج» به «ژ» و در کلمات «در اوکنند» (درافکنند) و «اوکنی» (افکنی) ابدال واج «ف» به «و» رخ­ داده است:

«وَلَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجًا» «و نکرد آن را کژ» (27 ب)

«فَتُلْقَى فِی جَهَنَّمَ مَلُومًا مَدْحُورًا» «که در اوکنند ترا در دوزخ ملامت­کرده و رانذه» (7 ب)

گفتنی است فرایند ابدال در یک مورد نادیده­گرفته شده و مترجم در ترجمة دو آیة متوالی دوگانه عملکرده است:

«ثُمَّ لَا تَجِدُوا لَکُمْ وَکِیلاً» «پس نه­یابیذ شما را کارگزاری» (16 الف)

«ثُمَّ لَا تَجِدُوا لَکُمْ عَلَیْنَا بِهِ تَبِیعاً» «شما پس نیاویذ شما را بر ما بذان پس­آوردی» (16 الف)

همان­طور که مشاهده می­شود در آیات ذکرشده مترجم «نه­یابید» (بدون ابدال) و «نیاوید» (با ابدال) را به‌عنوان معادل­های «لاتَجِدُوا» آورده است. در آغاز رواج فارسی دری هنوز تلفّظ بسیاری از کلمات و املای آنها صورت ثابت و واحدی نداشته و در آثار دورة نخستین، غالباً یک کلمه به‌صورت­های گوناگون آمده است. تبدیل مصوّت «آ = ā » به «ای = i » یکی دیگر از مصادیق ابدال یا دگرگونی واک­ها در آغاز رواج فارسی دری است (ناتل خانلری، 1352، ص. 2/199). در نسخة مورد بررسی همچون «تاریخ بلعمی» واژة «افتاد» به‌صورت «افتید» ثبت شده و در آن مصوّت «آ» به «ای» بدل شده است:

«فَظَنُّوا أَنَّهُمْ مُوَاقِعُوهَا» «پندارنذ که ایشان در آنجا افتیده­انذ» (43 الف)

همچنین «در هجای اوّل بعضی از کلمات حرف واو کتابت شده که ظاهراً نشانة واو مجهول یا «ضمّة اشباع شده» است و اکنون به‌جای آن مصوّت مقصور «ضمّه» ادا می­شود»(ناتل خانلری، 1352، ص. 2/204). ثبت واژه‌های «امید» به‌صورت «اومید»، «افتادن» به صورت «اوفتادن» و «خفتگان» به‌صورت «خوفتگان» نمونه­هایی از این نوع ابدال است که افزون‌بر جزوة مترجَم مورد بررسی در متونی چون تفسیر طبری، تاریخ بلعمی و تفسیر قرآن پاک نیز به‌ چشم می­خورند:

«وَیَرْجُونَ رَحْمَتَهُ» «و اومیذ می­دارند رحمت او را» (12 ب)

«إِذَا یُتْلَی عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ سُجَّدًا» «چن برخوانند بر ایشان بیوفتند بر زنخ­ها سجده­کنان» (26 الف)

«وَتَحْسَبُهُمْ أَیْقَاظًا وَهُمْ رُقُودٌ» «و پنداری­شان بیذاران و ایشان خوفتگان» (31 ب)

نکته­ای که با خوانش این جزوة مترجَم به‌روشنی دریافت می­شود، نمایش ویژگی­های زبانی کهن مترجم و قدمت و دیرینگی متن است.

2 ـ 2 ـ 3 ـ 2 ـ ادغام

پیوند یا اتّصال واج یا حرف آخر یک کلمه در واج یا حرف اوّل کلمه بعد را ادغام گویند؛ مشروط بر اینکه آن دو حرف کاملاً یا تقریباً از یک جنس باشند و دو کلمه نیز با هم ارتباط نزدیکی داشته باشند (صادقی، 1380، ص. 261).  

 ادغام دو واج «ت» در کلمة «راست­تر» تنها نمونة ادغام در ترجمة مورد پژوهش است. در این کلمه، یکی از واج­های «ت» حذف و واژه به‌صورت «راستر» درآمده است:

«فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَى سَبِیلاً» «خذای شما داناتر است بذانک او راسترست به راه» (20 الف)

2 ـ 2 ـ 3 ـ 3 ـ حذف و افزایش

حذف، یکی دیگر از فرایندهای واجی است که در آن، یک یا چند مشخّصة آوایی در یک موضع مشخّص (آغاز، میانه یا پایان واژه) حذف می­شود (حق­شناس، 1393، ص. 157). خانلری از این فرایند واجی با عنوان «تخفیف» یادکرده است: «مصوّت­های کوتاه فتحه، ضمّه، کسره در آغاز ـ که همیشه صامت همزه پیش از آنها قراردارد ـ گاهی بعد از صامت نخستین قرار می­گیرند؛ به‌عبارت دیگر همزة متحرّک آغاز کلمه حذف و حرکت آن به صامت بعدی داده می­شود و این حال را تخفیف می­خوانند» (ناتل خانلری، 1352، ص. 2/204). ضبط کلمة استخوان به‌صورت «ستخوان» یکی از نمونه­های حذف یا تخفیف در ترجمة مورد بررسی است:

«أَإِذَا کُنَّا عِظَامًا وَرُفَاتًا أَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقاً جَدِیدًا» «چن گشتیم ستخوان­ها پوسیده، ما برانگیخته باشیم آفرینشی نو»(23 ب)

همچنین در کلمه­های «بینگیزد» و «بیفزودند» به‌دلیل اتّصال «ب» در ابتدای فعل، الف حذف شده است:

«یَنْشُرْ لَکُمْ رَبُّکُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ» «بینگیزد شما را خذای شما از رحمت او» (30 ب)

«وَلَبِثُوا فِی کَهْفِهِمْ ثَلَاثَ مِائَةٍ سِنِینَ وَازْدَادُوا تِسْعًا» «و ببودند در غار ایشان تا سیصد سال و بیفزوذند نه سال» (34 ب)

گاهی تحت شرایطی، یک واحد زنجیری به زنجیرة گفتار اضافه می­شود. فرایند اضافه، تابع قواعد نظام صوتی زبان است. هرگاه در ترکیب آواها با هم، نوعی همنشینی بین واحدهای زبانی به‌وجود آید که براساس طبیعت آوایی زبان، ثقیل باشد یا برخلاف نظام صوتی زبان باشد، برای رفع این اشکال یک واحد زنجیری به زنجیرة گفتار افزوده می­شود (حق­شناس، 1393، ص. 159). استعمال کلمة «اشتر» به جای شتر دلالت بر فرایند افزایش واج و نیز کهنگی زبان ترجمه دارد: «وَآتَیْنَا ثَمُودَ النَّاقَةَ» «و داذیم ثمود را ماذه اشتری» (13 الف)

2 ـ 2 ـ 4 ـ ویژگی­های دستوری

برخی از مهم­ترین ویژگی­های دستوری جزوة مترجَم 2754 استعمال ماضی پیاپی، «یاء» بیان شرط و آرزو، «الف» کثرت، به­کاربردن وجه تحذیری، نیاوردن علامت نکره، آوردن ضمیر «او» برای غیرجاندار، کاربرد حروف در معنی دیگر، آوردن «ب» بر سر فعل و استفاده از ضمایر منفصل به‌جای ضمایر متّصل است که در ادامه به‌تفصیل بیان خواهد شد:

2 ـ 2 ـ 4 ـ 1 ـ فعل ماضی پیاپی

در متون قدیم فارسی «ـ ی» به فعل ماضی می­پیوسته و از آن فعلی می­ساخته که بر انجام‌یافتن کاری به‌طور عادت در گذشته دلالت می­کرده است. این نوع ماضی را ماضی پیاپی نامیده­اند (ابوالقاسمی، 1387، ص. 244). در دورة اوّل فارسی دری، برای فعل ماضی استمراری و فعل ماضی پیاپی دو صورت صرفی جداگانه به‌کار می‌رفته است؛ فعل ماضی استمراری با افزودن «همی/ می» به ابتدای فعل استعمال می­شد و برای ماضی پیاپی مصوّت «ی» به آخر صیغه‌های ماضی تام درمی­آمد و هرگاه هر دو معنی مراد بود، هر دو جزء یکی در اوّل و یکی در پایان فعل قرار می­گرفت. برخی از محقّقان هر دو مورد (ماضی استمرای و ماضی پیاپی) را یک‌جا جمع کرده و تنها برحسب اختلاف صورت لفظی، میان آنها فرق گذاشته­اند (ناتل خانلری، 1352، ص. 3/59). به‌کاربردن فعل­های «بکشتی»، «پنهان­کردی»، «برآمیختی»، «برجای نهادی»، «آمدندی» و «شنیدندی» از نمونه­های کاربرد ماضی پیاپی در «تاریخ بلعمی» و «تفسیر طبری» است:

«هر روز از آن دو مرد یکی را بکشتی و یکی را پنهان کردی و مغز سر گوسفندی با وی برآمیختی و برجای نهادی» (بلعمی، 1386، ص. 145).

«هر روزی بامداد به خدمت پیغمبر آمدندی و از پیغامبر ... علم شنیدندی» (طبری، 1374، ص. 174).

در نسخة مورد بررسی، مواردی از کاربرد فعل ماضی پیاپی دیده می­شود که مترجم به سبک و سیاق عصر خود، با افزودن «ی» نشانة استمرار به پایان فعل، آن را به­کار برده است:

«وَإِنْ کَادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنَا غَیْرَهُ وَإِذًا لاَتَّخَذُوکَ خَلِیلاً»

«و خواستندی که فتنه­کنندی تُرا، از آنک وحی کردیم به تو دروغی ساختی بر ما جز قرآن، و آنگاه گرفتندی ترا [به] دوستی» (17 الف)

2 ـ 2 ـ 4 ـ 2 ـ ی بیان شرط

«یاء» بیان شرط در جملاتی به‌کار می­رود که جمله با یکی از حروف شرط «اگر»، «ار» یا «ور» آغاز شده باشد و جمله دربردارندة مفهوم شرط یا تردید باشد. این پسوند به آخر فعل شرط و جواب شرط در تمام صیغه­های ماضی و مضارع افزوده می­شده است. گاهی این پسوند فقط به فعل شرط اضافه شده و فعل جواب شرط بدون «ی» شرطی ذکر می­گردیده است. در نسخة مورد بررسی، مترجم در جملات شرطی، افزودن «ی» به فعل شرط و جواب شرط را در تمامی موارد رعایت­کرده است:

«قُلْ لَوْ کَانَ مَعَهُ آلِهَةٌ کَمَا یَقُولُونَ إِذًا لَابْتَغَوْا إِلَى ذِی الْعَرْشِ سَبِیلاً»

«گو اگر بوذی با او خذایانی چنانک می­گوینذ، آنگاه جستندی به خدای عرش راهی» (8 الف)

«وَلَئِنْ شِئْنَا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ ثُمَّ لاَ تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَیْنَا وَکِیلاً»

«و اگر خواستیمی ببردیمی آنک فرستاذیم به تو، پس نیابی تو را بر ما کاردانی» (20 الف)

2 ـ 2 ـ 4 ـ 3 ـ ی بیان آرزو

«یاء» بیان آرزو بازماندة پسوند «ēh» فارسی میانه است که در فارسی دری دورة نخستین، به آخر صیغه­های ماضی و مضارع در جملات آغازشده با  لفظ «کاشکی»، «کاش»، «بوَد»، «باشد»، «بو»، «افتد»، «شود» و ... افزوده می­شده است (ناتل خانلری، 1352، ص. 3/160؛ بهار، 1388، ص. 1/248).

«وَیَقُولُ یَا لَیْتَنِی لَمْ أُشْرِکْ بِرَبِّی أَحَدًا» «و گویذ ای کاش من انباز نیاوردمی با خذای خوذ کسی را» (40 الف)

در ترجمة آیة یادشده با توجّه به وجه تمنّایی جمله و به‌‌کار رفتن لفظ «ای کاش» در برابر «لَیتَ» مترجم به پایان فعل «ی» بیان آرزو را افزوده است.

2 ـ 2 ـ 4 ـ 4 ـ وجه تحذیری

تحذیر که در حکم امر منفی یا نهی مؤکّد است در فارسی دری دورة اوّل گاهی با همان صیغة تمنّایی (افزودن مصوّت بلند «آ = ā» به مادّة مضارع پیش از شناسة فعل) و افزودن حرف نهی «مَـ» و به‌ندرت با حرف نفی «نَـ» به‌کار می­رود (ناتل خانلری، 1352، ص. 3/166). در نسخة مورد بررسی، مترجم در ترجمة فعل­های نهی از وجه تحذیری استفاده ­کرده است. در آیة زیر مترجم «اسراف مکناد» را به‌عنوان برابرنهادة فعل نهی «لایُسرِف» برگزیده است:

«فَلَا یُسْرِفْ فِی الْقَتْلِ إِنَّهُ کَانَ مَنْصُورًا» «اسراف مکناد در کشتن کاو بود یاری­کرده» (5 ب)

«فَابْعَثُوا أَحَدَکُمْ بِوَرِقِکُمْ هَذِهِ إِلَى الْمَدِینَةِ فَلْیَنْظُرْ أَیُّهَا أَزْکَى طَعَامًا فَلْیَأْتِکُمْ بِرِزْقٍ مِنْهُ وَلْیَتَلَطَّفْ وَلَا یُشْعِرَنَّ بِکُمْ أَحَدًا»

«بفرستید یکی را از شما به سیم شما اینها به شهر، تا بنگرذ که کدام پاک­تر است از طعام، تا بیارد به شما خوردنی از آن، و سخنورکوناد (=کناد) و خبر مکناد به شما هیچ‌کس را» (32 ب)

در آیة یادشده «خبرمکناد» معادلی است که با وجه تحذیری دربرابر «لایُشعِرَنَّ» قرارداده شده است.

2 ـ 2 ـ 4 ـ 5 ـ نیاوردن ی نکره

در فارسی دری اسم نکره با پیوستن «ی» به پایان اسم یا آوردن «یک» یا «یکی» پیش از اسم، یا هر دو نشانه در ابتدا و انتهای کلمه متمایز می­گردید. در جزوة مترجَم مورد بررسی، اسم نکره در موارد متعددی بدون هیچ‌گونه علامت و نشانه­ای به­‌کار رفته است. کلمات «نهراً»، «کَذِباً» و «أحَداً» کلمات نکره­ای هستند که در برابرنهاده­های آنها نشانة نکره نمودی پیدا نکرده است:

«وَفَجَّرْنَا خِلَالَهُمَا نَهَرًا » «و بریدیم میان آن هر دو جوی » (38 الف)

«فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَی عَلَى اللهِ کَذِباً» «کیست ستمکارتر از آنکه فراساخت بر خذای دروغ » (30 ب)

«وَلَا أُشْرِکُ بِرَبِّی أَحَدًا» «و انباز نمی­کنم به خذای من کس را» (39 الف)     

مترجم در بیشتر موارد برای اسم نکره، نشانة نکره را بیان نکرده است؛ امّا رویة واحدی در این زمینه نداشته و گاهی در معادل­گزینی، یک اسم را با «ی» نکره و دیگری را بدون «ی» آورده است:

«فَقَالُوا رَبَّنَا آتِنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً وَهَیِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا» «گفتند خذای ما بده ما را از نزدیک تو رحمتی، و بساز ما را از کار ما راه راست» (29 الف)

در آیة یادشده «رحمتی» معادل «رحمةً» است که مترجم «ی» نکره را به آن افزوده است؛ امّا در ادامة آیه «راه راست» را معادل «رشداً» قرارداده و نکره‌بودن واژة عربی در ترجمه نمودی پیدا نکرده است. بیشترین مواردی که مترجم «ی» نکره را ذکر نکرده، مربوط به کلمات نکره­ای است که در انتهای آیات یا در مواضع وقف قرار دارند و تنوین آنها به‌دلیل وقف‌کردن تلفّظ نمی­شود.

2 ـ 2 ـ 4 ـ 6 ـ الف کثرت

«الف» کثرت به انتهای بعضی کلمات اضافه می­شده است تا نشان­دهندة فراوانی امری باشد. در نسخة مورد بررسی، مترجم برای بیان بسیاریِ هلاک­شدگان پس از طوفان نوح از لفظ «چندا» با «الف» کثرت استفاده­کرده و آن را معادل «کَم» قرار داده است:

«وَکَمْ أَهْلَکْنَا مِنَ الْقُرُونِ مِنْ بَعْدِ نُوحٍ» «و چندا که هلاک کردیم از گروهان از پس نوح» (1 الف)

2 ـ 2 ـ 4 ـ 7ـ آوردن ضمیر «او» برای غیرعاقل و غیرجاندار

در زبان فارسی معاصر، ضمیر «او» مختص جانداران بوده و برای سوم شخص مفرد به‌کار می­رود؛ امّا در دورة نخست فارسی دری این ضمیر برای غیرعاقل و غیرجاندار کاربرد داشته است و از ویژگی­های سبکی آن دوره به‌شمار می­آید. در عبارات زیر مترجم ضمیر «او» را برای «بوستان» و «چیزی» که غیرعاقل و غیرجاندارند، به­کار برده است:

«أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَعِنَبٍ فَتُفَجِّرَ الْأَنْهَارَ خِلاَلَهَا تَفْجِیرًا» «یا باشد ترا بوستانی از خرمابُنان و انگور، به روانی جوی­ها میان او دوانیذنی» (21 الف)

«قَالَ فَإِنِ اتَّبَعْتَنِی فَلَا تَسْأَلْنِی عَنْ شَیْءٍ حَتَّى اُحْدِثَ لَکَ مِنْهُ ذِکْرًا» «گفت اگر متابعت کنی مرا مپرس مرا از چیزی تا به نوی خبردهم ترا از او یادکردی» (47 ب)

2 ـ 2 ـ 4 ـ 8 ـ کاربرد حروف در معنی دیگر

یکی از ویژگی­های دستوری این ترجمه، کاربرد برخی از حروف اضافه در معنی­ای غیر از معنی رایج خود است که البته این کاربردها خاص این اثر نیست و شواهد بسیاری از این موارد در متن­های هم­دورة آن دیده می­شود:

«إِذْ أَوَى الْفِتْیَةُ إِلَى الْکَهْفِ فَقَالُوا رَبَّنَا آتِنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً وَهَیِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا»

«چن جای گرفتند جوانمردان با غار، گفتند خذای ما بده ما را از نزدیک تو رحمتی» (29 الف)

بیان «ظرفیت» یکی از معانی حرف اضافة «با» در متون کهن است (خطیب رهبر، 1367، ص. 179) و در عبارت یادشده حرف اضافة «با» به معنی «در» به‌کار رفته و در جایی دیگر همین حرف به معنی «به» به­کار برده شده است: «وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیَاتِ رَبِّهِ» «و کیست ستمکارتر از آنک با یاذ داذند به آیات خذای» (44 ب)

کاربرد حرف اضافة «با» در معنای «به» در متون قرن چهارم و پنجم هجری رایج بوده و عمومیت داشته است (خطیب رهبر، 1367، ص. 181). از دیگر مصادیق کاربرد حروف در معنی دیگر می­توان به کاربرد «در» به معنی «به» اشاره کرد. این حرف در موارد معدود و انگشت­شماری در متون کهن فارسی در معنای «به» به‌کار رفته و مصادیق آن به سده­های چهارم و پنجم هجری برمی­گردد (همان، ص. 344):

«هَلْ أَتَّبِعُکَ عَلَی أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا»

«هیچ پس­روی کنم بدانک درآموزی از من از آنک در تو آموختند راهی راست» (47 الف)

2 ـ 2 ـ 4 ـ 9ـ آوردن «بـ» بر سر فعل

در فارسی دری دورة نخستین، گاهی پیش از صیغة ماضی تام جزء صرفی «بـ» آورده می­شود. «ادیبان ایران این جزء را گاهی «باء زینت» و گاهی «باء تأکید» لقب داده­اند ... بعضی این جزء را بر سر فعل ماضی تام نشانة اتمام و پایان قطعی جریان فعل می­شمارند و بعضی دیگر معتقدند که در آمدن این جزء بر سر فعل تغییر آشکاری در معنی فعل ایجاد نمی­شود» (ناتل خانلری، 1352، ص. 3/28-29). در جزوة مترجم 2754، در بسیاری از موارد بر سر فعل ماضی جزء پیشین «بـ» آورده شده است:

«فَضَرَبْنَا عَلَى آذَانِهِمْ فِی الْکَهْفِ سِنِینَ عَدَدًا» «بزدیم بر گوش­هایشان در غار سال­ها بسیار» (29 ب)

«فَلَمَّا بَلَغَا مَجْمَعَ بَیْنِهِمَا» «چن برسیدنذ فراهم رسیذن میان آن دو دریا» (45 ب)

«وَوُضِعَ الْکِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا فِیهِ»

«و بنهنذ نامه را بینی جرم­کاران را پرسندگان از آنچ در آن بوذ» (41 ب)

2 ـ 2 ـ 4 ـ 10ـ استفاده از ضمایر منفصل به جای ضمایر متّصل

در نسخة مورد بررسی، موارد متعددی را می­توان یافت که مترجم از ضمایر منفصل «شما» و «ایشان» به‌جای ضمایر متّصل «تان» و «شان» استفاده­کرده و در واژه­های مختوم به مصوّت بلند «ā»، «ی» میانجی نیامده است. احتمال دارد این امر به‌دلیل برگزیدن شیوة ترجمة لفظ‌به‌لفظ باشد که در آن مترجم به ترجمة خود به‌عنوان جمله نگاه نکرده، بلکه نگاهی تفکیکی و واژه‌به‌واژه داشته است:

«وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلَاقٍ» «و مکشید فرزندان شما را از ترس درویشی» (5 الف)

«رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَا فِی نُفُوسِکُمْ» «خذای شما داناتر است بذانچ در تن­ها شما است» (11 ب)

«وَجَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَفِی آذَانِهِمْ وَقْرًا وَإِذَا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی الْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلَى أَدْبَارِهِمْ نُفُورًا» «و کردیم بر دل­ها ایشان پوشش­هایی که دریاوند آن را، در گوش­ها ایشان گرانی، و چن یاذکنی خذای تُرا در قرآن، یگانَه، برگردند بر پاشنه­ها ایشان رمیذَن را» (9 الف). در ترجمة یادشده به‌نظر می­رسد ذکر الف در ضمیر «ایشان» زیادتی قلم کاتب باشد.

این درحالی است که هرگاه مترجم از این ضمایر به‌صورت متصّل استفاده­ کرده، در واژه­های مختوم به مصوّت بلند «ā»، «ی» میانجی را آورده است:

«کَبُرَتْ کَلِمَةً تَخْرُجُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ إِنْ یَقُولُونَ إِلاَّ کَذِبًا» «بزرگ شذ سخنی که بیرون می­آیذ از دهن­هایشان، نمی‌گویند مگر دروغ» (28 الف)

«فَارْتَدَّا عَلَی آثَارِهِمَا قَصَصًا» «برگشتند بر پَیهایشان بازگشتی» (46 ب)

3 ـ نتیجه­گیری

جزوة مترجم شمارة 2754، ترجمه­ای کهن از قرآن کریم است که قدمت آن به قرن پنجم هجری برمی­گردد و تأثیرپذیری از گویش و لهجة خاصّی در آن به‌چشم نمی­خورد. مترجم طریقة ترجمة لفظ‌به‌لفظ را برای ترجمة آیات برگزیده و دقّت فراوانی در معادل­یابی و برابرگزینی داشته است؛ با این‌حال مواردی از کاهش و افزایش در ترجمه مشاهده می­شود. گزینش ترجمة تحت­اللفظی، تأثیرپذیری از ساختار زبان عربی در ترجمة مفعول مطلق، مطابقت حال با صاحب حال و عدم تطابق فعل و فاعل را درپی داشته است؛ امّا ساختار زبان عربی مترجم را چندان مقهور نساخته و سبک و سیاق زبان فارسی در ترجمة عدد و معدود، موصوف و صفت، افعال مجهول و حروف اضافه، محفوظ مانده است.

نسخة یادشده از نظر اصالت واژه­ها و معادل­گزینی شاخص بوده و معادل­های برگزیده گواهی محکم بر قدمت و دیرینگی نسخه است. وام­گیری واژگانی از زبان عربی در این ترجمه بسیار نادر و انگشت­شمار است. دگرگونی­های واجی، استعمال فعل ماضی پیاپی، بیان شرط وآرزو، «الف» کثرت، کاربرد حروف در معنای دیگر، آوردن «بـ» بر سر فعل، آوردن ضمیر «او» برای غیر جاندار، کاربرد وجه تحذیری، نوشتن حروف «ب»، «پ»، «ج»، «چ»، «ک» و «گ» مانند هم و بدون هیچ­گونه نشانة تمایزی، اتّصال ضمیر «او» به «که» ربط، جدا نوشتن نون نفی از فعل، نوشتن حرف نفی به‌صورت «مـ» پیوسته و گذاشتن علامت فتحه روی هجای پایانی کلمات مختوم به «های بیان حرکت» مؤیّد صحّت انتساب نسخه به دورة نخستین فارسی دری و قرن پنجم هجری است.

تعداد مشاهده مقاله: 265

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 430