تعداد نشریات | 43 |
تعداد شمارهها | 1,663 |
تعداد مقالات | 13,583 |
تعداد مشاهده مقاله | 31,265,940 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 12,313,141 |
نسخهشناسی انتقادی آثار فارسی جلالالدین دوانی در ایران | ||
متن شناسی ادب فارسی | ||
مقاله 6، دوره 16، شماره 1 - شماره پیاپی 61، فروردین 1403، صفحه 73-92 اصل مقاله (1.25 M) | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/rpll.2023.137758.2239 | ||
نویسندگان | ||
ولی الله شرف1؛ سلمان ساکت* 2 | ||
1دانشجوی دکتری ادبیات عرفانی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران | ||
2استادیار گروه زبان و ادب فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران | ||
چکیده | ||
جلالالدین دوانی یکی از دانشمندان بزرگ کانون فکری شیراز در دورﮤ تیموری است که کتابها، رسالهها و نامههای بسیاری نگاشته است. باتوجه به نگرش مؤثر او در پویایی و بالندگی ادبیات عرفانی فارسی، شناخت آثار فارسی وی که بیشتر در زمینۀ عرفان، فلسفه و کلام نوشته شدهاند، از اهمیت ویژهای برخوردار است و بیشک آشنایی با اندیشههای این دانشمند ادیب، زوایا و گوشههای پنهانی از تاریخ تطوّر ادب حکمی و عرفانی را روشن میگرداند. بدیهی است پیش از داوری دربارﮤ آرا و افکار او، تحقیق دربارﮤ اصالت آثارش ضرورت دارد؛ ازاینرو هدف پژوهش حاضر، نسخهشناسی انتقادی آثار فارسی منسوب به دوانی است تا از رهگذر آن، صحت و سقم آنها روشن شود. بررسی فهرست نسخ خطی کتابخانهها نشان میدهد در بیشتر آنها دربارﮤ عنوان آثار دوانی، خطاها و اشتباهات کتابشناختی فراوان وجود دارد که سلسلهوار به آثار بسیاری از نویسندگان بعدی راه یافته است. در این مقاله بهمنظور رفع اشکالات و ابهامات کتابشناختی مجموعۀ آثار فارسی دوانی، ابتدا جامعترین فهرست مشترک در ایران یعنی فهرستگان نسخههای خطی ایران (فنخا) مبنای احصای عناوین آثار فارسی او قرار گرفته و سپس به استناد دستنویسهای فارسی وی و سایر منابع، اصالت آثار فارسی منتسب به او در فهرست نسخ خطی کتابخانهها بررسی شده است. در این جستار با استفاده از روش مطالعۀ تطبیقی دستنویسهای فارسی دوانی در ایران، پارهای از آگاهیهای نسخهشناختی و کتابشناختی ما دربارۀ آثار دوانی بهویژه عنوان و تعداد آثار فارسی اصیل و غیراصیل او تصحیح شده است. نتایج نسخهشناسی انتقادی حاضر نشان میدهد دوانی دستکم بیست اثر فارسی اصیل دارد. همچنین با نظر به مدخلهای آثار فارسی دوانی در فنخا مشخص شد دستکم نه اثر فارسی غیراصیل (برساخته) به او نسبت یافته است. بنابراین، حداقل نه اثر فارسی منسوب به دوانی در ایران، نادرست به نظر میرسد. | ||
کلیدواژهها | ||
نسخهشناسی انتقادی؛ کتابشناسی آثار فارسی؛ جلالالدین دوانی؛ فهرستگان نسخههای خطی ایران (فنخا)؛ ادبیات عرفانی؛ متنپژوهی | ||
اصل مقاله | ||
ـ مقدمه جلالالدین محمد بن سعدالدین اسعد صدیقی دوانی کازرونی شیرازی، فقیه و متکلم و فیلسوف و عارف و ادیب بزرگ ایرانی در دورۀ تیموری است. او از نیمۀ راه زندگانی خویش در حوزۀ علمی شیراز آنچنان درخشید و شهرت و اعتبارش تا بدانجا پیش رفت که دانشمندان آثارش را در محافل علمی روزگار خود بررسی کردند. دوانی در بزرگداشت دانشمندان اهتمام بسیار داشت و پیوسته به خواندن آثار آنان همت میگماشت و با نوشتن شرح و حاشیه بر آثار آنان، در حل پیچیدگیهای آثارشان جهدی بلیغ میورزید و با علمای معاصر خود نیز مکاتبه و مباحثه میکرد. عالمان همعصر و بعد از او نیز بهخاطر تسلطش بر علوم معقول و منقول آن عهد و اهمیت افکار و عقایدش، با احترام و تکریم فراوان از او یاد کرده و بسیاری از مباحث علمی او را در کتب خود به بحث گذاشتهاند؛ برای مثال صدرالدین دشتکی که از استوانههای مکتب فلسفی شیراز به شمار میآید، در آثار خود بارها اندیشههای بدیع دوانی را نقد کرده است. همچنین صدرالمتألهین شیرازی در کتاب اسفار خود دهها بار به آرای دوانی اشاره کرده و از او با عناوینی وزین چون «المحقق الدوانی»، «علامة الدوانی»، «هذا النحریر»، «بعض اجلة الفضلا»، «بعض اجلة اصحاب البحوث»، «بعض اجلة العلماء المتأخرین» و غیره یاد نموده است (نک: دهباشی، 1387، ص. 5-6). خواندمیر (وفات: ۹۴۱ق) در کتاب تاریخ حبیب السیر ـ که تألیف آن کمی بعد از درگذشت دوانی در سال ۹۳۰ قمری پایان یافته است ـ دربارۀ عظمت مقام علمی او آورده است: «مولانا جلالالدین محمد الدوانی از غایت تبحر در علوم معقول و منقول و از مهارت در مباحث فروع و اصول، بر جمیع فضلای عالم و تمام علمای بنی آدم فایق بود و در میدان تحقیق مسائل و انحلال معضلات رسایل و توضیح خفیات متقدمین و تلویح جنیات متأخرین، قصب السبق از امثال و اقران میربود. فنون مکنون که از بوعلی و علامه طوسی در سرِّ خفا بود، در نظر بصیرتش جلوۀ ظهور داشت و اسرار مخزون که از معلم اول و ثانی مکتوم مانده بود، قلم عنایت سبحانی بر صحیفۀ ضمیرش نگاشت» (خواندمیر، 1333، ص. 604). باوجود آنکه روزگاری که دوانی در آن بهسر میبرده است، یکی از آشفتهترین برهههای تاریخی در ایران به شمار میرود، باید او را بهحق یکی از پرکارترین دانشمندان مسلمان به شمار آورد؛ به گونهای که وی «بزرگترین و نامبردارترین حکیم در پایان عهد تیموری» (صفا، 1366، ص. 99) و «معروفترین دانشمند قرن نهم... و آخرین کسی است از بزرگان علمای این کشور که جامع همۀ علوم زمان خود بوده» (نفیسی، 1344، ص. 265) و تقریباً در همۀ دانشهای آن روزگار آثاری از خود به یادگار گذاشته است. تألیفات دوانی که در زمینههای حساب، هندسه، هیئت، منطق، فلسفه، کلام، عرفان، اخلاق، اصول، فقه، حدیث، تفسیر، جفر و غیره تحریر شده است، از خبرگی او در دانشهای آن روزگار حکایت دارد. کتابها و رسالههای دوانی که از اندیشۀ بلند وی روایت میکند، چراغ راه آیندگان او بوده است. گواه این مدعا کثرت نسخهبرداری از آثار اوست که نشان میدهد تا چه میزان گذشتگان به آثارش توجه کردهاند. آثار دوانی در کتابخانههای سراسر جهان بهگونۀ حیرتانگیزی پراکنده است؛ از کتابخانههای جزایر خاور دور در آسیا و اقیانوسیه گرفته تا مراکز اروپا و آمریکا و آفریقا؛ بهطوری که اینک در فهرست کتابخانههای بیش از چهل کشور اسلامی و غیراسلامی، نام و نشان دستکم هفت هزار نسخه از آثار او گاه بهتفصیل گاه بهاجمال به چشم میخورد. به گواهی پراکندگی نسخههای برجای مانده از دوانی، او یکی از دانشمندان بزرگ ایرانی است که قرنها آثار نفیسش با اقبال عوام و خواص روبهرو شده و آرای دقیقش اندیشمندان را به تأمل واداشته است. امروزه توجه به آثار جلالالدین دوانی از دو جنبه اهمیت دارد: نخست آشنایی با اندیشههای یکی از بزرگترین دانشمندان ایرانی که احیاگر سنّت علمی در دورهای از تاریخ آن بوده است که در آن دوران عقلانیت جای خود را به خرافه و خمود و تعصب و جمود داده بود و دوم آگاهی از تطور ادب حکمی و عرفانی در عصر تیموری که برای آنان که دلمشغول ادبیات عرفانیاند، گفتهها و ناگفتههایی بسیار دارد؛ بنابراین بیگمان هر پژوهشگری برای شناخت تاریخ علم و تطور ادبیات در سدۀ نهم و اوایل سدۀ دهم، نیازمند بازشناسایی اندیشههای دوانی از رهگذر آثار کلامی، فلسفی و عرفانی اصیل اوست. ۱-۱- پیشینه در فهرستها و کتابشناسیها و رجالشناسیها و کتب تاریخی، بهطور پراکنده عنوان صدها اثر به دوانی نسبت یافته است؛ تا جایی که شمار تألیفات و تصنیفات منسوب به او را از همۀ نویسندگان مکتب شیراز در عهد تیموری بیشتر دانستهاند (برکت، ۱۳۸۳). یکی از کهنترین منابع تاریخی برای اطلاع از آثار علمی او، گزارش کوتاهی است که غیاثالدین خواندمیر در کتاب تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد البشر ارائه کرده است (نوایی، ۱۳۲۴، ص. ۲۴۲-۲۴۴). خواندمیر در کتاب خود، پس از شرح اجمالی حالات و مقامات جلالالدّین دوانی، تعداد انگشتشماری از آثار و نگاشتههای فارسی و عربی او را ذکر کرده است. در این اثر به شیوۀ مرسوم کتابهای ترجمه، بیشتر بر بیان احوال دوانی تکیه شده است تا بررسی کتابشناختی آثار او. مراجع کتابشناسی نظیر کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون و الذریعة إلی تصانیف الشیعة اطلاعاتی سودمند دربارۀ نام و نشان آثار دوانی در خود دارند. حاجی خلیفه در کشف الظنون ابتدا عنوان کتب و رسائل را به صورت الفبایی ذکر کرده و سپس نام مؤلف را آورده است (برای اطلاع از سیاهۀ آثار دوانی در کشف الظنون بغدادی، ۱۴۱۳، ص. ۲۲۴). در الذریعه چنانکه شیوۀ معمول آقابزرگ بوده است، ضمن رعایت ترتیب الفبایی بر اساس آثار، هر دو جنبۀ کتابشناسی و نسخهشناسی کتب و رسائل دوانی درنظر قرار گرفته است. آقابزرگ در اثر خود به دنبال آن است که بهطور صریح و روشن نگاشتههای دوانی را به اهل فضل و دانش معرفی کند (برای آگاهی از فهرست آثار دوانی در مجلدات گوناگون الذریعة فاضل قائینی نجفی، ۱۴۰۵ق، ص. ۱۷۷). مجالس المؤمنین اثر قاضی نورالله شوشتری (شهادت: ۱۰۱۹ق)، قدیمترین ترجمهای است که فهرستی از آثار دوانی را یکجا به دست میدهد. در مجالس بیش از چهل اثر دوانی از جمله دوازده اثر فارسی او، معرفی شده است (نشوشتری، ۱۳۵۴، ص. ۲۲۱-۲۲۹). در منابع رجالشناسی دیگر نیز مانند الاعلام (زرکلی، ۱۳۷۴، ص. ۲۵۷) و روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات (نک: موسوی خوانساری اصبهانی، ۱۳۹۰، ص. ۲۳۹-۲۴۸) و ریحانه الأدب فی تراجم المعروفین بالکنیة او اللقب یا کنی و القاب (نک: مدرس تبریزی، ۱۳۷۴، ص. ۲۳۲-۲۳۶) کم و بیش عناوین آثار دوانی مذکور است. در این منابع باوجود اینکه اصالت با معرفی پدیدآور است، برخی از کتابها و رسالههای دوانی ذیل نام او بر شمرده شده و حتی در بعضی جاها موضوع و محتوای آنها تبیین گشته است. به موازات کتابشناسیها و رجالشناسیهای نویسندگان مسلمان، شرقشناسان نیز آثار دوانی را در کتابهای خود برشمردهاند؛ ازجمله بروکلمان در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی برخی از آثار دوانی را بهطور پراکنده در کتاب تاریخ ادبیات عرب شناساند (Brockelmann, 1998-1902)و چند دهه بعد فهرستی جامع شامل ۷۰ اثر از او را در جلد دوم ذیل کتاب خود ارائه کرد (Brockelmann, 1938, p. 306-309). پیش از او نخستین نویسندهای که در اثر مستقلی دربارۀ جلالالدین دوانی و آثار او بحث کرده است، محمدعلی بن محمدنبی دوانی است. او که از همولایتیهای جلالالدین دوانی بوده است، در اواخر قرن سیزدهم قمری به خواهش فرهادمیرزا معتمدالدوله، والی فارس، رسالۀ موجزی دربارۀ سرگذشت دوانی به نام «رسالهای در شرح حال جلالالدّین دوانی» نگاشته و در میان رسالۀ کوتاه خود ۴۴ اثر فارسی و عربی دوانی را یاد کرده است (ابن محمدنبی دوانی، ۱۳۴۹). پس از این رساله، علی دوانی ضمن تألیف کتاب شرح زندگانی جلالالدّین دوانی، فیلسوف و متکلم شهیر قرن نهم هجری، ۶۳ اثر از دوانی را برپایۀ کتابهای تاریخی، کتابشناسیها و رجالشناسیهای پیش از خود معرفی کرده است (دوانی، ۱۳۳4). افزون بر اینها برخی از دوانیپژوهان برجستۀ قرن اخیر در مقدمۀ برخی از تصحیحات و تحقیقات خود، ضمن شرح مختصر احوال و آرای دوانی، فهرست آثار او را نیز ارائه کردهاند. سید احمد تویسرکانی، هنگام تصحیح پارهای از آثار کلامی، فلسفی و عرفانی دوانی، فهرست مجموعۀ آثار فارسی و عربی او را بیشتر برپایۀ اطلاعات کتابشناسیها و رجالشناسیهای گذشته و همچنین فهرست نسخ خطی برخی از کتابخانهها، در چند نوبت تدوین کرده است. او ابتدا ۶۶ اثر فارسی و عربی دوانی را در کتاب الرسائل المختارة فهرست کرد (دوانی، بیتا، ص. ۲۵-۲۸) و سپس فهرست خود را با الحاق آثار دیگری به ۸۴ عنوان افزایش داد و در مقدمۀ کتاب ثلاث رسائل منتشر کرد (دوانی، ۱۴۱۱ق، ص. ۲۴-۳۰). او بار دیگر فهرست خود را با افزودن اصلاحات جدیدی به ۸۷ عنوان رساند و در مقدمۀ کتاب سبع رسائل تجدید چاپ کرد (دوانی، ۱۳۸۱، ص. ۳۲-۴۱). علاوهبر او مهدی دهباشی ابتدا در مقالۀ «تحلیلی از اندیشههای فلسفی و کلامی جلالالدین محقق دوانی» ۸۴ اثر از دوانی را معرفی کرد (دهباشی، ۱۳۷۵، ص. ۴۰-۵۱) و سپس در ویرایش دوم کتاب شرح رباعیات فلسفی و عرفانی علامه دوانی، آثار دوانی را به ۸۱ عنوان کاست (دهباشی، ۱۳۸۷، ص. ۱۱-۱۵). دهباشی نیز در هنگام تدوین فهرست اخیر، بیشتر مندرجات منابع تاریخی، رجالشناسی و کتابشناسی پیشین را پیشرو داشته است. باوجود همۀ این کوششها، تاکنون کسی آثار دوانی را ازمنظر نسخهشناسی انتقادی بررسی نکرده است. تنها اثری که بهتفصیل در موضوع کتابشناسی آثار دوانی نگارش شده است، مقالۀ رضا پورجوادی در دهۀ هفتاد شمسی با عنوان «کتابشناسی آثار جلالالدین دوانی» است (پورجوادی، ۱۳۷۷، ص. ۸۱-۱۳۸). او در این مقاله کوشیده است جنبۀ کتابشناسی آثار دوانی را درنظر قرار دهد و عنوان مجموعۀ آثار فارسی و عربی منسوب به دوانی را روشن گرداند. او در مقالۀ خود ۱۰۶ اثر از آثار منتسب به دوانی را با مراجعه به منابع گوناگون بهویژه کتاب کازرون در آیینۀ فرهنگ ایران برشمرده و در قالب فهرستی موضوعی ارائه کرده است. امتیاز این فهرست جامع این است که خوانندگان را به همۀ آثاری که دوانی در یک موضوع علمی نوشته است، آشنا میکند. اما از آنجا که نویسندۀ مقاله به تصویر نسخههای خطی دوانی رجوع نکرده است، لغزشهای بسیاری به مقاله راه یافته است؛ بهطوریکه بسیاری از اشکالاتی که در ادامۀ پژوهش پیشرو به نامگذاریها و مدخلبندیهای فهرستگان نسخههای خطی ایران (فنخا) وارد خواهد شد، به نامگذاریها و مدخلبندیهای مقالۀ اخیر نیز وارد است. اشتباهات دیگر نسخهشناختی و کتابشناختی نیز در مقاله به چشم میخورد که بیشتر ناشی از نواقص و نقایص کتابشناسیها و فهرستهای گذشته بوده است؛ از جمله سه رسالۀ حافظانۀ اصیل دوانی در مقالۀ پورجوادی با هفت نام و ذیل هفت مدخل معرفی شده است (برای اطلاع از آثار حافظانۀ دوانی شرف و مرتضایی، ۱۳۹۲، ص. ۷۶-۸۱). بنابر آنچه گذشت، روشن است این پژوهش نخستین نوشته در معرفی نگارشهای دوانی نیست و پیشتر نویسندگانی در این مسیر گام برداشتهاند که بهرسم حقشناسی، گوشهای از زحمات آنان برشمرده شد. آنچه این پژوهش را از پژوهشهای پیشین در حوزۀ معرفی آثار دوانی متمایز میکند، منابع و روش آن است. در پژوهشهای گذشته بیشتر با استفاده از کتب تاریخی، کتابشناسیها، رجالشناسیها و فهرست نسخ خطی برخی از کتابخانهها، آثار دوانی معرفی شدهاند. در مقالۀ پیشرو با تکیه بر دادههای فهرستگان نسخههای خطی ایران (فنخا)، دستنویسهای مختلف دوانی بررسی تطبیقی شده است تا اصالت آثار فارسی منتسب به او در فهرست نسخ خطی کتابخانهها ارزیابی شود. درواقع در این جستار از رهگذر نسخهشناسی انتقادی مجموعۀ آثار فارسی جلالالدین دوانی، درستی اطلاعات فهرست نسخ خطی کتابخانهها سنجیده و عنوان و تعداد آثار اصیل و غیراصیل فارسی او در ایران مبتنیبر یافتههای متنشناختی بهدقت مشخص شده است. ۲ـ آثار اصیل فارسی دوانی در کتاب فهرستگان نسخههای خطی ایران (فنخا) از اوایل قرن سیزدهم هجری شمسی فهرستنگاران ایرانی در فهرست کتابخانهها بهتدریج آثار دوانی را معرفی کردهاند. براساس همین فهرستها برخی از نسخهپژوهان برجستۀ قرن اخیر، آثار فارسی و عربی دوانی را در فهرستهای مکمل برشمردهاند. ازجمله در دهههای گذشته احمد منزوی برپایۀ فهرست کتابخانهها پژوهشهای عمیقی درزمینۀ نسخههای خطی فارسی عرضه داشته است که آثار او ازنظر نسخهجویی و نسخهیابی نگارشهای فارسی اهمیّت فروان دارد. در آثار او ازجمله فهرستوارۀ کتابهای فارسی (۱۲جلد)، فهرست نسخههای خطی فارسی (۶جلد در ۷ مجلد) و فهرست مشترک نسخههای خطی فارسی پاکستان (۱۴جلد) به دهها اثر فارسی از جلالالدّین دوانی برمیخوریم. جز آثار منزوی در فهرستهای مشترک چاپی و الکترونیکی کشورهای مختلف نظیر ایران، ترکیه، عراق، پاکستان و غیره آثار دوانی مذکور است که اشاره به تکتک آنها در این گفتار ممکن نیست. جامعترین فهرست مشترک دربارۀ نسخهشناسی آثار فارسی و عربی دوانی، فهرستگان نسخههای خطی ایران (فنخا) است که در آن ضمن تجمیع اطلاعات مجموعۀ نسخههای خطی و عکسی آثار او در کتابخانههای ایران، پارهای از اشتباهات کتابشناختی آثارش تصحیح شده است، اما در این کتاب، همچنان با خطاهای متعددی در نامگذاری آثار دوانی و بهدنبال آن مدخلبندیها روبهرو میشویم که کتابشناسی مجموعۀ آثار او را مخدوش کردهاند؛ از جمله:
بنابر اینگونه اشکالات فقط باتکیه بر فنخا مجموعۀ آثار اصیل دوانی بازشناسی نمیشود. با اینهمه فنخا بهتنهایی راهنمایی درخور توجه، برای آگاهی اجمالی از تمام تألیفات یک نویسنده به شمار میآید. بیشک برای بررسی و تعیین صحت و اصالت آثار هر نویسنده در فنخا چارهای جز نسخهشناسی انتقادی و رجوع به تصویر نسخهها وجود ندارد. به بیان دیگر تنها ازطریق دیدن آغاز و انجام نسخههای کتابها و رسالههای منسوببه نویسندگان و یافتن شواهد درونمتنی کافی، ادعای فهرست نسخ خطی کتابخانهها و بهدنبال آن فهرست مشترک فنخا در انتساب اثری به یک نویسنده تأیید میشود. در کتاب فنخا درمجموع ۱۱۱ اثر فارسی و عربی بهتحقیق یا تخمین به دوانی انتساب یافته است (درایتی، ۱۳۹۴، ص. ۸۱۱-۸۱۲) که از میان آنها ۳۱ اثر به زبان فارسی است. براساس فنخا عنوان (عنوانهای) آثار فارسی دوانی بهترتیب حروف الفبا بدین شرح است:
مطالعۀ تطبیقی نسخههای این آثار نشان میدهد در فنخا به کتابشناسی آثار فارسی دوانی اشتباهاتی فراوان راه یافته است. این اشتباهات بهدلایل مختلف ازجمله بیعنوان بودن بیشتر رسالههای دوانی، ازطریق فهرست کتابخانهها وارد فهرست مشترک فنخا شدهاند. درواقع گاه فهرستنویسان کتابخانهها در نامگذاری آثار دوانی دچار خطاهایی شدهاند که سلسلهوار به فهرستها و کتابشناسیهای بعدی ازجمله فنخا راه یافته است. متنشناسی و نسخهشناسی انتقادی ۳۱ مدخل اخیر، دستکم اصالت ۲۰ اثر فارسی دوانی را در فنخا اثبات میکند. ۲۰ اثر اصیل فارسی دوانی در فنخا بهترتیب فراوانی نسخهپردازی بدین شرح است:
در میان آثار دوانی انتساب «نور الهدایه» (با معرفی ۴۵ نسخه در فنخا) به دوانی بهدلایل متنشناختی و تاریخی متعدد محل تردید جدّی دوانیپژوهان قرار گرفته است (از جمله: نجفی و ناجی اصفهانی، ۱۳۹۸، ص. ۱۲۳-۱۴۳). انتساب رسالۀ «تطبیق علامات آفاق با دلالات آیات انفس» نیز در فنخا (با معرفی دو نسخه) تأیید قطعی نشده است. غیر از این دو رساله، در فنخا نه اثر دیگر هم بهتحقیق یا تخمین منتسب به دوانی شدهاند که همگی غیراصیل یا برساختهاند. ما در این مقاله کوشیدهایم چگونگی ساختهشدن این رسالهها را تببین کنیم: منتخب خواص الحروف (با معرفی یک نسخه در فنخا)، اعیان الثابته (با معرفی دو نسخه در فنخا)، مراتب التوحید (با معرفی دو نسخه در فنخا)، حقوق پدران و مادران (با معرفی یک نسخه در فنخا)، شرح یک بیت حافظ (با معرفی یک نسخه در فنخا)، شرح غزل حافظ: دلم ز صومعه بگرفت و خرقۀ سالوس... (با معرفی یک نسخه در فنخا)، مقدمﮥ شرح گلشن راز (با معرفی یک نسخه در فنخا)، انشای واژۀ تازی (با معرفی یک نسخه در فنخا)، شرح دو بیت (با معرفی یک نسخه در فنخا). ۳ـ آثار غیراصیل فارسی دوانی در کتاب فهرستگان نسخههای خطی ایران (فنخا) برای رفع اشکالات کتابشناختی آثار فارسی منسوببه دوانی در فنخا، ابتدا دادههای کتابشناسانه و نسخهشناسانۀ فهرست نسخ خطی بیشتر کتابخانهها در ایران استخراج شد و سپس بر پایۀ اطلاعات به دست آمده و از رهگذر مطالعۀ تطبیقی آغاز و انجام و متن نسخ خطی دوانی، آثار غیراصیل فارسی او مشخص شدهاند تا از این پس طالبان علم از جستوجو برای نسخهیابی آثار غیراصیل بینیاز شوند. ۳ـ ۱ـ منتخب خواص الحروف محتوای برخی از آثار خطی بهنوعی برگرفته از آثار شناختهشدۀ نویسندگان است. در میان آثار گذشتگان گاه به نسخههایی بر میخوریم که در آنها کاتب آگاهانه برپایۀ ساختارهای دستوری و واژگانی یک اثر، صورت موجزی از آن را استنساخ کرده است که درقیاس با نسخههای معتبر آن، کوتاهشده است. برخی از آثار منسوب به نویسندگان درواقع تلخیصهایی هستند که از روی کتب و رسائل آنها بازنویسی و در دل مجموعههای خطی پنهان شدهاند. از بیشتر این خلاصهها تنها یک دستنویس دردسترس است. یکی از این متون مختصر با عنوان «منتخب خواص الحروف» از رسالۀ «تحفۀ روحانی» برگرفته شده است. موضوع این رساله در ذکر خاصیت حروف است و ازاینرو آن را «خواص الحروف» نیز نامیدهاند. در نسخۀ 11/ 1928 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران این رساله چنین معرفی شده است: «در این رسالۀ معنونه به تحفۀ روحانی بعضی از احکام و خواص حروف چنانچه از اساطین حکما و اکابر اولیا رسیده، مرقوم رقم ارتحال میشود» (دوانی، ۹۴۶ق، ص. ۳۲۵). بنابر نوشتۀ دوانی چهارچوب این رساله چنین تدوین یافته است: «مضمون این رساله در مقدمهای و چند فصل و خاتمهای سمت ادا یافته» (همانجا). سنجش روابط ساختاری و معنایی منتخب خواص الحروف با متن کامل رساله و بررسی مواضع مشترک این متن مختصر با اصل رساله نشان میدهد که منتخب برپایۀ همان رسالۀ تحفه استنساخ شده است؛ بهطوریکه باوجود رسالۀ تحفۀ روحانی، منتخب خواص الحروف زاید مینماید؛ زیرا مطالعۀ آن برای خواننده مطلبی تازه دربرندارد. اگر هم دوانی این نوشتۀ کوتاه را نگاشته باشد، باتوجه به کمال رسالۀ تحفۀ روحانی و نارساییهای منتخب خواص الحروف به نظر میرسد آن خلاصه مطلوبش نبوده و خود او آن متن فشرده را نسخ کرده است. از این چکیده در فنخا (درایتی، ۱۳۹۱، ص. ۱۳۹) ذیل مدخل مستقلی تنها یک نسخۀ متأخر معرفی شده است که مشخصات آن چنین است: - تهران: کتابخانﮥ مجلس شورای اسلامی، ۵۳/ 9۴80؛ ص2۲۷-2۳۲؛ ت11-12ق، بیکا، بیجا، بدون آغاز و انجام، با عنوان «رسالۀ منتخب خواص الحروف» (طباطبایی بهبهانی، 1386، ص. 393). علاوهبر دلایل کتابشناختی مذکور که اصالت متن منتخب خواص الحروف را تضعیف میکند، ازنظر نسخهشناختی نیز نسبت این مختصر به دوانی نادرست مینماید؛ زیرا عبارات ابتدایی نسخۀ منحصر به فرد منتخب خواص الحروف نشان میدهد نویسندهای جز دوانی منتخب را از روی رسالۀ تحفۀ روحانی بازنویسی کرده است. در آغاز نسخه به خط کاتب آمده است: «بسمله اللهم صلی علی محمد و آل محمد... قال المحقق الدوانی فی رسالة خواص الحروف بقوله اصحاب این فن گفتهاند که مخارج بیست و هشتگانۀ حروف به جای منازل بیست و هشتگانۀ قمر است ...» (دوانی، ۱۱-۱۲ق، ص. ۲۲۷). ۳ـ ۲ـ اعیان الثابته کاتبان گاه با انتخاب و استنساخ چند بخش از یکی از آثار نویسندگان گذشته، نسخه یا نسخههای گزیدهای از آثار آنها برساختهاند و فهرستنویسانی که پنداشتهاند با اثر جدیدی روبهرو هستند، بر آن نسخه یا نسخههای گزینشی نام جداگانهای نهادهاند. اعیان ثابته گزیدهای برگرفته از شرح رباعیهای ۴، ۴۰ و ۴۱ مذکور در رسالۀ شرح رباعیات در اثبات وحدت وجود است که هر سه در موضوع «علم حق»اند (برای مطالعۀ شرح رباعیهای ۴ و ۴۰ و ۴۱ دهباشی، ۱۳87، ص. ۴۱-۴۴ و ۹۵-۹۸). دوانی در رسالۀ شرح رباعیات، مهمترین مسائل عرفانی و فلسفی و کلامی را که پیوسته محل بحث اندیشمندان اسلامی بوده است، در قالب شرح 51 رباعی خود آورده است. او در این کتاب ابتدا یک یا چند رباعی خود را در موضوعات خدا، انسان و جهان ذکر کرده و پس از تبیین مسئله، خود نقد و تحلیل آرا و افکار عارفان و حکیمان و متکلمان مسلمان پیشین را برعهده گرفته است. درواقع او میکوشد ابتدا نکات و مجملات رباعی یا رباعیات خود را توضیح دهد و نقاب الفاظ را از چهرﮤ معانی برگیرد و سپس اندیشههای گذشتگان را تشریح و دیدگاه انتقادی خود را تبیین نماید. اندیشﮥ اصلی مطرح در رسالۀ شرح رباعیات اثبات وحدت وجود و بیان تنزلات وجود در مراتب شهود است و ازاینرو برخی آن را شرح رباعیات در اثبات وحدت وجود نامیدهاند. کاتبان از رسالۀ شرح رباعیات چندین گزیده ساختهاند که یکی از آنها اعیان ثابته است. از این متن گزینششده در فنخا (درایتی، ۱۳۹۰، ص. ۵۴۱-۵۴۲) ذیل مدخلی غیراصیل و برساخته یک نسخه با مشخصات ذیل معرفی شده است: - تهران: کتابخانۀ ملی ملک، 7/ 2436؛ گ66ر-69پ [متن: ص۱۳۰-۱۳۷]، [1311ق (در انجامۀ رسالۀ قبل مجموعه)]، بیتا، بیکا، بیجا، با عنوان «اعیان ثابته»؛ آغاز: «من تحقیقات محقق دوانی رحمه الله تعالی هو هر حال که تو داری [متن: داری تو] در اطوار وجود/ آن لازم ذات توست در طور شهود ...»، انجام: «... و لها مرتبة الاولیه الکبری و الآخریه العظمی این تفصیل منقول از سخنان این طایفه است» (افشار و دانشپژوه، 1366، ص. 14). بهتازگی نیز نسخۀ دیگری از این متن در سایت کتابخانۀ ملی با مشخصات زیر به دست آمده است: - تهران: کتابخانۀ ملی، 33/ 32880؛ گ220پ-223ر، ت13ق، بیکا، بیجا، با عنوان «اعیان ثابته»؛ آغاز: «هر حال [که] داری تو در اطوار وجود/ آن لازم ذات توست در طور شهود // راضی به قضا شو ارنه از خود رنجی/ چون نشأت [ظ: نشأتت] اقتضای آن حال نمود»، انجام: «الامکان و هذه المرتبة یسمی عالم المعانی و الاعیان الثابته و من حیث الجمع بین المرتبتین حتی یکون مطلقاً من وجهٍ و مقیداً من وجهٍ آخر مرتبة احدیة الجمع و لها مرتبه الاولیه الکبری و الاخریه العظمی این تفصیل منقول از سخنان این طایفه است» (https://opac.nlai.ir/opac-prod/search/searchSF.do) مشاهده و بررسی مندرجات نسخ خطی اعیان ثابته ثابت میکند که اول هر دو نسخه برگرفته از شرح رباعیهای ۴، ۴۰ و ۴۱ رسالۀ شرح رباعیات هستند و دوم نسخۀ ملک از روی نسخۀ ملی کتابت شده است (دوانی، مورخ 13ق: گ220پ-223ر، دوانی، مورخ 1311ق: گ66ر-69پ). ۳ـ ۳ـ مراتب التوحید نسخۀ ناقص به نسخهای گفته میشود که صورت مقطع و بریده از یک اثر کامل را دربرمیگیرد. مراتب التوحید درحقیقت اثر ناقصی است که از موقف اولاً مقام ثانیاً رسالۀ تهلیلیه در بیان مراتب توحید آغاز میشود و تا پایان موقف اول ادامه مییابد (برای مشاهدۀ متن موقف اولاً مقام ثانیاً رسالۀ تهلیلیه دوانی، بیتا، ص. ۵۶-۶۵). جلالالدین دوانی دو رساله در شرح کلمۀ «لا اله الا الله» دارد: یکی به تازی معنون به «تحقیق کلمة التوحید» (درایتی، ۱۳۹۱، ص. ۶۹۴) و دیگری به فارسی با عنوان «تهلیلیه». مباحثی که در رسالﮥ اخیر آمده است، در دو مقام تنظیم یافته است: مقام اول در مباحث علمی و رسمی و مقام دوم در کشف بعضی از حقایق شهودی کلمۀ توحید. هریک از این دو مقام نیز خود به دو موقف تقسیم میشوند. موقف اول از مقام اول، در مباحث لغوی مربوطبه کلمﮥ توحید است و موقف دوم در مباحث عقلی مربوط به آن و تبیین ادلﮥ متکلمان و حکمای مشا و اشراق بر توحید. موقف اول از مقام دوم، در بیان حقایق متعلق به معنی کلمۀ توحید و بیان مراتب آن (یعنی توحید افعال، توحید صفات و توحید ذات) است و موقف دوم در لطایف متعلق به الفاظ کلمﮥ توحید و بیان مراتب حروف آن (یعنی مرتبﮥ علمی، مرتبﮥ صوتی و مرتبﮥ رقمی) است. از مراتب التوحید در فنخا (درایتی، ۱۳۹۲، ص. ۹۹۱) ذیل مدخل مستقلی دو نسخه معرفی شده است که مشخصات آنها چنین است: - قم: کتابخانﮥ عمومی حضرت آیة الله العظمی نجفی مرعشی، 17/ 7936، گ268پ-270ر، [ت1014-1016ق (در رسالههای دیگر مجموعه)]، بیکا، بیجا، با عنوان «مراتب التوحید»، آغاز: «بدان که توحید را سه مرتبه است اول توحید افعال است که تمام افعال فعل حق بیند ...»، انجام: «... و جمیع انما [ظ: اسمای] دیگر تفاصیل جمال اوست و الحمد لله اولاً و آخراً و ظاهراً و باطناً» (حسینی اشکوری، 1370، ص. 272). - تهران: کتابخانۀ سپهسالار، 37/ 2916؛ گ579ر-581پ، بی تا، بی کا، بیجا، با عنوان «رساله التوحید»، آغاز: «بدان که توحید را سه مرتبه است اول توحید افعال است ...»، انجام: «... جمع اسمای دیگر تفاصیل اجمال اوست» (دانشپژوه و منزوی، 1340، ص. 524). مشاهدۀ متن نسخههای اخیر مشخص میکند این اسناد بخش تقطیعشدهای از رسالۀ تهلیلیهاند که در فنخا ذیل مدخل برساختۀ «مراتب التوحید» ثبت شدهاند (دوانی، 1014-1016ق، 268پ-270ر، دوانی، بیتا، گ579ر-581پ). ۳ـ ۴ـ حقوق پدران و مادران حقوق پدران و مادران لمعۀ بریدهشدهای از کتاب لوامع الاشراق فی مکارم الاخلاق با عنوان «در رعایت حقوق پدران و مادران» است (برای اطلاع از محتوای لمعۀ اخیر: دوانی، 1391، ص. 206-208). لوامع الاشراق به تصریح نویسندۀ آن از روی اخلاق ناصری با کاستن و افزودن ساخته شده است. درواقع دوانی در کتاب لوامع بنابه درخواست سلطان حسنبیگ کتاب اخلاقی خواجه نصیرالدین طوسی را بازنویسی کرده است. چنانکه از نامگذاری کتاب لوامع الاشراق فی مکارم الاخلاق برمیآید، دوانی با ایجاد پیوند میان حکمت عملی و معارف الهی به این کتاب صبغۀ عرفانی داده است. این کتاب اخلاقی در سه بخش حکمت عملی است و سه لامع دارد: لامع اول در تهذیب اخلاق، لامع دوم در تدبیر منزل و لامع سوم در تدبیر مدن. هر لامع نیز خود به چندین لمعه تقسیم شده است که «در رعایت حقوق پدران و مادران» لمعۀ پنجم از لامع «در تدبیر منزل» است. از «حقوق پداران و مادران» در فنخا (درایتی، ۱۳۹۱، ص. ۱۵۸) یک نسخه با آغاز و انجام و مشخصات ذیل معرفی شده است:
بررسی متن نسخۀ خطی برجایمانده از حقوق پدران و مادران ثابت میکند این دستنویس، رسالۀ مستقلی از دوانی نیست، بلکه بریدهای از کتاب لوامع الاشراق است که در فنخا ذیل مدخل برساختهای ثبت شده است (دوانی، مورخ 1292ق، گ 129ر-130پ). ۳ـ ۵ـ شرح یک بیت حافظ دیوان حافظ برجستهترین دیوان غزلیات غنایی ادب فارسی به شمار میرود که در تبیین و تشریح هر سخن از آن کوششهای بیشماری صورت گرفته است. محقق دوانی نخستین شارح حافظ است که در رسالههای مستقلی، اشعاری از دیوان او را از منظر حکمی و عرفانی تفسیر کرده است. او در سه رساله، غزلِ «در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی/ خرقه جایی گرو باده و دفتر جایی» و بیت مطلع «دوش دیدم که ملایک در میخانه زدند/ گل آدم بسرشتند و به پیمانه زدند» و بیت بحثبرانگیز «پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت/ آفرین بر نظر پاک خطاپوشش باد» را شرح کرده و لغات و تعبیرات اشعار حافظ را با استفاده از مبانی حکمت و عرفان اسلامی و با استناد به اقوال حکما و عرفای ادب فارسی و عربی توضیح داده است. بنابراین ازطریق این رسالهها با روش تفسیری دوانی در شرح شعر حافظ و نوع خوانش او از ابیات حافظ آشنا میشویم (برای تفصیل شرف، ۱۳۹۲، ص. ۷۱-۱۴۰). متأسفانه در فهرست نسخ کتابخانهها این سه رساله بیشتر با عنوان مشترک و همپوشان «شرح بیت (/ابیات) حافظ» معرفی شدهاند که این موضوع، ابهامات و مشکلات نسخهشناختی و کتابشناختی بسیاری را برای آثار حافظانۀ دوانی به وجود آورده است. ازجمله در فنخا (درایتی، ۱۳۹۱، ص. ۹۸۴) نسخۀ ذیل با هیچیک از سه رسالۀ حافظانۀ دوانی تطبیق نشده و بهمثابه اثر مستقلی ذیل مدخل چندبارۀ «شرح یک بیت حافظ» ثبت شده است:
(https://opac.razavi.ir/faces/search/bibliographic/biblioAdvancedSearch.jspx) بررسی و مشاهدۀ آغاز و انجام و متن این نسخه نشان میدهداین سندْ نسخۀ تکراری همان رسالۀ شرح بیت پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت است که در فنخا ذیل عنوان برساختۀ «شرح یک بیت حافظ» قید شده است (دوانی، مورخ ۱۰۹۸ق، ۲گ). ۳ـ ۶ـ شرح غزل حافظ: «دلم ز صومعه بگرفت و خرقۀ سالوس» نسخهشناسی تاریخی رسالۀ شرح غزل حافظ: در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی نشان میدهد فهرستنویسان رسالۀ اخیر را با بیش از ده نام معرفی کرده و شناساندهاند که از میان آنها در فنخا علاوه بر عنوان مزبور، دو عنوان زیر بهمثابه آثار مستقلی، مدخل قرار گرفتهاند: الف) شرح غزل حافظ: «دلم ز صومعه بگرفت و خرقۀ سالوس» (درایتی، ۱۳۹۱، ص. 204)؛ ب) مقدمۀ شرح گلشن راز (درایتی، ۱۳۹۲، ص. 209). در فهرست کتابخانۀ الهیات تهران، نسخۀ زیر در شرح غزل «دلم ز صومعه بگرفت و خرقۀ سالوس» معرفی شده است:
ازآنجاکه دوانی در رسالۀ شرح غزل در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی پس از مقدمهای مفصل و استناد و استشهاد به 22 بیت فارسی، شروع به شرح ابیات غزل حافظ کرده است، فهرستنویس کتابخانۀ دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران تصور کرده یا حدس زده است که دوانی شرح خود را از نخستین بیت حافظ در این رساله آغاز کرده است. نخستین بیت حافظ در رسالۀ شرح غزل در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی چنین است: «دلم ز صومعه بگرفت و خرقۀ سالوس/ کجاست دیر مغان و شراب ناب کجا». همین تصور و حدس اشتباه موجب شده است که نسخه بهنادرستی در شرح غزل «دلم ز صومعه بگرفت و خرقۀ سالوس» معرفی و شناسانده شود. درواقع فهرستنویس گمان کرده است که بیت «دلم ز صومعه بگرفت و خرقۀ سالوس» مطلع غزل است و دوانی شرح خود را بر این غزل نوشته است. اساساً حافظ غزلی بدین مطلع ندارد و در هیچیک از نسخههای شناختهشدﮤ دیوان حافظ، این بیت بهعنوان مطلع نیامده است، بلکه بیت ذکرشده یکی از ابیات غزل معروف حافظ به مطلع «صلاح کار کجا و من خراب کجا/ ببین تفاوت ره کز کجاست تا به کجا» است (نیساری، 1385، ص. 94-95). بررسی و مشاهدۀ آغاز و انجام و متن نسخۀ دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران نیز نشان میدهد این نسخه درواقع شامل اثر تازهای از دوانی نیست، بلکه تنها نسخۀ دیگری از همان رسالۀ شرح غزل در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی است که در فنخا ذیل مدخل مکرری ثبت شده است (دوانی، مورخ۱۲ق، گ55ر-62ر). ۳ـ ۷ـ مقدمۀ شرح گلشن راز چنانکه در بخش پیشین مطرح شد، رسالۀ شرح غزل حافظ: در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی، ذیل مدخل برساختۀ تکراری «مقدمۀ شرح گلشن راز» نیز در فنخا ثبت شده است که اصل نسخۀ آن متعلق به کتابخانۀ ملی با این مشخصات است: - تهران: کتابخانۀ ملی، 2/ 2501، ص1-۴۶، ت۱۰۴۰ق، بیکا، بیجا، با عنوان «مقدمۀ شرح گلشن راز»، آغاز: «بسمله رب سهل و یسر و لا تعسر خواستم که ثواقب معانی چند که ...»، انجام: «... بلکه به آنچه به ذوق خاص ناظم ... اکتفا مینمود به اندکی گفتم و بسیار بسی دانستم» (انوار، 1354، ص. 2). فهرستنویس در شرح این نسخه نوشته است: «نویسنده که از بزرگان ادب و فلسفه است، چنانکه خود میگوید بر آن میشود تا شرحی بر گلشن راز نویسد و از کلمات عاشقانه و اصطلاحات صوفیانۀ آن کتاب پرده بردارد. بر این تقدیر این مقدمه را مینگارد و اصطلاحاتی چند در آن میآورد» (همانجا). آنچه سبب شده است فهرستنویس نسخۀ در دست بررسی خود را در تبیین «کلمات عاشقانه و اصطلاحات صوفیانه» توصیف کند، این بوده است که دوانی، تفسیر غزل «در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی» را با شرح بسیاری از لغات و تعبیرات شاعرانه و عارفانه حافظ همراه کرده است. اما چه چیز باعث شده است که فهرستنویس تصور کند این متن به گلشن راز اختصاص دارد؟ پاسخ این پرسش بهاحتمال در عبارات پایانی رسالۀ شرح غزل در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی نهفته است. عبارات پایانی این رساله چنین است: «این بود آنچه به میامن صفای وقت و برکات لطف زمان به هوای فضای جولان خیال محرر این مقال، محمد بن اسعد الدوانی، رسید و زبان زمان واضحبیان مستنشقان گلشن راز را به اشارت با بشارت «الا فتعرضوا لها» به استشمام فوایح فحاوی آن میخواند ...» (دوانی، ۱۰۴۰ق، ص. ۴۶). ذکر «گلشن راز» در عبارات پایانی رساله، فهرستنویس را به اشتباه انداخته و او گمان کرده است نسخۀ در دست بررسی مقدمۀ شرح گلشن راز است (برای تفصیل شرف و مرتضایی، ۱۳۹۲، ص. ۷۸-۷۹). رؤیت متن نسخۀ کتابخانۀ ملی با شمارۀ ۲/2501 نشان میدهد، این سند علاوهبر رسالۀ شرح غزل حافظ: در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی، رسالۀ دیگری را نیز دربردارد. رسالۀ اول این نسخه تهلیلیه است و رسالۀ دوم، شرح غزل حافظ: در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی که فهرستنویس، معرفی رسالۀ تهلیلیه را جاانداخته و ضمن ذکر آغاز موجود تهلیلیه و انجام شرح غزل حافظ، بهاشتباه شرح غزل را «مقدمۀ شرح گلشن راز» نامیده است (دوانی، مورخ 1040ق، ص. 1-۴۶). ۳ـ ۸ـ انشای واژۀ تازی در فنخا مکاتیب دوانی ذیل دو مدخل «نامهها» و «منشآت» ثبت شدهاند. در مدخل «منشآت»، فقط نسخۀ شمارۀ ۶/۸۹۶۰ کتابخانۀ مجلس معرفی شده است که شامل چند مکتوب و یک وقفنامه از اوست (درایتی، ۱۳۹۲، ص. ۸۸۲). در این وقفنامه ـ که در اصل بر آغاز نسخهای وقفی از دیوان حافظ نوشته شده ـ دوانی نظر خود را دربارۀ اشعار حافظ و اصطلاحات و تعابیر عارفانه و شاعرانۀ آن بیان کرده است و از این منظر این انشا تکملهای بر سه رسالۀ حافظانۀ او در شرح اشعار خواجه باشد. در نسخۀ اخیر همراه با این وقفنامه، نوشتههای دیگری ازجمله نامۀ کوتاهی به فارسی سره با عنوان «نامۀ دوانی به فارسی سره» کتابت شده است (حکیم، ۱۳۹۰، ص. 472). از این نامه چند نسخۀ دیگر نیز در دسترس است؛ ازجمله نسخۀ شمارۀ 15/ 2464 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران با عنوان «نامهای به فارسی سره» (دانشپژوه، 1340، ص. 1209) و نسخۀ شمارۀ ۶۸ /۳۸۴۶ کتابخانۀ ملک با عنوان «انشای مولانا جلالالدین دوانی بی واژۀ تازی به نظم و نثر» (افشار و دانشپژوه: 1369، ص. ۱۰۰). در فنخا (درایتی، ۱۳۹۱، ص. ۵۸) ذیل مدخل برساختۀ «انشای واژۀ تازی» به نسخهای با این مشخصات برمیخوریم:
مطالعۀ تطبیقی این نسخه نشان میدهد انشای واژۀ تازی همان نامۀ مذکور در منشآت دوانی است. بنابراین علاوه بر اینکه عنوان اخیر برای این نامه نادرست است ـ زیرا نامۀ دوانی به فارسی سره است ـ نسخۀ انشای واژۀ تازی میبایست در فنخا ملحق به یکی از دو مدخل «منشآت» یا «نامهها» میشد. البته به نظر میرسد تفکیک این دو از یکدیگر در فنخا، دو مدخل همپوشان برساخته است؛ زیرا منشآت به مجموعههایی گفته میشود که از تعدادی نامه تشکیل شده باشند (صفری آق قلعه، ۱۳۹۰، ص. ۱۶). ۳ـ ۹ـ شرح دو بیت در فنخا در مدخل مستقلی از نسخهای از دوانی با عنوان «شرح دو بیت»، بدون ذکر ابیات یا سرایندۀ آنها یاد شده است (درایتی، ۱۳۹۱، ص. ۶۹۳). مشخصات و نشانی این نسخه در فهرست کتابخانه به قرار ذیل است:
با مراجعه به نسخۀ اخیر مشخص شد شرح دو بیت رسالۀ جدیدی از دوانی نیست، بلکه در این اثر مرکب و چسبیده دو رسالۀ مشهور دوانی ـ یعنی شرح بیت تفکر رفتن از باطل سوی حق و شرح بیت پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت، بهانضمام فوایدی ازجمله قطعهای از «عدالت» وی آمده است (دوانی، 11ق، 6گ). در پایان یادآوری این نکته ضروری است که بیشتر اینگونه خطاها در نامگذاریهای آثار نویسندگان در فنخا که منجربه اشتباهاتی در مدخلبندیهای آن شده است، از فهرست کتابخانهها وارد فهرست مشترک فنخا شده است؛ چنانکه مجموعۀ اخیر ابتدا بهسهو با عنوان «شرح دو بیت» در فهرست کتب خطی کتابخانﮥ آستان قدس رضوی شناسانده شده و سپس به فنخا راه یافته است. ۴ـ نتیجهگیری ازطریق نسخهشناسی انتقادی به گونهای روشمند، صحت اطلاعات فهرست نسخ خطی کتابخانهها دربارۀ اثر واحدی محک زده میشود. نسخهشناسی انتقادی این مجال را فراهم میسازد تا بهتحقیق بدانیم نام هر اثر چیست و مؤلف آن کیست. درحقیقت تعیین اصالت کتابها و رسالههای منتسب به نویسندگان، در گرو نسخهشناسی انتقادی آثار آنهاست. بنابراین پس از تحقیقات نسخهشناختی آثار مؤلفان، میتوان اصالت آثار منسوب به آنها را تأیید یا تکذیب کرد. در مقالۀ حاضر بهمنظور تعیین صحت نامگذاری و مدخلبندی آثار فارسی دوانی در فهرست نسخههای خطی ایران (فنخا)، متن دستنویسهای مختلف بررسی تطبیقی شده است. درواقع در این پژوهش، آغاز و انجام و متن تصویرِ نسخههای خطی آثار فارسی دوانی با یکدیگر مقابله و مقایسه شدهاند تا صحت دادههای فهرست نسخ خطی کتابخانهها مبتنیبر یافتههای نسخهشناختی و شواهد درونمتنی مشخص شود. براساس فنخا دوانی ۳۱ اثر فارسی دارد که مطالعۀ تطبیقی دستنویس آنها، اصالت ۲۰ عنوان از آنها را اثبات میکند. فهرستنویسان و کتابشناسان علاوهبر آثار بیستگانۀ تأییدشده در این مقاله، آثار فارسی دیگری را نیز به دوانی نسبت دادهاند که انتساب برخی از آنها نادرست است. در پژوهش حاضر، از رهگذر نسخهشناسی انتقادی دلایل ساختگیبودن ۹ رسالۀ فارسی منتسب به دوانی مطرح شده است. این ۹ رساله از فهرست کتابخانهها به فهرستهای مشترک ازجمله فنخا راه یافتهاند. برپایۀ مستندات نسخهشناختی و تحلیلهای متنشناختی در این جستار، آثار نهگانۀ فارسی برساختۀ دوانی عبارتند از:
بدینسان با مطالعۀ تطبیقی دستنویسهای ۹ اثر اخیر اثبات شد هیچیک از آنها دربرگیرندۀ اثر تازهای از دوانی نیستند، بلکه همگی بهنوعی از آثار دیگر او ساخته شدهاند. | ||
مراجع | ||
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن (۱۴۰۳ق). الذریعة الی تصانیف الشیعه (۲۶ ج، چ. 3). دارالاضواء. ابنمحمدنبی دوانی، محمدعلی (1349). رسالهای در شرح حال جلالالدین دوانی (مظفر بختیار، مصحح). دانشکدﮤ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 17(3-4)، 447-456. افشار، ایرج، و دانشپژوه، محمدتقی (1366). فهرست نسخههای خطی کتابخانﮥ ملی ملک وابسته به آستان قدس (ج.6: مجموعهها و جنگها، با همکاری محمدباقر حجتی و احمد منزوی). هنر. افشار، ایرج، و محمدتقی دانشپژوه (1369). فهرست نسخههای خطی کتابخانۀ ملی ملک وابسته به آستان قدس (ج.7: مجموعهها و جنگها، با همکاری محمدباقر حجتی و احمد منزوی). هنر. انوار، سیدعبدالله (1354). فهرست نسخ خطی کتابخانﮥ ملی (ج.6: کتابهای فارسی از شمارۀ 2501 تا 3063). کتابخانﮥ ملی. برکت، محمد (1383). کتابشناسی مکتب شیراز. بنیاد فارسشناسی. بغدادی، اسماعیل باشا (۱۴۱۳ق/ ۱۹۹۲م). هدیهالعارفین: اسماء المؤلفین و آثار المصنفین من کشف الظنون (ج. ۶). دارالکتب العلمیة. پورجوادی، رضا (1377). کتابشناسی آثار جلالالدین دوانی. معارف، 15(1-2)،81-138. حجتی، سیدمحمدباقر (1345). فهرست نسخههای خطی کتابخانﮥ دانشکدﮤ الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران (ج.1، محمدتقی دانشپژوه، محقق). دانشگاه تهران. حسینی اشکوری، سیداحمد (1370). فهرست نسخههای خطی کتابخانﮥ عمومی حضرت آیة الله العظمی نجفی مرعشی، ایران، قم (ج. 20، سیدمحمود مرعشی، ناظر). کتابخانۀ آیتالله مرعشی. حسینی اشکوری، سیداحمد (بیتا). فهرست نسخههای خطی کتابخانﮥ عمومی حضرت آیة الله العظمی نجفی مرعشی، ایران، قم (ج. 3، چ. 2، سیدمحمود مرعشی، ناظر). ولایت قم. حکیم، سیدمحمدحسین (1390). فهرست نسخههای خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی (ج. 29: نسخههای 8801 تا 9200). کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. خواندمیرحسینی، غیاثالدین بنهمامالدین (1333). تاریخ حبیبالسیر فی اخبار افراد البشر (ج. 4، جلالالدّین همایی، مقدمه، محمد دبیرسیاقی، ناظر). کتابفروشی خیام. دانشپژوه، محمدتقی (1340). فهرست کتابخانﮥ مرکزی دانشگاه تهران (ج. 9: نسخههای خطی 2121-2629). دانشگاه تهران. دانشپژوه، محمدتقی، و منزوی، علینقی (1340/ 1962م). فهرست کتابخانۀ سپهسالار (ج.3: کتب خطی آ-ث، علینقی منزوی، مصحح). چاپخانۀ دانشگاه تهران [نشریۀ ش2 انجمن ایرانی فلسفه و علوم انسانی]. درایتی، مصطفی (1390-۱۳۹۴). فهرستگان نسخههای خطی ایران: فنخا. (۴۶ ج، مجتبی درایتی، ویراستار). سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران. دوانی، جلالالدین محمد (۱۳۹۱). اخلاق جلالی (عبدالله مسعودی آرانی، مصحح. افسانه قارونی، ویراستار). امیرکبیر. دوانی، جلالالدین محمد (1381). سبع رسائل (سید احمد تویسرکانی، محقق). میراث مکتوب. دوانی، جلالالدین محمد (1411ق.). ثلاث رسائل (سید احمد تویسرکانی، محقق). مجمع البحوث الاسلامیة. دوانی، جلالالدین محمد (بیتا). الرسائل المختاره (سید احمد تویسرکانی، محقق). کتابخانﮥ عمومی امام امیرالمؤمنین علی علیهالسلام. دوانی، جلالالدین محمد (غیر مورخ). رساله التوحید. کتابخانۀ سپهسالار، ش37/ 2916. گ579ر-581پ. [نسخۀ خطی]. دوانی، جلالالدین محمد (مورخ 1014-1016ق). مراتب التوحید. کتابخانۀ نجفی مرعشی. ش17/ 7936. گ268پ-270ر. [نسخۀ خطی]. دوانی، جلالالدین محمد (مورخ 1040ق). مقدمۀ گلشن راز. کتابخانۀ ملی، ش2/ 2501.ص1-46. [نسخۀ خطی]. دوانی، جلالالدین محمد (مورخ 1098ق). شرح یک بیت حافظ. کتابخانۀ آستان قدس ش 23015 – 23023. 2گ. [نسخۀ خطی]. https://opac.razavi.ir/faces/search/bibliographic/biblioAdvancedSearch.jspx) دوانی، جلالالدین محمد (مورخ ۱۱-۱۲ق). رسالۀ منتخب خواص الحروف. کتابخانۀ مجلس. ش 53/ 9480. ص 2۲۷-2۳۲. [نسخۀ خطی]. دوانی، جلالالدین محمد (مورخ 1292ق). حقوق پدران و مادران. کتابخانۀ نجفی مرعشی. ش 5/ 880. گ 129ر-130پ. [نسخۀ خطی]. دوانی، جلالالدین محمد (مورخ 1311ق). اعیان ثابته. کتابخانۀ ملک. ش 7/2436. گ66ر-69پ. [نسخۀ خطی]. دوانی، جلالالدین محمد (مورخ 13ق). اعیان ثابته. کتابخانۀ ملی. ش33/ 32880. گ220پ-223ر. [نسخۀ خطی]. https://opac.nlai.ir/opac-prod/search/searchSF.do دوانی، جلالالدین محمد (مورخ ۹۴۶ق. در رسالۀ 10). تحفۀ روحانی. کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران. ش11/ 1928. ص322-3۴9. [نسخۀ خطی]. دوانی، جلالالدین محمد (مورخ 12ق). شرح غزلی از حافظ. کتابخانۀ دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران. ش7/ 749د. گ55ر-62ر. [نسخۀ خطی]. دوانی، علی (1334). شرح زندگانی جلالالدّین دوانی (فیلسوف و متکلم شهیر قرن نهم هجری). حکمت. دهباشی، مهدی (1375). تحلیلی از اندیشههای فلسفی و کلامی جلالالدین محقق دوانی. خردنامﮥ صدرا، ۱(3)، 40-51. دهباشی، مهدی (1387). شرح رباعیات فلسفی و عرفانی علامه دوانی. هرمس. زرکلی، خیرالدین (1۳۷۴ق/ 19۵۵م). الاعلام: قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء من العرب و المتعربین و المستشرقین (ج. ۶، چ. 3). مطبعة کوستاتوماس و شرکاء. شرف، ولیالله (۱۳۹۲). بررسی و نقد اندیشههای جلالالدین دوانی در تفسیر شعر حافظ. [ پایاننامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد]. گنج. https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/5c1e8a86babe67bbba8a15fb74a1fc5b شرف، ولیالله، و مرتضایی، سیدجواد (۱۳۹۲). نقد و بررسی نسخهشناختی آثار جلالالدین دوانی دربارۀ شعر حافظ. گزارش میراث، ۷(5-6)، ۷۶-۸۱. شوشتری، سیدنورالله (۱۳۵۴ق.). مجالس المؤمنین (ج. ۲). کتابفروشی اسلامیه. صفا، ذبیحالله (1366). تاریخ ادبیات در ایران (ج. 4)، فردوس. صفری آققلعه، علی (۱۳۹۰). نسخهشناخت: پژوهشنامۀ نسخهشناسی نسخ خطی فارسی (ایرج افشار، مقدمه نویس). مرکز پژوهشی میراث مکتوب. طباطبایی بهبهانی، سیدمحمد (1386). فهرست مختصر نسخههای خطی کتابخانﮥ مجلس شورای اسلامی (سیدمحمدحسین حکیم، ویراستار). کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. فاضل قائینی نجفی، علی (۱۴۰۵ق). معجم مؤلفی الشیعه. وزاره الارشاد الاسلامی. گلچین معانی، احمد (1346). فهرست کتب خطی کتابخانﮥ آستان قدس رضوی (ج. 7). ادارۀ کتابخانﮥ. مدرس تبریزی، محمدعلی (۱۳۷۴). ریحانهالأدب فی تراجمالمعروفین بالکنیه او اللقب یا کنی و القاب.(ج. ۱-۲، چ. 4). خیام. موسوی خوانساری اصبهانی، محمدباقر (139۰ق). روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات (ج. 2). مکتبة اسماعیلیان. نجفی، حسین، و ناجی اصفهانی، حامد (1۳۹۸). تأملی در انتساب رسالۀ نور الهدایه به جلالالدین دوانی (مطالعهای متنمحور بر بنیاد نظریۀ حدوث دهری و آثار میرداماد). آینۀ میراث، 17(2)، ۱۲۳-۱۴۳. http://www.am-journal.ir/article_106172.html نفیسی، سعید (1344). تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری (ج. 1). کتابفروشی فروغی. نوایی، عبدالحسین (۱۳۲۴). رجال کتاب حبیب السیر (از حملۀ مغول تا مرگ شاه اسماعیل اول، با مقدمه و سه فهرست)، ضمیمۀ سال اول مجلۀ یادگار. شرکت سهامی چاپ. نیساری، سلیم (1385). دفتر دگرسانیها در غزلهای حافظ، برگرفته از پنجاه نسخه خطی سده نهم (ج. 1). فرهنگستان زبان و ادب فارسی. | ||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 400 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 251 |