مطالعۀ جامعه‌شناختی ایده‌پردازی خودکشی دانشجویان: آزمون تجربی نظریه‌های فعالیت روزمره و فشار عمومی اگنو

مقدمه و بیان مسئله

خودکشی، نقطۀ پایانی یک پیوستار است که با ایدۀ خودکشی آغاز می‌شود (Barrios et al., 2000: 229). خودکشی‌های منجر به مرگ در مردان، سه برابر بیشتر از زنان است و تلاش‌های مکرر برای اقدام به خودکشی، پیش‌بینی‌کننده‌های مهمی برای خودکشی‌های کامل‌اند. به‌طور کلی، میزان خودکشی در هر جنس و در طول زندگی متفاوت است. در جهان متداول‌ترین روش‌های اقدام به خودکشی، آویزان‌کردن خود، مسمومیت با سموم دفع آفات و استفاده از اسلحۀ گرم است (Bachmann, 2018: 1). در ایران نیز آمارهای رسمی پزشکی قانونی نشان می‌دهد‌ تعداد 70142 مورد خودکشی منجر به مرگ در بازۀ زمانی نوزده‌ساله 1380 تا 1398 رخ داده است. خودکشی در ایران صرف‎‍نظر از برخی سال‎‍ها، به‌طور کلی روندی افزایشی را طی کرده و از 2840 نمونه خودکشی منجر به مرگ در سال 1380، به 5143 مورد در سال 1398 رسیده است (‌81درصد افزایش). بیشترین میانگین میزان خودکشی طی سال‌های 1380 تا 1398 مربوط به استان‎‍های ایلام (3/17)، کرمانشاه (6/13) و لرستان (1/11) است. کمترین میانگین میزان خودکشی نیز در سال‎‍های یادشده، مربوط به استان‎‍های سیستان و بلوچستان (1/2)، خراسان جنوبی (7/2) و یزد (8/2) است. در‌مجموع، میزان خودکشی در کشور به ازای هر 100 هزار نفر جمعیت، از 2/4 در سال 1380 به 2/6 در سال 1398 رسیده است و حدود 44درصد رشد را نشان می‎‍دهد (‌علیوردی‌نیا، 1400: 107). فراتحلیلی که باختر و رضاییان (1395) بر 25 پژوهش مرتبط با نمونه‌های دانشجویی کشور انجام دادند، نشان داد‌ اقدام به خودکشی در میان دانشجویان، از 8/1 تا 5/3‌درصد و افکار خودکشی از 2/6 تا 7/42درصد متغیر بوده است. همچنین نتایج طرح ملی سیمای زندگی، پژوهش گسترده‌ای که در سال‌های 1394 تا 1396 بر‌ دانشجویان دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی وابسته به وزارت علوم تحقیقات و فناوری اجرا شد،‌ نشان ‌داد دانشجویان بین 2/13 تا 4/16درصد، تجربۀ افکار خودکشی داشته‌اند (علیزاده و همکاران، 1400: 102). تحقیق میری و همکاران (‌۱۴۰۱) بر‌ ۲۷ مقاله نشان داد‌ اقدام به خودکشی در میان دانشجویان از ۸/۳ تا 6درصد و ایده‌پردازی خودکشی از ۷/۴ تا 28درصد در نوسان بوده است.

انسان‌ها همیشه موجودات اجتماعی بوده‌اند که نیاز به ایجاد پیوند و روابط با همدیگر برای کمک به ایجاد امنیت و احساس هویت‌ دارند. ظهور ارتباطات الکترونیکی، ابزار دیگری برای پشتیبانی فراهم کرده است. افراد به‌سرعت و به‌راحتی با یکدیگر در ارتباط‌اند (Crosby, 2018:1). افراد از‌طریق رایانه‌ها و شبکه‌های اینترنتی، رابطۀ اجتماعی با دیگر افراد برقرار می‌کنند. استفاده از اینترنت در سراسر جهان در طی سال‌های اخیر، رشد چشمگیری داشته است (Reveley, 2017: 1). جوانان بخش اعظم استفاده‌کنندگان از اینترنت را تشکیل می‌دهند. فعالیت جوانان در فضای سایبری، با سرعت و به‌وسیلۀ ابزارهای اینترنتی در خانه و ازطریق اینترنت موبایل در حال رشد است. همراه با جنبه‌های مثبت رسانه‌های ارتباطی، جنبه‌هایی منفی نیز پدید آمده است. یکی از این موارد، قلدری سایبری^[1] است (mitzener, 2011: 1). به‌تازگی، توجهات معطوف بر ‌تخلفات اینترنتی مانند‌ پورنوگرافی کودکان و آزار و اذیت اینترنتی است. تعدادی از رسانه‌ها، عواقب بزهکاری اینترنتی، از‌جمله خودکشی را گزارش کرده‌اند (Jang et al., 2014: 85). همچنین جوانان بیشتر از دیگر پدیده‌های خشن، قربانی بزه‌دیدگی سایبری می‌شوند (Begotti & Maran, 2019: 2). مرکز تحقیقات بزه‌دیدگی سایبری[2]، یازده مطالعۀ سالانه را در رابطه با شیوع بزه‌دیدگی سایبری در میان کودکان دبیرستانی و راهنمایی در ایالات‌متحده انجام داده است. حجم نمونه شامل بیش از 25000 کودک راهنمایی و دبیرستان می‌شد، نتایج نشان داد‌ قربانیان آزار و اذیت اینترنتی از 18.8درصد در سال 2007 به 36.5درصد در سال 2019 افزایش یافته است. آخرین آمار ملی دربارۀ بزرگ‌سالانی که دچار بزه‌دیدگی سایبری شدند، تخمین می‌زند که بیش از سه میلیون بزرگ‌سال (‌1.5درصد) از جمعیت بزرگ‌سال در ایالات‌متحده، دچار بزه‌دیدگی سایبری شدند (Nutter, 2021: 3).

آزار و اذیت اینترنتی، یک معضل جهانی است که‌ پیامدهای منفی درخور توجهی دارد (Grigore & Maftei, 2020: 1). از فناوری‌ به‌عنوان ابزاری برای آزار و اذیت، تهدید و ایجاد ترس در قربانیان استفاده و با پیشرفت تکنولوژی، دسترسی به مزاحمت سایبری آسان‌تر انجام می‌شود (Ahlgrim, 2015: 6). تجارب بزه‌دیدگی، شامل قلدری^[3]، آزار و اذیت‌های تبعیض‌آمیز^[4] و بزه‌دیدگی سایبری^[5] می‌شود و با نتایج زیان‌بار زیادی در دورۀ نوجوانی و بزرگ‌سالی همراه است. در حالی که شیوع تجارب بزه‌دیدگی متفاوت است، تحقیقات قبلی در کانادا، گزارش داده است که تقریباً 63درصد از جوانان حداقل یک‌بار در طی یک دورۀ دو ماهه، قلدری را تجربه کرده‌اند، این برآورد در یک دورۀ دو ساله نسبتاً ثابت مانده است. دیگر تحقیقات چند ملیتی، تخمین شیوع کلی بزه‌دیدگان قلدری را در نوجوانان‌ به میزان 40درصد گزارش کرده‌اند (Stewart-Tufescu et al., 2021: 1). بزه‌دیدگی سایبری عبارت از: تجربۀ رفتارهای پرخاشگرانه از‌طریق فناوری اطلاعات و ارتباطات، مانند اینترنت، کنسول‌های بازی[6] و تلفن‌های همراه (Wright & Wachs, 2020: 1).

بین قلدری و مزاحمت سایبری، همپوشانی وجود دارد (Rose & Tynes, 2015: 2). تحقیقات نشان می‌دهد‌ 85درصد از نوجوانان درگیر در قلدری آنلاین، در اشکال سنتی قلدری نیز نقش داشتند (Elgar et al., 2014: 1016‌). قلدری یعنی فردی که ‌ آزار و اذیت می‌شود و به‌کرات در معرض اقدامات منفی یک یا چند نفر قرار می‌گیرد. قلدری شامل نبود توازن قدرت[7] است و رفتار قلدرانه به چهار دستۀ کلی تقسیم می‌شود: مستقیم - فیزیکی (حمله یا سرقت)، مستقیم – کلامی (‌تهدید، توهین یا نام مستعار)، رابطۀ غیرمستقیم (مثلاً طرد اجتماعی و انتشار شایعات زننده) و جدیدترین شکل آن سایبری است

(Klomek et al., 2010: 238; Gini & Espelage, 2014: 545; Vaillancourt et al., 2016: 368; Escobar et al., 2017: 248; Alavi et al., 2017: 71; Akcil, 2018: 4 ). به گفتۀ آدلر[8] (2006)، جرم رایانه‌ای و بزه‌دیدگی در حال افزایش است (Marcum et al., 2009: 382). همچنین افزایش استفاده از اینترنت بر تعداد موارد آزار و اذیت آنلاین تأثیر داشته است (Paullet et al., 2009: 640; Vaillancourt et al., 2016: 369; Wright, 2016: 2‌) و رایانه‌ها اشکال مختلفی از جرائم را به وجود آورده‌اندParker, 1989) به نقل از علیوردی نیا و ریسمانچی، 1398: 98).

فناوری مدرنی که جهانی بدون مرز را ایجاد می‌کند، قلدری را به زورگویی اینترنتی ارتقا داده‌ است، این یک مسئلۀ شایع است که در همه‌جا اتفاق می‌افتد. همچنین مزاحمت سایبری‌ یک تعرض عمدی مکرر، تعریف می‌شود که‌ یک فرد یا گروهی از افراد تعرض مکرری را با استفاده از فرم‌های الکترونیکی مانند اتاق‌های گفت‌وگو به‌سمت قربانی انجام می‌دهند که توانایی دفاع از خود را ندارد (Asanan et al., 2017: 1).

 ارتباطات رسانه‌های اجتماعی نیز، تأثیرات منفی بزه‌دیدگی سایبری را تشدید می‌کند: اول، به این دلیل که کاربران با استفاده از رسانه‌های اجتماعی شروع به پیدا‌کردن دوستان جدید نمی‌کنند و آنها تنها فضای اجتماعی آفلاین خود را در حوزۀ آنلاین تکرار می‌کنند؛ یعنی بزه‌دیدگان و قلدرها نقش‌های اجتماعی خود را به‌صورت آنلاین حفظ می‌کنند؛ دوم، وقتی مزاحمت‌های اینترنتی به‌صورت ناشناس اتفاق می‌افتد، احتمال بیشتری برای دیگر کاربران رسانه‌های اجتماعی وجود دارد که با واکنش تهاجمی‌تری ‌به افراد بزه‌دیده پاسخ دهند (Prihadi et al., 2019: 564).

بزه‌دیدگی با طیف وسیعی از پیامدهای روانی و رفتاری از‌جمله عملکرد تحصیلی ضعیف، رفتارهای مخرب، مصرف مواد، عزت‌نفس و خودپندارۀ پایین، افسردگی، صدمه به خود و شکایت‌های روان‌تنی مرتبط است. شاید مهم‌ترین پیامد بالقوه‌ای که به‌طور گسترده‌ای منتشر شده و نگران‌کننده است، افزایش خطر خودکشی است (Henry et al., 2013: 221). تحقیقات نشان می‌دهد‌ قلدری خطر بالقوه‌ای برای خودکشی جوانان است. خودکشی نوعی رفتار خودتخریبی است که تأثیرات منفی دربارۀ مردم، محیط آنها و جامعه دارد (Guo, 2013: 3). مطالعات در سال 2013 دربارۀ شیوع قلدری نشان می‌دهد‌ تقریباً 20 تا 35درصد از نوجوانان به‌عنوان قلدر، بزه‌دیده یا هر دو، در قلدری مشارکت دارند. یافته‌های قبلی از تحقیقات طولی و مقطعی نشان داده است که هر‌یک از این انواع زورگویی، خطر تجربۀ نوجوانان و جوانان بزه‌دیده را به افکار و رفتارهای خودکشی افزایش می‌دهد (Litwiller & Brausch, 2013: 676) .نتایج حاصل از چندین مطالعۀ تجربی حاکی از این است که بزه‌دیدگی سایبری با رفتار خودکشانه ارتباط مثبت داشته است (Yu et al., 2020: 2). قربانی آزار سایبری‌شدن نیز با افکار خودکشی مرتبط است. تصور خودکشی زمانی اتفاق می‌افتد که فرد به‌طور مکرر به فکر برنامه‌ریزی و تمایل به خودکشی می‌افتد (Iranzo et al., 2019: 76). رفتار خودکشانه شامل افکار خودکشی، اقدام به خودکشی و خودکشی منجر به مرگ است (Nock et al., 2008: 134). دانشجویان به‌عنوان قشر جوان جامعه، ازجمله گروه‌های سنی آسیب‌پذیر در برابر خودکشی محسوب می‌شوند. دوران دانشجویی، دورۀ انتقالی مهمی است که طی آن فرد فشار تحصیلی، انتخاب‌های شغلی، تصمیم‌گیری دربارۀ اهداف زندگی و تنهایی و دوری از خانواده و شبکۀ حمایت اجتماعی را پشت سر می‌گذارند. به‌علت نقش مهمی که دانشجویان در ادارۀ آینده کشور دارند، توجه به سلامت روان آنها و آشنایی با مسائل و مشکلاتی که در‌واقع شالودۀ بحران‌های رفتاری، به‌ویژه رفتار اجتماعی آنان است، ضروری است و هرگونه ‌ناآشنایی با این مسائل، ممکن است سبب تشدید واکنش‌های زمینه‌ساز در بروز رفتارهای غیرعادی خطرناکی شود که دامن‌گیر جامعه می‌شود. در این شرایط جامعه نه‌تنها بخشی از نیروهای مولد خود را از دست می‌دهد،‌ به‌علت بیماری‌ها، معلولیت‌ها و آسیب‌های جسمی- روانی و اجتماعی ناشی از این معضل، باید هزینه‌های نگهداری و ارائۀ مراقبت‌های خاص را برای سال‌های طولانی بپذیرد (‌علیوردی‌نیا و یوسفی، 1393: 63)؛ از این رو، این پژوهش به‌دنبال این است که ببیند وضعیت بزه‌دیدگی سایبری و ایده‌پردازی خودکشی در میان دانشجویان دختر و پسر دانشگاه مازندران به چه صورت است‌ و چگونه‌ ایده‌پردازی خودکشی در میان دانشجویان، بر‌اساس نظریه‌های فشار عمومی اگنیو[9] و فعالیت‌های روزمره تبیین می‌شود. ‌

پیشینۀ تحقیق

 بررسی پیشینۀ تحقیق در داخل کشور نشان می‌دهد ‌تحقیقات انجام‌شده دربارۀ تأثیر بزه‌دیدگی سایبری بر‌ ایده‌پردازی خودکشی با استفاده از نظریۀ فعالیت‌های روزانه و نظریۀ فشار اگنیو اندک است. تحقیقات انجام‌شده در داخل نشان می‌دهد‌ قلدری سنتی و سایبری بر‌ ایده‌پردازی و اقدام به خودکشی تأثیر مثبت می‌گذارد. ایوبی و همکاران (‌1392)، کرمانی مامازندی و همکاران (1396) و شهبازیان و همکاران (1398) رابطۀ بین آسیب به خود و یا افکار خودکشی با قلدری را بررسی کردند که نتایج حاصل از پژوهش آنها نشان داد‌ قلدری بر افکار خودکشی و آسیب به خود تأثیر مثبت دارد. قدم‌پور و همکاران (1396) رابطۀ بین مزاحمت‌های سایبری و افکار خودکشی را بررسی کردند که نتایج حاصل‌شده، تأثیر مثبت مزاحمت سایبری را بر افکار خودکشی تأیید کرد. البته این پژوهش نشان داد‌ در بین دو جنس ازنظر قربانی و یا قلدری سایبری با افکار خودکشی، تفاوت معناداری وجود دارد. تحقیق دیگری که‌ علیوردی‌نیا و ریسمانچی (‌1398) انجام دادند، به نظر می‌رسد تنها تحقیقی است که تأثیر بزه‌دیدگی سایبری را بر رفتار انحرافی با تئوری فشار عمومی بررسی می‌کند. نتیجۀ این پژوهش نشان داد‌ بزه‌دیدگی سایبری بر‌ تمایل و رفتار خودکشانه در میان پسران و دختران دانشجو تأثیر مستقیم و معنادار دارد. پژوهش علیوردی‌نیا و یوسفی (1393) مطالعۀ دیگری است که تمایل به خودکشی را در میان دانشجویان، با استفاده از تئوری فشار عمومی بررسی می‌کند. تحقیقات انجام‌شده در خارج از کشور دربارۀ تأثیر بزه‌دیدگی سایبری بر‌ ایده‌پردازی خودکشی نیز نشان می‌دهد مزاحمت‌های سایبری بر‌ افزایش میزان اقدام و ایده‌پردازی خودکشی تأثیر مثبت و معنادار داشته است. کلمک و همکاران[10] (2010)، هیندوجا و پاتچین[11] (2010)، لیتویلر و بروچ[12] (2013)، گیل و همکاران[13] (2014)، سامپاسا-کانیینگا و همکاران[14] (2014)، مسیاس و همکاران[15] (2014)، رایت[16] (2016)، اکسترمرا و همکاران[17] (‌2018)، بریلوسکایا و همکاران[18] (2018)، جان و همکاران[19] (‌2018)، کیم و همکاران[20] (2018)، پنگ و همکاران[21] (2019)، کنات و همکاران[22] (2019)، ایرانزو و همکاران[23] (2019)، شایو و لاوالا[24] (2019)، مارتینز و همکاران[25] (2020)، تأثیر بزه‌دیدگی سایبری را بر ایده‌پردازی و اقدام به خودکشی بررسی کردند. نتایج این تحقیقات نشان می‌دهد‌ بزه‌دیدگی سایبری بر‌ ایده‌پردازی و اقدام به خودکشی، تأثیر مثبت دارد. البته در برخی از پژوهش‌ها مثل تحقیق نگوین و همکاران^[26] (‌2020)، تأثیر بزه‌دیدگی سایبری بر‌ رفتار خودکشی تأیید نشده است، اما این پژوهش تأثیر بزه‌دیدگی بر‌ آسیب به خود را تأیید کرد. همچنین برخی دیگر از تحقیقات خارجی، تفاوت‌های جنسیتی را در بزه‌دیدگی و ایده‌پردازی و اقدام به خودکشی بررسی کرده‌اند. تحقیقات کلمک و همکاران (2010)، بیومن و همکاران[27] (2013)، اکسترمرا و همکاران (2018)، کیم و همکاران (2018)، ایرانزو و همکاران (2019)، از‌جمله این تحقیقات است؛ یعنی با افزایش قربانی‌شدن، زنان بیشتر مرتکب خودکشی می‌شوند و یا اینکه بیشتر به خودکشی می‌اندیشند. ‌

چارچوب نظری

براساس نظریۀ فعالیت‌های روزمره^[28]، بازیگران در انتخاب شیوۀ عمل خود آزادند. نظریۀ انتخاب عقلانی بر‌اساس اصل اقتصادی مطلوبیت مورد انتظار است که در آن تصمیمات هر فرد بر مبنای توازن منافع پیش‌بینی‌شده در برابر هزینه‌های پیش‌بینی‌شدۀ فعالیت‌ها استوار است (‌Groff, 2006: 20). نظریۀ فعالیت‌های روزمره را ابتدا‌ کوهن و فلسون^[29] (1979) تدوین کردند و یکی از برجسته‌ترین و تأثیرگذارترین ساختارهای نظری در حوزۀ جرم‌شناسی است. برخلاف نظریه‌های جرم، که متمرکز بر شکل مجرم و عوامل روانی، بیولوژیکی یا اجتماعی است و به ارتکاب عمل مجرمانه منجر می‌شود، تمرکز نظریۀ فعالیت‌های روزمرۀ مطالعۀ جرم به‌عنوان یک واقعه و برجسته‌کردن رابطۀ آن با فضا و زمان و تأکید بر ماهیت اکولوژیکی و پیامدهای آن است (Miro, 2014: 1). تغییرات ساختاری در الگوهای فعالیت روزمره، بر میزان جرم با تأثیر بر همگرایی در فضا و زمان سه عنصر حداقلی از تخلفات غارتگرانۀ^[30] مستقیم تأثیر می‌گذارد: مجرمان باانگیزه^[31]، اهداف مناسب^[32] و‌ وجودنداشتن محافظان توانا ^[33] در برابر تخلف (Cohen & Felson, 1979: 589).

 برخی از محققان استدلال می‌کنند که بزه‌دیدگی سایبری متمایز از بزه‌دیدگی آفلاین است؛ زیرا مجرمان قربانیان خود را به روش‌های منحصر به فردی هدف قرار می‌دهند و آنها را‌ آزار و اذیت می‌کنند و‌ به تماس فیزیکی با قربانی نیازی ندارند. Bossler & Holt, 2009)). هنگامی که تئوری سبک زندگی و نظریۀ فعالیت‌های روزمره در ابتدا مطرح شد، فضای مجازی آن‌طوری وجود نداشت که امروز می‌شناسیم و فقط برخورد فیزیکی بین بزه‌دیدگان و مجرمان، شرط لازم برای ایجاد فرصتی برای بزه‌دیدگی در نظر گرفته می‌شد. اما در فضای مجازی این‌طور نیست. بزه‌دیدگان احتمالی و مجرمان احتمالی بدون هیچ‌گونه تعاملی در همان فضای فیزیکی گرد هم می‌آیند. بزه‌دیده و مجرم باید در زمان و مکان تلاقی داشته باشند، ولی در فضای مجازی چنین نیست؛ برای مثال، بسیاری از انواع کلاهبرداری آنلاین شامل این است که متخلف به طریقی با بزه‌دیده تماس می‌گیرد، معمولاً با ارسال یک ایمیل، بزه‌دیده را متقاعد می‌کند که پول یا اطلاعات شخصی (برای مثال شماره حساب بانکی و یا رمز عبور) را به دلایلی مشخص ارسال کند. با این نوع حوادث، بزه‌دیده و مجرم در یک مکان فیزیکی دور هم جمع نمی‌شوند (در حقیقت، آنها به احتمال زیاد در مکان‌های مختلف، مانند شهرها یا حتی کشورها) و بیشتر آنها در زمان واقعی ارتباط برقرار نمی‌کنند، ولی این ناهماهنگی‌ها با تطبیق نظریۀ فعالیت‌های روزمره برای توضیح بزه‌دیدگی در محیط‌های فضای مجازی برطرف می‌شود (‌Reyns et al., 2011: 1150-1152).

نظریۀ فشار عمومی^[34]‌

نظریۀ عمومی فشار^[35]، توضیح پیچیده‌ای در سطح فردی از رفتار مجرمانه و بزهکارانه ارائه می‌دهد. این تئوری اثبات می‌کند‌ افرادی که فشارهای مختلف ناشی از روابط اجتماعی و موقعیت‌های منفی را تجربه می‌کنند، تمایل به پاسخگویی با هیجانات منفی (به‌ویژه خشم) دارند‌ که این به سهم خود‌ به رفتار مجرمانه و یا بزهکاری منجر می‌شود. نظریۀ فشار، تنها نظریۀ اصلی است که به‌طور صریح بر روابط منفی تمرکز می‌کند و می‌گوید نوجوانان با تأثیر منفی ناشی از چنین روابطی، به بزهکار تبدیل می‌شوند. اگنیو سه نوع عمدۀ فشار، یا روابط منفی با دیگران را شناسایی می‌کند (Agnew & White, 1992: 476): 1- شکست در رسیدن به اهداف مثبت ارزشمند^[36] ؛ 2- حذف محرک‌های مثبت ارزشمند^[37] ؛ 3-حضور محرک‌های منفی^[38] ( Agnew, 1992: 50).

بزه‌دیدگی یکی از‌ انواع فشارهایی است که‌ به جرم منجر می‌شود. نظریۀ فشار عمومی با در نظر گرفتن تأثیرات مزاحمت معتقد است افرادی که به‌وسیلۀ همسالان دور و اطرافشان اذیت می‌شوند، بیشتر به بزهکاری روی می‌آورند، در حالی که قبلاً تصور می‌شد آنهایی که بعضی از خصوصیات شخصی دارند، بزهکار می‌شوند. تأثیرات مزاحمت به شکل ناسازگاری‌های روانی- اجتماعی، مثل اعتماد به نفس پایین، انزوا و افسردگی بروز می‌کند. قربانی مزاحمت سایبری‌شدن نیز مسئلۀ جدیدی است که باید به آن توجه کرد (‌علیوردی‌نیا و ریسمان‌چی، ۱۳۹۸: ۱۰۵).

براسا تئوری فشار عمومی، هر نوع فشاری احتمال مشاهدۀ احساسات و عواطف منفی مانند ناامیدی، افسردگی، ترس از همه و مهم‌تر از آن، خشم را افزایش می‌دهد. خشم نیز صدمه‌دیدن و بی‌عدالتی را افزایش می‌دهد و همین‌طور تمایل به انتقام را به وجود می‌آورد و افراد را برای عمل‌کردن بر‌می‌انگیزد و موانع آن را نیز کاهش می‌دهد. احساسات منفی یک حس قدرت فوری و تمایل به انتقام را ایجاد می‌کند، به این دلیل احساسات منفی‌ به اقدام به خودکشی و ایده‌پردازی خودکشی منجر می‌شود (علیوردی‌نیا، ۱۴۰۰: ۲۷۶). در این تحقیق، سازه‌های جذابیت هدف آنلاین، محافظت آنلاین، مجاورت آنلاین با متخلفان انگیزه‌دار، در معرض دید متخلفان انگیزه‌دار قرار گرفتن، از نظریۀ فعالیت‌های روزمره استخراج شده‌اند و سازۀ هیجانات منفی مبتنی بر نظریۀ فشار عمومی اگنو است. البته شایان ذکر است که ایدۀ تأثیر بزه‌دیدگی سایبری بر‌ ایده‌پردازی خودکشی با میانجیگری هیجانات منفی مبتنی بر نظریۀ فشار عمومی اگنو است.

فرضیه‌های پژوهش

1- بزه‌دیدگی سایبری در میان دانشجویان، تابعی مثبت از جذابیت هدف آنلاین است؛

2- بزه‌دیدگی سایبری در میان دانشجویان تابعی منفی از محافظت آنلاین است؛

3- بزه‌دیدگی سایبری در میان دانشجویان، تابعی مثبت از مجاورت آنلاین با متخلفان انگیزه‌دار قرار‌ گرفتن است؛

4- بزه‌دیدگی سایبری در میان دانشجویان، تابعی مثبت از در معرض دید متخلفان انگیزه‌دار قرار گرفتن است؛

5- هیجانات منفی (‌خشم، ناامیدی، افسردگی و ترس) در میان دانشجویان، تابعی مثبت از بزه‌دیدگی سایبری است؛

6- ایده‌پردازی خودکشی در میان دانشجویان، تابعی مثبت از هیجانات منفی (‌خشم، ناامیدی، افسردگی و ترس) است.

روش تحقیق

روش تحقیق این پژوهش پیمایشی و از نوع مقطعی است. واحد تحلیل این مطالعه، فرد و تحلیل در سطح خرد است. داده‌های تحقیق با پرسش‌نامه جمع‌آوری شده است. جمعیت تحقیق در این پژوهش عبارت است از کلیۀ دانشجویان دانشگاه مازندران که در سال 1401-1400 مشغول به تحصیل بوده‌اند. در این پژوهش نمونۀ آماری به‌صورت تصادفی با خطای 5درصد برابر 400 نفر بوده است. در‌مجموع 426 پرسش‌نامه جمع‌آوری شد که پس از کنار‌گذاشتن پرسش‌نامه‌های مخدوش، درمجموع400 پرسش‌نامه ‌ تحلیل شد. روش نمونه‌گیری این تحقیق از نوع نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای متناسب با حجم است که بر‌اساس مقولۀ جنسیت طبقه‌بندی شد. در این تحقیق، برای کسب اطلاع از اعتبار^[39] پرسش‌نامۀ تحقیق، از روش اعتبار محتوا^[40] استفاده شده است.

جدول 1- ضریب آلفای کرونباخ متغیرهای تحقیق

Table 1- Cronbach's alpha coefficient of research variables

مفهوم‌سازی

بزه‌دیدگی سایبری[41]: این نوع بزه‌دیدگی زمانی اتفاق می‌افتد که افراد از‌طریق تکنولوژی رایانه و استفاده از شبکه‌های متصل به اینترنت، آزار و اذیت شوند (‌علیوردی‌نیا و قربانزاده، 1398: 154). این متغیر در قالب سه بعد (‌نوشتاری، دیداری و جنسی و طرد اجتماعی) و 25 گویه‌ سنجش شد که در جدول‌ 2 نشان داده شده است. سنجش این متغیر به‌صورت طیف لیکرتی 5 جمله‌ای از اصلاً تا نه بار و بیشتر‌ بوده است.

جذابیت هدف آنلاین[42]: کوهن و همکاران[43] (1981)، جذابیت هدف را شرایط مطلوبیت مادی یا نمادین افراد یا اهداف مالی برای مجرمان بالقوه، همچنین درک ناکارآمدی از یک هدف در برابر رفتار غیرقانونی، توصیف کردند. این متغیر به‌صورت طیف لیکرتی 5 جمله‌ای از اصلاً تا نه بار و بیشتر در قالب شش گویه‌ سنجش شد که در جدول‌ 3 نشان داده شده است.

جدول2- مقیاس بزه‌دیدگی سایبری (Lee et al., 2015)

Table 2- Cyber victimization scale (Lee et al., 2015)

‌ جدول 3- مقیاس جذابیت هدف آنلاین (Reyns et al., 2011 ؛‌Wick et al., 2017 ؛‌Nutter, 2021).

Table 3- Online target attractiveness scale (Reyns et al., 2011؛ Wick et al., 2017؛ Nutter, 2021).

متخلفان انگیزه‌دار^[44]: کوهن و فلسون (1979) متخلف باانگیزه را ‌فردی تعریف کردند که دارای تمایلات مجرمانه است و توانایی انجام اعمال مجرمانه را دارد‌ Nutter, 2021: 6)). این متغیر در قالب دو بعد (‌در معرض دید متخلفان انگیزه‌دار‌بودن و مجاورت آنلاین با متخلفان باانگیزه) و 6 گویه‌ سنجش شده است. سنجش این متغیر به‌صورت طیف لیکرتی 5 جمله‌ای از اصلاً تا نه بار و بیشتر بوده است.

محافظت آنلاین[45]: محافظت، اثربخشی افراد (‌مانند زنان خانه‌دار، همسایه‌ها، عابران پیاده، نگهبانان امنیتی خصوصی، افسران مجری قانون) یا اشیا‌ (‌مانند دزدگیر، قفل، پنجره‌های میله‌ای) در جلوگیری از وقوع تخلفات، چه با حضور آنها به‌تنهایی و چه با نوعی اقدام مستقیم یا غیرمستقیم، تعریف می‌شود Cohen et al., 1981: 508)). در محیط‌های آنلاین، متغیر محافظت آنلاین با اندازه‌گیری حضور فایروال‌ها و برنامه‌های امنیتی، عملیاتی شده است (‌Reyns et al., 2011: 1158). این متغیر در قالب سه بعد (‌فیزیکی، شخصی و اجتماعی) و 15 گویه‌ سنجش شده و گویه‌ها نیز به‌صورت طیف لیکرتی 5 جمله از اصلاً تا نه بار و بیشتر بوده است.

هیجانات منفی[46]: با توجه به نظریۀ فشار عمومی، فشار حالات عاطفی منفی‌ از‌جمله افسردگی، خشم، ناامیدی و استرس را تولید می‌کند که این حالات عاطفی منفی، انگیزه‌ای را برای اعمال انحرافی همچون جرم، به‌عنوان یک استراتژی مقابله‌ای، ایجاد می‌کند (علیوردی‌نیا و ریسمانچی، 1398: 107). این متغیر در قالب 9 گویه‌ سنجش شده و سنجش آن مبتنی بر تحقیق علیوردی‌نیا (1400) بوده است.

ایده‌پردازی خودکشی^[47]: ایده‌پردازی خودکشی به‌عنوان افکار خودگزارش‌دهی دربارۀ خودکشی، در دامنه‌ای از یک میل مبهم مؤثر برای مردن تا نقشۀ کامل برای خودکشی را در بر می‌گیرد (علیوردی‌نیا، 1400). سنجش متغیر میزان ایده‌پردازی خودکشی در قالب 9 گویه و مبتنی بر تحقیق علیوردی‌نیا (1400) بوده است. مقیاس ایده‌پردازی خودکشی به‌صورت طیف لیکرتی 5 جمله‌ای از کاملاً مخالف تا کاملاً موافق است.

یافته‌های تحقیق

۳۸درصد پاسخگویان (۱۵2 نفر) پسر و ۶۱درصد (۲۴8 نفر) از آنها دخترند. میانگین سنی پاسخگویان 85/21 سال و دامنۀ توزیع سنی‌شان 18 تا 40 سال است. 5/86درصد از پاسخگویان مجرد بودند. محل زندگی 89درصد از دانشجویان در شهر و تنها 11درصد از محل زندگی آنها در روستا بوده است.

جدول 4- مقیاس مجاورت آنلاین

Table 4- Online proximity scale

جدول 5- مقیاس محافظت آنلاین

Table 5- Online guardianship scale

جدول 6- توزیع فراوانی و درصدی ایده‌پردازی خودکشی بر‌حسب جنس

Table 6- Distribution of frequency and percentage of suicidal ideation according to gender

یافته‌های جدول‌ 6 نشان می‌دهد‌ 8/58درصد (‌7/69درصد از پسران و 52درصد از دختران) از پاسخگویان در پاسخ به گویۀ «نزدیک بود به زندگی‌ام پایان بدهم»، گزینۀ کاملاً مخالف را انتخاب کردند. 3/56درصد (‌6/58درصد از پسران و 8/54درصد از دختران) از پاسخگویان در پاسخ به گویۀ «احساس می‌کنم هیچ راه‌حلی برای مشکلاتم وجود ندارد، جز اینکه زندگی من پایان یابد»، گزینۀ کاملاً مخالف را برگزیدند. همچنین با تجمیع داده‌های گویۀ «من فقط می‌خواهم زندگی‌ام پایان یابد»، مشخص شد‌ 34درصد (‌3/26درصد از پسران و 7/38درصد از دختران) از پاسخگویان با این گویه موافق و کاملاً موافق بودند. با مقایسۀ گویه‌ها دریافت می‌شود که دختران بیش از پسران‌ ایده‌پردازی خودکشی دارند؛ برای مثال، 7/23درصد از پسران در پاسخ به گویۀ «مردن من برای همه بهتر است»، گزینۀ موافق و کاملاً موافق را انتخاب کردند، این در حالی است که حدود 31درصد دختران در پاسخ به این گویه، گزینۀ موافق و کاملاً موافق را برگزیدند.

جدول‌ 7- توزیع میزان متغیر ایده‌پردازی خودکشی پاسخگویان بر‌حسب جنس

Table 7- Distribution of the variable rate of suicidal ideation of the respondents according to gender

یافته‌های جدول 7 نشان می‌دهد‌ حدود یک سوم از دانشجویان‌ ایده‌پردازی خودکشی دارند که 8/19درصد از آنها در حد خیلی زیاد، 8/5درصد در حد کم، 5/4درصدشان به میزان زیاد و 5/3درصد در حد متوسط دارای ایده‌پردازی خودکشی‌اند. مقایسۀ میان دانشجویان دختر و پسر نشان می‌دهد‌ دانشجویان دختر بیش از دانشجویان پسر، ایده‌پردازی خودکشی دارند، به‌طوری که ایده‌پردازی دانشجویان دختر (‌42درصد) حدود دو برابر دانشجویان پسر (20درصد) است.

جدول 8- رگرسیون چندگانۀ تبیین‌کنندۀ بزه‌دیدگی سایبری بر‌حسب جنس

Table 8- Multiple regression explaining cyber victimization according to gender

یافته‌های جدول 8 نشان می‌دهد ‌میزان ضریب همبستگی متغیرهای مستقل با متغیر وابستۀ بزه‌دیدگی سایبری کل 915/0  و ‌همبستگی بسیار قوی است. همچنین میزان ضریب تعیین نیز حدود 84/0 است؛ یعنی متغیرهای مستقل مدل به میزان 84درصد توانستند تغییرات متغیر بزه‌دیدگی سایبری را در میان دانشجویان دانشگاه مازندران تبیین کنند. برای تشخیص سهم هر‌یک از متغیرهای مستقل در تبیین و پیش‌بینی بزه‌دیدگی سایبری، ضرایب تأثیر استاندارد‌شدۀ متغیرهای مستقل با یکدیگر مقایسه شده‌اند. نتایج مقایسه نشان می‌دهد‌ به ترتیب، متغیر جذابیت هدف آنلاین با (‌بتا= 461/.)، مجاورت آنلاین با متخلفان انگیزه‌دار با (‌بتا= 296/.) و محافظت آنلاین (‌بتا= 192/.-) بیشترین سهم را در پیش‌بینی متغیر بزه‌دیدگی سایبری دارند، اما متغیر چهارم، در معرض دید متخلفان انگیزه‌دار‌بودن با (‌بتا= 133/.) کمترین سهم را در پیش‌بینی متغیر بزه‌دیدگی سایبری دارد.

جدول 9- رگرسیون چندگانۀ تبیین‌کنندۀ ابعاد بزه دیدگی سایبری بر‌حسب جنس

Table 9- Multiple regression explaining the subscales of cyber victimization according to gender

جدول 9 نشان می‌دهد‌ همبستگی چندگانۀ متغیرهای مستقل با بزه‌دیدگی سایبری معادل 915/0 است. ضریب تعیین 837/. نشان‌دهندۀ آن است که حدود 84درصد از تغییرات بزه‌دیدگی سایبری در میان دانشجویان دانشگاه مازندران با متغیرهای مستقل تبیین می‌‌شود. برای تشخیص سهم هریک از متغیرهای مستقل در تبیین و پیش‌بینی این نوع بزه‌دیدگی، ضرایب تأثیر استانداردشدۀ متغیرهای مستقل با یکدیگر مقایسه شده‌اند که طبق نتایج، متغیر جذابیت هدف آنلاین (‌بتا= 471/.) بیشترین سهم را در پیش‌بینی بزه‌دیدگی سایبری دارد و پس از آن، متغیر مجاورت آنلاین با متخلفان انگیزه‌دار (‌بتا= 291/.) بیشترین سهم را دارد.

شکل 1- نمودار تحلیل مسیر برای کل دانشجویان

Fig 1- Path analysis for all students

جدول 10- آثار مستقیم و غیرمستقیم متغیرهای تحقیق بر ‌ایده‌پردازی خودکشی

Table 10- Direct and indirect effects of research variables on suicidal ideation

جدول‌ 10‌ نشان‌‌دهندۀ تأثیرات مستقیم، غیرمستقیم و تأثیر کل متغیرهای مدل تحلیلی تحقیق و مبین این است که مهم‌ترین پیش‌بینی‌کننده‌های تغییرات میزان ایده‌پردازی خودکشی در میان دانشجویان دانشگاه مازندران، به ترتیب متغیرهای هیجانات منفی، بزه‌دیدگی سایبری، جذابیت هدف آنلاین، مجاورت آنلاین با متخلفان با انگیزه، محافظت آنلاین و در معرض دید متخلفان انگیزه‌دار‌بودن است.

نتیجه‌ و دلالت‌های سیاسی

فرضیۀ تئوری فعالیت‌های روزمره این بود که پست‌مدرنیته، همگرایی فضایی و زمانی بزهکاران احتمالی را با هدف ارتکاب جرم علیه اهداف مناسب در غیاب سرپرستان توانمند تسهیل کرده است (Miro, 2014: 1). در پژوهش حاضر، از تئوری‌های فعالیت‌های روزمره و سبک زندگی برای تبیین بزه‌دیدگی سایبری استفاده شده است. علاوه بر این، در این پژوهش بزه‌دیدگی سایبری، بر‌اساس تئوری فشار عمومی،‌ یک محرک منفی در نظر گرفته شده است که باعث بروز هیجانات منفی در فرد می‌شود. بر‌اساس تئوری فشار عمومی، بزه‌دیدگی سایبری‌ یک منبع فشار است و باعث ایجاد محرک منفی می‌شود که همان هیجانات منفی است‌ و درنهایت هیجانات منفی باعث بروز ایده‌پردازی خودکشی در فرد می‌شود. افراد وقتی در معرض منابع فشار (‌بزه‌دیدگی سایبری) قرار می‌گیرند، حالات عاطفی منفی را از خود نشان می‌دهند و همین حالات عاطفی منفی‌ به بروز رفتارهای انحرافی ازجمله خودکشی در فرد می‌شود. البته براساس تئوری فشار عمومی، بروز رفتارهای انحرافی در میان زنان و مردان با هم متفاوت است و زنان در مواجهه با هیجانات منفی، بیشتر رفتار خودکشانه را از خود نشان می‌دهند. طبق یافته‌ها و نتایج به دست آمده از این پژوهش نیز، دختران در مواجهه با هیجانات منفی، در مقایسه با پسران در روبه‌روشدن با هیجانات منفی، بیشتر دچار ایده‌پردازی خودکشی می‌شوند.

در این قسمت ابتدا دربارۀ فرضیات یک تا چهار بحث می‌شود که دلالت بر تأثیر متغیرهای مستقل (‌جذابیت هدف آنلاین، نبود محافظت آنلاین، مجاورت آنلاین با متخلفان انگیزه‌دار و در معرض دید متخلفان باانگیزه) بر متغیر میانجی، بزه‌دیدگی سایبری (که در اینجا متغیر وابسته در نظر گرفته شده است) دارد‌. در ادامه نیز، راجع به فرضیۀ پنج می‌شود که دلالت بر تأثیر متغیر بزه‌دیدگی سایبری بر متغیر هیجانات منفی دارد. درنهایت تأثیر هیجانات منفی بر‌ متغیر وابسته (‌ایده‌پردازی خودکشی) به‌صورت نظری تبیین شده است.

 فرضیۀ اول که دلالت بر تأثیر مستقیم جذابیت هدف آنلاین بر‌ بزه‌دیدگی سایبری دارد، به‌لحاظ تجربی‌ تأیید شد. برخی از پژوهش‌های انجام‌شده مانند پژوهش مارکوم و همکاران[48] (2010) و لوکفیلد و یار[49] (2016) نیز این فرضیه را تأیید کرده‌اند. همچنین یافته‌ها‌ی تحقیق نشان می‌دهد‌ جذابیت هدف آنلاین در میان دانشجویان دختر، بیش از دانشجویان پسر بر‌ بزه‌دیدگی سایبری تأثیر دارد. تئوری فعالیت‌های روزمره نشان می‌دهد‌ سازمان‌دهی فعالیت‌های روزمره در جامعه، فرصت‌هایی را برای بزه‌دیدگی ایجاد می‌کند. به‌طور خاص، این تئوری سعی داشت توضیح دهد که چگونه تغییرات در کار، مسافرت و خانواده بر تغییرات الگوی جرائم ملی تأثیر می‌گذارد. تغییرات ساختاری در الگوهای فعالیت روزمره، از‌طریق همگرایی در فضا و زمان سه عنصر حداقلی مجرمان با انگیزه، اهداف مناسب و‌ وجودنداشتن محافظان توانا (Cohen & Felson, 1979: 589)، موجب بزه‌دیدگی می‌شود. جذابیت هدف آنلاین، جذابیت هدف به‌عنوان «مطلوب‌بودن مادی یا نمادین افراد یا اهداف اموال برای مجرمان احتمالی‌ و همچنین اینرسی درک‌شده از یک هدف در برابر رفتار غیرقانونی» توصیف شده است Cohen et al., 1981:) 508). به عبارت دیگر، ممکن است اهداف خاصی برای مجرم بالقوه جذاب‌تر باشد،‌ ارزشی برای مجرم داشته باشد (مثلاً باارزش یا لذت‌بخش باشند) یا‌ اهداف آسانی باشند؛ مثلاً اقلام کوچک در فروشگاه راحت‌تر دزدیده می‌شوند و فرد جوان یا مسن ممکن است توانایی مقاومت در برابر حمله را نداشته باشد. برخی اطلاعات ممکن است دربارۀ قربانی‌شدن (‌بزه‌دیدگی) آنلاین، تعقیب قربانی را به‌وسیلۀ مجرم تسهیل‌ (‌مانند آدرس‌های ایمیل، شناسه‌های پیام‌رسان فوری) یا فرد را به یک هدف مطلوب‌تر تبدیل کند (مثلاً پست‌کردن وضعیت رابطه، عکس‌ها، گرایش جنسی)؛ در‌نتیجه جذابیت فرد به‌عنوان یک هدف افزایش می‌یابد (Reynes, 2011: 1159). طبق نظر کوهن و فلسون (1979)، هر‌چه جذابیت هدف بیشتر باشد، احتمال قربانی‌شدن بیشتر خواهد بود.

  طبق فرضیۀ دوم و سوم، در معرض دید متخلفان با‌انگیزه‌بودن و مجاورت آنلاین داشتن با متخلفان انگیزه‌دار، به افزایش بزه‌دیدگی سایبری در میان دانشجویان منجر می‌شود و داده‌های تحقیق حاضر این فرضیه را تأیید کردند.

پژوهش‌های‌ مارکوم و همکاران (2009)، بوسلر و هولت[50] (2009)، انگو و پترنستر[51] (2011)، مارکوم و همکاران (2010) نیز چنین فرضیه‌ای را تأیید می‌کنند. در دنیای واقعی، گذراندن وقت با بزهکاران یا مجرمان، قرار‌گرفتن فرد در معرض مجرمان باانگیزه را افزایش می‌دهد. ناشناس‌ماندن احتمالی محیط‌های مجازی ممکن است این احتمال را افزایش دهد که یک فرد بدون ترس از انتقام، دوستان خود را در حالت آنلاین آزار می‌دهد؛ بنابراین ممکن است‌، مشارکت همتایان در تخلفات رایانه‌ای، احتمال قربانی‌شدن فرد را در حالت آنلاین افزایش دهد Bossler & Holt, 2009: 6)). یافته‌های این مطالعه و همچنین مطالعۀ مارکوم و همکاران (2010) نشان داد دانشجویانی که زمان بیشتری را صرف استفاده از اینترنت می‌کنند (به سهم خود احتمال مواجهه با یک مجرم باانگیزه را نشان می‌دهند)، بیشتر قربانی می‌شوند. به نظر می‌رسد‌ تلاش برای توسعۀ برنامه‌های پیشگیری بیهوده است که جوانان را‌ به کاهش استفاده از اینترنت تشویق می‌کند؛ زیرا استفاده از اینترنت بیشتر برای مقاصد آموزشی ضروری است و دانشجویان دختر و پسر از اینترنت برای ارتباط با دیگران استفاده می‌کنند. بنابراین به‌جای تشویق به ترک ارتباط در اینترنت، آموزش خطرات موجود در فضای مجازی و آگاهی‌بخشی از پتانسیل قربانی‌شدن در فضای مجازی مؤثرتر به نظر می‌رسد. نوجوانان و جوانانی که از اینترنت استفاده می‌کنند، باید آموزش ببینند که نه‌تنها در ارتباط آنلاین با افرادی شرکت کنند که آنها را می‌شناسند و بهشان اعتماد دارند،‌ باید مراقب اطلاعات شخصی باشند که به آنها ارائه داده می‌شود (‌Marcum et al., 2010: 42). همچنین یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد‌ دانشجویان دختری که در معرض متخلفان باانگیزه قرار دارند، بیشتر از دانشجویان پسر دچار بزه‌دیدگی سایبری می‌شوند. علاوه بر این، جذابیت دختران در فضای آنلاین برای مجرمان باانگیزه بیشتر است و این‌ به بزه‌دیدگی بیشتر در میان دانشجویان دختر منجر شده است. ماهیت جنسیتی ارتباطات آنلاین ممکن است بر خطر قربانی‌شدن تأثیر بگذارد. تحقیقات نشان می‌دهد‌ ارتباطات آنلاین ماهیتی مردانه دارد و فرآیند برقراری ارتباط را پیچیده می‌کند. ممکن است مبادلات بین کاربران آنلاین، یک لحن خصمانۀ تهاجمی داشته باشد که در آن افراد سعی می‌کنند از‌طریق تضاد زبانی بر یکدیگر مسلط شوند. این مبادلۀ مردانه با الگوهای ارتباطی زنانه متفاوت است، زنان از ارتباطات مؤدبانه و زبان جنسیتی استفاده می‌کنند و همین باعث می‌شود زنان به‌وسیلۀ کاربران مرد نادیده گرفته شوند، از آنها انتقاد و یا‌ آزار و اذیت شوند؛ برای مثال زنانی که علاقه‌مند به فناوری‌اند، بیشتر میزان بالاتری از آزار و اذیت جنسی آنلاین را از سوی دیگران گزارش می‌کنند. بنابراین، جنسیت ‌بر افرادی تأثیر می‌گذارد که برای آزار و اذیت آنلاین هدف قرار می‌گیرند‌. دانش کامپیوتری نیز ممکن است در جذابیت هدف نقش داشته باشد؛ زیرا یک کاربر ماهر کامپیوتر ممکن است آمادگی بیشتری برای مقابله با تهدیدات آنلاین داشته باشد. با این حال، برخی از رفتارهایی که افراد انجام می‌دهند، اعمال انحرافی‌اند که قربانی را در معرض تعداد بیشتری از مجرمان قرار می‌دهند؛ برای مثال، در دنیای واقعی زنانی که درگیر رفتارهای مجرمانه یا انحرافی نظیر مصرف مشروبات الکلی و مواد مخدر می‌شوند، بیشتر در معرض بزه‌دیدگی‌اند. تحقیقات کمی رابطۀ بین انحراف آنلاین و بزه‌دیدگی سایبری را بررسی کرده‌اند. گیلبوا[52] (1996) و تیلور[53] (2003) همچنین دریافتند که هکرهای کامپیوتر زن، آزار و اذیت زیادی را از سوی هکرهای مرد دریافت کردند؛ بنابراین، مشارکت در تخلفات رایانه‌ای ممکن است قرار‌گرفتن در معرض مجرمان باانگیزه و احتمال بزه‌دیگی را افزایش دهند Bossler & Holt, 2009: 5)).

 بر‌اساس فرضیۀ چهارم،‌ وجودنداشتن محافظت آنلاین بر‌ بزه‌دیدگی سایبری، تأثیر مستقیم دارد و این فرضیه نیز در آزمون تجربی این تحقیق‌ تأیید شد؛ یعنی با افزایش محافظت آنلاین، میزان بزه‌دیدگی سایبری کاهش پیدا می‌کند. برخی از پژوهش‌های انجام‌شده، مانند پژوهش رینز و همکاران[54] (2015) و علیوردی‌نیا و قربانزاده (1398)، این فرضیه را تأیید کردند که افزایش محافظت آنلاین‌ به کاهش بزه‌دیدگی سایبری منجر می‌شود، اما در برخی دیگر از پژوهش‌ها مانند تحقیق انگو و پترنستر (‌2011)، مارکوم و همکارا‌ن (‌2010)، این فرضیه تأیید نشده است. بسیاری از محققان از داده‌های قربانی‌شدن در سطح فردی برای درک تفاوت در خطر قربانی‌‌شدن با توجه به فعالیت‌های روزمرۀ قربانی بالقوه استفاده کرده‌اند. فعالیت‌های روزمره به‌عنوان هر فعالیت مکرر و متداولی دیده می‌شود‌ که نیازهای اساسی جمعیت و نیازهای فردی را تأمین می‌کند و از هر نظر ریشه‌های بیولوژیکی یا فرهنگی دارد. به‌طور خاص، محققان فعالیت‌های روزمرۀ قربانیان را با فعالیت‌های غیر قربانی مقایسه می‌کنند تا تأثیر سبک زندگی و فعالیت‌های روزمره بر احتمال قربانی‌شدن را درک کنند. همچنین محققان بررسی کرده‌اند که چگونه فعالیت‌های روزمرۀ افراد بر احتمال انواع مختلف قربانی‌شدن، از‌جمله جرائم مالی و خشونت‌آمیز تأثیر می‌گذارد (‌Miller, 2009: 282). طیف وسیعی از برنامه‌های کامپیوتری (مانند برنامه‌های ضد ویروس، دیوار آتش) طراحی شده‌اند تا به‌عنوان محافظ فیزیکی عمل کنند و خطر نفوذ به سیستم به‌وسیلۀ ویروس‌ها و نرم‌افزارهای مخرب را کاهش دهند. با این حال، آنها قرار نیست با ارتباطات تهدیدآمیز مقابله کنند. مالکیت و به‌روز‌رسانی منظم نرم‌افزارهای محافظتی، احتمال قربانی‌شدن را کاهش می‌دهد؛ زیرا فرد نسبت به تهدیدات و رفتارهای مخاطره‌آمیز آنلاین آگاهی بیشتری دارد (Yar, 2005: 423). محافظت در تئوری فعالیت‌های روزمره به‌‌عنوان مهم‌ترین عامل در کاهش بزه‌دیدگی در نظر گرفته می‌شود و محافظت در محیط آنلاین، در بر گیرندۀ ابعاد فیزیکی، شخصی و اجتماعی است. بر این اساس دانشجویان ‌اقدامات حفاظتی را انجام می‌دهند. آنها ‌ با ارتقای دانش فنی، مهارت‌های رایانه‌ای و آگاهی از خطرات آنلاین‌ قربانی‌شدن، آزار و اذیت سایبری را کاهش می‌دهند. همچنین برخی از محققان، تکنیک‌های دشوار‌سازی هدف آنلاین ( مثلاً تنظیمات حریم خصوصی) را یک اقدام برای محافظت تعریف می‌کنند ( Reyns et al., 2011, Reyns et al., 2015)؛ بنابراین با افزایش محافظت آنلاین، میزان بزه‌دیدگی کاهش می‌یابد.

طبق فرضیۀ پنجم، بزه‌دیدگی سایبری بر‌ هیجانات منفی تأثیر مثبت می‌گذارد؛ یعنی افزایش بزه‌دیدگی سایبری‌ به افزایش هیجانات منفی در دانشجویان منجر می‌شود که این فرضیه نیز به‌لحاظ تجربی‌ تأیید شد. برخی از پژوهش‌ها مانند تحقیق علیوردی‌نیا و ریسمانچی (‌1398) این فرضیه را تأیید کردند. وجود محرک‌های منفی ممکن است‌ به پرخاشگری و موارد دیگر منجر شود (‌Agnew, 1992: 59). براساس تئوری فشار، هیجانات منفی ویژگی اصلی‌اند که شاید بیشترین ارتباط را با تئوری فشار دارند. براساس‌ این تئوری، نوع فشار‌ احتمال تجربۀ طیفی از هیجانات منفی را در افراد افزایش می‌دهد. این هیجانات منفی شامل ناامیدی، خشم، افسردگی و ترس است و خشم، مهم‌ترین واکنش هیجانی از دیدگاه نظریۀ فشار عمومی است. وقتی افراد ناملایمات خود را به گردن دیگران می‌اندازند، خشم به وجود می‌آید و خشم هیجان منفی مهمی است؛ زیرا سطح آسیب‌پذیری فرد را افزایش می‌دهد و میل به انتقام‌جویی را ایجاد می‌کند. بنابراین خشم از چندین طریق بر فرد تأثیر می‌گذارد که‌ به بزهکاری منجر می‌شود. خشم از این نظر از بسیاری از انواع دیگر تأثیرات منفی متمایز است و به همین سبب است که در تئوری فشار عمومی جایگاه ویژه‌ای دارد. توجه به این نکته مهم است که بزهکاری ممکن است در پاسخ به دیگر انواع تأثیرات منفی، مانند ناامیدی نیز رخ دهد، گرچه بزهکاری در چنین مواردی کمتر است. افرادی که هیجانات منفی بالا دارند، بسیار بیشتر از دیگران تجربۀ وقایع منفی را به رفتار نامناسب دیگران نسبت می‌دهند و واکنش‌های هیجانی شدیدی را نسبت به این وقایع – به‌ویژه خشم- تجربه می‌کنند و به چنین رویدادهایی به شیوه‌ای تهاجمی یا ضد اجتماعی پاسخ می‌دهند. افراد دارای هیجانات منفی بالا، واکنش‌های هیجانی شدیدتری نسبت‌به فشارها دارند و بیشتر در معرض مقابله با رفتارهای پرخاشگرانه و ضد اجتماعی قرار دارند ‌Agnew, 1992: 59)). براساس تئوری فشار، افراد در معرض محرک‌های منفی قرار می‌گیرند، برای اینکه از آنها فرار کنند و یا آنها را کاهش دهند، تلاش می‌کنند از‌طریق رفتارهای انحرافی (‌مانند مصرف الکل و مواد و یا خودکشی و.....) آثار محرک منفی را خنثی کنند Agnew, 1992: 58)). طبق نظریۀ فشار عمومی، بزه‌دیدگی سایبری به‌عنوان یک منبع فشار، باعث ایجاد هیجانات منفی در فرد می‌شود. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد‌ در میان دانشجویان دختر و پسری که دچار بزه‌دیدگی سایبری شدند، دختران بیشتر دچار هیجانات منفی می‌شوند. در‌واقع، شکاف جنسیتی در بزه‌دیدگی و بزهکاری تا حدی بر‌اساس انواع مختلف سویه‌هایی توضیح داده می‌شود که مردان و زنان تجربه می‌کنند. شواهد تجربی نشان می‌دهد در حالی که ممکن است زنان فشار را به‌اندازۀ مردان تجربه کنند، ولی مردان بیشتر از زنان نسبت‌‌به فشارها با جرم یا بزهکاری واکنش نشان می‌دهند. ممکن است دلایل مختلفی برای این پاسخ جنسیتی به فشار وجود داشته باشد. یکی از دلایل احتمالی این است که مردان به احتمال زیاد به فشارها، با «خشم» پاسخ می‌دهند. اگرچه زنان نیز عصبانی می‌شوند، خشم آنها بیشتر با افسردگی، اضطراب و دیگر هیجانات منفی همراه است (‌Berzina, 2010‌). تقریباً تمام مطالعات به این نکته پی بردند که زنان بیشتر افسرده و مضطرب می‌شوند. افسردگی بیشتر در زنان تنها این‌گونه تعیین می‌شود که زنان بیشتر از مردان، در معرض منابع فشار قرار دارند؛ بنابراین، زنان نسبت‌به مردان، بیشتر تمایل دارند تا به منابع فشار با افسردگی پاسخ دهند (‌علیوردی‌نیا و خاکزاد، ۱۳۹۲: ۱۱۰).

طبق فرضیۀ آخر، هیجانات منفی تأثیر مثبتی بر‌ ایده‌پردازی خودکشی دارد و‌ تأیید می‌شود. به عبارت دیگر با افزایش هیجانات منفی در میان دانشجویان، میزان ایده‌پردازی خودکشی هم افزایش پیدا می‌کند. نظریۀ فشار عمومی چنین استدلال می‌کند که خودکشی، تابعی از سطح فشار واردشده بر فرد و توانایی کنار‌آمدن با چنین فشارهایی از‌طریق کانال‌های قانونی است. این استدلال بیشتر به نظریۀ کوهن[55] (1955) از تئوری فشار استناد می‌کند و میگوید افرادی که قادر به حل مشکلات خود از‌طریق مجاری قانونی نیستند، با استقبال بیشتری به‌دنبال راه‌حل‌های انحرافی‌اند، خودکشی یکی از راه‌حل‌های ممکن است (‌Agnew, 1992: 207). همچنین یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد‌ دانشجویان دختری ‌که هیجانات منفی دارند، نسبت‌به دانشجویان پسر بیشتر‌ ایده‌پردازی خودکشی و تمایل بیشتری نیز به خودکشی دارند. برویدی و اگنیو[56] (1997) معتقدند که مردان و زنان انواع گوناگونی از فشار را تجربه می‌کنند‌ که‌ به خروجی‌های رفتاری متفاوتی از آنان منجر می‌شود، مردان بیشتر در معرض فشارهایی‌اند که این امر آنها را به‌سمت جرائم جدی سوق می‌دهد. اما انواع فشارهایی که بر زنان تحمیل می‌شود، به‌واسطۀ سطوح بالایی از کنترل اجتماعی و محدودیت‌هایی که برای زنان در ارتکاب به رفتار مجرمانه وجود دارد، موجب می‌شود‌ این نوع فشارها زنان را به‌سوی خودتخریبی سوق دهد. همچنین، ‌اگرچه زنان و‌ مردان خشم را در واکنش به فشارها تجربه می‌کنند، خشم زنان بیشتر با احساساتی نظیر افسردگی، احساس گناه و شرم همراه است. چنین احساساتی احتمال وقوع جرائمی را کاهش می‌دهد که به دیگران آسیب می‌رساند،‌ ولی در مقابل، این احساسات در میان زنان موجب رفتارهای خود آسیب رسان می‌شود (‌علیوردی‌نیا، 1400: 278). نظریۀ فشار عمومی، روابط‌ و هیجانات منفی را برجسته می‌کند که افراد تحت فشار را به‌سمت جرم سوق می‌دهد؛ در‌نتیجه، توصیه‌های کنترل جرم که از نظریۀ فشار عمومی دنبال می‌شوند نیز، نسبتاً منحصر به‌ فردند. نظریۀ فشار عمومی، اهمیت فشار روان‌شناختی و رابطه‌اش را با حالات عاطفی منفی نظیر خشم‌‌ برجسته می‌کند. در‌واقع کسانی که از عهدۀ هیجانات منفی خود برمی‌آیند، کمتر مستعد رفتار انحرافی از‌جمله خودکشی‌اند؛ یعنی برنامه‌های توان‌بخشی شناختی- رفتاری که بر‌ مهارت‌هایی مثل مدیریت خشم و حل تضاد متمرکز می‌شوند، با نظریۀ فشار عمومی منطبق‌اند. دلالت‌های سیاستی نظریۀ فشار عمومی معطوف به این است که رفتارهای انحرافی با کاهش میزان قرار‌گرفتن در معرض فشارها و همچنین کاهش تمایل به پاسخ‌دادن به فشارها ازطریق انحراف‌ کاهش داد. راه‌های مختلفی برای کاهش قرار‌گرفتن در معرض فشارها وجود دارد که برخی از آنها شامل تغییر محیط اجتماعی می‌شوند. به‌طور خاص، می‌توان فشارهایی را حذف کرد که موجب جرم می‌شوند، فشارها را تغییر داد تا کمتر‌ به جرم منجر شوند و درنهایت اجتناب از فشارها را برای مردم آسان‌تر‌ و افراد را از فشارها دور کرد. شایان ذکر است که رویارویی با فشار‌ ا‌زطریق کار بر‌ افراد کاهش می‌یابد. به‌طور خاص افراد ‌ با مهارت‌ها و منابع تجهیز می‌شوند تا بتوانند بهتر از فشارها دوری کنند‌ و یا به آنها آموزش داده می‌شود تا محیط اجتماعی را به طریقی تفسیر کنند که موجب کاهش فشار «ذهنی» شود. در‌نهایت جرم ‌با کاهش احتمال اینکه افراد آن را به‌عنوان شیوۀ مقابله با فشار انتخاب می‌کنند،  کنترل می‌شود. به این ترتیب می‌توان ‌مهارت‌ها و منابع مقابلۀ افراد را بهبود بخشید، ‌کمک بیشتری به افراد برای مقابله کرد، سطح کنترل اجتماعی آنها را افزایش داد، میل آنان را برای مقابلۀ مجرمانه کاهش داد‌ و از رویارویی آنان با موقعیت‌هایی کاست که مساعد جرم است (علیوردی‌نیا و میرزایی‌، 1398: 331).

[1] cyberbullying

[2] Cyber ​​Victimization Research Center

[3] bullying

[4] discriminatory harassment

[5] cyber victimization

[6] gaming consoles

[7] imbalance of power

[8] Adler

[9] Agnew

[10] Klomek et al.

[11] Hinduja & Patchin

[12] Litwiller & Brausch

[13] Geel et al.

[14] Sampasa-Kanyinga et al.

[15] Messias et al.

[16] Wright

[17] Extremera et al.

[18] Brailovskaia et al.

[19] John et al.

[20] Kim et al.

[21] Peng et al.

[22] Cénat et al.

[23] Iranzo et al.

[24] Shayo & Lawala

[25] Martinez et al.

[26] Nguyen et al.

[27] Bauman et al.

[28] Routine Activities Theory

[29] Cohen and Felson

[30] predatory violations

[31] Motivated Offender

[32] Suitable Target/ Target Attractiveness

[33] absence of capable guardians

[34] general strain theory

[35] GST

[36] failure to achieve positively valued goals

[37] removal of positively valued stimuli,

[38] experience of negative stimuli

[39] Vlidity

[40] Content Validity

[41] Cyber Stalking Victimization

[42] Online Target Attractiveness

[43] Cohen et al.

[44] Motivated Offenders

[45] Online Guardianship

[46] negative Stimuli

[47] Suicidal ideation

[48] Marcum et al.

[49] Leukfeld and Yar

[50] Bossler & Holt

[51] Ngo & Paternoster

[52] Gilboa

[53] Taylor

[54] Reyns et al.

[55] Cohen

[56] Broidy and Agnew