تناوب در محمول‌های سه‌ظرفیتی و ارتباط آن با نوعِ عمل در زبان فارسی

1. مقدمه

افعال در دیدگاه سنتی، برحسبِ گذرایی و تعداد مفعولِ مورد نیازِ ساختِ نحوی، به سه طبقۀ ناگذرا، تک­گذرایی و دوگذرایی تقسیم­ می‏شوند. در دستور نقش و ارجاع، با در نظر گرفتنِ فاعل و مفعول، به­عنوانِ ظرفیت­های فعل، افعال در سه طبقۀ محمول­های یک­ظرفیتی، دوظرفیتی و سه­ظرفیتی قرارمی­گیرند (Esteban, 2012)[1]. محمول­های یک­ظرفیتی، به یک موضوع نیازدارند؛ محمول­های دوظرفیتی، یک موضوع ­­کنشگرگونه[2] و یک موضوع غیرکنشگر[3] دارند. محمول­های سه‌ظرفیتی، یک موضوع ­کنشگرگونه و یک موضوع با نقش دریافت‏کننده[4] دارند، و موضوع سومِ آن‌ها معمولاً گروه اسمیِ عینی یا انتزاعی است که از جانبِ کنشگر به دریافت­کننده منتقل­می­شود (Margetts and Austin, 2007). نحوۀ بازنماییِ دو موضوعِ دریافت­کننده و کنش­پذیر[5] در محمول­های سه­ظرفیتیِ زبان­های مختلف، متفاوت است؛ به عقیدۀ برزنن[6] (2001) زبان­های متقارن،[7] به­گونه­ای یکسان با این دو موضوع رفتارمی­کنند، در حالی ­که، در زبان­های نامتقارن،[8] ویژگی‌های نحوی یا رمزگذاری­های مختلفی برای آن‌ها لحاظ ­می­شود. در زبانِ فارسی، بیست و یک ساخت بنیادین برای محمول­های سه­ظرفیتی وجود دارد (طبیب­زاده، 1385: 211-213)؛ اولین ساخت، محمول­هایی هستند که به سه موضوعِ فاعل، مفعول مستقیم، و مفعول حرف اضافه­ای نیاز دارند. ساخت متعارف در جملۀ (1الف)، حاویِ سه موضوع است. در جملۀ (1ب)، حذف مفعول حرف اضافه­­ای، و در جملۀ (1ج) حذف مفعولِ مستقیم، جمله را ناقص می­کند.[9] جملۀ (1د) گونۀ تناوبی این جمله است که در آن، مفعولِ حرف اضافه­ای همراه با نشانۀ «را» در جایگاه مفعول مستقیم قرار گرفته ­است.     

• الف. چند قاشق آب (را) به بیمار داد. (وبگاه مثبت سبز، 16 بهمن 1398)

              ب. ؟ چند قاشق آب (را) داد.

              ج. ؟ به بیمار داد. 

             د. بیمار را چند قاشق آب داد.

محمول­های سه­ظرفیتی سه موضوع دارند که وجودشان در ساخت منطقی این افعال الزامی است. نیومن[10] (2005) با اشاره­ به ضرورتِ وجودِ سه موضوعِ مجزا در محمول­های سه­ظرفیتی، عنوان­ می­کند که حذف هریک از موضوع­ها به ساختی نادستوری منجرمی­شود؛ به­عنوان­ مثال، جملات  (2)و (3)، که به­ترتیب فاقدِ مفعولِ حرف اضافه­ای و مفعول مستقیم هستند، از نظر دستوری ناپذیرفتنی هستند، در حالی­ که جملۀ (4)، با داشتنِ سه موضوع، دستوری است.        

• *I put the books.
• *I put on the table.
• I put the books on the table.

وجود سه موضوعِ مجزا در ساخت جمله ممکن است آشکار و یا پنهان باشد. به­عنوان ­مثال، در جملۀ (5)، با وجود اینکه فعلِ جمله سه­ظرفیتی است، وجودِ دریافت­کنندۀ پول به­صورت تلویحی از جمله استنباط می­شود، هرچند به­صورت آشکار در ساخت جمله ظاهر نشده است.

• پول کتاب را (به فروشنده) پرداخت کردم.

نیومن (2005) در راستای تشخیص محمول­های سه­ظرفیتی، به تمایز موضوع و افزوده[11] اشاره می­کند. برای مثال، در جملۀ (6) استفاده از مفعولِ حرف اضافه­ای همراه با فعلِ «دادن» ضروری و حذف­ناشدنی است، چراکه این گروهِ حرف اضافه­­ای، موضوعِ فعل است. در حالی­ که گروه حرف اضافه­ای در جملۀ (7)، افزوده و اختیاری است.   

• من کتاب را به علی دادم.
• مادرم غذا را (در آشپزخانه/ روی آتش/ زیر درخت/ برای من) پخت.

تظاهرِ سه­ظرفیتی ­بودنِ یک فعل در زبان­های مختلف، یکسان نیست. به­­عنوان ­مثال، در جملۀ (8)، «خریدن»، محمولی دوظرفیتی است و افزودنِ موضوعِ سوم، در نقشِ بهره­ور، لزوماً به معنای سه­ظرفیتی ­بودنِ این فعل نیست؛ در حالی ­که در زبان انگلیسی، همین فعل در جملۀ (9)، محمولی سه­ظرفیتی در نظرگرفته می­شود.              

• من یک انگشتر (برای علی) خریدم.
• John bought Mary a ring. (John bought a ring for Mary.) (Takami, 2003)

نیومن (1997: ix)، با درنظرگرفتنِ سه موضوعِ دهنده،[12] شئ،[13] و دریافت­کننده برای فعل “give”، اجزای این رویداد را به­صورتِ تعامل بین دهنده و شئ، تعامل بین دریافت­کننده و شئ، تغییر کنترل بر شئ از دهنده به دریافت­کننده، حضورِ فیزیکیِ دهنده و دریافت­کننده، و حرکت شئ عنوان می­کند.

ساخت­های دومفعولی شامل سه موضوع با نقش­های کنشگر،[14] گیرنده،[15] و پذیرنده[16] هستند. کنشگر، عاملِ انجام­دهندۀ کنش است؛ گیرنده، بیانگرِ مشارکی خاص در رویدادی مشخص یا همان انتقالِ مالکیت است، که می­تواند انتقالِ موجودِ فیزیکی و ملموس یا ماهیتی انتزاعی باشد (رضایی و هوشمند، 1391)؛ پذیرنده نیز موضوعی است که از کنشگر به گیرنده منتقل می­شود. در جملات فارسی در یک گونه از تناوبِ مفعولی در ساخت­های دومفعولی، موضوعی که نقش دریافت‌کننده، مکان یا هدف دارد، در ساخت متعارف به­صورتِ موضوعِ حرف اضافه­ای، و در ساخت غیرمتعارف به­صورتِ گروه اسمی همراه با نشانۀ «را» استفاده می­شود (قانع، 1398). فعلِ «دادن» به­عنوانِ پیش­نمونۀ افعال دومفعولی در بیشتر زبان­ها شناخته شده است (Newman, 1998; Nass, 2007: 214). نمونه­ای از تناوب در ساختِ فعلِ «دادن» در نمونۀ (10) آمده است؛ جملۀ (10الف)، دارای ساختِ مفعول مستقیم-غیرمستقیم است، و مفعول مستقیم با «را» نشاندار شده است، در حالی ­که در جملۀ (10ب)، حذفِ حرف اضافه، ساختار مفعول اولیه-ثانیه ایجاد کرده است.  

(10)  الف.	داور	مدال طلا	را به	نفر اول	داد.
	کنشگر	پذیرنده		گیرنده
ب.	داور،	نفر اول	را	مدال طلا	داد.
	کنشگر	گیرنده		پذیرنده

هرچند این دو جمله در ظاهر معنای یکسانی دارند؛ ولی بررسی دقیق­تر حاکی از آن است که عواملی چون ساخت اطلاع[17] و برجستگی موضوع در نوعِ صورت­بندی و کاربردِ این جملات دخیل است. منظور از ساخت اطلاع، بخشی از ساختِ دستوری جمله است که در آن گزاره­ها، با ساخت­های دستوری-واژگانی خاص انطباق پیدامی­کنند (Lambrecht, 1994: 222). گلدبرگ[18] (1995) تناوب موضوعی در این جملات را حاصلِ تناسب و ادغامِ معنای فعل با بیش از یک ساختار موضوعی می­داند، نه نتیجۀ چندمعنایی فعل. ضمن آنکه این تناوب در تمامِ طبقاتِ نوعِ عمل محقق نمی­شود.

هدف این پژوهش، بررسی تناوب مفعول در طبقاتِ نوع عملی است که دارای سه­ ظرفیتِ موضوعی هستند. درواقع، این پژوهش به­دنبالِ پاسخ­ دادن به این پرسش است که آیا محمول­های سه­ظرفیتی در طبقاتِ نوعِ عمل، در معرض این تناوب قرار می­گیرند یا خیر؛ و در صورتِ مثبت ­بودنِ پاسخِ این پرسش، کدام طبقه یا طبقاتِ فعلی، قابلیتِ بیشتری برای تناوب دارند. به‌منظورِ بررسی داده­های مدنظر، ابتدا بندهای حاویِ محمول­های سه­ظرفیتی در پیکره­ای از جملات برگرفته از وب­گاه­های خبری، کتاب­­، روزنامه، و گفتگوهای روزمره جمع­آوری شد و سپس هر فعل باتوجه­به نوع عمل، در یکی از چهار طبقۀ افعال ایستا، کنشی-پایا، لحظه­ای، و پایا قرار گرفت. ملاکِ گزینشِ داده­ها، الزامِ وجودِ سه موضوع در بندِ حاوی محمول سه‌ظرفیتی بوده است که طبیب­زاده (211:1385) در معرفیِ ساخت­های بنیادینِ سه­ظرفیتی در زبان فارسی به آن‌ها اشاره کرده است. از آنجا که در محمول­های سه­ظرفیتی و ساخت­های دومفعولی، موضوعِ پذیرنده غالباً همراه با نشانۀ «را» استفاده می‌شود، در بررسی داده­ها، به­جای طبقۀ افعالِ کنشی، طبقۀ افعال کنشی-پایا لحاظ شده­اند. تفاوت این دو طبقه، در نشانداری و ارجاعی ­بودنِ موضوعِ پذیرنده است. بعد از طبقه­بندی داده­ها، تناوب آن‌ها، با توجه ­به چارچوب نظری پژوهش بررسی شده­ است. 

پژوهش حاضر در پنج بخش ارائه شده است. بعد از مقدمه و در بخش دوم، پیشینۀ پژوهش آمده است. بخش سوم، معرفی چارچوب نظری است؛ تحلیل داده­ها و نتیجه­گیری نیز به­ترتیب بخش چهارم و پنجم پژوهش را تشکیل می­دهد. 

  

2. پیشینه پژوهش

زبان­شناسان در تعریفِ دقیق محمول­های سه­ظرفیتی اتفاق­نظر ندارند. محمول­های سه­ظرفیتی در برخی دیدگاه­ها، مسیری درنظر گرفته می­شوند که اثرپذیر[19] به­واسطۀ اثرگذار[20] در طولِ آن مسیر حرکت می­کند، و یا به­گونه­ای تحتِ­تأثیر قرار می‌گیرد. لانگاکر[21] (1991: 283) در این مورد به مفهومِ «زنجیرۀ کنش»[22] اشاره و به جریانِ طبیعیِ انتقالِ انرژی از اثرگذار به اثرپذیر تأکید می­کند. زنجیرۀ کنش، دارای یک «ابتدا»[23] و یک «انتها»[24] است. محمول­هایی مانند «دادن»، «فرستادن»، و «نشان دادن» به فاعلی دستوری نیازدارند که در «ابتدای» این «زنجیرۀ کنش» قرارمی­گیرد، در حالی ­که، در افعالی مانند «دریافت کردن»، و «گرفتن»، فاعل در «انتهای» این «زنجیرۀ کنش» است. به ­این ­ترتیب، جریانِ طبیعیِ حرکت در محمول­های سه‌ظرفیتی، از دهنده به گیرنده صورت می­گیرد تا از گیرنده به دهنده. علاوه­بر این، ­نمونه­های اصلی محمول­های سه­ظرفیتی، افعالی هستند که فاعل دستوری آن‌ها در ابتدای زنجیرۀ کنش قرار دارد و نه در انتهای آن. در تأییدِ این نکته، ریچاردسون^[25] و دیگران (2001) در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که تصویر متناظر با محمول­های سه­ظرفیتی، چون «دادن»، و «نشان دادن»، ترجیحاً تصویر(1د) در شکل(1) است، که در آن جهتِ انتقال و جریانِ انرژی از دهنده به گیرنده به تصویر درآمده است.[26]     

             الف)                     ب)                   ج)                    د)                               

شکل 1- نمایش مصورِ محمول­های سه­ظرفیتی (Richardson et al., 2001(

Figure 1- Image schemas for three-place predicates (Richardson et al., 2001)

 

هسپلمت (2001) [27]با بررسی افعال دومفعولی در زبان­های مختلف، عمدتاً به شواهدی از فعلِ «دادن» در این زبان­ها تمرکز کرده است. مارگتز[28] (2002)، محمول­های سه­ظرفیتی را رویدادهای سه­مشارکی[29] نامیده ­است؛ موضوع­های فعلی، که جزء ظرفیت فعل در نظرگرفته می‏شوند، متمم­های اجباری فعل هستند و با حذف آن‌ها جمله نادستوری یا ناقص می­شود. کیتیلا[30] (2006: 600) ساخت­های دومفعولی را ساخت­هایی با دو موضوعِ غیرفاعلی می­داند که می­توانند رفتاری شبیه کنش­پذیر در افعالِ گذرا داشته باشند. علاوه­بر این، وی عقیده دارد در صورتی که زبانی دارای افعال دومفعولی باشد، یکی از آن‌ها، فعلِ «دادن» است و اگر صرفاً یک فعلِ دومفعولی داشته باشد، آن فعل قطعاً فعلِ «دادن» است. همچنین، برای تشخیصِ افعالِ دومفعولی، معیارِ «متمایز بودن»[31] را معرفی می­کند، به ­طوری که کنشگر و گیرنده باید از نظر فیزیکی، مشارکانی متمایز باشند. مالچوکوف^[32] و دیگران (2007) ساخت­های دومفعولی[33] را متعارف­ترین ساخت­های سه­ظرفیتی می‌دانند؛ همان‌گونه که ساخت­های یک­مفعولی، متداول­ترین نوعِ ساخت­های دوظرفیتی هستند.

دربارۀ ساخت دومفعولی در زبان فارسی، نظرات مختلفی وجود دارد. برخی معتقدند که زبان فارسی، ساخت دومفعولی ندارد (Ghomeshi & Massam, 1994; Goldberg, 2003). در بررسی­های دستور زبان فارسی، ساختِ دومفعولی عمدتاً با عنوانِ «متمم» معرفی شده است که در جملاتِ حاویِ فعل گذرا همراه با حرف اضافه ظاهر می­شود.  باطنی (1348: 89-97) بندهای زبان فارسی را در قشر اول به دو زیرطبقۀ بدون متمم و متمم­دار، و بندهای متمم­دار را به انواعِ بندهای یک­متممی، دومتممی، و سه متممی تقسیم کرده است. ناتل خانلری (1363: 81-82) با تقسیم­بندی افعال به دو گونۀ لازم و متعدی، اسمِ بعد از حرف اضافه را متمم می­داند، خواه همراه با ساخت متعدی باشد یا لازم؛ وی بین مفعول باواسطه و متممِ قیدی تمایزی قائل نشده است. وحیدیان کامیار و عمرانی (1379: 18-22) گروه اسمی بعد از حرف اضافه در ساخت گذرا را متمم فعل می­نامند؛ تمایز متمم فعل و متممِ قیدی نیز در این است که حذفِ متمم فعل، جمله را ناقص می­کند؛ اما متممِ قیدی، مورد نیازِ فعل نیست و جنبۀ توضیحی دارد. علاوه­بر این، افعالی که به متممِ اجباری نیاز دارند، دارای حرف اضافۀ اختصاصی هستند. آن‌ها افعالِ دومفعولی را در مجموعۀ جمله­های چهارجزئی آورده­اند، که چهار نوعِ جمله­های چهارجزئی با مفعول و متمم، چهارجزئی با مفعول و مسند، چهارجزئی دومفعولی، و چهارجزئی با متمم و مسند را دربرمی­گیرد. منظور از جملات چهارجزئی و دومفعولی، جملاتی است که گروه اسمی در آن با «را» نشاندار شده است. احمدی گیوی (797:1380) فعلی چون «دادن» را در زمرۀ افعال سببی قرارمی­دهد، با این توضیح که این فعل برای تکمیلِ معنا، علاوه­بر فاعل و مفعول، به متمم نیز نیاز دارد و فعلی که هم به مفعولِ بی‏واسطه (مفعول) و هم به مفعول باواسطه (متمم) نیاز دارد، دومفعولی است؛ وی فعل­های سببی را همان افعالِ دومفعولی در دستورهای پیشین می­داند و افعال سببی یا دومفعولی را در دو گونۀ نادستورمند (سماعی) و دستورمند (قیاسی) قرارمی­دهد. فرشیدورد (213:1382) با تقسیم­بندی افعال متعدی به دو نوع یک مفعولی و دومفعولی، افعال دومفعولی را به افعالی اطلاق می­کند که علاوه­بر مفعولِ «رائی»، به مفعولِ «غیررائی» نیز نیاز دارند، مفعولِ غیررائی یا غیرصریح، گاهی جاندار است و مفعولِ رائی به آن برمی­گردد؛ این مفعول می­تواند گیرنده باشد، مانند «من کتاب را به فریدون سپردم»، و یا دهنده باشد، مانند «من کتاب را از فرهاد گرفتم». طبیب­زاده (29:1385) وابسته­های فعل را به دو دستۀ متمم و غیرمتمم[34] تقسیم می­کند. وی با اطلاقِ «متمم» به وابسته­های مستقیم فعل، آن‌ها را به دو گروهِ متمم­های اجباری[35] و اختیاری، که متعلق به ظرفیتِ فعل هستند، طبقه­بندی می­کند؛ به­گونه­ای که حذف متمم­های اجباری، به تولیدِ جملۀ نادستوری منجرمی­شود، در حالی ­که حذف متمم­های اختیاری به ساختِ جمله آسیبی نمی­رساند. رضایی و هوشمند (1391) با بررسی رده­شناختی ویژگی­های نشانه­گذاری و رفتاری ساخت­های دومفعولی در زبان فارسی، به بررسی و مقایسۀ دو مفعولِ گیرنده و پذیرنده در این ساخت­ها پرداخته­اند و عوامل دخیل در ترتیبِ سازه­های ساخت دومفعولی را «برجستگی، معرفه بودن، و ساختار اطلاع» می­دانند؛ علاوه­بر این، ویژگی­های نشانه‏گذاری را براساسِ ترتیبِ سازه­ها، حالت­نمایی، و مطابقه نیز بررسی کرده­اند. لطفی و مؤیدی (1392) در چارچوبی شناختی به بررسی و تحلیل ساخت دومفعولی در پیکره­ای از ادبیات فارسی پرداخته­اند تا علت یا علل زبان­شناختی تغییرات ساخت دومفعولی در طول تاریخ و همچنین حالت تناوب مفعولی را شناسایی کنند؛ آن‌ها براساسِ رویکرد شناختیِ پیکر-زمینه، به نقش تکواژ «را» به­عنوانِ مشخصۀ منحصربه‏فردِ ساخت دومفعولی توجه داشته­اند و نشان داده­اند که ساخت­های دومفعولی در فارسی نوین عمدتاً با تکواژِ «را» نشاندارمی­شوند. واعظی (1393) دو ساختار برای افعال دومفعولی درنظر گرفته است؛ در نوع اول، پذیرا به­صورتِ گروه حرف اضافه­ای است و در نوع دوم، کنش­­پذیر به فعل منضم می­شود. وی علاوه­بر تفاوت­های صوری این دو ساختار، به تمایزات معنایی و کاربردی آن‌ها نیز اشاره می­کند. علاوه­بر این، با بررسی ساخت اطلاع، عنوان می­کند که پذیرا بعد از مبتدای اولیه می­تواند مبتدای ثانویه باشد. قیاسوند (1398) با بررسی تناوب­ها و طبقات فعلی در زبان فارسی، به تأثیر تناوب­های نحوی بر بازنمود موضوعی اشاره ­می­کند و عقیده دارد این تأثیر در معنای جمله نقشی ندارد. همچنین با اطلاقِ «تناوبِ مفعولِ به­ای» به تناوب در محمول­های سه­ظرفیتی، گزینشِ گوینده برای کاربردِ یکی از این ساختارها را اولویت­های بسته­بندی اطلاعاتی[36] عنوان می­کند تا ترجیحاتِ مربوط به دو معنای متمایز. قانع (1398) در بخشی از رسالۀ خود، ضمنِ اشاره به بسامد کمِ تناوب مفعول صریح-غیرصریح در زبان فارسی، به بررسی تفاوت­های معنایی در این تناوب پرداخته است. وی با بررسی داده­هایی از زبان فارسی، تأکید بر مالکیت در این نوع تناوب را همراستا با نشان دادنِ مفعول انتقالی به­صورت اسمِ بی­نشان و بلافاصله پیش از فعل می­داند؛ درصورتی­که تأکید بر حرکت به سمتِ هدف باشد، مفعول انتقالی به­صورتِ مفعول مستقیم ظاهرمی­شود. هرچند در پژوهش­های ذکرشده، ساخت­های سه­موضوعی مورد بررسی قرار گرفته­اند؛ ولی تمایز این پژوهش، بررسی محمول­های سه­ظرفیتی در طبقات و زیرطبقاتِ اصلیِ نوعِ عمل است که در پژوهش­های پیشین کمتر به آن پرداخته شده است. به این ترتیب، پژوهش حاضر، ضمن بررسی محمول­های سه­ظرفیتی در طبقاتِ نمود واژگانی، و در چارچوبِ دستور نقش و ارجاع، امکانِ تناوب در گونه­های مختلف محمول‏های سه­ظرفیتی را مورد بررسی قرار می­دهد.

                       

3. چارچوب نظری

افعال در دستور نقش و ارجاع، بر پایۀ سه مشخصۀ ایستایی،[37] کرانمندی[38] و لحظه­ای ­بودن[39] به شش طبقۀ ایستا، کنشی[40]، لحظه‌ای[41]، پایا[42]، لمحه­ای[43] و کنشی-پایا[44] تقسیم می­شوند(Van valin, 2005:33) . در این طبقه­بندی، ویژگی­های مشترکی برای افعالِ یک طبقه درنظر گرفته می­شود؛ افعال ایستا، فاقدِ پویایی، و انتقالِ انرژی هستند، و در پنج زیرگروه وجودی،[45] شناختی،[46] عاطفی،[47] ملکی[48] و ادراکی[49] قرار می‏گیرند . تحققِ فعل­های کنشی، مستلزمِ حرکت و انتقالِ انرژی است. افعال کنشی نیز در زیرگروه­های افعال حرکتی،[50] بیانی،[51] مصرفی،[52] ساختنی[53] و ادراکی آگاهانه[54] تجلی می­یابند (Van valin, 2005:55). افعال لحظه­ای، در مدت زمانِ کوتاهی تحقق ­می­یابند، به تغییرِ حالت لحظه­ای اشاره ­می­کنند و باعث ایجاد موقعیت جدیدی می­شوند که دارای نمود پایانی است. افعال پایا، مانند افعال لحظه­ای، ازجمله فعل­های تغییر حالت هستند؛ ولی در مقایسه با آن‌ها در مدت زمان بیشتری تحقق ­می­یابند (Pavey, 2010: 97-98) . افعال کنشی-پایا[55] با اضافه ­شدن نمودِ پایانی به افعال کنشی حاصل ­می­شوند. اسمیت[56] (1997) افعال لمحه­ای را افعالی غیرنتیجه­ای معرفی می‌کند و در تمایزِ این افعال با افعالِ لحظه­ای به این نکته اشاره می­کند که هرچند هر دو طبقۀ افعالِ لحظه­ای و لمحه­ای، به‌صورتِ لحظه­ای محقق می­شوند؛ ولی تغییرِ حالت در افعالِ لحظه­ای منجر به ایجادِ وضعیتی جدید و پایدار می­شود، در حالی ­که افعالِ لمحه­ای اینگونه نیستند. این طبقاتِ فعلی با توجه ­به تعدادِ مشارکت­کنندگان در کنش یا رویداد و همچنین نوعِ ساخت اطلاع می­توانند به‌صورت یک­ظرفیتی، دوظرفیتی و سه­ظرفیتی تجلی پیدا کنند. 

محمول­های سه­ظرفیتی در دستور نقش و ارجاع، با رویکردی واژگانی تحلیل می­شوند؛ در این دستور، هیچ محمول انتزاعی بیش از دو موضوع نمی­گیرد و محمول­های سه­ظرفیتی به­صورت (11) نمایش داده می­شوند(Van Valin, 2007) .

(11) [do' (x, ø)] CAUSE [BECOME predicate' (y, z)]

به ­این ­ترتیب، ساخت منطقی افعالی مانند «دادن، نشان ­دادن، و قرار دادن» به­صورت (12) خواهد بود. در این بازنمایی، اولین موضوع از سمت راست، تنها گزینۀ پیش­فرض برای اثرپذیر است، و در نتیجه می­توان موضوع دوم از سمت راست، یعنی ­y، را نیز به­عنوانِ اثرگذار انتخاب کرد. 

(12) a. dâdan [do' (x, ø)] CAUSE [BECOME dâštan' (y, z)]

1. nešân dâdan [do' (x, ø)] CAUSE [BECOME didan' (y, z)]
2. qarâr dâdan [do' (x, ø)] CAUSE [BECOME budan-LOC' (y, z)]   

در بازنمایی ساخت منطقی فعل give در (13b)، Pat «اثرگذار»، و the book، «اثرپذیر» است؛ به­دلیلِ معلوم­ بودنِ جمله، اثرگذار در جایگاه فاعل و اثرپذیر در جایگاه مفعول مستقیم قرار گرفته است. موضوع سوم، یعنی Kim، موضوعی غیرفرانقش[57] است، و درنتیجه «اصل اعطای حرف اضافه»[58] درمورد آن اعمال می­شود. در (13c)، نیز گزینشِ اثرگذار مانند جملۀ (13b) است؛ ولی در اینجا Kim به­عنوان اثرپذیر انتخاب شده است و درنتیجه the book موضوعِ غیرفرانقش خواهد بود. در این جملۀ معلوم نیز، اثرگذار، جایگاه فاعل، و اثرپذیر، جایگاه مفعول مستقیم را اشغال می­کند. در این حالت، موضوع غیرفرانقش به­عنوان اثرپذیر انتخاب نمی­شود. با وجودِ این شرایط، مقدمات برای گرفتنِ حرف اضافۀ with فراهم است؛ ولی این حرف اضافه برای فعلِ present، اعمال می­شود، مانند جملۀ (14c). ساختار جملۀ (13c) به­عنوان ساخت دومفعولی شناخته می­شود. تناوب در افعالی مانند give، «تناوب مفعول صریح-غیرصریح»، و تناوب افعالی چون present، در (14)، «تناوب انتقالی»[59] نامیده می­شود.                 

(13) a. [do' (Pat, ø)] CAUSE [BECOME have' (Kim, book)]

1.    Pat [Actor] gave the book [Undergoer] to Kim.             (Unmarked choice)
2. Pat [Actor] gave Kim [Undergoer] the book. (Marked choice)

(14) a. [do' (Pat, ø)] CAUSE [BECOME have' (Kim, book)]

1. Pat [Actor] presented the book [Undergoer] to Kim. (Unmarked choice)
2.   Pat [Actor] presented Kim [Undergoer] with the book.    (Marked choice) (Van Valin, 2007)        

اسگبی[60] (1999: 170) با توجه ­به ملاحظاتِ معنایی افعال، سه شیوه برای بیان انتقالِ انرژی در محمول­های سه­ظرفیتی عنوان می­کند که عبارت‌اند از:

الف. X باعث می­شود که Y به سمت Z تغییر مکان بدهد.

ب.  X باعث می­شود که Y با Z تماس پیدا کند.

ج. X باعث می­شود که Y در مکان Z قرار بگیرد.

کریفکا[61](2003)  تناوب در ساخت­های دومفعولی را به­صورتِ ساختِ مفعول مستقیم[62] و ساختِ مفعولِ حرف اضافه­ای[63]  نشان می­دهد. در جملۀ (15a)، NP₀ آغازکنندۀ کنش یا کنشگر است. گروه اسمی اول، پذیرنده یا هدفِ کنش، و گروه اسمی دوم، مفعولی است که تحت­تأثیرِ کنش قرار می­گیرد و یا به مالکیتِ فرد دیگری درمی­آید. در جملۀ (15b) آنچه در جایگاه بعد از کنشگر قرار می­گیرد، پذیرنده است و گروه اسمی سوم نیز به­عنوان اثرپذیر آمده است.

(15) a. DO construction:	Ann	gave	Beth	the car.
	NP0	V	NP1	NP2
b. PO construction:	Ann	gave	the car	to Beth. (Krifka, 2003)
	NP0	V	NP2	NP1

تاکامی[64] (2003) همپوشانی افعال گذرا، افعالِ دالِ بر مالکیت و افعالِ دومفعولی را در شکل(2) به تصویر درآورده است. در این تصویر، قسمتِ α نشانگر افعال گذراست، β دالِ بر افعالِ گذرایی است که استلزاماتِ رابطۀ ملکی را برآورده می‌کنند، و γ نیز زیرطبقه­ای است که افعالِ دومفعولی را دربرمی­گیرد؛ به عقیدۀ وی، افعالِ دومفعولی زیرطبقه­ای از افعالِ گذرا هستند و بنابراین، مشخصه­ها و مؤلفه­های گذرایی نیز می­تواند دربارۀ آن‌ها نیز مصداق داشته باشد. 

 

 

شکل 2- همپوشانی افعال گذرا، افعال دالِ بر رابطۀ ملکی و ساخت­های دومفعولی (Takami, 2003)

Figure 2- Overlapping of transitive verbs, verbs denoting possessive relationship and double object constructions (Takami, 2003)

 

دربارۀ تناوب در ساخت­های سه­موضوعی، دیدگاه­های مختلف و متعددی وجود دارد. کریفکا (2003) این دیدگاه­ها را در سه طبقۀ کلی شاملِ دیدگاه تک­معنایی،[65] دیدگاه چندمعنایی،[66] و دیدگاه ساخت اطلاع قرار می­دهد. در دیدگاه تک‌معنایی، ساختِ دومفعولی و ساختِ مفعولِ حرف اضافه­ای، معنای یکسانی دارند و ارتباط آن‌ها به‌­واسطۀ اشتقاق نحوی و مستقل از معنای فعل است؛ لارسن[67] (1988) ساختِ گروه حرف اضافه­ای، مانند (16a) را ساخت پایه، و ساخت دومفعولی، در(16b)  را ساخت مشتق در نظر می­گیرد.  

(16) a. I give the car to Beth.

1. I give Beth the car.  

اون و لی[68] (1989)، برخلاف نظر لارسن (1988)، ساخت دومفعولی را پایه و ساختِ گروه حرف اضافه­ای را مشتق می­دانند. علاوه­بر دیدگاه اشتقاقی، برخی چون بات^[69] و دیگران (1997) برای این گونه ساخت­ها به دیدگاه غیراشتقاقی قائل هستند و ساخت معنایی یکسان همراه با الگوهای نحوی مجزا برای این گونه ساخت­ها در نظر می­گیرند. مثال (17) الگوی این جملات را در دیدگاه غیراشتقاقی نشان می‏دهد.

(17) a. Thematic information: give (Agent, Theme, Goal)

1. Syntactic realization: (i) give [Beth] OBJ [the car] OBJ _Theme

                                               (ii) give [the car] OBJ [to Beth] OBJ _Goal

در دیدگاه تک­معنایی، ملاحظاتِ معناشناختی انکار نمی­شود و به تأثیر محدودیت­های معنی­شناختی در این گونه ساخت­ها نیز اشاره شده است(Gropen et al. 1989, Levin 1993, Pesetsky 1995) . برای مثال، در جملۀ (18a) صرفاً ساختِ گروه حرف اضافه­ای، و در جملۀ (18b) ساخت دومفعولی قابل قبول و دستوری است.

(18) a. PO, but not DO:

            Ann pulled the cart to Beth / ??Ann pulled Beth the car.

1. DO, but not PO:

            Ann denied Beth the ice cream. / ?? Ann denied the ice cream to Beth.

در دیدگاه چندمعنایی، فعل نسبت­به محیطِ نحوی که در آن واقع می­شود، حساس است. پیروان این دیدگاه ازجمله، پینکر[70] (1989)، جکنداف[71] (1990)، گلدبرگ (1995) و هارلی[72] (1997, 2002) بر این عقیده هستند که ساخت­های دومفعولی به مفهوم­های مختلفی اشاره می­کنند. به­عنوان­ مثال، پینکر (1989) جملۀ (19a) را به این مفهوم می­داند که «کنشگر باعث شده است تا گیرنده، ماشین داشته باشد»، در حالی ­که جملۀ (19b) متضمن این مفهوم است که «کنشگر باعث شده است که ماشین در تملک یا در اختیار گیرنده قرار گیرد.» هرچند این دو مفهوم بسیار نزدیک هستند، ظرافتِ معنایی آن‌ها در بافت­های مختلف و با توجه ­به ساخت اطلاعِ مدنظر آشکار می­شود.   

(19) a. Ann gave Beth the car.

          DO: [_EVENT give [Ann Beth [_STATE HAVE Beth the car]]]

1. Ann gave the car to Beth.

          PO: [_EVENT give [Ann the car [_EVENT GO the car [_PATH to [_PLACE Beth]]]]]  

                                                                                                                                    (Pinker, 1989)  

 

در دیدگاه سوم، تفاوت در ساخت اطلاع مد نظر است. این دیدگاه می­تواند متناظر با دیدگاهِ تک­معنایی و یا چندمعنایی باشد؛ طبق دیدگاه تک­معنایی، در صورتی ­که مفهومِ دو ساخت یکسان باشد، تنها عامل در برتریِ کاربردِ یکی از گونه­های ساختِ دومفعولی، ترجیحاتِ ساخت اطلاع است. براساس دیدگاه چندمعنایی نیز، تفاوت­های معنایی دربارۀ شرط صدق بین دو ساخت دومفعولی، جزئی است و ساختِ اطلاع در زمینۀ کاربرد یکی از آن دو در بافتی خاص دست به انتخاب می­زند. در تناوب ساخت­های دومفعولی، عنصر تأکیدی یا سازه­های سنگین عمدتاً در جایگاه بعد از کنشگر قرار می­گیرند. از این­رو، پاسخی که در جوابِ جملۀ (20الف) داده می­شود، ترجیحاً به­صورت (20ب) خواهد بود و صورت (20ج) معمولاً در جواب این پرسش استفاده نمی­شود.   

(20) الف. کی (چه کسی) کتاب را به تو داد؟

         ب. علی کتاب را به من داد. (گونۀ ترجیحی)

        ج. ؟ علی به من کتاب داد.

به­ این ­ترتیب، تناوب در محمول­های سه­ظرفیتی، هرچند به­طورکلی با تغییر در بازنمایی نحوی موضوع­ها همراه است، ولی می­تواند تحت­تأثیر عواملِ دیگری چون گذرایی، ظرافت­های معنایی، عوامل کاربردشناختی و ساخت اطلاع نیز قرار گیرد. هدف این پژوهش، بررسی تناوب در محمول­های سه­ظرفیتی در طبقاتِ اصلی و زیرگروه­های نوعِ عمل در زبان فارسی است.  

 

4. تحلیل داده­ها

در این بخش، تناوب در بندهای حاویِ محمول­های سه­ظرفیتی و در طبقاتِ نمود واژگانی، شاملِ افعال ایستا، کنشی-پایا، لحظه­ای، و پایا مورد بررسی قرار می­گیرد. افعال ایستا، پنج زیرگروه افعال ایستای وجودی، شناختی، عاطفی، ملکی و ادراکی و افعال کنشی-پایا نیز پنج زیرگروه افعالِ حرکتی، بیانی، مصرفی، ساختنی و ادراکی آگاهانه را دربر می­گیرند. افعالِ ایستا، برخلافِ افعال کنشی-پایا، فاقد پویایی و غیرکرانمند[73] هستند. افعال لحظه­ای در گسترۀ زمانی بسیار کوتاه محقق می­شوند و افعال پایا نیز با دربرداشتنِ دو زیررویدادِ فرایند و انتقال، افعالی کرانمند محسوب می­شوند.

     

1-4. افعال ایستا 

افعال ایستا به احساسات و شناختِ درونی، وجودِ یک ویژگی، و مالکیت اشاره می­کنند که می­تواند موقت یا دائم باشند؛ علاوه­براین، فاقدِ نقطۀ پایان ذاتی هستند. محمول­های ایستا غالباً به­صورت یک­ظرفیتی و دوظرفیتی تجلی پیدا می­کنند، چراکه در این نوع افعال معمولاً وجود فاعل یا تجربه­گر،[74] برای دلالت بر تحقق یک رویداد یا وجود یک وضعیت کافی است، و در اغلبِ موارد، ظرفیتِ فعل با فاعل و مفعول تکمیل می­شود و در نتیجه تعدادِ محمول­های سه­ظرفیتی در افعال ایستای فارسی، همچون بیشترِ زبان­های دیگر، انگشت­شمار است. از زیرگروه­های افعال ایستا می­توان به افعالِ وجودی، شناختی، عاطفی، ملکی، و ادراکی اشاره کرد.

 

1-1-4. افعال ایستای وجودی

افعالِ ایستای وجودی به وجودِ یک ویژگی، حالت، یا مشخصه در موضوعِ مدنظر اشاره می­کنند. این افعال غالباً در ساخت‌های یک­ظرفیتی تجلی پیدا می­کنند و ساخت­های سه­ظرفیتی در این زیرگروه افعالِ ایستا اندک است. فعلِ «بدهکار بودن»، در زیرگروهِ افعال ایستای وجودی، محمولی سه­ظرفیتی است. در جملۀ (21الف) «بدهکار بودن» به سه موضوع نیاز دارد، فاعلِ تجربه­گر و دو موضوع که یکی در قالبِ گروه اسمیِ دالِ بر مبلغ و بدونِ نشانۀ خاص و دیگری به­صورت مفعولِ حرف اضافه­ای در جمله ظاهر شده است. این نوع جملات معمولاً بدون نشانگر مفعول کاربرد دارد، و با توجه ­به ساخت اطلاعِ مدنظر و تأکید بر یکی از دو موضوع، گروه مؤکدِ مربوطه می­تواند به­صورت برجسته و برحسب ترتیبِ واژگان مشخص شود. با وجود این، تناوب این جمله، (21ب)، ساختی نادستوری است.                      

(21) الف. تارتار دو میلیون تومان به من بدهکار است. (خبرگزاری ایسنا: 28 اردیبهشت 1402)

        ب. *تارتار من را دو میلیون تومان بدهکار است. 

 

2-1-4. افعال ایستای شناختی

افعالِ ایستای شناختی، مستلزمِ نوعی درک و شناختِ درونی هستند که به­واسطۀ موضوعِ فعل بیان می­شود. این افعال در اغلب موارد در ساخت­های دوظرفیتی ظاهر می­شوند، مانند جملۀ (22) که دارای محمولی دوظرفیتی است و معنای فعل با وجودِ فاعل و مفعول تکمیل می‏شود. نمونه­ای از فعل ایستای شناختی و سه­ظرفیتی در داده­های مورد بررسی یافت نشد.

(22) من جواب سؤال را می­دانستم. (سیف­اللهی،  1390 :142)

3-1-4 افعال ایستای عاطفی

افعال ایستای عاطفی، (عدم) تمایل و رغبتِ درونی تجربه­گر نسبت­به موضوع را نمایش می­دهند. در اغلب موارد، ظرفیتِ فعل با دو موضوع تکمیل می­شود، مانند جملۀ (23). در این زیرگروه، محمول سه­ظرفیتی در داده­های مورد بررسی مشاهده نشد.

(23) او به شنا علاقه دارد. (سیف­اللهی، 1390 :184)   

4-1-4 افعال ایستای ملکی

این افعال، محمول­های مرتبط با مالکیت و دارابودن را در برمی­گیرند. در زیرگروهِ افعال ایستای ملکی، می­توان به افعالِ «اختصاص داشتن و داشتن»، اشاره کرد که مانند اغلبِ افعالِ این زیرگروه، دو­ظرفیتی هستند. جملۀ (24) حاویِ فعلِ ایستای ملکی و دوظرفیتی است.

(24) آن‌ها ویلای بزرگی دارند.

اضافه­شدن کنشگر به این جمله، فعل را از طبقۀ ایستا خارج و به تغییر وضعیت در اختصاصِ موضوع موردِ مالکیت اشاره می‌کند (جملۀ 25الف). در این صورت، گونۀ تناوبی، جملۀ (25ب)، نادستوری است.   

(25) الف. پدرش، ویلای بزرگ را به او اختصاص داد.

        ب. *پدرش، او را ویلای بزرگ اختصاص داد.

 

5-1-4 افعال ایستای ادراکی

افعال ایستای ادراکی، مانند «شنیدن و دیدن»، بدونِ کنشگریِ فعالانه، و معمولاً در قالبِ محمول­های دوظرفیتی تحقق می‌یابند. معنای بندِ حاویِ این محمول با وجود دو موضوع، فاعل و مفعول، کامل می­شود، مانند جملات (26) و (27). در این طبقه از افعال محمولِ سه­ظرفیتی مشاهده نشد.

 (26) علی عکس را دید.

(27) آنها اخبار را شنیدند.

به این ترتیب، باتوجه­به داده­های مورد بررسی، حضورِ محمول­های سه­ظرفیتی در زیرگروهِ طبقۀ افعال ایستا بسیار اندک است. فعل ایستای وجودیِ «بدهکار بودن» ازجمله محمول­های سه­ظرفیتی هستند که گونۀ تناوبی، آن با توجه­به ساختارِ فعل و موضوعاتِ دخیل در آن، صورتی نادستوری ایجاد می­کند. برخی زیرگروه­های افعالِ ایستا با اضافه ­شدن کنشگر، به افعالِ سه­موضوعی تبدیل می­شوند که تناوبِ آن‌ها نیز معمولاً به ساختی نادستوری منجر می­شود. به­طورکلی، وجودِ محمول­های سه­ظرفیتی در افعالِ ایستا محدود است؛ در صورتِ وجود نیز تناوبی در آن‌ها اعمال نمی­شود.

 

2-4 افعال کنشی-پایا

افعال کنشی-پایا، دربردارندۀ کنش و مستلزمِ حرکت و پویایی هستند؛ موضوعِ دوم، یعنی مفعولِ مستقیم، در این دسته از افعال، ارجاعی و نشاندار است (Pavey, 2010: 96). برخی رویداد­ها باتوجه­به گذر زمان محقق می­شوند و آنچه آنها را از نظر مفهومی متمایز می­کند، ساختار زمانِ درونی­ است. بر این اساس، لاینز[75] (1977) از یک طرف بین موقعیت­های ایستا و پویا، و از طرف دیگر بین موقعیت­های تداومی[76] و لحظه­ای تمایز ایجاد می­کند. مهم­ترین معیار برای تمایز موقعیت­های ایستا و پویا، تغییر درون موقعیت  و یا تغییر در حاشیۀ زمانی آن است. علاوه­بر این، موقعیت­های پویا معمولاً در قالب یک فعل اتفاق می­افتند، در حالی ­که موقعیت­های ایستا، بیان یک حالت یا وضعیت است که می­تواند به واسطۀ اسم، صفت یا فعل عنوان شود. محمول­های سه­موضوعی معمولاً پویا هستند و مشارکِ اول آن‌ها غالباً جانداری است که بر موقعیتِ کنش کنترل دارد. اغلبِ این محمول­ها با ترکیب­بندیِ محمول­های دوموضوعی خاص و به واسطۀ اشتقاقِ سببی تولید می­شوند و دارای زیرگروه­های حرکتی، بیانی، مصرفی، ساختنی، و ادراکیِ آگاهانه هستند. در بخش زیر تناوب در این زیرگروه­ها بررسی شده است.

1-2-4 افعال کنشی-پایای حرکتی

در افعال کنشی-پایای حرکتی، کنشگر با صرف انرژی و فعالیت فیزیکی، کنشی را به انجام می­رساند. در این نوع محمول­ها یک کنشگرِ جاندار و یک گیرنده وجود دارد و موضوعِ هدف یا پذیرنده تحت­تأثیر کنش قرار می­گیرد. در این زیرگروه، کنشگر در بیشترین حالتِ کنترلی قرار دارد و موضوعی که نقشِ گیرنده یا بهره­ور[77] دارد، در ساختِ متعارف همراه با حرف اضافه به کار می­رود، مانند جملۀ (28الف). در گونۀ تناوبی، جملۀ (28ب)، دریافت­کننده در ساختِ گروه اسمی و همراه با نشانۀ «را» استفاده می­شود. در جملۀ (28الف) دو فرانقشِ اصلی در جایگاه فاعل و مفعول مستقیم قرار گرفته­اند؛ موضوع دوم، در نقش مفعول مستقیم، به­صورت ارجاعی و نشاندار، و موضوعِ غیرفرانقش به­صورت مفعولِ حرف اضافه­ای استفاده شده است. در گونۀ تناوبی، جملۀ (28ب)، با حذفِ حرف اضافه، ساختار مفعول اولیه-ثانویه حاصل شده است و «را»، مفعولِ اولیه را نشاندار کرده است. تفاوت این دو جمله در نوعِ ساخت اطلاع است؛ در جملۀ اول، ارجاعی و مشخص ­بودنِ پذیرنده برای گوینده و شنونده محرز است، در حالی ­که در جملۀ دوم دریافت­کنندۀ کنش مورد تأکید است و به­صورت نشاندار استفاده شده است.

(28) الف. سوپِ ورمیشل را به ایلیا دادم. (مکالمۀ روزانه)

        ب. ایلیا را سوپِ ورمیشل دادم.

در جملۀ (29الف) فعل سببی «بپوشانند» در ساخت متعارف با سه موضوع کنشگر، دریافت­کننده و پذیرنده همراه است و در ساخت تناوبی، جملۀ (29ب)، تجلیِ دریافت­کننده همراه با نشانۀ «را»، ساختی دستوری است.  

(29) الف. باید لباس گرم را به بچه بپوشانند یا لباس خنک؟ (وبگاه نمناک، کد مطلب:67788)

        ب. باید بچه را لباس گرم بپوشانند یا لباس خنک؟  

اضافه ­شدنِ موضوعِ سوم به فعلِ «دیدن»، به خلقِ فعلِ «نشان­ دادن» منجر می­شود که سه­ظرفیتی و جزء افعال کنشی-پایای حرکتی است و وجود سه موضوع برای تحققِ آن لازم است. در جملۀ (30الف)، با اضافه ­شدنِ مسبب، دریافت­کننده به‌صورت مفعول حرف اضافه­ای آمده است؛ ولی کاربردِ آن همراه با «را» در (30ب)، جمله­ای نادستوری است. جملۀ (30ب) با اضافه ­شدنِ چپ­نشانیِ واژه­بستی[78] در جملۀ (30ج) در گفتگوهای روزانه کاربرد دارد. تفاوت جملۀ (30) با جملاتِ (28) و (29) در این است که تأثیرپذیری مفعولِ مستقیم در دو جملۀ (28) و (29) بیشتر از تأثیرپذیری آن در جملۀ (30) است. تأثیرپذیری بالای مفعول به این مفهوم است که در راستایِ تحقق فعل، مفعول ازنظر کیفی یا کمّی، دستخوشِ تغییراتِ بیشتری می­شود. 

(30) الف. من عکس را به علی نشان دادم. (گفتگوی روزمره)

        ب. *من علی را عکس نشان دادم.

        ج. من علی را بهش عکس نشان دادم.[79]

در فعل­های کنشی-پایای حرکتی، انتقالِ پذیرنده از کنشگر به گیرنده صورت می­گیرد. این انتقال در جملاتِ (28) و (29) عینی است و در مواردی می­تواند انتزاعی باشد. محمول­های سه­ظرفیتی در این گروه از افعال، عمدتاً دارای گذرایی نسبتاً بالایی هستند. تناوب در ساخت­های سه­ظرفیتیِ این افعال، در مواردی که موضوعِ پذیرنده تحت­تأثیرِ فعل قرار می­گیرد، قابلِ اعمال است.

 

2-2-4 افعال کنشی-پایای بیانی

در افعال کنشی-پایای بیانی، حداقل دو مشارکِ جاندار و ترجیحاً انسان وجود دارد که یکی نقش کنشگر و دیگری غیرفرانقشی است که با حرف اضافه همراه است. این افعال با بیان و کلام در ارتباط هستند. در جملۀ (31الف) دریافت­کننده، مفعولِ حرف اضافه­ای است، و در گونۀ تناوبی در (31ب) این موضوع همراه با نشانۀ «را» استفاده شده است و دستوری است.   

(31) الف. او چای را به ما تعارف کرد. (قانع، 1398)

        ب. او ما را چای تعارف کرد.

برخلافِ جملۀ (31)، که دارایِ موضوعِ پذیرندۀ ملموس است، برخی افعالِ دیگر این طبقه، با موضوعِ انتزاعی، معمولاً گونۀ تناوبیِ دستوری ندارند. تفاوت این جمله با نمونۀ (32) در این است که در جملۀ (31) داد و ستد و انتقالِ فیزیکی بین کنشگر و دریافت­کننده صورت می­پذیرد. از این ­رو می­توان عدمِ تناوب در افعال (34- 32) را به انتزاعی­بودنِ موضوعِ واسط بین کنشگر و دریافت­کننده و همچنین به گذرایی پایین این بندها نسبت داد. گذرایی پایین به بندهایی اطلاق می­شود که عوامل گذرایی کمتری داشته باشند. عوامل مؤثر در گذرایی، به عقیدۀ هاپر و تامسون[80] (1980)، عبارت‌اند از شرکت‌کنندگان،[81] کنش،[82] نمود،[83] لحظه­ای بودن،[84] ارادی بودن،[85] مثبت بودن،[86] وجه،[87] کنشگری،[88] تأثیرپذیری مفعول[89] و فردیت مفعول[90]. هر چه تعداد این عوامل در بندی بیشتر باشد، گذراییِ بند نیز بالاتر خواهد بود.    

در جملۀ (32الف)، دریافت­کننده به­صورت متمم حرف اضافه­ای ظاهر می­شود و در گونۀ تناوبی، جملۀ (32ب)، کاربرد نشاندارِ دریافت­کننده، جمله­ای نادستوری است.

 (32) الف. من جواب معما را به علی گفتم. (گفتگوی روزمره)

         ب. *من علی را جواب معما گفتم.

در جملۀ (33الف)، در گونۀ متعارف، موضوعی که نقشِ هدف دارد، به­صورت متمم حرف اضافه­ای استفاده شده است و گونۀ تناوبی آن به­صورت (33ب) نادستوری است.

 (33) الف. امیر راه را از مسعود پرسید. (طبیب­زاده، 1385: 211)

        ب. *امیر، مسعود را راه پرسید.

در جملۀ (34الف) نیز محمولِ بیانیِ «پیشنهاد دادن» دارای سه موضوع است و موضوعی که نقشِ بهروه­ور دارد، به­صورت متممِ حرف اضافه­ای استفاده شده است. کاربردِ نشاندارِ این موضوع در جملۀ (34ب)، و در جایگاه بعد از فاعل، به تولید جمله­ای نادستوری منجر می‏شود.

(34) الف. هالندِ چهار میلیونی را به منچستر یونایتد پیشنهاد دادم. (تسنیم نیوز، 23 اردیبهشت 1402)

         ب. *منچستریونایتد را هالندِ چهارمیلیونی پیشنهاد دادم.

مشخصۀ مشترکِ افعالِ کنشی-پایای بیانی، وجود حداقل دو موضوعِ جاندار است. بررسی داده­ها دربارۀ این افعال، حاکی از آن است که در اغلبِ افعال این گروه، برخلافِ افعالِ کنشی-پایای حرکتی، کاربردِ نشاندارِ موضوعی که نقشِ دریافت‌کننده دارد، به تولید جمله­ای نادستوری منجر می­شود؛ در این جملات، مفعول مستقیم غالباً اسمی انتزاعی است و بندها دارای گذرایی نسبتاً پایینی هستند. نحوۀ اطلاع­رسانیِ گوینده از نوعِ ساختِ اطلاعی جمله، اولویتِ قرارگیریِ موضوعات فعل را مشخص می­کند.

 

3-2-4 افعال کنشی-پایای مصرفی

افعالِ کنشی-پایای مصرفی معمولاً دوظرفیتی هستند و تحقق آن‌ها به کاربرد و مصرفِ موضوعی ملموس یا انتزاعی منجر می­شود. نوعِ سببیِ این گروه از افعال دارای سه موضوع است. در جملۀ (35الف)، که حاویِ محمولِ دوظرفیتی است، مفعول مستقیم همراه با نشانۀ «را» آمده است. در محمولِ سه­ظرفیتیِ جملۀ (35ب)، دریافت­کنندۀ کنش در گونۀ سببی، که در اینجا بهره­ور است، به­صورت مفعول حرف اضافه­ای، و در جملۀ تناوبی آن در (35ج)، که نادستوری است، همراه با نشانۀ «را» آمده است. بهره­ور در این جملات، اسمی جاندار، و پذیرنده، اسمی ملموس است که به بهره­ور منتقل می­شود؛ درواقع، کنشِ انتقالی به صورت واقعی و فیزیکی در دنیای بیرون شکل می­گیرد.    

(35) الف. او قرص­ها را خورد. (وبگاه تابناک، 20 آذر 1392) 

        ب. او قرص­ها را به شوهرش خوراند[91]. (روزنامه خراسان، 12 مهر 1402)

       ج. * او شوهرش را قرص­ها خوراند.

 

4-2-4 افعال کنشی-پایای ساختنی

در افعال کنشی-پایای ساختنی، از مواد و مصالح برای ساخت یا تولیدِ محصولِ نهایی استفاده می­شود که این محصولِ نهایی می­تواند با توجه ­به استلزاماتِ معناییِ محمول، عینی یا انتزاعی باشد. این زیرگروه معمولاً دارای محمول­های دوظرفیتی است، و گروه­های اسمی دیگر در صورتِ اضافه ­شدن، نقشِ افزوده خواهند داشت. در جملۀ (36)، فعلِ کنشیِ-پایای ساختنی، دارای دو موضوعِ اصلی است و موضوعِ غیرفرانقش، در نقشِ افزوده و بهره­ور آمده است. در جملۀ (37)، افزودۀ قید زمان، اطلاعات بیشتری را دربارۀ زمانِ رویداد مربوطه منتقل می­کند. در داده­های این زیرگروه، فعل سه­ظرفیتی یافت نشد.                                                                                                                     

(36) زنان ونک، 14هزار قرص نان برای سیل­زدگان پختند. (وبگاه آرمان اصفهان، 24 فروردین 1398)

(37) این چهار بیمارستان معروف تهران را آلمانی­ها در چهار سال ساختند. (وبگاه خبرآنلاین، 9 تیر 1402)  

         

5-2-4 افعال کنشی-پایای ادراکی آگاهانه       

افعال کنشی-پایای ادراکی آگاهانه با کنشگریِ فاعل تحقق می­یابند و نقشِ فاعلِ کنشگر در تحقق این افعال حائز اهمیت است. افعالِ این گروه عمدتاً افعالی چون «نگاه­ کردن» و «گوش ­دادن» هستند که با کنشگریِ فعالانه و وجودِ موضوعِ اثرپذیر محقق می­شود. محمول­های سه­موضوعی در این طبقه از افعال در داده­های مدنظر یافت نشد.      

با توجه به بررسی داده­ها، در طبقۀ افعالِ کنشی-پایا، محمول­های سه­ظرفیتی، که دارای گذرایی بالایی هستند، بیشتر در معرضِ تناوب قرار می­گیرند، و بندهایی با گذرایی پایین و موضوعِ هدفِ انتزاعی در این زمینه قابلیت کمتری را به نمایش می­گذارند. علاوه‌براین، دو گونۀ تناوب در افعالی که دارای تناوب هستند، به تفاوت معنایی از نظر ساخت اطلاع نیز اشاره می­کند؛ در صورتی ­که تأکید بر مفعولِ مستقیم باشد، گروه اسمی حاویِ این نقش به­صورت نشاندار استفاده می­شود، و درصورتی­که موضوعِ هدف مورد تأکید باشد، این مشارک در جایگاه مفعول مستقیم قرار می­گیرد. به این ترتیب، تناوب در این طبقه از افعال را می­توان همسو با دیدگاه سوم کریفکا (2003)، تحت عنوانِ دیدگاه ساخت اطلاع، دانست که طبقِ آن گونه­های تناوب، باتوجه­به اولویت­های ساختِ اطلاع و تأکید موضوع به­کارگرفته می‏شوند. برای مثال در جملۀ (38الف) تأکید بر حرکتِ موضوعِ انتقالی است و این موضوع به­صورت مفعول مستقیم بیان شده است. در حالی­که در جملۀ (38ب) تأکید برگیرنده و انتقالِ مالکیت است و در نتیجه موضوعِ انتقالی به‌صورتِ اسم بی­نشان قبل از فعل به کار رفته است.

(38) الف. موبایل را به مادرم هدیه دادم. (وبگاه یاسا، 22 آذر 1398)

        ب. مادرم را موبایل هدیه دادم، پدرم را خودنویس.          

 

3-4 افعال لحظه­ای

نقطۀ شروع و پایانِ افعال لحظه­ای، همپوشانی زیادی دارد، تحققِ این افعال در مراحلِ مجزا صورت نمی­گیرد؛ ولی دارای نقطۀ پایان ذاتی هستند. در جملۀ (39الف) عاملِ حرکت و جابجایی مفعولِ مستقیم از جانبِ کنشگر صورت می­گیرد؛ موضوعِ سوم، به­صورت مفعول حرف اضافه­ای آمده است و در گونۀ تناوبی در (39ب) این موضوع به­صورت نشاندار استفاده شده است.         

(39) الف. گلدان را روی میز گذاشتم.[92](وبلاگ زنجموره، 12 اردیبهشت 1394)

        ب. روی میز را گلدان گذاشتم.

افعال لحظه­ای، افعالی غایتمند هستند و زمانِ آغاز و پایانِ این افعال همپوشانی زیادی دارد. به دلیل تأثیرپذیری نسبیِ مفعول از کنشِ مدنظر و حرکت و جابجاییِ آن، تناوب در بندهای حاویِ این افعال قابلِ اعمال است. تحققِ حرکت در افعال لحظه­ای می­تواند به­صورت عینی و در گسترۀ زمانیِ کوتاهی لحاظ ­شود. تناوب در این افعال همسو با دیدگاه ساخت اطلاع است و نحوۀ قرارگیریِ موضوع­های مرتبط، با توجه ­به برجستگی موضوع و ساختِ اطلاع جمله مشخص می­شود. 

 

4-4 افعال پایا

افعال پایا دارای مراحلِ مجزا و نقطۀ پایانی هستند و تحققِ آن‌ها به گسترۀ زمانیِ نسبتاً زیادی نیاز دارد. درواقع، می­توان افعال پایا را همتایی از افعال لحظه­ای درنظرگرفت که دارای تداومِ زمانی و مراحل انجام هستند. افعال پایا، برخلاف افعال لحظه­ای، علاوه­بر زیررویداد انتقال، در ساختار معنایی خود دارای زیررویداد فرایند نیز هستند. تحققِ افعال پایا، مستلزم یک مقدمه است؛ «یاد دادن»، کنشی پایا است که با تحققِ آن، فرد از مرحله­ای که مطلبی را نمی­دانسته است، وارد مرحله­ای می­شود که موضوع مدنظر را آموخته است. در جملۀ (40الف) موضوعِ بهره­ور به­صورت مفعولِ حرف اضافه­ای و در گونۀ تناوبی، (40ب)، این موضوع به­صورت نشاندار استفاده شده است که بسامد کمتری دارد. 

 (40) الف. علی زبان انگلیسی را به من یاد ­داد. (گفتگوی روزمره)

        ب. ؟علی من را زبان انگلیسی یاد ­داد.

تحققِ رویداد در افعال پایا، طیِ دو زیررویدادِ انتقال و فرایند صورت می­گیرد. افعالِ پایا، جزء افعال غایتمند هستند؛ تناوب در این افعال، معمولاً ساختی غیرمتداول است. 

 

5. نتیجه­گیری

افعال در دستور نقش و ارجاع براساسِ ویژگی­های مشترک در طبقاتِ ایستا، کنشی، لحظه­ای، پایا، لمحه­ای و کنشی-پایا قرار می­گیرند. این طبقات، با توجه ­به ویژگی­های معنایی و نوعِ ساخت اطلاع می­توانند به­صورتِ یک­ظرفیتی، دوظرفیتی، و سه‌ظرفیتی باشند. هرچند بسامد محمول­های سه­ظرفیتی در مقایسه با محمول­های یک­ظرفیتی و دوظرفیتی کمتر است، بررسیِ تناوب در این محمول­ها در جهت شناخت بیشتر و کاربردِ مناسب‌ترِ این افعال حائز اهمیت است. در این پژوهش، تناوب مفعول در محمول­های سه­ظرفیتی و در طبقاتِ نوعِ عمل مورد بررسی قرار گرفت. به‌طورکلی، محمول­های سه­ظرفیتی متضمنِ نوعی انتقالِ مالکیت یا حرکت هستند و این موارد می­تواند به­صورتِ عینی یا انتزاعی محقق شود. ساخت­های دومفعولی، متداول­ترین ساخت­های مرتبط با محمول­های سه­ظرفیتی به شمار می­روند. بررسی داده­ها حاکی از آن است که بسامدِ محمول­های سه­ظرفیتی در طبقۀ افعال ایستا و زیرگروه­های آن، اندک و این افعال غالباً فاقد تناوب هستند؛ افعال ایستا فاقدِ پویایی و ناگذرا هستند و انتقالِ انرژی در آن‌ها صورت نمی­گیرد؛ این مشخصات از دلایلِ اصلی عدمِ تناوب­پذیریِ افعال ایستا است. عمدۀ تناوب در طبقۀ افعالِ کنشی-پایا، در زیرگروه کنشی-پایای حرکتی مشاهده می­شود؛ مشخصۀ مشترک افعالِ این زیرطبقه، گذرایی و انتقالِ فیزیکی بین کنشگر و گیرنده است. انتقالِ مالکیت یا حرکت موضوعِ هدف، که مشخصۀ مشترکِ افعالِ دومفعولی است، در زیرطبقۀ افعالِ کنشی-پایای حرکتی بیش از سایر طبقات مشاهده می‌شود. در زیرطبقۀ کنشی-پایای بیانی، در صورتی­ که پذیرنده، هویتی فیزیکی و ملموس باشد، مانند «تعارف­کردن»، تناوب اعمال می­شود. در سایر زیرطبقات، تناوبی مشاهده نشد. در افعال لحظه­ای نیز، در موقعیت­هایی که حرکت یا انتقال انرژی به­صورت عینی شکل می­گیرد، تناوب قابلِ اعمال است. تناوب در طبقۀ افعال پایا در غالب موارد، به ساختی نادستوری منجر می­شود. در مجموع، گذرا بودنِ بند و انتقالِ فیزیکی بین کنشگر و گیرنده را می­توان از شرایط اعمالِ تناوب در محمول­های سه­ظرفیتی برشمرد. علاو­ه­بر این، در بندهایی که تناوب در آن‌ها اعمال می­شود، دیدگاه ساخت اطلاع صدق می­کند و تفاوت در نوعِ ساختِ اطلاع، تعیین­کنندۀ جایگاه و نقشِ موضوع­ها خواهد بود. 

 

[1] . طبیب­زاده (1385: 74) جملات غیرشخصی با افعال وجهی را «فاعل صفر» می­داند. در این صورت محمول­های «صفرظرفیتی» نیز در زبان فارسی وجود دارد.

[2]. agent-like

[3]. non-agent-like

[4] . دریافت­کننده(recipient)  می­تواند نقش بهره­ور، هدف، مخاطب، مکان، و یا منبع داشته­باشد.

[5]. patient

[6]. Bresnan

[7]. symmetrical

[8]. asymmetrical

[9] . این جملات فارسی و همچنین نمونه­های انگلیسی در(2)  و (3)  می­توانند در بافتی خاص، معنادار باشند.

[10]. Newman

[11]. adjunct

[12]. giver

[13]. thing

[14]. agent

[15]. recipient

[16]. theme

[17]. information structure

[18]. Goldberg

[19]. undergoer

[20]. actor

[21]. Langacker

[22]. action chain

[23]. head

[24]. tail

[25]. Richardson

8. از آنجا که پژوهش ریچاردسون در زبان انگلیسی با جهتِ نوشتاریِ چپ به راست صورت گرفته، در شکل (1) نیز همین راستا لحاظ شده است؛ در زبان فارسی، با توجه ­به جهت نوشتاریِ راست به چپ، تصویر(1ج ) متناسب با جهتِ انتقالِ انرژی در محمول­های سه­ظرفیتی است.

[27]. Haspelmath

[28]. Margetts

[29]. three-participant event

[30]. Kittila

[31]. distinctness

[32]. Malchukov

[33]. ditransitive constructions

[34]. adjunct

[35] . متمم اجباری، معادلِ «موضوع»­ است که در محمول­های یک­ظرفیتی، دوظرفیتی، و سه‌ظرفیتی وجود دارد.

[36]. information packaging

[37]. state

[38]. telicity

[39]. punctuality

[40]. activity

[41]. achievement

[42]. accomplishment

[43]. semelfactive

[44]. active-accomplishment

[45]. existence

[46]. cognition

[47]. emotion

[48]. possession

[49]. perception

[50]. motion

[51]. performance

[52]. consumption

[53]. creation

[54]. directed perception

[55] . طبقۀ افعال کنشی-پایا (active-accomplishment) را دوتی (1979) به طبقه­بندیِ چهارگانۀ وندلر (1967) اضافه کرد. در صورتی ­که موضوعِ دوم افعالِ کنشی، ارجاعی و نشاندار باشد، طبقۀ فعلِ کنشی به کنشی-پایا تغییر می­کند. از آنجا که این نکته در بررسیِ تناوب مفعولیِ محمول­های سه­ظرفیتی لحاظ می­شود، در پژوهش حاضر چهار طبقۀ افعال ایستا، کنشی-پایا، لحظه­ای و پایا مورد بررسی قرار می­گیرند.

[56]. Smith

[57] . در دستور نقش و ارجاع، اثرگذار و اثر پذیر به­عنوان فرانقش/ macrorole و مفعول حرف اضافه­ای، غیرفرانقش/ non-macrorole درنظرگرفته می­شود.

[58] preposition assignment rule

[59]. transfer alternation

[60]. Essegbey

[61]. Krifka

[62]. Direct Object/ DO

[63]. Propositional Object/ PO

[64]. Takami

[65]. monosemy view

[66]. polysemy

[67]. Larson

[68]. Aoun and Li

[69]. Butt

[70]. Pinker

[71]. Jackendoff

[72]. Harley

[73]. atelic

[74]. experiencer

[75]. Lyons

[76]. durative

[77]. beneficent

[78]. clitic left dislocation

[79] . در چپ­نشانیِ واژه­بستی در این جمله، در جای اصلیِ سازۀ چپ­نشان، یک واژه بست استفاده شده است.

[80]. Hopper and Thompson

[81]. participants

[82]. kinesis

[83]. aspect

[84]. punctuality

[85]. volitionality

[86]. affirmation

[87]. mode

[88]. agency

[89]. affectedness of object

[90]. individuation of object

[91] . این جمله به‌صورت «او قرص­ها را به خوردِ شوهرش داد» نیز کاربرد دارد.

[92] . مالچوکوف و دیگران(2007) ، ساخت­هایی مانند (39)، که فاقدِ گیرنده است، را ساخت دومفعولی نمی­دانند، با وجود این، چنین ساخت­هایی به سه موضوعِ مجزا نیاز دارند، و سه‏ظرفیتی محسوب می­شوند. 

تعداد مشاهده مقاله: 243

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 226