ناهمسان ‌همسری مذهبی و چالش‎‍های خانوادگی: مطالعۀ نظریۀ زمینه‎‍ای زوجین استان سیستان و بلوچستان

مقدمه

در بسیاری از جوامع، انتخاب همسر با مقررات و نظارت قواعد درون ‎‍همسرگزینی و برون‎‍ همسر‎‍گزینی انجام می‌شود. قاعدۀ درون‌همسری حکم می‎‍کند که فرد ازدواج‌کننده در داخل گروه معینی ازدواج کند که به آن تعلق دارد و قاعدۀ برون‎‍همسری، ازدواج را در بیرون از دایرۀ گروه خاصی تجویز می‎‍کند که فرد به آن تعلق دارد (کوئن،174:1393).

همسان‎‍ همسری نظریۀ مقبول روان‌شناسان در همسرگزینی است. همسانی دینی، در میان جنبه‎‍های دیگر همسانی مهم‎‍تر است. از طرف دیگر، کفوبودن به‌لحاظ فقهی، تا حد زیادی با مفهوم همسان‎‍ همسری نزد روان‎‍شناسان همخوانی دارد و فقه، ازدواج را در صورت برآورده‌نشدن شرط کفوبودن دینی منع کرده است. مقایسۀ نظرهای روان‎‍شناختی و مفهوم کفایت فقهی، نشان می‎‍دهد مطالعات روان‎‍شناسان نیز اهمیت کفوبودن، به‌خصوص به‌لحاظ ایمانی‌، را تأیید کرده است (هاشمی و همکاران، 1393 به نقل از نوری و یاراحمدی،137:1397).

براساس نظر کالمین^[1] (1998) «آنچه باعث می‎‍شود ازدواج میان‎‍گروهی^[2] از‌نظر جامعه‎‍شناختی مهم باشد، در پویایی ذاتی آن نهفته است: ازدواج میان‎‍گروهی تنها منعکس‎‍کنندۀ مرزهایی نیست که در حال حاضر گروه‎‍ها را در جامعه از همدیگر جدا می‎‍کند، بلکه از پتانسیل تغییرات فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی نیز برخوردار است» (Rodriguezgarcia, 2015:25). ازدواج بین ‎‍گروهی، در بسیاری از مواقع، شبکه‎‍های اجتماعی همسران را نه‌تنها با شرکای نزدیک، با طیف وسیعی از اعضای خارج از گروه نیز متصل می‏کند. به‌تبع با افزایش تعداد ازدواج‎‍های بین ‎‍گروهی، مرزهای موجود میان اعضای گروه‎‍های مختلف کم‎‍رنگ شده و درنتیجه به کاهش فاصلۀ اجتماعی و پذیرش اجتماعی بیشتر اعضای این گروه‎‍ها انجامیده است. همچنین ازدواج‎‍های میان‎‍گروهی برای متن خانوادگی مفهوم عمیقی دارد که نسل بعدی در آن پرورش خواهد یافت (Tammes, 2010:300).

استان سیستان و بلوچستان یکی از استان‎‍های جنوبی کشور است که ساختار قومی و مذهبی متنوعی دارد. از گذشته‎‍های دور تا به حال، ازدواج بین ‎‍گروهی در میان اقوام و مذاهب مختلف این استان وجود داشته و امروزه نیز با توجه به تغییرات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در داخل و خارج کشور، این موضوع شدت و اهمیت بیشتری یافته است. با توجه به اینکه شکاف‎‍های قومی و مذهبی، به خودی خود پتانسیل ایجاد و تشدید تعارضات اجتماعی را دارد، ازدواج‎‍های میان‎‍گروهی در کاهش و تعدیل این تعارضات مؤثر واقع می‌شود؛ زیرا به‌واسطۀ ازدواج میان‎‍گروهی، جذب و ادغام گروه‌ها در درون یکدیگر تسریع و انسجام فرهنگی و اجتماعی افزایش می‎‍یابد.

هر‌چند «ازدواج میان‎‍گروهی» از‌نظر پاره‎‍ای از محققان در علوم اجتماعی، به‌عنوان شاخص مهمی از انسجام اجتماعی[3] معرفی شده است (Fieder et al., 2020: 665)، اما ازدواج‎‍های میان‎‍گروهی در کنار محاسن و مزایایی که دارد، با چالش‌هایی نیز همراه است. هدف از تحقیق حاضر نیز، مطالعه و بررسی همین چالش‎‍ها و آسیب‎‍ها در بافت سنتی-مذهبی استان سیستان و بلوچستان است. ناهمسان ‎‍همسری مذهبی از‌جمله مشخصه‎‍هایی است که در بین پاره‎‍ای از ازدواج‎‍های انجام‌شده در این استان مشاهده می‎‍شود و مطالعۀ آثار و عواقب این قبیل ازدواج‎‍ها از‌لحاظ علمی و نیز عملی حائز اهمیت است. روند ازدواج‎‍های میان‎‍گروهی بر مبنای مذهب در این استان، به‌سبب توسعۀ فرهنگی، گسترش ارتباطات و شبکه‎‍های اجتماعی و در‌نتیجه کم‌رنگ‌شدن فاکتور مکان و جغرافیا افزایشی بوده است. 

ازدواج‎‍های میان‎‍گروهی در سطوح جهانی نیز، با روند افزایشی همراه بوده است (Wang, 2012). با وجود استقبال روزافزون مردم از ازدواج‎‍های میان‎‍گروهی، اختلافات نسلی حاکی از این است که والدین ممکن است هنوز با ازدواج فرزندانشان در خارج از نژاد یا قومیت خانوادگی مخالفت داشته باشند (Yahirun, 2019: 204). با وجود اینکه در نمونۀ ‌مطالعه‌شدۀ ما در استان سیستان و بلوچستان نیز، چنین مخالفت‎‍هایی مشاهده و حتی گاهی به قطع کامل روابط بین خانواده‎‍ها منجر شده است. دغدغه‎‍ها و مخالفت‎‍های والدین تا حدودی فهم‌پذیر است، به‌طوری‌ که یکی از فرضیات کلاسیک دربارۀ طلاق این است که هرگاه زن و شوهر‌ خصوصیات متفاوتی داشته باشند، به احتمال زیاد ازدواجشان به طلاق منجر می‎‍شود؛ زیرا تفاوت در مذهب، قومیت و دیگر خصوصیات اجتماعی، با تفاوت در ذوق و سلیقه، ارزش‎‍ها و سبک‎‍های تعاملی ارتباط دارد (Glenn et al., 1974 به نقل از Kalmijn et al., 2005: 71).

یکی از مشکلات بالقوه در تحلیل آثار ناهمسان ‎‍همسری این است که ممکن است ازدواج‎‍های ناهمسان ‎‍همسر خصوصیات مبهم و ناروشنی[4]داشته باشند و آنها را مستعد نرخ طلاق بالاتر کنند. این با احتمال بیشتری دربارۀ مذهب صدق می‎‍کند. احتمالاً زوج­های ناهمگن به‌لحاظ مذهبی نسبت‌به زوج­های همگن، معنای کمتری برای هنجارها و ارزش‌های مذهبی قائل­اند.‌ با توجه به اینکه وفاداری به هنجارها و ارزش‎‍های دینی، خطر طلاق را کاهش می‎‍دهد، ممکن است زوج‎‍های ناهمسان‎‍ همسر بیشتر از همه طلاق بگیرند، البته نه به این دلیل که سلیقه‎‍ها و ارزش‎‍های متفاوتی دارند، به این سبب که کمتر مذهبی‌اند (Kalmijn et al., 2005:75). ازدواج‎‍های میان‎‍گروهی به‌لحاظ مذهبی به خودی خود به‌عنوان یکی از شاخص‎‍های مدرنیزاسیون و کم‌رنگ‌شدۀ باورهای مذهبی در استان سیستان و بلوچستان دیده می‌شوند. بوسار و بل[5] (1957) در همین زمینه، در کتاب یک زناشویی و دو ایمان می‎‍نویسد: «زناشویی میان زن و مردی که مذاهب مختلف دارند، به دشواری‌های شخصی و خانوادگی گوناگون می‎‍انجامد و تنها با اراده‎‍ای استوار نمی‎‍توان از آنها پرهیز کرد؛ زیرا باورهای مذهبی همیشه و در همه‌جا سرچشمۀ بنیادین تلقّیّات جمعی[6] بوده‎‍اند و البته این تلقّیّات خود نمودار و نمایشگر اخلاقیات یک قوم دربارۀ زن و مرد است» (ساروخانی،64:1384). به‌دلیل ارتباط متقابل دین و زندگی خانوادگی، موضوع ازدواج میان‎‍گروهی مذهبی از اهمیت ویژه‎‍ای در جامعه‎‍شناسی دین برخوردار است. ارتباط بین ازدواج، فرزندآوری و خانواده، یکی از مهم‌ترین دغدغه‎‍های پژوهشگران در بررسی «ضرورت جمعیت‎‍شناختی»^[7] و ارتباط آن با تغییر مذهبی است. پیوندهای اولیه در خانواده مهم‌ترین سرچشمۀ اعتقادات و ادراکات مذهبی است و گزینه‎‍های مذهبی را در رابطه با وابستگی و مشارکت کانالیزه می‎‍کنند. ازدواج بین‎‍ مذهبی، هم در خانوادۀ مبدأ و هم در خانوادۀ فرزندزایی^[8]، عامل اصلی در ایجاد انگیزه برای تغییر مذهب است (Sherkat, 2004: 607).

در‌مجموع نتیجه این است که ازدواج‎‍های میان‎‍گروهی، در عین حال که زمینه را برای ادغام و انسجام کلی جامعه فراهم می‌کنند، هم‌زمان چالش‎‍ها و مشکلاتی را نیز به بار می‌آورند. مطالعۀ حاضر تلاش دارد تا این مهم را در استان سیستان و بلوچستان بررسی و پیامد و عواقب ازدواج‎‍های میان‎‍گروهی را بر مبنای مذهب در استان مزبور، مطالعه کند.

پیشینۀ تحقیق

شهولی و رضایی‌فر (1390) در تحقیقی با عنوان «بررسی علل ناسازگاری و طلاق در خانواده‌های شهرستان ایذه» به این نتیجه رسیدند که بین ناهمسان همسری و دخالت والدین در خانواده‌های جوان و تازه تشکیل شده، رابطۀ معناداری وجود دارد.

هاشمی و همکاران (1393) در تحقیق خود با عنوان «بررسی تجربی دو نظریۀ رقیب همسرگزینی در ایران»، دربارۀ دو نظریۀ مهم همسرگزینی (به‌عنوان دو نظریۀ رقیب)، یعنی همسان‌همسری و ناهمسان ‌همسری تحقیق کردند. نتایج تحقیق، غلبۀ قاطع الگوهای همسان ‌همسری را در ایران نشان داد.

 آزادیان و فتحی (1395) در مقاله‎‍ای با عنوان «بررسی همسان ‎‍همسری در بین زوجین تهرانی و تأثیر آن بر رضایتمندی از زندگی زناشویی»، به این نتیجه رسیدند که رابطۀ بین متغیرهای همسانی سن، تحصیل، شغل و سطح درآمد، با رضایت از زندگی زناشویی معنادار است؛ اما وجود رابطۀ معنادار بین متغیرهای همسانی قومیتی و همسانی رشتۀ تحصیلی با رضایتمندی زناشویی تأیید نشد.

 نوابخش و محمدی (1395) در تحقیقی با عنوان «شناسایی مؤلفه‎‍های فرهنگی و اجتماعی تحکیم خانواده در راستای پیشگیری از طلاق، با تأکید بر پایگاه اجتماعی به این نتیجه رسیدند که افزایش ناهمسان همسری در جامعۀ مطالعه‌شده، یکی از دلایل افرایش طلاق‌ها در 5 سال اولیۀ زندگی است.

نوری و یارمحمدی (1397) در پژوهشی با عنوان «بررسی میزان تمایل جوانان 18 تا 30 سالۀ شهر شیراز، به همسان ‌همسری و عوامل مرتبط با آن»، به این نتیجه رسیدند که رابطۀ میزان مطالعه، تمایل به برابری نقش‌های جنسیتی، نوع شغل و میزان درآمد، با میزان همسان‌ همسری جوانان معنادار است.

طاهری بنچناری و همکاران (1397) در پژوهشی با عنوان «واکاوی پدیدۀ طلاق، ریشه‌ها و پیامد‌ها در شهر تهران 1395»، با استفاده از شیوۀ معرفی‌شدۀ استراوس و کوربین[9] (1998) در نظریۀ مبنایی، به این نتیجه رسیدند که یکی از شرایط علی طلاق ازنظر سوژه‌ها، ناهمسان همسری است.

صادقی و همکاران (1397) در تحقیق خود با عنوان «تأثیر الگوهای ازدواج در رضایت زناشویی و تمایل به طلاق در شهر تهران»، به این نتیجه رسیدند که رابطه و معاشرت با جنس مخالف قبل از ازدواج، الگوهای سنتی و مدرن انتخاب همسر و ناهمسان‌ همسری طبقاتی، به رضایت زناشویی کمتر و ریسک بیشتر طلاق منجر می‏شود.

 شیردل و همکاران (1400) در پژوهشی با عنوان «برساخت ازدواج بین مذهبی موفق و زمینه‌های شکل‌گیری آن: مطالعۀ کیفی بین زوجین استان سیستان و بلوچستان»، به این نتیجه رسیدند که شیوۀ انتخاب همسر و تعاملات بین زوجین، کنار‌گذاشتن پیش‌داوری و سوگیری مذهبی در زندگی مشترک، الگوی تعامل فرهنگی رایج در جامعه و فرهنگ خانواده‎‍گرایی دموکراتیک در شکل‎‍گیری ازدواج بین مذهبی موفق در بین زوجین، نقش مهمی دارد.

لهرر و چیسویک^[10] (1993) با استفاده از یک نظرسنجی گذشته‌نگر و اطلاعات دقیق دربارۀ نامزدی‎‍ها در ایالات‌متحدۀ آمریکا، نشان می‎‍دهند ازدواج بین یک کاتولیک و یک پروتستان، بیشتر از ازدواج بین دو کاتولیک یا دو پروتستان با خطر طلاق مواجه است.

شرکت[11] (2004) در مقاله‎‍ای با عنوان «ازدواج‎‍های بین ‎‍مذهبی در آمریکا: روندها، الگوها و پیش‎‍بین‌ها»، به این نتیجه رسید که ازدواج بین ‎‍مذهبی در بین نسل‎‍ها[12] افزایش می‌‌یابد‌ و کاهش در همسان ‎‍همسری به گروه‎‍های مذهبی لیبرال محدود می‎‍شود. کاتولیک‎‍ها و اعضای فرقه‎‍های محافظه‎‍کار، نسبت‌به دیگران، ازدواج میان‎‍گروهی کمتری دارند.

دریب و لان[13] (2011) در پژوهشی با عنوان «عدم تشابه فرهنگی و ازدواج میان‎‍گروهی: مطالعۀ طولی در بین مهاجران در سوئد 1990-2005»، به این نتیجه رسیدند که تفاوت زیادی در الگوهای ازدواج در بین مهاجران وجود دارد که در برخی از گروه‎‍های مهاجر بیش از 70‌درصد درون‎‍همسری و در گروه‎‍های دیگر، تا زیر 5‌درصد است. اگرچه بخشی از این تنوع با سرمایۀ انسانی و ساختار بازار ازدواج توضیح‌دادنی است،‌ عوامل فرهنگی (ارزش‌ها، دین و زبان) نیز نقش مهمی دارند. مهاجران کشورهایی که از‌نظر فرهنگی متفاوت‌اند، کمتر با افراد بومی ازدواج می‎‍کنند و در عوض بیشتر در معرض درون‎‍همسری قرار دارند.

گالواتکایا و همکاران⁶ (2020) در مقاله‎‍ای با عنوان «ازدواج‎‍های میان‎‍گروهی در اواخر قرن نوزده تا اوایل قرن بیست: مقایسۀ روسیه و نروژ»، ازدواج‎‍های بین نژادی و مذهبی را در روسیه و نروژ طی دهه‎‍های حدود 1900 مقایسه می‎‍کنند. نتیجۀ اصلی مقاله این بود که دین نسبت‌به قومیت، تنظیم‎‍کنندۀ قوی‎‍تری در ازدواج است.

جمع‎‍بندی پیشینۀ تحقیق

با مرور پیشینۀ تحقیق به این نتیجه می‌رسیم که همسان‌همسری در ایران غلبه دارد (هاشمی و همکاران، 1393) و عوامل فرهنگی و مذهبی در همسرگزینی (همسان ‎‍همسری و ناهمسان ‎‍همسری) (Dribe and Lundh, 2011; Glavatskaya et al., 2020; Sherkat, 2004) نقش مهمی را ایفا می‎‍کنند. تحلیل پیشینۀ تحقیق نشان می‎‍دهد ناهمسان‎‍ همسری با چالش‎‍هایی نظیر دخالت والدین در خانواده‌های جوان (شهولی و رضایی‌فر، 1390)، نارضایتی زناشویی (آزادیان و فتحی، 1395؛ صادقی و همکاران، 1397)، طلاق (نوابخش و محمدی، 1395؛ طاهری بنچناری و همکاران، 1397؛ Lehrer and Chiswick, 1993) ارتباط دارد. بر این اساس، این پژوهش با مطالعۀ کیفی و عمیق، به فرایند شکل‌گیری چالش‎‍های بین زوجین ناهمسان‌ همسر مذهبی توجه و مطالب آن را واکاوی می‌کند.

مرور پیشینۀ نظری

گیدنز[14] (1382) در باب تحول و دگرگونی شکل خانواده در عصر مدرن و فرایند جهانی‌شدن، بر این باور است که امروزه ترکیب خانوادۀ سنتی تغییر کرده و نقش‎‍های ثابت زن و مرد در این نهاد، دچار تحولات بسیار زیادی شده است. مدرنیزاسیون می‎‍تواند به‌مثابۀ عقلانی‎‍شدن[15]، پیش‌روندۀ ترتیبات اجتماعی تلقی شود که باعث تضعیف سنت_‎‍گرایی می‎‍شود و سطح کلی عقلانیت صوری[16] را در سازمان اجتماعی افزایش می‌دهد. پایه‌های اقتدار کاملاً نسبی‌اند و هیچ سیستمی از ارزش‌ها نمی‎‍تواند به‌عنوان هدایتگر مسلم، در کنش اجتماعی به کار گرفته شود. مدرنیتۀ فرهنگی شامل افزایش در اعتماد به دانش علمی است که از‌طریق به‌کارگیری اصول عقلانیت صوری و به کار رفتن در تکنولوژی‌هایی رشد کرده است که به‌وسیلۀ توفیقات عملی‎‍شان ارزیابی می‎‍شوند‌. شاکلۀ اصلی فرهنگ مدرنیته هم سکولار و هم فردگراست. باورهای مذهبی برای ماندگاری یا با مشکلات عدیده‎‍ای مواجهه‌اند و یا به‌عنوان نبود عقلانیت، در چهرة دانش علمی ظاهر می‎‍شوند. بنابراین لازم است هر شخصی انتخاب خود را بدون رهبری ِمقتدر ِباورهای سنتی یا عمومیت‎‍یافته سازمان‌دهی کند‌ (Scott, 2006: 215).

ازدواج میان‎‍گروهی، رابطۀ صمیمانه‌ای را بین گروه‎‍های اجتماعی ایجاد می‎‍کند و یکی از بهترین شاخص‎‍های فاصلۀ اجتماعی بین گروه‌های منزلتی، گروه‌های قومی، نژادی و مذهبی است. در سطح اجتماعی، نرخ ازدواج ناهمگن، نشان‎‍دهندۀ مرزهای گروهی است و به محققان این امکان را می‎‍دهد تا همانندسازی و سازگاری فرهنگی و میزانی را دنبال کنند که گروه‎‍های منزلتی از موقعیت خود به‌واسطۀ وراثت مراقبت می‎‍کنند‌. در سطح فردی، ازدواج میان‎‍گروهی بینشی را نسبت‌به ترجیحات و انتخاب افراد فراهم می‎‍آورد؛ زیرا ازدواج از مهم‌ترین تصمیمات زندگی افراد محسوب می‎‍شود. تئوری‎‍ها و تحقیقات نشان می‎‍دهد همراه با ترجیحات شخصی، فشارهای درون گروه و بیرون از گروه و ساختار بازارهای ازدواج نیز، بر ازدواج میان‎‍گروهی تأثیر می‌گذارد (Sherkat, 2004: 607). افزایش در ازدواج‌های بین‎‍ مذهبی ممکن است نشانگر کاهش اهمیت مذهب یا ناتوانی گروه‎‍های مذهبی در تأثیرگذاری بر تصمیم_‎‍گیری خانوادۀ جوانان‎‍ باشد. همچنین ممکن است ازدواج بین ‎‍گروهی نشان‌دهندۀ کاهش مرزهای اجتماعی و فرهنگی بین گروه‎‍های متمایز قبلی باشند. در حالت اول، افزایش در ازدواج‎‍های بین ‎‍گروهی تابعی از عرفی‎‍شدن[17] است؛ زیرا ترجیحات مذهبی برای انتخاب‎‍های خانوادگی کمتر تعیین‌کننده است و یا محدودیت‎‍های اجتماعی ایجاد‌شده از‌نظر مذهبی بر انتخاب شریک زندگی، فاقد تأثیر است. تحقیقات نشان می‎‍دهد‌ ازدواج متقابل بین پروتستان‎‍ها و کاتولیک‎‍ها در ایالات‌متحده، با گذشت زمان و در بین هم‎‍گروه‎‍ها افزایش یافته است ((Sherkat, 2004: 608

 به‌طور کلی، افزایش نسبت ازدواج‎‍های میان‎‍گروهی تا حدودی نشانه و علامت نوسازی و افول قدرت دین تفسیر می‎‍شود‌ (Glavatskaya, 2020: 15). به‌لحاظ فرهنگی، مدرنیته حول محور ساختارهای عرفی‎‍شدن[18] و فردگرایی بنا شده است. اگرچه تعهدات جمعی کاهش یافته است، منافع و انتخاب‌های فردی افزون‎‍تر شده است. این عرفی‎‍شدن یا افسون‎‍زدایی[19] که از عقلانی‌شدن مذهب منبعث می‎‍شود، انعطاف‎‍پذیری و پرسش‌های انتقادی را در همۀ موضوعات ‌نهادینه کرد. این شرایط به پذیرش غیرانتقادی اقتدارهای اعمال‌شده اجازه نمی‎‍دهد و به همین نسبت، علاقه‌مندی به ابداع و جهت‎‍گیری فعالانه نسبت‌‌به دنیا را تشویق می‎‍کند (Scott, 2006: 211).

با توجه به مسئلۀ انگ‎‍زنی[20]، فرزندان ازدواج‎‍ میان‎‍گروهی، بیشتر شبیه کودکان مهاجرند تا کودکان بومی، به‌ویژه در ابعاد اجتماعی و اقتصادی مهاجرت که انگ‎‍زنی و تبعیض تأثیرگذار است. به‌علاوه، دیدگاه انگ‎‍زنی متضمن تأثیرات متقابل طبقه یا پایگاه اقتصادی-اجتماعی است. تحقیقات پیشین نشان می‎‍دهد تعصبات قومی و نژادی در میان افراد تحصیل‎‍کرده ضعیف‎‍تر است؛ از این رو، کودکان ازدواج‎‍های میان‎‍گروهی با سطح اجتماعی بالاتر، بیشتر از کودکان ازدواج‎‍های میان‎‍گروهی با سطح اجتماعی پایین‎‍تر پذیرش می‌شوند. تأثیر ازدواج میان‎‍گروهی بر فرزندان با سطح اجتماعی بالاتر، مثبت‎‍تر خواهد بود‌ (Kalmijn, 2015: 147). دیدگاه کثرت‎‍گرایانه[21] نشان می‎‍دهد‌ فرزندان ازدواج میان‎‍گروهی، نسبت‌به کودکانی که هر دو والدشان مهاجرند، با گزینه‎‍های متنوع‎‍تری روبه‌رویند. فرزندان ازدواج میان‎‍گروهی به‌خوبی می‎‍دانند که به دو گروه تعلق دارند و آنها هویت‎‍ خود را در محدوده‎‍های موقعیتی فعالانه‎‍ای انتخاب می‎‍کنند. از این منظر، اعتقاد بر این است که فرزندان ازدواج میان‎‍گروهی، تحت فشار والدین‎‍ و دو دسته از خانواده‎‍ها برای وفاداری به هر دو گروه قرار دارند. برخی از نویسندگان معتقدند که این موضوع، به آگاهی بیشتر نسبت‌به مرزهای گروهی و شاید تمایل شدید به انتخاب یک هویت اقلیت، به‌ویژه در بین افراد تحصیل‎‍کرده منجر ‎‍می‎‍شود. اگر والدین بومی به مذهب والدین مهاجر روی بیاورند، ابقاگرایی[22] رخ می‎‍دهد. در حالت دیگر، والدین ناهمسان و فرزندانشان ممکن است با پرهیز از مسائل مربوط به قومیت و ملیت در زندگی روزمره، تنش حاصل از این وفاداری‎‍های متعارض را کاهش دهند. این موضوع به تأکید کمتر بر عضویت در گروه و هویت‎‍یابی ضعیف‎‍تر با هر گروه خواهد انجامید (Kalmijn, 2015: 148).

دیدگاه یکسان‎‍سازی[23] هم چنین می‎‍اندیشد که مهاجران در ابتدا خصوصیات فرهنگی و اقتصادی-اجتماعی دارند که آنها را از بومیان متمایز می‎‍کند و مانع از ازدواج بین ‎‍قومی می‎‍شود. فرایند ادغام متضمن فرهنگ‎‍پذیری (مثلاً یادگیری زبان مادری یا اتخاذ الگوهای فرهنگی گروه بومی) و ادغام ساختاری (برای مثال دستیابی به وضعیت اقتصادی-اجتماعی مشابه با جمعیت بومی) است. این فرایند زمانی کامل می‎‍شود که هیچ تفاوتی بین گروه مهاجر و گروه بومی وجود نداشته باشد. ادغام، دل‌بستگی قومی را کاهش می‎‍دهد و باعث افزایش تماس با شرکای احتمالی گروه‎‍های دیگر می‎‍شود و همین، تمایل به برون‎‍همسری را افزایش می‎‍دهد؛ درنتیجه، ازدواج میان‎‍گروهی به‌مثابۀ نتیجه و پیامد منطقی فرآیند ادغام تلقی می‎‍شود (Dribe & Lundh, 2011: 330-331).

مدرنیزاسیون، عرفی‌شدن، عقلانی‌شدن، افسون‎‍زدایی، فردگرایی، گسترش ارتباطات اجتماعی، مهاجرت، افزایش دانش و تحصیلات، فرایند ادغام و یکسان‎‍سازی، کاهش تعصبات قومی و نژادی، ... در‌مجموع ساختار ازدواج و خانواده را تغییر می‌دهد که یکی از آنها، افزایش ازدواج‎‍های میان‎‍گروهی بر مبنای مذهب است. دیدگاه‌های نظری متعددی راجع به این پدیدۀ اجتماعی وجود دارد که به‌اختصار به پاره‎‍ای از آن‌ها اشاره شد.

روش پژوهش

این تحقیق به‌دنبال واکاوی نظام معنایی زوجین ناهمسان مذهب از زندگی مشترک در استان سیستان و بلوچستان است. به‌دلیل حساسیت موقعیت جامعۀ مطالعه‌شده و کسب اطلاعات عمیق و واقعی از تحقیق کیفی و برای کشف مدل مفهومی از این فرایند، بر پایۀ دیدگاه مشارکت‎‍کنندگان از روش‎‍شناسی نظریۀ زمینه‎‍ای استفاده شد. درواقع، محقق نظریۀ زمینه‎‍ای به‌دنبال خلق نظریه‎‍ای در بررسی و مطالعۀ کسانی است که در فرایند کنش یا تعامل مشابهی درگیرند ‌(Strauss & Corbin, 1998). برای انتخاب مشارکت‎‍کنندگان از نقاط مختلف استان سیستان و بلوچستان و محدودیت ازدواج ناهمسان مذهب و دسترسی‌نداشتن آسان، ابتدا از نمونه‎‍گیری هدفمند استفاده شد. معیارهای انتخاب مشارکت‌کنندگان براساس مذهب متفاوت زن و شوهر، اختلاف بین زوجین و نارضایتی از زندگی زناشویی، سکونت در استان سیستان و بلوچستان انجام شد. در این پژوهش زوجینی انتخاب شدند که براساس نوع مذهب در دین اسلام متفاوت باشند، به‌نحوی که زن و شوهر یکی اهل تسنن و دیگری اهل تشیع باشد. برای تشخیص کیفیت زندگی زناشویی، در ابتدای مصاحبه نظر زوجین دربارۀ رضایت از زندگی زناشویی با همسر، احساس پشیمانی از ازدواج با فرد دارای مذهب متفاوت و توصیۀ این شکل ازدواج به دیگران (نظیر در حال حاضر رابطۀ شما و همسرتون چطوریه؟ چه نصیحتی برای دختر و پسرها برای ازدواج با فردی از مذهب دیگر دارید، چرا؟ اوقاتی داشتید از اینکه با همسرتان ازدواج کردید پشیمون شوید؟ چرا؟) پرسیده می‌شد و در صورت بیان نارضایتی، ابراز پشیمانی و اختلاف با همسر، سؤالات اکتشافی بیشتر (نظیر تجربۀ خودتان را از ازدواج با فردی از مذهب دیگر توصیف کنید؟‌ در این دوران زندگی با هم اختلاف نظرتان بیشتر روی چی بود؟‌ وقتی یه اختلافی پیش میاد، چه اتفاقی میفته؟ چطوری حل میشه؟‌ چه شرایطی پیش اومد که اختلاف پیش آمد؟‌ فکر می‌کنید ازدواج با مذهب دیگر چه پیامدهایی داره؟) بیان شد. پس از تحلیل مصاحبه‎‍ها و طبقه‎‍بندی و مقایسۀ بین مقولات، برای تکمیل مدل مفهومی از نمونه‌گیری نظری استفاده شد. در این مرحله از چند نفر از زوجین براساس اطلاعات مورد نیاز سؤالات تکمیلی (‌نظیر تعامل شما با خانوادۀ خودتان و خانوادۀ همسرتان چگونه است؟ تعامل آنان با شما چگونه است؟‌ رابطه‌تون را چطوری مدیریت می‌کنین؟ مثلاً چطوری تصمیم‌گیری می‌کنین؟‌ کارهای خونه را چطوری تقسیم می‌کنین؟‌ فکر می‌کنید ازدواج با مذاهب دیگر برای فرزندان چه مشکلاتی در پی داشته است؟) مطرح شد.

در این تحقیق، اشباع نظری به‌مثابۀ تکرار داده‎‍های قبلی در جریان تحلیل مصاحبه‌ها، غنی‌شدن مقولات استخراج‌شده از مصاحبه‌ها و استحکام روابط ملاک تعیین حجم نمونه در نظر گرفته شد. به عبارت دیگر، مقولۀ جدیدی با مصاحبه‎‍های جدید توسعه، اضافه و تکمیل نمی‌شد و روابط بین مقولات شکل‌ می‌گرفت و تغییر جدیدی به وجود نمی‎‍آمد. نمونۀ این تحقیق پس از مصاحبه با 29 نفر از زوجین ناهمسان مذهبی در استان سیستان و بلوچستان (جدول 1) به اشباع نظری رسید. در فرایند انجام مصاحبه‎‍ها و تحلیل و مقایسۀ آنها، پژوهشگر متوجه انباشت و تکمیل اطلاعات از سوی مشارکت‎‍کنندگان مختلف شد تا اینکه از مصاحبۀ نفر بیست و دوم به بعد، محقق متوجه شد اطلاعات چندانی به یافته‎‍ها و مقولات قبلی افزوده نمی‎‍شود و اطلاعات مرتب تکرار می‎‍شوند.

جدول1- ویژگی‎‍های مشارکت‎‍کنندگان

Table 1- Characteristics of the participants

برای گردآوری داده‎‍ها از مصاحبۀ عمیق و نیمه‎‍ساختار‌یافته استفاده شده است. معمولاً محقق مصاحبه‎‍هایی را در حدود 1:30 الی2:30 ساعت در میدان تحقیق انجام داد. راهنمای سؤالات مصاحبه به فراخور شرایط و فرایند مصاحبه، گاهی کم یا زیاد شدند و در صورت نیاز سؤالات بیشتری از مشارکت‎‍کننده، پرسیده می‎‍شد. همکاری زوجین زن و مرد در مصاحبه، آزادانه و با کسب رضایتشان انجام شد و در ابتدای مصاحبه، تمامی حقوق به مشارکت‎‍کنندگان توضیح داده و سپس مصاحبه با رضایت آ‎‍نها آغاز شد.

در این روش، طی فرایندی رفت‎‍وبرگشتی، به‎‍تدریج مفاهیم از دل کدها و از دل مفاهیم، مقوله‎‍ها و از دل مقوله‎‍ها، نظریه بیرون می‎‍آید (Strauss and Corbin, 1998: 22‌)؛ بنابراین برای تحلیل داده‎‍ها بر‌اساس روش تحلیل گلیزر و استروس[24] (1967)، سه مرحلۀ کدگذاری انجام شد: 1-کدگذاری باز؛ 2-کدگذاری محوری؛ 3-کدگذاری گزینشی.

در کدگذاری باز، متن مصاحبه‎‍ها چندین بار خوانده و حدود 76 مفهوم از جملات معنی‎‍دار استخراج شد. مفاهیم در کدگذاری محوری، در 14 مقولۀ فرعی و 5 مقولۀ اصلی و انتزاعی‎‍تر تلفیق شدند. درنهایت در کدگذاری انتخابی یک مقولۀ هسته‎‍ای نهایی «خانوادۀ ناهمگون و تضادهای خانوادگی» استخراج ‎‍شد که جامع و چکیده‎‍ای از تمامی مقولات اصلی و تحلیل داستانی از فرایند داده‎‍هاست. همچنین با توجه به سؤالات راهنمای مصاحبه و مقولات استخراج‌شدۀ نهایی، جایگاه هر مقوله در مدل پارادایمی و رابطۀ زیر مقوله‌ها با مقولات اصلی و مقولۀ هسته‎‍ای مشخص شد.

در این پژوهش، از راهبردهای مثلث‎‍بندی، اعتبار پاسخ‎‍گو و مقایسه‎‍های تحلیلی برای اثبات قابلیت اعتماد^[25] و افزایش باورپذیری براساس نظریۀ زمینه‎‍ای‎‍ استروس و کوربین (1998) استفاده شده است. برای اعتباریابی یافته‎‍های تحقیق، از مثلث‎‍بندی کدگذاران، محققان و کارشناسان حیطۀ خانواده استفاده شد، به این ترتیب که در جریان تحلیل اطلاعات، کدگذاران و محققان مختلف مشارکت داده شدند و بین آنها دربارۀ یافته‎‍های تحقیق توافق وجود داشت. نکاتی که بعد از نتایج تحقیق، از سوی مشاوران خانواده و جامعه‌شناسان ارائه ‎‍شد، همگی در جهت تأیید یافته‎‍های تحقیق بودند.

در شیوۀ اعتبار پاسخ‎‍گو، بعد از تحلیل اطلاعات با چندی از مشارکت‎‍کنندگان تماس مجدد برقرار شد و متن مصاحبه و تحلیل آن برای تصدیق موارد با آنها مطرح شد، تا اطمینان لازم به ‎‍دست آید که خلاصۀ دقیق و کاملی از مباحث تهیه شده و نظرات و نکاتی در تحلیل اطلاعات، جست‎‍وجو و برجسته شده ‎‍است که مشارکت‎‍کنندگان بر آن تأکید داشتند. در روش سوم، یعنی مقایسه‎‍های تحلیلی، همواره محقق در مراحل مختلف جمع‎‍آوری و تحلیل اطلاعات به پیش‎‍فرض‎‍های روش‎‍شناسی، سؤالات اساسی تحقیق و داده‎‍ها رجوع و ساخت‎‍‎‍بندی مقولات و مدل پارادایمی را با داده‎‍های خام مقایسه کرد تا از صحت یافته‎‍های تحقیق به دست آمده اطمینان یابد.

یافته‎‍های تحقیق

در این پژوهش، مقولۀ محوری و هسته‎‍ای که همواره از داده‎‍ها به دست می‎‍آید و تمامی مقوله‎‍های اصلی دیگر به آن مرتبط می‎‍شوند، «خانوادۀ ناهمگون و تضادهای خانوادگی» است. پدیدۀ محوری این تحقیق بیان می‎‍کند که چگونه چالش‎‍های زندگی مشترک بین زوجین ناهمسان ‌مذهب، به پیامد نارضایتی از زندگی ختم می‎‍شود. همچنین، با توجه به اینکه پدیدۀ محوری از مقولات اصلی «‌ازدواج پرخطر و ناهمسان‌همسری مذهبی»، «تعاملات غیرمسالمت‌آمیز خانوادگی در فضای متعصبانه»، «تعارض مذهبی-قومیتی و تعاملات غیرتفاهم‌آمیز زوجین»، «ناسازگاری زوجین و زیست تنش‎‍زا» و «نارضایتی از زندگی ناهموار و ناآرام» استخراج شده است، «خانوادۀ ناهمگون و تضادهای خانوادگی» نام گرفت. این پنج مقولۀ اصلی نیز از مقولات فرعی دیگری منبعث شده‎‍اند که در ادامه هر‌یک از مقولات اصلی استخراج و با نقل‎‍قول‎‍های مشارکت‎‍کنندگان توضیح داده می‎‍شود.

جدول 2- مقوله‌های اصلی و فرعی پژوهش

Table 2- The main and subcategories of the research

5-1- شرایط علی: ازدواج پرخطر و ناهمسان همسری مذهبی

ناهمسان ‌همسری مذهبی و اشکال همسرگزینی به شیوۀ غیر اصولی و با ریسک زیاد، به‌عنوان شرایط علی، توضیح مناسبی از سازوکار شکل‎‍گیری پدیدۀ محوری «خانوادۀ ناهمگون و تضادهای خانوادگی» در زندگی زوجین ناهمسان است. ناآشنایی درست زوجین از یکدیگر، تفاوت و اختلافات زیاد بین آنها و موافقت‌نداشتن خانواده‎‍ها با این ازدواج، موجب شده است تا ازدواج پرخطر و ناهمسان ‌همسری مذهبی را تجربه کنند که به خانوادۀ ناهمگون و تضادهای خانوادگی ختم می‎‍شود. این مقولۀ اصلی شامل مقولات فرعی «‌ازدواج ناخواسته و اجباری»، «‌ازدواج عاشقانه و ناآگاهانه‌»، «‌افزایش تدریجی اختلافات زوجین» و «‌نارضایتی اولیۀ خانواده‎‍های زوجین» می‎‍شود.

الف- ازدواج ناخواسته و اجباری: فشارهای اجتماعی و انتخاب‌نکردن آزادانۀ همسر دلخواه، به عدم شناخت عاطفی، فکری و رفتاری دوطرفۀ زوجین و مخفی‌ماندن اختلافات و درنهایت برساخت نارضایتی از زندگی شده است. مفاهیم اشاره‎‍شدۀ آنها شامل «تمایل‌نداشتن به ازدواج با یکدیگر، تحمیل ازدواج از سوی خانواده‌ها، ناآشنایی زوجین قبل از ازدواج، ازدواج برای رهایی از شرایط سخت خانواده، ازدواج سنتی بدون رضایت زوجین» است.

مشارکت‎‍کنندۀ‎‍ زن شیعه (55 ساله) چنین نقل می‎‍کند:

 «‌پدرم فوت کرده بود و مادرم ازدواج مجدد داشت و همسر مادرم اذیتم می‌کرد و شرایط خوبی در خانه نداشتم، برای همین وقتی همسرم اومد خواستگاری، چون دوست برادرم هم بود، مجبور شدم ازدواج کنم».

مشارکت‌کنندۀ مرد اهل سنت (49 ساله) دربارۀ ازدواج تحمیلی و ناخواسته چنین می‎‍گوید:

«مادرم با خالۀ همسرم دوست بود و مادرم اصرار کرد این دختر خوبه و من حتی همسرم را قبل از ازدواج ندیدم؛ اما به اصرار خانواده زن گرفتم».

ب- ازدواج عاشقانه و ناآگاهانه: در انتخاب همسر درست، لازم است به هر دو بعد عاطفی و شناختی توجه کرد؛ زیرا غفلت از هر بعد موجب مشکلاتی در رابطۀ زناشویی می‎‍شود. مفاهیم «ایجاد علاقه بدون شناخت، کافی‌دانستن عشق و توجه‌نکردن به تفاوت‎‍ها، عشق در یک نگاه و توجه‌نکردن به تفاوت مذهبی و عشق کورکورانه» همگی حاکی از شکل‌گیری عشق رمانتیک بدون شناخت کافی و درست بین زوجین قبل از ازدواج است. تعدادی از زنان مشارکت‌کننده (به‌طور مثال زن 39 ساله – اهل تسنن) ذکر کردند:

«ما در یک محل زندگی می‎‍کردیم و همسرم در نزدیک خانه ما سوپرمارکت داشت. منم برای خرید آنجا می‎‍رفتم و عاشق همدیگر شدیم. من حتی اوایل نمی‎‍دانستم مذهب همسرم سنی است و وقتی هم فهمیدم این‌قدر عاشقش شده بودم که دیگر برایم مهم نبود».

یا مشارکت‌کنندۀ دیگری (مرد30 ساله- شیعه) اظهار کرد:

«در دانشگاه با همسرم آشنا شدم و گاهی در مسیر باهم صحبت می‌کردیم و یه رابطۀ عاشقانه بین ما ایجاد شد و اوایل همش حرف‌های عاشقانه بود و فقط می‌خواستیم بهم برسیم و اصلاً به تفاوت‌های مذهبی توجه نداشتیم. فکر می‎‍کردیم عشق برای آغاز زندگی مشترک کافی است».

ج- افزایش تدریجی اختلافات زوجین: عدم توجه و تلاش برای حل اختلافات اولیه، به مرور زمان به انباشت مسائل حل‌نشده، تکرار و تشدید تضادهای خانوادگی منجر می‎‍شود. مفاهیم «کم‌اهمیت‌دانستن اختلافات در آغاز زندگی، آگاهی از تفاهم‌نداشتن در موقعیت‎‍های جدید زندگی مشترک، بروز و افزایش اختلافات به‌تدریج، تجمیع اختلافات حل‌نشده» در صحبت‎‍های مشارت‎‍کنندگان، حاکی از مقولۀ ظهور تدریجی و صعودی اختلافات فکری، مذهبی، رفتاری و... در زندگی زوجین بعد از ازدواج است. تعدادی از مشارکت‎‍کنندگان دربارۀ غفلت از تفاوت‌ها و افزایش تدریجی اختلافات بعد از ازدواج (به‌طور مثال زن 45ساله، شیعه)، چنین بیان کردند:

«وقتی ازدواج کردیم، فکر می‎‍کردیم عشق کافی است و تفاوت‎‍ها مهم نیست؛ اما با گذشت زمان کم‌کم اختلافات شروع شد».

دربارۀ آگاهی از ‌تفاهم‌نداشتن با یکدیگر در پیشامدهای جدید زندگی (مرد 30ساله، اهل سنت) نیز، بیان داشتند:

«اوایل مشکلی نبود، اما با گذشت زمان ما متوجه شدیم که تفاهم نداریم و با تولد بچه این اختلافات بیشتر هم شد. ما حتی سر اسم بچه نتونستیم به تفاهم برسیم. در صورتی که در زمان خواستگاری فکر می‎‍کردم به‌راحتی اختلافات را حل می‎‍کنیم».

د- نارضایتمندی اولیۀ خانواده‎‍های زوجین: رضایت والدین در انتخاب همسر، نقش مهمی در حمایت‌ها و برخورد زوجین با چالش‎‍های متعدد زندگی دارد. مفاهیم استخراج‌شده از گفته‎‍های زوجین زن و مرد، شامل «مخالفت اولیۀ خانواده‎‍ها،‌ همکاری‌نکردن خانواده‎‍ها در وصلت و ازدواج زوجین، ایجاد شرایط سخت برای زوجین در ابتدای ازدواج، بی‌اطمینانی خانواده‎‍ها به دوام ازدواج، نگرش منفی خانواده‎‍ها به ازدواج بین مذهبی، رفتارهای طردگونه در ابتدای ازدواج»، نشان‌دهندۀ ‌ عدم موافقت‌ و رضایت والدین با وقوع این ازدواج ناهمسان و در‌نهایت ازدواج پرخطر بین آنهاست.

در زمینۀ پیش‌بینی والدین و مخالفت با ازدواج ناهمسان مذهب (زن شیعۀ 29ساله)، چنین اظهار کردند:

«من و همسرم به‌سختی به هم رسیدیم. خانواده‎‍ها اصلاً مایل نبودند. پدر و مادرم خیلی از عواقب ازدواج با مذهب دیگه به هم می‎‍گفتن و اصلاً راضی نبودن و می‎‍گفتن مطمئنیم به‌زودی دچار مشکل می‎‍شوید و این ازدواج رو قبول نمی‎‍کردن».

اظهارات مشارکت‎‍کننده‎‍ای (مرد25سالۀ سنی) حاکی از مخالفت سرسختانه و تمایل‌نداشتن خانواده به وصلت با مذهب دیگر است:

«مادرم خیلی مخالف بود، حتی حاضر نبود بیاد خواستگاری و بقیۀ اعضای خانواده هم مخالف بودن، چون از ازدواج با مذهب دیگه خوششون نمیومد؛ اما با گذشت زمان، راضی شدن و ما ازدواج کردیم».

شرایط زمینه‎‍ای: تعاملات غیر‌مسالمت‌آمیز خانوادگی در فضای متعصبانه

مقولۀ «تعاملات غیر‌مسالمت‌آمیز خانوادگی در فضای متعصبانه»، شرایط زمینه‎‍ای و خاصی را ایجاد کرده و در فرایند پدیدۀ محوری از هم گسیختگی خانوادگی و کنش و راهبردهای زوجین ناهمسان ‌مذهب، نقش داشته است. زمانی‎‍ که فضای تعاملی خانواده بسته و متعصبانه باشد، انطباق افراد، گفت‌وگو و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز کمتر می‎‍شود. مقولۀ اصلی تعاملات غیر‌مسالمت‌آمیز خانوادگی در فضای متعصبانه، از 3 مقولۀ فرعی «‌طردشدگی و تعاملات سرد خانوادگی بعد از ازدواج، تعاملات متعصبانه و مستبدانۀ بین زوجین و آزار مذهبی از سوی خانوادۀ زوجین» تشکیل شده است.

الف- طردشدگی و تعاملات سرد خانوادگی بعد از ازدواج: این مقوله از مفاهیمی چون «صمیمی‌نبودن با خانوادۀ همسر بعد از ازدواج، کاهش رفت و آمد خانوادگی بعد از ازدواج، ابراز نارضایتی خانواده‎‍ها بعد از ازدواج، نبود مقبولیت در خانوده، قطع ارتباط با خانواده بعد از ازدواج، پذیرفته‌نشدن فرد در خانواده بعد از ازدواج، محدود‌کردن رفت و آمد بعد از ازدواج توسط خانواده‎‍ها» تشکیل شده است.

یکی از مصاحبه‎‍کننده‎‍ها (زن54ساله، شیعه) تجربه‎‍اش را دربارۀ قطع ارتباط با خانواده بعد از ازدواج چنین توصیف کرد:

«من خودم به این ازدواج اصرار کردم و پدرم به‌سختی رضایت داد؛ اما بعد از اینکه با همسرم تشکیل زندگی دادم، منو خونه دیگه راه نداد و اصلاً حاضر به دیدن من نیست و این برای من خیلی ناراحت‎‍کننده است و دلم برای پدرم تنگ شده».

مشارکت‎‍کنندۀ دیگری (مرد34 ساله، اهل سنت) دربارۀ پذیرفته‌نشدن همسر در خانوادۀ نسبی بعد از ازدواج می‎‍گوید:

«مادر من از اول مخالف بود و هنوزم همسر منو به رسمیت نشناخته. اوایل اصلاً بهم توجهی نمی‎‍کرد، الآن هم فقط خودم گاهی به خانواده‎‍ام سر می‌زنم، چون مادرم اصلاً زنم را نمی‎‍پذیرد».

ب- تعاملات متعصبانه و مستبدانه بین زوجین: این مقوله شامل مفاهیمی چون «‌ممانعت از شرکت در مراسمات مذهبی، آزادنبودن برای ابراز عقاید مذهبی در منزل، تحمیل عقیدۀ مذهبی به یکدیگر، برتردانستن مذهب خود، نداشتن نگرش تقریبی در مقابل مذهب یکدیگر، توهین به مذهب یکدیگر، بی‌احترامی به مذهب یکدیگر» است که در تعاملات غیر‌مسالمت‌آمیز خانوادگی در فضای متعصبانه و خانوادۀ ناهمگون و تضادهای خانوادگی در خانواده نقش دارد. مشارکت‎‍کنندگان (مرد42 ساله، شیعه) دربارۀ توهین همسر به مقدسات و ممانعت از شرکت در مراسمات مذهبی بیان کردند:

«همسر من نه‌تنها با من در مراسمات مذهبی شرکت نمی‎‍کنه، بلکه مانع هم میشه؛ مثلاً برادرم روز عاشورا نذری داره و همسرم اکثراً نمی‎‍گذارد بروم و حتی توهین هم می‎‍کند».

مصاحبه‎‍کنندۀ دیگر (زن33 ساله، شیعه) دربارۀ سختگیری متعصبانه و نداشتن نگرش تقریبی مذهبی همسر می‎‍گوید:

«به نظر من اگر کسی نمی‎‍تونه با مذهب دیگه کنار بیاد، نباید ازدواج بین مذهبی داشته باشه. همسر من واقعاً آدم متعصبیه و حتی نمی‎‍ذاره من با بچه‌ها در مورد مذهب خودم صحبت کنم و خیلی سخت‌گیری داره».

ج- آزار مذهبی از سوی خانوادۀ زوجین: مشارکت‎‍کنندگان در این تحقیق رفتارهای آزار‌دهنده از سوی خانوادۀ همسرشان به اشکال مختلف تجربه کرده‎‍اند. در این مقوله، مفاهیم «‌رفتار نامناسب خانوادۀ همسر، توهین به اعتقادات در خانوادۀ همسر، تعصبات مذهبی در خانوادۀ همسر، لج‌بازی در اعتقادات مذهبی در خانوادۀ همسر، احترام‌نگذاشتن به حساسیت‎‍های مذهبی در خانواده‎‍های زوجین» از گفته‎‍های مشارکت‎‍کنندگان استخراج شدند.

یکی از مشارکت‎‍کنندگان (زن 35 ساله، شیعه) دربارۀ رفتارهای توهین‌آمیز و آزاردهندۀ مذهبی آشکار خانوادۀ همسر می‎‍گویند:

«گاهی رفتارهای خانوادۀ همسرم بسیار توهین‌آمیز است. آنها اصلاً جلوی من رعایت نمی‎‍کنند و به مذهب من توهین می‎‍کنند. برادر‌شوهرهایم من عمداً جلوی من به اعتقادات مذهبم توهین می‎‍کنند تا من را اذیت کنند».

مشارکت‎‍کنندۀ‎‍ مرد52 ساله و اهل سنت دربارۀ آزار مذهبی-کلامی اقوام همسر توضیح داد:

«پدر همسرم سعی می‎‍کند جلوی من رعایت کند؛ اما بقیه اقوام همسرم اصلاً رعایت نمی‎‍کنند و حرف‎‍های ناراحت‌کننده‎‍ای دربارۀ مذهب من می‎‍زنند و اوایل خیلی ناراحت می‎‍شدم و جر و بحث می‎‍کردم، اما الآن حوصلۀ بحث‌کردن ندارم؛ اما حرف‎‍هایشان اذیتم می‎‍کند».

همچنین زن37 ساله و شیعه دربارۀ آزار مذهبی-کلامی همسر و اقوام او و آرزوی نجات می‎‍گوید:

«آداب و رسوم و عقاید خانوادۀ شوهرم به‌شدت با من تفاوت داشت و من اصلاً آنها را درک نمی‌کردم و همچنین حرف‌های شوهرم و اقوامش راجب مذهب، من را عذاب می‌داد و دوست داشتم از این وضع راحت شوم».

شرایط مداخله‎‍گر: تعارض مذهبی و قومیتی زوجین و تعاملات غیر‌تفاهم‌آمیز

جامعۀ چند فرهنگی در استان سیستان و بلوچستان و تعارضات قومی و مذهبی زیاد، سبب راهبردها و کنش‎‍های غیر‌سازنده در روابط زوجین ناهمسان مذهب می‎‍شود. به‌عبارتی، شکاف‎‍های قومیتی و مذهبی در جامعه در صورت فقدان، فضای تعاملی تفاهم‌آمیز یکدیگر را بیشتر تقویت می‎‍کند و در تعاملات خرد خانوادگی موجب تضاد و خشونت نیز می‌شود. سومین مقولۀ اصلی تحقیق، «‌تعارض مذهبی و قومیتی زوجین و تعاملات غیر‌تفاهم‌آمیز» است که از دو مقولۀ فرعی «‌شکاف مذهبی و زیست زناشویی غیر‌تفاهم‌آمیز» و «‌تفاوت‎‍های فرهنگی-قومیتی و تشدید اختلافات بین زوجین» در جامعۀ زوجین ناهمسان به ‎‍دست آمده و از‌جمله شرایط مداخله‎‍گر در راهبردهای زوجین نسبت‌به پدیدۀ از هم گسیختگی خانوادگی در ناهمسان ‌همسری مذهبی است.

الف- شکاف مذهبی و زیست زناشویی غیر‌تفاهم‌آمیز: این مقوله از مفاهیم «نپذیرفتن تفاوت‎‍های مذهبی، تلاش‌نکردن برای رسیدن به تفاهم مذهبی، توجه‌نکردن به شباهت‎‍های مذهبی، آگاهی‌نداشتن از حساسیت‎‍های مذهبی یکدیگر، مشکلات دستیابی به تفاهم با مذهب متفاوت، مهم‌دانستن تفاوت‎‍های مذهبی در زندگی مشترک» تشکیل شده است؛ برای نمونه در این تحقیق، صحبت‎‍های مشارکت‎‍کنندگان (مرد 49 ساله، شیعه) حاکی از مهم‌دانستن تفاوت‎‍های مذهبی در زندگی مشترک است:

«ما با دوتا مذهب مختلف با هم ازدواج کردیم و این دو مذهب تفاوت‎‍هایی داره و نمیشه این تفاوت‎‍های عقیدتی را در نظر نگرفت و حتماً این تفاوت‎‍ها در زندگی ما تأثیر داره».

مشارکت‎‍کنندگان (برای مثال زن34ساله، اهل سنت) دربارۀ توجه‌نکردن به تفاوت‎‍های مذهبی توضیح دادند:

«من واقعاً در مورد مذهب همسرم اطلاعات دقیقی نداشتم و فقط می‎‍دونستم دو مذهب متفاوت داریم و هر دو در منزل به مذهب خود عمل می‎‍کردیم و کم‌کم با مذهب هم آشنا شدیم و به نظرم واقعاً این تفاوت‎‍ها مهم هستند».

ب- تفاوت‎‍های فرهنگی-قومیتی و تشدید اختلافات بین زوجین: تفاوت‎‍های قومیتی و اختلافات مضاعف زوجین، یکی از مقولات فرعی تعارض قومیتی زوجین و تعاملات غیر‌تفاهم‌آمیز است که از مفاهیم «ازدواج شمال با جنوب، آشکار‌شدن تفاوت‌های قومیتی و مذهبی از آغاز آشنایی خانواده‌ها، تضاد آشکار مذهبی و قومیتی، اختلافات فرهنگی بین اقوام» به ‎‍دست آمده است. زوجین ناهمسان مطالعه‌شده (برای نمونه زن 34 ساله، شیعه) معتقدند تفاوت آشکار مذهبی و قومیتی زیادی بین قوم ترک و بلوچ وجود دارد:

«من ترک تبریز هستم و به‌علت شغل پدرم به این منطقه آمدیم و همسرم، دوست برادرم بود و ما باهم آشنا شدیم و ازدواج کردیم؛ اما از همان اول هم همه می‎‍گفتند ترک که با بلوچ ازدواج نمی‎‍کند و ما دو قومیت و مذهب جدا بسیار متفاوت داشتیم».

همچنین مرد 25 ساله و شیعه دربارۀ ازدواج شمال با جنوب و ظهور اختلافات از همان آغاز توضیح داد:

«من و همسرم در دانشگاه آشنا شدیم. خانوادۀ من ساکن شمال ایران و شهر ساری بودند، اما من به‌شدت به همسرم که بلوچ بود، علاقه‌مند شدم و خانواده‎‍ام را مجبور کردم به خواستگاری بیایند و از همان ابتدا تفاوت‎‍های قومیتی و مذهبی، حتی در برگزاری مراسمات برایمان مشکل‌زا بود».

راهبردها: ناسازگاری زوجین و زیست تنش‎‍زا

گفت‌وگوی تفاهم‌آمیز در فضای تعصب‎‍آمیز و متعارض، برقرار نمی‎‍شود و زوجین و اعضای خانواده از یکدیگر دورتر و صمیمت و پیوندهای خانوادگی کم‌رنگ‎‍تر می‎‍شود. در این شرایط، معمولاً زوجین یکدیگر را تحمل نمی‌کنند و به کشمکش با یکدیگر به شکل‎‍های مختلف ادامه می‎‍دهند. زوجین در پی پدیدۀ محوری از هم گسیختگی خانوادگی در ناهمسان‌ همسری مذهبی، کنش‎‍ها و استراتژی‎‍های مختلفی را اعم از «سازگاری اجباری زوجین، تضاد زوجین در تربیت مذهبی فرزندان، تنش‎‍های خانوادگی و تعاملات کشمکش‎‍آمیز بین زوجین» انتخاب کردند که آنها را به‌سمت نارضایتی از زندگی مشترک و چالش‎‍های متعدد برای اعضای خانواده هدایت می‎‍کند.

الف- سازگاری اجباری زوجین: مفاهیم «‌تحمل شرایط به‌سبب وجود فرزندان، عادت به تفاوت‎‍ها، بی نتیجه دانستن مشاجرات، کوتاه‌آمدن به‌سبب حفظ آرامش زندگی، نداشتن راهی جز ماندن در کنار هم، تحمل مشکلات و تعارضات به‌سبب حفظ خانواده» که از گفته‎‍های مشارکت‎‍کنندگان استخراج شدند، نشان‎‍دهندۀ به‌کارگیری راهبرد سازگاری اجباری در بین زوجین ناهمسان ‌مذهب است.

یکی از مشارکت‎‍کنندگان (زن 49 ساله، شیعه) دربارۀ سکوت و تحمل شرایط به‌سبب وجود فرزندان می‎‍گوید:

«ما الآن سه فرزند داریم و من در این مدت به این نتیجه رسیدم که جر و بحث با شوهرم فایده‎‍ای ندارد، به‌جز اینکه شرایط را بدتر کند. من فشار روحی زیادی را به‌خاطر تعصبات مذهبی همسرم تحمل کردم؛ اما چاره‌ای ندارم و به‌خاطر بچه‎‍ها سکوت می‎‍کنم».

مصاحبه‎‍کنندۀ‎ دیگری (مرد26 ساله، شیعه) از کنارآمدن با شرایط، با وجود نارضایتی می‎‍گوید:

«همسر من اخیراً به‌شدت زود‌رنج شده است، مخصوصاً بعد از تولد بچه، من هم سعی می‎‍کنم سر مسائل مذهبی با او جر و بحث نکنم، چون فایده‎‍ای ندارد. هرچند گاهی از شرایط ناراضی می‎‍شوم، اما دیگر کاری نمی‎‍شود کرد باید کنار بیایم».

ب- تضاد زوجین در تربیت مذهبی فرزندان: این مقوله از مفاهیم «‌چالش‎‍های تربیتی در خانواده، تحمیل مذهب به فرزند، تفاوت سبک‎‍های فرزندپروری ناشی از مذهب، اختلاف در انتخاب‎‍های وابسته به مذهب، اختلاف بر سر عملکرد مذهبی فرزندان» تشکیل شده است. در این تحقیق، مشارکت‎‍کنندگان (به‌طور مثال زن 48 ساله، شیعه) از اختلاف بین زوجین دربارۀ پوشش فرزند دختر سخن گفتند:

«همسر من روی پوشش دخترها خیلی حساس است و دائماً با آ‎‍نها درگیر است؛ اما من معتقدم با سختگیری نمی‎‍شود و او مرا آدمی بی‌تفاوت می‎‍داند؛ اما من تعصب همسرم در پوشش بچه‎‍ها را دوست ندارم».

 مشارکت‌کنندۀ دیگری (مرد 50 ساله-اهل شنت) در همین راستا توضیح داد:

«من و همسرم از همان اول روی مذهب بچه‎‍ها اختلاف داشتیم، من دوست دارم بچه‎‍ها به مذهب خودم عمل کنند، اما زنم می‌گوید باید خودشان انتخاب کنند. من همیشه پسرم را با خودم به نماز می‎‍برم و او با من همراه است، اما دخترم بیشتر طرف مادرش است و من خیلی از رفتارهای زنم در تربیت دخترم را نمی‎‍پسندم».

ج- تنش‌های خانوادگی و تعاملات کشمکش‌آمیز بین زوجین: تنش‎‍های خانوادگی و کشمکش بین زوجین، از مقولات فرعی ناسازگاری زوجین و زیست تنش‎‍زاست که از مفاهیم «تنش‌ها در خانواده به‌علت تفاوت مذهبی، افزایش مشاجرات در خانواده، ظهور تعصبات مذهبی در تصمیم‎‍گیری‎‍ها، افزایش احتمال اختلاف با خانواده‎‍های زوجین، فقدان صمیمیت و تفاهم بین زوجین، نبود همبستگی مذهبی در بین زوجین، اختلاف سلیقۀ ناشی از مذهب در مسائل خانوادگی» به‎‍ دست آمده است. یکی از زوجین (زن41ساله، شیعه) دربارۀ فقدان صمیمیت و تفاهم بین زوجین بیان می‎‍کند:

«ما یک زوج کاملاً متفاوت هستیم و از اول هم در تصمیم‎‍گیری‎‍هایی که مربوط به مسائل مذهبی بود نمی‌توانستیم به تفاهم برسیم و همین به مرور زمان به زندگی ما لطمه زده و صمیمیتی نداریم. در خانۀ ما موسی به دین خویش و عیسی به دین خویش است».

همچنین این زوجین (مرد45ساله، اهل سنت) از افزایش مشاجرات در خانواده به‌دلیل تفاوت مذهبی صحبت کردند:

«من از روابطم با همسرم راضی نیست. ما دائماً بر سر موضوعات با هم مشاجره داریم. الآن که بچه‎‍ها بزرگ‌تر شدن، اختلافاتمان بیشتر هم شده و بخش زیادی از اختلافاتمان به‌علت تفاوت مذهبی است».

پیامدها: نارضایتی از زندگی ناهموار و ناآرام

تضاد و تنش‎‍های مختلف بین زوجین، آرامش و سلامت روان اعضای خانواده و رضایت از زندگی را در آنها به مخاطره می‌اندازد و این خود پیامدها و مشکلات بیشتری را برای جامعه و فرد به‌همراه دارد. پیامد منتج‌شده از به‎‍کارگیری استراتژی‎‍های مشارکت‎‍کنندگان در مدل پارادایمی پدیدۀ محوری از هم گسیختگی خانوادگی زوجین ناهمسان‌مذهب «نارضایتی از زندگی ناهموار و ناآرام» است. این مضمون اصلی از دو مضمون فرعی «تجربۀ عبرت‌آموز و نارضایتی از ازدواج بین مذهبی، برزخ روحی فرزندان زوجین ناهمسان مذهب» استخراج شده است.

تجربۀ عبرت‌آموز و نارضایتی از ازدواج بین مذهبی: زوجین پیامد تجربۀ عبرت‌آموز و نارضایتی از ازدواج بین مذهبی را در قالب مفاهیمی نظیر پشیمانی از ازدواج بین مذهبی، توصیه‌نکردن به ازدواج بین مذهبی، عدم اجازۀ ازدواج بین مذهبی به فرزندان، خوش‎‍‎‍بین‌نبودن به ازدواج بین مذهبی، سخت‌دانستن ازدواج بین مذهبی ذکر کردند.

مشارکت‎‍کنندگان (مرد 38ساله، تسنن) دربارۀ سختی ازدواج بین مذهبی و بازنگری در انتخاب مناسب همسر ابراز کردند:

«به نظرم شاید اگر با فردی از مذهب خودم ازدواج می‎‍کردم بهتر بود. ازدواج با مذهب متفاوت بسیار سخت است و تفاوت‎‍های عقیدتی حل نشدنی است و همیشه در زندگی مشکل درست می‎‍کند».

مشارکت‎‍کنندگان (زن 39ساله، شیعه) به مفهوم تجربۀ سخت و عدم اجازۀ فرزندان به ازدواج بین مذهبی در مصاحبه‌های خود اشاره کردند:

«ازدواج ما از اول هم درست نبود و خانوادۀ من به‌خاطر شرایط سختی که داشتیم، مرا مجبور کردند. اوایل فکر می‎‍کردم می‎‍توانم کنار بیایم؛ اما واقعاً نمی‎‍شود و ازدواج‎‍های بین مذهبی همواره با مشکلات زیادی همراه است و من به فرزندانم اجازۀ چنین ازدواج‎‍هایی نمی‎‍دهم و دوست دارم با فردی از مذهب خودشان ازدواج کنند».

مشارکت‎‍کنندۀ دیگری (زن38ساله، شیعه) نظر خود را دربارۀ ازدواج بین مذهبی چنین توصیف کرد:

«آدم تو این ازدواج‎‍ها اول خودش نابود میشه و بعد بچه‌‎‍هاش، من که به کسی ازدواج با مذهب متفاوت را توصیه نمی‎‍کنم».

برزخ روحی فرزندان زوجین ناهمسان مذهب: خانوادۀ ناهمگون و از هم گسیخته که همواره در حال کشمکش و تضادند، به احساسات و تربیت فرزندان لطمه وارد می‎‍کنند. فرزندان در این خانواده‎‍ها بین دوراهی‎‍های مختلف عاطفی و مذهبی و... باقی می‎‍مانند و به‌ناچار عذاب روحی زیادی را تحمل می‎‍کنند. مفاهیم مختلف شامل سردرگمی مذهبی فرزندان، زدگی مذهبی در فرزندان، شکایت فرزندان از تعارضات مذهبی، سختی درک تفاوت‎‍های مذهبی در کودکی، تمایل والدین به ترویج مذهب خود و فشار به فرزندان، نشانگر آن است که فرزندان نیز در این خانواده‌های فرامذهبی شرایط مساعد روحی و فکری ندارند. یکی از مشارکت‌کنندگان مرد اهل سنت 55 ساله دربارۀ اجبار فرزندان به پیروی از مذهب پدر بیان داشت:

«خانوادۀ من از اول گفتند که بچه‎‍ها باید به مذهب خودمان باشند و بچه‎‍ها هرچند با مادرشان ارتباط بهتری دارند، اما مجبور شدند که مذهب مرا انتخاب کرده و به مذهب من عمل می‎‍کنند».

گفته‌های یکی از مشارت‌کنندگان (زن 58 ساله، شیعه) دال بر حیرانی فرزندانشان در انتخاب مذهب والدین است:

«فرزندان من اغلب بین مذهب من و مادرشان می‎‍مانند و در کودکی نیز تفاوت‌های مذهبی ما موجب سؤالاتی برایشان می‎‍شد که گاهی ما نمی‎‍توانستیم پاسخ بدهیم و حتی کار به مشاجرۀ بین من و همسرم می‎‍کشید؛ چون هرکدام از مذهب خود طرفداری می‎‍کردیم».

مقولۀ هسته‎‍ای پژوهش: خانوادۀ ناهمگون و تضادهای خانوادگی

تضادها بیانگر وجود گره و تعارض میان اعضای خانواده است. بدون شک تضادهای خانوادگی علل گوناگونی دارند. اگر در یک مورد یا خانواده علتی تضاد ایجاد کند، ممکن است آن علت در خانواده‌های دیگر، همان تأثیرات را نداشته باشد. در شرایطی هم تفاوت‎‍های مذهبی و فرهنگی میان زن و شوهر، تضاد و تنش ایجاد می‌کند. در فضای ناهمسان ‌همسری مذهبی، خانواده‎‍هایی که اهمیت بیشتری به خودمختاری و استقلال افراد و اعضایشان می‎‍دهند، کمتر مستعد تضاد‎‍ند. همچنین اگر زوجین با یکدیگر گفت‌وگو و مباحثه نکنند و تعاملات تفاهم‌آمیز و مسالمت‌آمیز نداشته باشند، بروز تضاد و تنش و نارضایتی در خانواده بیشتر می‎‍شود. هر اندازه افراد از ذهن بازتر و انطباق بیشتر برخوردار باشند و بیشتر استقلال افراد را به رسمیت بشناسند، این خانواده‎‍ها برای حل تضاد و رسیدن به توافق جمعی، قدرت مانور مناسب‎‍تری دارند. چنانچه خانواده‎‍هایی که ازدواج آزادانه، با آگاهی و شناخت درست و رضایت والدین دارند، کمتر مستعد تضادند. نکتۀ دیگر اینکه تضاد بسته به همگونی مذهبی و فرهنگی خانواده و میزان به هم پیوستگی و تفاهم آنها، تأثیرات متفاوتی بر خانواده‌ها خواهد گذاشت. آن دسته از خانواده‌هایی که اعضایش بیشتر به هنجارهای مذهبی و متعصبانه خود چسبیده‎‍اند، بیشتر مستعد رخدادهای خانوادگی‌اند.

شکل1- مدل پارادایمی مقولۀ هسته‎‍ای خانواده ناهمگون و تضادهای خانوادگی

Fig 1- Paradigmatic model of the nuclear category of heterogeneous family and family conflicts

بحث و نتیجه‎‍

با وجود غلبۀ سبک همسان‌ همسری در ایران (هاشمی و همکاران، 1393)، اشکال ناهمسان ‌همسری به‌ویژه در استان سیستان و بلوچستان، به‌عنوان استانی با بافت فرهنگی متکثر، بیشتر مشاهده می‎‍شود. با توجه به گسترش پویایی‎‍ها و تعاملات اجتماعی در دنیای مدرن و برخورد فرهنگ‎‍های مختلف با یکدیگر، احتمال شکل‌گیری شیوۀ ناهمسان همسری در جوامع بیشتر می‎‍شود. آنچه اهمیت دارد این است که مقررات درون خانواده در میان گروه‎‍های اجتماعی و فرهنگی مختلف یکسان نیست و ممکن است ازدواج بین دو فرهنگ متفاوت در صورت فقدان زمینه‎‍های مناسب، به بروز تضاد و تنش‎‍های خانوادگی منجر شود. تضاد خانوادگی با دیگر اشکال تضاد متفاوت است؛ زیرا زمینۀ خانواده با ایدۀ وحدت و انسجام و کامل‌بودن روابط و پیوندهای نزدیک سازگارتر است. یافته‎‍های پژوهش حاضر حاکی از آن است زوجین مطالعه‌شده، چالش‎‍ها و تضادهای خانوادگی متعددی را در خانوادۀ ناهمسان همسری مذهبی تجربه کردند. تضاد از یک توافق‌نکردن ساده تا اعمال خشونت و درگیری را در بر می‌گیرد. افراد در خانواده‎‍های ناهمسان‌مذهب که دچار از هم گسیختگی و تضاد شده‎‍اند، زیست جهان متفاوتی را تجربه و احساسات، معانی، مسیر و سبک زندگی متفاوتی را نیز برساخت می‎‍کنند. در این مسیر، زوجین با چالش‎‍های متعددی روبه‎‍رو می‎‍شوند که اختلافات و پیامدهایی برای آنها و خانواده‎‍شان دارد.

تضادها در تعاملات خانوادگی بین زوجین ناهمسان‌مذهب بین زن و شوهر، والدین و فرزندان و والدین با زوجین به اشکال مختلف به وجود می‎‍آید و ناشی از نشناختن خود، انتخاب نادرست همسر و پایه‎‍ریزی ضعیف زندگی مشترک است. اختلافات و تضادها بعد از شکل‌گیری زندگی مشترک آشکارتر می‎‍شود، به‌طوری که اگر در فضای گفت‌وگوی باز، آزادانه و جریان تعاملات مسالمت‌آمیز و تفاهم‌آمیز حل نشوند، با تعارضات مختلف مذهبی، قومیتی و خانوادگی دیگر ترکیب و تجمیع می‌شود و خانواده را با توده‎‍ای از مشکلات مواجه می‎‍کند. تجمیع این تضادها کانون گرم روابط خانوادگی را از هم می‌پاشد و انزجار و فاصله‌ای را بین اعضای خانواده به وجود می‎‍آورد؛ در‌نتیجه افراد به خواست‎‍های یکدیگر اهمیت نمی‎‍دهند و به تکرار زندگی پر تنش عادت می‎‍کنند. این فرایند سازگاری اجباری و تداوم کشمکش‎‍های مختلف در خانواده، پیامد نارضایتی از زندگی و آسیب‎‍های روحی، عاطفی، اجتماعی را برای اعضای خانواده در پی دارد.

سبک همسرگزینی نامناسب و پرخطر موجب بروز تضادهای خانوادگی در زندگی زوجین ناهمسان‌مذهب می‎‍شود. مهم‌ترین زمینه‎‍ای که در صورت فقدان تنش‎‍های خانوادگی زوجین ناهمسان‌مذهب را بیشتر می‌کند، تعاملات غیر‌مسالمت‌آمیز و متعصبانه در خانواده است. در بستر جامعه با شکاف‌های فرهنگ، نظیر تعارض‎‍های مذهبی و قومیتی و تمایل افراد به ارتباطات درون‌گروهی، ازدواج بین مذهبی با چالش‎‍های زیادی روبه‌رو می‌شود و این چالش‎‍ها همۀ اعضای خانواده، شامل زن و شوهر، فرزندان و کمیت و کیفیت تعاملات خانوادگی را تحت‌الشعاع قرا می‎‍دهد. این فرایند اجتماعی به از هم ‎‍گسیختگی خانوادگی و درنهایت نارضایتی از زندگی و زیست پر‌تنش برای زوجین و فرزندان منجر می‎‍شود. همچنین ناهمسان‌مذهبی والدین برای فرزندان تضادهای تربیتی و آشفتگی روحی را در خانواده به‌همراه دارد که بر طبق دیدگاه تکثرگرایانه، موجب دوری و انزوای فرزندان می‎‍شود.

لهرر و چیسویک (1993) احتمال طلاق را در ازدواج بین کاتولیک و پروتستان بیشتر می‎‍دانند، به همین دلیل دریب و لان (2011) معتقدند گروه‎‍های مهاجر با تفاوت فرهنگی زیاد، به درون همسری تمایل دارند. نتایج تحقیقات دیگر نیز بیانگر افزایش میزان طلاق در ناهمسان همسری است (نوابخش و محمدی، 1395؛ طاهری بنچناری و همکاران، 1397). رضایی‌نسب (1400) و صادقی و همکاران (1397) ناهمسان‌همسری را عامل کاهش رضایت زناشویی و افزایش طلاق بین زوجین ذکر کردند. برخی تحقیقات شیوۀ انتخاب همسر و تعاملات بین زوجین را در ازدواج بین مذهبی موفق (‌شیردل و همکاران، 1400) و دخالت والدین (شهولی و رضایی‌فر، 1390) را در ازدواج ناموفق مؤثر نشان دادند. در تحقیقات انجام‌شده، بیشتر بر بروز طلاق و کاهش رضایت در خانواده‎‍های ناهمسان همسر تأکید کردند، در حالی ‎‍که این پژوهش علاوه بر تحقیق خاص در بین خانواده‎‍های با شرایط ناهمسان‌همسری مذهبی، نشان داد عوامل بروز تضادها در خانواده‎‍ها فرق می‎‍کند. در زوجین ناهمسان‌مذهب، از چگونگی شروع رابطه، نوع انتخاب همسر تا تجربۀ زندگی مشترک در فضای بسته، متعارض و متعصبانه با تعاملات غیر‌تفاهم‌آمیز بین زوجین و خانواده‎‍هایشان، چالش‎‍های متعددی برای خانواده ایجاد می‌کند که درنهایت به نارضایتی از زندگی و در پی آن، آسیب به اعضای خانواده منجر می‌شود.

لازمۀ پیشگیری از تضادهای خانوادگی در زوجین ناهمسان‌مذهب این است که قبل از ازدواج مشاوره‎‍های عمیق و واقع‌بینانه و دوره‎‍های مهارت زندگی ویژه‎‍ای را انجام دهند. زوجین ناهمسان‌مذهب در طی زندگی مشترک نیازمند مشاوره‎‍های کارآمد و علمی‌اند و برای این امر مراکز و کلینیک‎‍های مشاورۀ خانواده در دسترس برای زنان و مردان کمک‌کننده است. تقویت فضای تعامل فرهنگی بین اقوام و مذاهب در جامعه در راستای کم‌رنگ‌شدن تعصبات و پیش‎‍داوری‎‍ نیز، تضادهای خانوادگی را در ازدواج‎‍های ناهمسان مذهبی کاهش می‌دهد. به‌طور کلی، افزایش آگاهی و مهارت در بهبود نحوۀ تعاملات و رضایت از زندگی زوجین نقش مهمی دارد. از‌جمله محدودیت‎‍های این تحقیق، جست‌وجوی زوجین ناهمسان‌مذهب و جلب رضایت و همکاری آ‎‍نها برای شرکت در مصاحبه بود. از زوجین مشارکت‌کننده که در مسیر این پژوهش محققان را یاری رساندند، کمال تشکر به عمل آورده می‎‍شود.

[1] Kalmijn

[2] intermarriage

[3] social cohesion

[4] Confounding characteristics

[5] bossard & boll

[6] Collective attitudes

[7] demographic imperative

[8] procreation

[9] Strauss & Corbin

[10] Lehrer and Chiswick

[11] Sherkat

[12] Cohort

[13] Dribe and Lundh

⁶ Glavatskaya et al.

[14] Giddens

[15] Rationalisation

[16] Formal rationality

^[17] Secularization

^[18] Secularization

^[19] Disenchantment

[20] Stigmatization

[21] Pluralist Perspective

[22] Retentionism

[23] Assimilation

[24] Glaser & Strauss

^[25] trustworthiness