تعداد نشریات | 43 |
تعداد شمارهها | 1,658 |
تعداد مقالات | 13,556 |
تعداد مشاهده مقاله | 31,116,068 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 12,263,049 |
تحلیل انتقادی مقالات فارسی در بازتاب وضعیت زنِ عربِ پیشااسلامی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
پژوهش های تاریخی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقاله 5، دوره 15، شماره 3 - شماره پیاپی 59، مهر 1402، صفحه 59-82 اصل مقاله (1.16 M) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/jhr.2023.137128.2510 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نویسنده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
هدیه تقوی* | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
استادیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
چکیده | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
بحث زنان و مسائل مربوط به آنان در جامعه عرب پیش از اسلام از موضوعات مورد توجه محققان و پژوهشگران ایرانی در سالهای اخیر بوده و دهها مقاله در نشریات پژوهشی به چاپ رساندهاند. آنچه اهمیت دارد چگونگی بازتاب وضعیت زن ِعرب پیشااسلامی در این دست از پژوهشهاست. تحلیل انتقادی این مقالات هم زوایای نگرش محققان به وضعیت زنان در این دوره ــ با وجود تقسیمبندی جامعهی عرب به قبل و بعد از اسلام که نشانگر نوعی گذار به خصوص در ارتباط با وضعیت زنان هست ــ را نشان دهد و هم مشخص میکند که آنها تا چه حد دستاورد و یافتهای جدیدی فارغ از رویکردهای کلیشهای به جامعه علمی عرضه کردهاند. به این منظور، مقاله پیش رو با روش تحلیل تاریخی و با الهام از روش تحلیل محتوا در استخراج مفاهیم و مقولهها به بررسی موضوع مورد بحث در بیش از سی مقاله که در دو یا سه دهه اخیر چاپ شدهاند، پرداخته است. یافته پژوهش نشان میدهد محققان در اغلب مقالات با ارائه مفاهیم و مقولههای تکراری بر پایمال شدن حقوق انسانی زنان در این دوره تاکید و وضعیت نامناسبی از شرایط زیست اجتماعی آنان که ناشی از کم توجهی به رعایت اصول علمی و تحقیقی در بررسی شرایط زیست محیطی و فرهنگی جامعهی عرب بدون پیش داوری بوده را به تصویر کشاندهاند. هر چند در برخی مقالات رویکرد علمی و پژوهشی با استناد به دادههای تاریخی و ادبی وضعیت متفاوتتری را نشان می دهد، اما تعداد این مقالات نسبت به رویکردهای کلیشهای و نگاه سیاه و سفیدی به دوره قبل و بعد از اسلام محدود است. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کلیدواژهها | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
تحلیل انتقادی؛ مقالات فارسی؛ زن؛ جامعه عرب؛ پیشااسلامی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
اصل مقاله | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقدمه پژوهش و تحقیق علمی، بهخصوص در حوزۀ تاریخ، پس از شناخت و کشف مسائل تاریخی، با استناد به دادهها و تحلیلهای منطقی و با بهکارگیری روشهای مناسب، به ارائۀ دستاورد و یافتۀ جدید در موضوع بحثشده میانجامد. در این صورت، نهتنها مباحث تاریخی گام به گام روشنتر میشوند، با پیشینهیابی و نقد درست آن، زمینۀ مناسب برای تحقیق و پژوهشهای بعدی در سطوح علمی بالاتر نیز، فراهم میشود. روشن است که چنین روندی در پژوهشهای تاریخیِ فارسی، بهخصوص در موضوع مرتبط با بحث زنان قبل از اسلام، حائز اهمیت است و زوایای دیدگاه پژوهشگران را به این موضوع بیان میکند. در تحقیق پیش رو، از میان پژوهشهای فارسی (کتاب، پایاننامه و مقاله)، مقالات بیشتر بررسی شدند؛ زیرا هم روند داوری و چاپ آنها نسبتبه دیگر پژوهشها دقیقتر است و هم بهسبب نیاز مخاطبانِ جامعۀ علمی و کمحجمبودن آنها، بیشتر در معرض خوانش قرار میگیرند. مقالۀ پیشرو تلاش دارد تا با استخراج مقالات اخیر فارسی در نشریات علوم انسانی (بیشتر مجلات تاریخ و قرآن و حدیث)، بدون هرگونه پیشداوری و گزینش، متن مقالات را در بازۀ زمانی حدود سه دهه، در ارتباط با موضوع بحثشده، بررسی کند. انتخاب این بازۀ زمانی، به این سبب است که در این فاصله نسبتبه قبل از آن، کوشش زیادی برای آموزش روش تحقیق در دانشگاهها و مراکز علمی و همچنین آشنایی پژوهشگران با روشهای کمی و کیفی برای ارائۀ دستاورد جدید در تحقیقات علمی انجام شده است. از طرفی، تلاشهایی در جهت فاصلهگرفتن از روش سنتی توصیف روایتها، که کمتر به نقد پیشینهها توجه میشد، انجام شده و بحث پیشینهیابی و نقد آن، به شکل جدیتری در دستور کار قرار گرفته است. طبیعتاً انتظار میرود که در این دوره، با توجه به دسترسی محققان به مقالات انتشاریافته در سایتهای علمی، با پیشینهیابی دقیق از مباحث تکراری خودداری و مطالب جدیدتری را به جامعۀ علمی عرضه کنند. در سالهای اخیر، دیجیتالیشدن نشریات نیز، زمینه و بستر مناسبی را برای دسترسی آسان پژوهشگران به پژوهشهای پیشین فراهم آورده است که در صورت رعایت اصول و قواعد علمی، یافتۀ جدیدتری نسبت به پژوهشهای قبلی عرضه میشود؛ بنابراین با جستوجوی مقالات در سایتهای مختلف، تعداد 32 مقاله از سال 77 تا 1400 هجری شمسی در موضوع مرتبط با وضعیت زن عرب پیشااسلامی شناسایی و خوانش و تحلیل شده است. نظر به اینکه ارائۀ متن این حجم از مقالات امکانپذیر نیست، با استفاده از روش تحلیل محتوا، مفاهیم و مقولههای استفادهشده استخراج و بسامدسنجی آنها، انجام شده است. روش تحلیل محتوا برای استنباط، تکرارپذیری و اعتبار دادهها در متن، بهعنوان یک ابزار علمی به کار میرود (کریپندورف، 1391: 25). درواقع این روش بهمثابۀ تکنیکی پژوهشی است که پردازش، کندوکاو و تفسیر و تحلیل دادهها را در متن انجام میدهد (همان: 26- 25؛ باردن، 1375: 3؛ هولستی، 1373: 86 ). در تحلیل محتوا، مفهوم و مقولهای حائز اهمیتاند که تعریف آنها دامنۀ بحث را بهتر نمایان میکند. دربارۀ مفهوم و مقوله، تعاریف متعددی ارائه شده است، اما تعریف استرواس و کوربین که مفهوم، مقوله و ارتباط آنها را باهم و با پدیدهها بررسی کردهاند، جامعتر به نظر میرسد. آنها مفهوم را پدیدۀ برچسبخوردهای میدانند که یک رویداد، شیء و یا عمل و تعامل را بیان میکند. پژوهشگر ضمن مهمدانستن مفهوم در دادهها و متن، رویدادها و اتفاقهای مشابه را نیز در زیر یک عنوان یا همان مفهوم قرار میدهد و به شکل منطقی ردهبندی میکند. در این صورت پدیدههایی که ویژگی مشترک دارند، در قالب یک مفهوم گنجانده میشوند (استرواس و کوربین، 1398: 125). براساس این تعریف در مفهومسازی، دادهها به وقایع، رویدادها و کنشهای جدا از هم خرد و برای هریک، نامی گذارده میشود که هم نمایانگر ویژگیهای مشترک آن پدیده است و هم زمینه و بستر وقوع رویداد را تداعی میکند (همان، 128). پس از استخراج مفاهیم در متن، مفهومهایی که وجوه مشترک دارند، در زیرمجموعۀ یک مقوله قرار میگیرند و در اینجاست که مقوله در روش تحلیل محتوا، اهمیت مییابد. درواقع مقولهها اعمتر و انتزاعیتر از مفاهیماند و یک مقوله، چندین مفهوم با ویژگیهای مشترک را پوشش میدهد (همان، 136). ﺩﺭ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻘﻮﻟﻪﻫﺎ، ﺳﺮﻓﺼﻞﻫﺎ ﻳﺎ ﻋﻨﺎﻭﻳﻨﻰاﻨﺪ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺤﺘﻮﺍ ﺍﺳﺎﺱ ﻛﺎﺭ ﻗﺮﺍﺭ ﻣﻰﮔﻴﺮﻧﺪ ﻭ ﺑﺮﺣﺴﺐ ﻭﺍﺣﺪﻫﺎﻯ ﻣﺨﺘﻠﻒ، ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪﻯ ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ (کریپندورف، 1391: 76). بنابراین در مقالۀ پیشرو، با استفاده از روش تحلیل محتوا به دور از هرگونه پیشداوری، مفاهیم و مقولهها از متن مقالات استخراج و به طبقهبندی و کندوکاو آنها در ارتباط با موضوع بحثشده پرداخته میشود. وضعیت زن عرب پیشااسلامی در مقالات فارسی با توجه به عنوان و محتوای مقالات فارسی، میتوان آنها را در سه دستۀ موضوعی طبقهبندی کرد. یک دسته مقالاتیاند که بیشتر وضعیت زن عرب پیشااسلامی را در خانواده و اجتماع بررسی کردهاند. در این دسته، پژوهشگر بیشتر به بحث ازدواجها، طلاقها و تضیعف حقوق انسانی و اجتماعی زن توجه کرده است. دستۀ دوم پژوهشهاییاند که با رویکرد مقایسهای، وضعیت زن را در قبل و بعد از اسلام بررسی و تلاش کردهاند تا نوع مواجهۀ اسلام را با جایگاه و وضعیت زن، برجستهتر نشان دهند و بر تفاوتهای موجود میان وضعیت زن بعد از اسلام، با قبل از اسلام تأکید کنند. دستۀ سوم هم شامل مقالاتی میشود که پژوهشگر تلاش داشته است تا فارغ از تعصب دینی و پیشداوریها، با استناد به دادههای تاریخی و ادبی و بعضاً استفاده از روشهای علمی، زوایای پنهانی را از وضعیت زنِ عرب پیشااسلامی بیان کند که نشانگر فعالیت او در عرصههای مختلف و حتی برخورداری از جایگاه اجتماعی مناسب بوده است. به این ترتیب مقالات فارسی بررسیشده، هم بهلحاظ محتوا و هم موضوع، تنوع دارند که با شناسایی مفاهیم و مقولههای موجود در متن آنها، بسامد و فراوانی هرکدام از دستهها در جدول زیر مشخص خواهد شد. جدول 1 : شناسایی مفاهیم و مقولههای مقالات فارسی در بازتاب وضعیت زن عرب پیشااسلامی Table1. Identifying the concepts and categories of Persian articles reflecting the Arab women's situation in pre-Islamic
جدول 2: فراوانیسنجی مقالات فارسی در بازتاب وضعیت زن عرب پیشااسلامی برحسب سال انتشار Table2. Frequency of Persian articles reflecting the Arab Women's situation in pre-Islamic according to the year of publication
پس از معرفی عناوین مقالات و شناسایی مفاهیم و مقولههای آنها مطابق جدول، بسامدسنجی مقالات براساس سال انتشار بررسی میشود. ترتیب زمانی چاپ مقالات نشان میدهد از سال 77 تا 1400 هجری شمسی، مقالات متعددی با موضوع زن در عرب قبل از اسلام به چاپ رسیده است که نشانگر اهمیت این موضوع در میان پژوهشگران فارسیزبان است؛ اما تناوب چاپ مقالات در همۀ سالها یکسان نیست. در برخی از سالها بیش از دو مقاله و در برخی هم یک مقاله به چاپ رسیده است. فراوانیسنجی تعداد مقالات چاپشده برحسب سال انتشار در جدول زیر مشخص میکند که بیشترین مقالۀ چاپشده در کدام سال بوده است. مطابق جدول، بیشترین مقالات چاپشده در موضوع مدنظر، مربوط به سال 89 با 6 مقاله و سپس سال 98 با 3 مقاله است؛ اما آنچه در این مقالات مهم است، محتوای آنها و مفاهیم و مقولههایی است که بیشترین و یا کمترین کاربرد را در متن مقالات داشتهاند. شناسایی و استخراج مفاهیم و مقولههای موجود در متن مقالات، نهتنها نشاندهندۀ تکرار آنها در این پژوهشها و در بازههای زمانی مختلف است، نگرش نویسندگان را هم در تأکید و تمرکز بر موارد مشابه یا موارد متفاوت نشان میدهد. به این ترتیب، با فراوانیسنجی آنها در جدول زیر، بازتاب وضعیت زن عرب پیشااسلامی در آنها، بهتر شناخته میشود. جدول 3: فراوانیسنجی مفاهیم استفادهشده دربارۀ وضعیت زن عرب قبل از اسلام در مقالات فارسی Table3. Frequency of concepts in Persian articles about the Arab women's situation in pre-Islamic
بسامد مفاهیم و درصدسنجی آنها نشان میدهد مفهوم دخترکشی که بیشتر ناظر بر زنده به گور کردن دختران است، با 19 مورد تکرار، از بیشترین فراوانی برخوردار است. بعد از آن هم تضعیف حقوق زنان در امر ازدواج و طلاق با 15 بار تکرار، جایگاه پست زنان 12 بار و ننگِ داشتن دختر 9 بار بیشتر از دیگر مفاهیم توسط نویسندگان مقالات فارسی مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به فراوانی این مفاهیم
نسبتبه مفاهیمی چون برتری پسران بر دختران بنابر شرایط زیستمحیطی، فعالیت فرهنگی و اقتصادی زنان و.... به نظر میرسد بیشتر پژوهشگران در تکرار و تأکید بر مفاهیمی که نشانگر وضعیت نامناسب زنان در قبل از اسلام بوده است، متأثر از آیات سورۀ تکویر[1]، الأسرا،[2] نساء،[3] نحل،[4] زخرف،[5] و مجادله[6] بودهاند و این مسئله را کمتر بهصورت تاریخی تبیین کردهاند. همچنین آنها کمتر به بررسی زمینهها و بسترهای موجود در جامعه توجه کردهاند که چنین اتفاقاتی را رقم زدهاند؛ زیرا تکرار و بسامد مفاهیم نشان میدهد، مفاهیمی که ناظر بر نسبت میان شرایط زیستمحیطی و فرهنگی حاکم بر جامعۀ عرب با وضعیت و جایگاه زنان در این جامعه بوده است، کمترین بسامد را (اغلب یکبار تکرار شدهاند و در جدول مشخص است) داشتهاند. از طرفی کاربرد معدود مفاهیمی که ناظر بر مشارکت و حضور فعال زن در جامعه بوده است، نشان میدهد به وجه دیگر از وضعیت زن در جامعۀ عرب پیشااسلامی، که ناظر بر فعالیتهای آنان در عرصههای مختلف بوده است، کمتر توجه شده است. نمیتوان بهطور دقیق، بازۀ زمانی مشخصی را تعیین کرد که در آن مقالات بیشتر بر وضعیت نامناسب یا حضور فعال زنان در جاهلیت تأکید داشتهاند، بلکه این امر بهصورت موردی و در بازههای زمانی مختلف، مدنظر نویسندگان بوده است؛ زیرا از میان 32 مقاله، 8 مقاله بیشتر از دیگر مقالات، جنبۀ دیگری از وضعیت زنان را بررسی کردهاند که ناظر بر مشارکت و فعالیت آنان در جامعه و همچنین برخورداری از امتیازهایی چون اماندهی یا قضاوت بودهاند. این هشت مقاله به ترتیب در سالهای 77، 89، 90 هرکدام یک مقاله و 2 مقاله در سال 91 و همچنین در هرکدام از سالهای 94، 98 و 99 هم یک مقاله انتشار یافته است. این تناوب نشان میدهد بیش از آنکه بازۀ زمانی، تعیینکنندۀ نوع دیدگاه مقالات به وضعیت زن در قبل از اسلام بوده باشد، نوع نگرش و دیدگاه نویسنده بر بازتاب وضعیت زن عرب قبل از اسلام در این دست از پژوهشهای فارسی، تأثیرگذار بوده است. این تفاوتها را میتوان در فراوانیسنجی مقولههای استخراجشده از مقالات، در جدول زیر نیز نشان داد. جدول 4: فراوانیسنجی مقولههای استفادهشده در مقالات فارسی مرتبط با موضوع زنِ عرب پیشااسلامی Table4. Frequency of categories in Persian articles about the Arab women's situation in pre-Islamic
مقولههای موجود نشان میدهد «پایمالشدن حقوق انسانی زن در جاهلیت» با 22 مورد و بیش از 42درصد، از بیشترین فراوانی برخوردار بوده است، در حالی که مقولههای ناظر بر علتیابی پدیدههایی مانند دخترکُشی، اثر شرایط زیستمحیطی بر وضعیت زن، چارچوب اصول اخلاقی زنان، اختیارات و محدودیتهای زنان و... ــ که در جدول، تعداد و درصد آنها مشخص شده است و نشانگر رویکرد علمی و تحقیقی به موضوع است ــ کمترین بسامد را دارد. نکتۀ دیگری که لازم است به آن توجه شود، مفاهیم و مقولههای موجود در آن دسته از مقالاتی است که با رویکرد مقایسهای، وضعیت زن را در قبل و بعد از اسلام بررسی کردهاند. شناسایی مفاهیم و مقولههای این مقالات دربارۀ وضعیت زن عرب بعد از اسلام (دربارۀ قبل از اسلام در جدول قبلی آورده شد)، نگرش موجود در آنها را دربارۀ زنان در دورۀ اسلامی روشن میکند. برای جلوگیری از اطالۀ بحث، در جدول زیر نشان داده میشود: جدول 5: مفاهیم و مقولههای استفادهشدۀ مقالات فارسی دربارۀ وضعیت زن عرب بعد از ظهور اسلام Table5. Concepts and categories used in Persian articles about the Arab Women`s situation after Islam
درمجموع 24 مفهوم از مقالات، بیشترین تعداد یعنی 8 مورد، دربارۀ «اعتباریافتن زن بعد از اسلام» و «اصلاح شرایط ازدواج و طلاق» است. به نظر میرسد در این مقالات، تلاش شده است تا ضعفهایی در دورۀ اسلام جبران شود که برای زن عرب در دورۀ قبل از اسلام متصور شده بود؛ به همین سبب در مقولهها هم، مقولۀ «احیای حقوق انسانی زن در اسلام» با 9 مورد تکرار، از بیشترین بسامد برخوردار است. این مقوله، در مقابل مقولۀ «پایمالشدن حقوق انسانی زن» در جاهلیت آمده است. به نظر میرسد در این دسته از مقالات، رویکرد سیاه و سفیدی به دورۀ قبل و بعد از اسلام حاکم بوده است؛ زیرا بیشتر وضعیت نامناسب زن در جاهلیت، مانند دخترکُشی، ننگِ داشتن دختر، تضعیف حق زنان در ازدواجها و طلاقها و... را برجستهتر نشان دادهاند؛ بهعبارتی شرایط اسفناک و تاریکی را برای زنان ــ حداقل در منطقۀ حجاز که محل ظهور اسلام بوده است ــ متصور شدهاند. در مقابل، دورۀ اسلامی را احیاگر حقوق انسانی زن و اصلاحگر بخش مهمی از شرایط نامناسب زنان در دورۀ قبل دانستهاند. این وضعیت در مقولههایی نمایان است که بیانگر «اصلاح نگرش به زن در اسلام»، «اصلاح ازدواجها و طلاقها با حفظ حقوق زن»، «مقابله با دختر ُکشی و اولادکُشی در قرآن»، «احترام یکسان به مادران کنیز و آزاده»، «تکریم مادران»، «بالارفتن منزلت زنان»، «اهمیت تعلیم برای زنان و ایجاد ضوابط در روابط زن و مرد در اسلام» بوده است. مقایسۀ این مقولهها با مقولههای مربوط با وضعیت زن عرب پیش از اسلام، تصویری از دو جامعۀ متضاد را نشان میدهد که در یکی زن وضعیت نامطلوب و اسفناکی دارد و در دیگری، از وضعیت مطلوب و شرایط مناسبی برخوردار شده است. احتمالاً این بخش از پژوهشهای فارسی، با پیشداوری و حتی پیشفرضهای ذهنی انجام شده است؛ به همین سبب نهتنها یافتۀ جدیدی به جامعۀ علمی عرضه نکردهاند، مفاهیم و مقولههای مشترک را در همان چارچوب ذهنی، که نشانگر نوعی نگاه سیاه و سفیدی به وضعیت زن عرب قبل و بعد از اسلام است، بررسی کردهاند. همین نوع نگاه باعث شده است وجه تاریخی زن عرب پیشااسلامی، که باید در شرایط و بستر جامعۀ محل زیست به آن توجه شود، نادیده گرفته شود. کمتوجهی مقالات فارسی به متغیرهای اثرگذار در بازتاب وضعیت زن عرب پیشااسلامی پژوهش دربارۀ وضعیت زنان عرب قبل از اسلام، با دشواریهایی همراه است، ازجمله نبود دادههای تاریخی کافی ــ که گویای واقعیت شرایط زیست زنان در همۀ جنبههاست ــ غلبۀ نگرشهای دینی حتی بر متون تاریخی و نبود مستندات لازم که در دورۀ پیش از اسلام ثبت شده باشند؛ به همین سبب پژوهشگر برای تحقیق در این موضوع، با مشکلاتی ازجمله دریافت دادههای صحیح و منطبق با امر واقع، مواجه است. یکی از عوامل اثرگذار بر نوع نتایج مقالات فارسی، در موضوع مدنظر نیز، همین مسئله است. پژوهشگرانی که به دادههای تاریخی متأثر از نگرشهای دینی استناد کردهاند، بیشتر وجه اسفناک زن عرب پیشااسلامی را به تصویر کشیدهاند، در حالی که دستۀ دیگر از پژوهشگران که به دادههای ادبی برگرفته از متون ادبی عرب استناد کردهاند، وجه دیگری از وضعیت زنان را نشان دادهاند که نشانگر ارزشمندی اصول اخلاقی، حضور فعال آنان در جامعه و... است. در این میان، برخی پژوهشگران هم تلاش داشتهاند تا با بررسی علتها، زمینهها و بسترهای اجتماعی اثرگذار بر وضعیت زنان، موضوع را واکاوی کنند. هرچند در این مقالات، رویکرد پژوهشی برجستهتر است، تعداد آنها اندک و انگشتشمار است. نگارنده ضمن ارجنهادن بر تمامی پژوهشهای انجامشده در موضوع مدنظر، که حاصل تلاش و کوشش پژوهشگران فارسیزبان در موضوعی است که بررسی آن با دشواریهایی همراه است، نکاتی را برای توجه بیشتر به وضعیت زنان عرب پیشااسلامی ارائه میدهد تا شاید رهنمونی برای پژوهشگران آینده باشد که قصد تحقیق در موضوع مربوطه را دارند. هرچند بررسی مواردی که به آنها اشاره خواهد شد، نیازمند اثر پژوهشی مستقلی است، به اقتضای مقالۀ پیشرو، کلیت آنها مطرح میشود و پژوهشگران علاقهمند، مختارند تا با استفاده از طرح موضوع و معرفی متغیرها، تحقیقات و پژوهشهای مستقلی را در این زمینه انجام دهند. ورود به بحث زنان و مسائل مربوط به آنان در جامعۀ عرب قبل از اسلام، بدون توجه به نسبتسنجی میان شرایط زیستمحیطی با وضعیت معیشتی و همچنین فرهنگ و سنتهای اجتماعی حاکم بر قبایل عرب در نواحی مختلف، ناقص خواهد بود؛ زیرا اختیارات و محدودیتهای زنان، میزان برخورداری آنان از حقوق انسانی، اجتماعی و اقتصادی ، ــ یا بهعبارتی حقوق شهروندی که امروزه در زیست مدنی درخور توجه است ــ در همۀ مناطق و نواحی یکسان نبوده است. تفاوتهای موجود هم در مناطق سهگانۀ شمال، جنوب و حجاز و هم در منطقۀ حجاز ــ که محل ظهور اسلام بود ــ ، میان قبایل بدوی و حضری و حتی میان قبایل حضری چون مکه و یثرب، وجود داشت. در تفاوتهای منطقهای، وضعیت زنان عرب قبل از اسلام در مناطق شمالی و جنوبی با منطقۀ حجاز مقایسهشدنی نیست. در این مناطق، تا حدود زیادی شرایط مناسب برای رشد اجتماعی و حتی سیاسی زنان مهیا بود؛ بهگونهای که آنان با توجه به توانمندیهای فردی، میتوانستند به سطوح بالای قدرت دست یابند که نمونۀ آن در ملکۀ سبا و تدمر مشاهده میشود. بررسی بسترهای زیستی، ریشههای تمدنی و حتی زیست شهری، بهخصوص در مناطق جنوبی که سطح تفکر جامعه را دربارۀ زنان ارتقا داده بود، میتواند از متغیرهای بررسیشده در این زمینه باشد. این در حالی است که در منطقۀ حجاز، وضعیت متفاوت بود و زنان بهصورت مستقیم شانسی برای ورود به عرصۀ قدرت پیدا نمیکردند. البته زنانی مانند هند، همسر ابوسفیان بودند که بر مردان صاحب قدرت اثر میگذاشتند، ولی خود بهصورت مستقیم صاحب قدرت نمیشدند. با وجود این، همۀ زنان منطقۀ حجاز، قدرت و آزادی عمل یکسانی نداشتند. علت این مسئله بیش از هر چیز، در ساختار اجتماعی جامعه جستوجو میشود. ساختار اجتماعی جامعۀ عرب، بهخصوص در منطقۀ حجاز، از نوعی ردهبندی اجتماعی متأثر از عوامل قدرت، ثروت و اعتبار برخوردار بود. چنین وضعیتی باعث میشد زنان در لایههای مختلف اجتماع، سطوح متفاوتی از آزادی، اختیار و یا محدودیت را داشته باشند؛ بهگونهای که تضعیف حقوق انسانی زن در امر ازدواج و طلاق، که مورد اذعان بیشتر مقالات فارسی بوده است، برای همۀ زنان بهصورت یکسان نبود. زنان ردهبالای اجتماع، نهتنها حق انتخاب همسر را داشتند، حق طلاق را هم از همسرانشان میگرفتند (ابن هشام، بیتا: 1/137). سلمی، همسر هاشمبنعبدمناف[7] و هند، همسر ابوسفیان ازجمله زنانی بودند که از این حق برخوردار شدند. هند بهصراحت به پدرش اعلام کرد که در امر انتخاب همسر، اختیار خود را دارد و پدر هم این حق را برای او محفوظ داشت (ابن سعد: 8/187). موارد متعدد دیگری وجود دارد که اگر دخترانی رفتار همسرانشان را نمیپسندیدند، آنها را ترک میکردند. در کتاب عصر جاهلی، نکات ارزندهای در این باره بیان شده است (ضیف، 1960: 84). این موارد و نمونههای متعدد دیگری چون نفوذ زنان در قبیله (که حتی نام قبیله از آنها گرفته میشد و البته برخی مقالات فارسی هم آنها را بررسی کردهاند) نشان میدهد که نباید در بحث وضعیت زنان در جامعۀ عرب قبل از اسلام، نتایج به دست آمده از وضعیت اسفبار زنان را به کل منطقه و همۀ قبایل تعمیم داد و جامعۀ عرب قبل از اسلام را یک جامعۀ زنستیز معرفی کرد، بلکه باید تفاوتهای موجود را هم در مناطق و نواحی مختلف و هم در لایههای اجتماع، مدنظر قرار داد. شرایط زیستمحیطی، متغیر دیگری است که بر وضعیت زنان عرب پیشااسلامی اثرگذار است و باید به آن توجه شود. شرایط زیستمحیطی بادیه با مناطق حضری یکسان نبود. در مناطق بدوی، بهخصوص محدودۀ نجد، درهها و تپههایی از سنگهای آهکی و گاه ماسهای وجود داشت و از کمبود آب رنج میبرد. در این ناحیه، رویش و رشد گیاهان ماندگار نبود و سریع از بین میرفت؛ به همین سبب، برخی جغرافیادانان نجد را به سرزمین خشک و سخت توصیف کردهاند (ابوالفدا، 2007: 109-110؛ علی، 1993: 1/157-158). آب باران نیز که اساس حیات ساکنان این نواحی بود، بهسرعت در زمین ماسهای فرومیرفت و تنها قسمتهایی برای مدتی باقی میماند که چاهها و داراتها[8] در آنها وجود داشت (ابن فقیه همدانی، 1416: 90؛ ابن منظور، بیتا: 4/ 296). وجود چنین شرایطی، محدودیتهای جغرافیایی و اقلیمی را برای تهیۀ مواد غذایی وجود میآورد که نیاز اولیۀ ساکنان این نواحی بود. با نگاهی به نوع مواد غذایی ساکنان بادیه، که برخی منابع تاریخی به آن اشاره کردهاند، مشخص میشود مواد اصلی غذایی آنان، مرتبط با شرایط زیستمحیطیشان بوده است؛ چنانکه مسعودی با نقل اخباری از ملاقات یکی از خطیبان عرب با خسروانوشیروان، غذای صحرانشینان را «شیر»، «نبیذ» و «خرما» معرفی کرده است (مسعودی، 1409: 2/98). در پژوهشی دیگر دربارۀ وضعیت معیشت اعراب بدوی، ارکان غذایی رایج در میان آنان، که اشراف و بزرگان نیز از آنها استفاده میکردند، «خرما»، «شیر»، «شبدر»، «آرد»، «جو»، «گندم»، «پیه گداختۀ حیوانات»، «کشک و لبنیات» دانسته شده است (علی، 1993: 7/ 575). اساس مواد غذایی ساکنان بادیه با شرایط زیستمحیطی و میزان آب و مرتع برای دام بستگی داشت. در صورت کمبود و ناتوانی در تهیۀ آنها، زد و خوردهای قبیلهای به وقوع میپیوست. در چنین شرایطی، اهمیت نیروی ذکور برای حفظ بقای قوم و قبیله دوچندان میشد؛ زیرا با برخورداری از قوای جسمانی هم میتوانست نیروی مؤثری باشد و هم در صورت شکست، ننگ اسارتی را که برای زنان بود، برای قبیله ایجاد نمیکرد. در مناطق حضری هم، مشکل تأمین مواد غذایی تا قبل از رواج سفرهای تجاری زیاد بود. هرچند میزان سختی و خشونت طبیعت در همۀ قسمتها یکسان نبود، هرچه بهسمت تهامه و سواحل دریای سرخ نزدیکتر میشدند، شرایط زیستمحیطی برای تأمین مواد اولیۀ غذایی در محیط فراهمتر میشد؛ اما همواره بحث تأمین معیشت بهعنوان دغدغۀ اصلی مردم حجاز مطرح میشد. وجود چشمهها، زمین مستعد کشت، آب مناسب ــ هرچند ازطریق چاه ــ وجود داشت. در بخشهای کوهستانی و پرآب حجاز، ازجمله کوه رضوی، باعث شد محصولات باغی و زراعی کشت شود (صبرى پاشا، 1382: 54). آبهایی که از کوه رضوی سرازیر میشد، در مسیر باعث رویش گیاهان خوراکی ازجمله قَرَظ[9]، به مقدار فراوان شد. علاوه بر آن، برخی میوهها و گیاهان به عمل میآمدند که مصرف خوراکی داشتند (قزوینی، 1373: 137). وجود وادیها، بهخصوص در یثرب هم، نقش مهمی در کشت محصولات کشاورزی داشت و باعث تولید و عرضۀ این محصولات به جامعه میشد (ابن شبه نمیری بصری، 1410: 1/ 146). با رونقگرفتن تجارت و بازرگانی و امکان تعامل فرامرزی، مشکلات غذایی در بیشتر مناطق کمتر شد و حتی زنان شانس بیشتری برای فعالیت در عرصۀ اقتصادی پیدا میکردند (عباسیمقدم و مشهدی علیپور، 1389: 195-228). شواهد تاریخی مبنی بر فعالیت تجاری برخی زنان، مشاغلی چون فروش برخی کالاهای وارداتی و... نشان از فعالیت اقتصادی آنان دارد (طبری، 1387: 2/280-282)؛ بنابراین چهبسا با بررسی این نوع متغیرهای اثرگذار بر وضعیت زنان، تصویر متفاوتتری از وضعیت زن در جامعۀ عرب پیشااسلامی و حتی حضور فعال او را در جامعه ارائه شود. متغیر دیگری که در بحث وضعیت زنان عرب پیشااسلامی بررسیشدنی است، شرایط فکری و فرهنگی موجود در منطقۀ حجاز است. البته باید به تفاوتهای فکری و فرهنگی موجود میان قبایل بدوی و حضری و قبایل حضری با همدیگر هم توجه کرد. به نظر میرسد در قبایل بدوی، نگاه حیثیتی به زن وجود داشته است و چهبسا برای یک عربِ متعصب، غیرت مردانه به حساب میآمد. این تفکر در نوع رفتار با زنان دیده میشد. مواردی چون پردهنشینی دختران ــ به نشانۀ حجب و حیا ــ، توجه به عفت و رعایت مسائل اخلاقی، ننگ اسارت زنان و... که بیشتر در بادیه وجود داشته است، حاکی از این نوع نگاه به زنان است؛ به همین سبب هم در اشعار ادبی برخی شعرای بدوی عرب، رعایت اصول اخلاقی بهوسیلۀ زنان یا همسران، از اهمیت بالایی برخوردار بود و ستایش میشد (اصفهانی، 1415: 21/122-123)[10]. البته این طرز تفکر را ابن خلدون (1408) هم یادآور شده و اذعان کرده است که بادیهنشینان از صفات بدى دورترند که در نتیجۀ فزونى عادات ناپسند و زشت است. در این صورت نمیتوان وجود نمونههایی از فحشا و رذایل اخلاقی را در جامعۀ عرب، به کل جامعه تعمیم داد و تصویری خلاف واقع از زن عرب پیشااسلامی را ارائه کرد. تفاوتهای فکری و فرهنگی موجود میان قبایل حضری، از دیگر متغییرهای اثرگذار بر تفاوت وضعیت زنان در منطقۀ حجاز است. مهمترین این تفاوتها میان ساکنان یثرب و مکه مشاهده میشود. بیشتر ساکنان عرب یثرب را قبایل اوس و خرزج تشکیل میدادند که از اعراب جنوبی با پیشینۀ فرهنگی و تمدنی بودند. این سابقۀ تمدنی که باعث آزادی عمل و اختیارات بیشتر زنان یثرب نسبتبه دیگر مناطق حجاز شده بود ــ گفته شده است که بزرگان و رؤسای قبایل حمیر در تولد دخترانشان برای آنان تدارک ویژهای میدیدند، حتی قصر مخصوص را برای آنان میساختند (آلوسی بغدادی، 2009: 2/26) - بر نوع نگاه افراد به زن، اثر گذاشت؛ بهگونهای که پس از مهاجرت مسلمانان مکه به یثرب، یکی از نگرانیهای برخی مردان مهاجر، تأثیرگذاری آزادی و اختیارات زنان یثرب بر زنان مکی بود. آنان در این باره نهتنها به پیامبر(ص) شکایت میکردند، تلاش داشتند زنان خود را نیز از فعالیتهای اجتماعی منع کنند (ابن سعد، 1410: 8/146؛ ابن اثیر، 1409: 7/201؛ ابن حجر عسقلانی، 1415: 4/ 364). به نظر میرسد این تفاوتها هم میان نواحی بدوی و حضری و هم درون قبایل هر ناحیه، باعث نگاه دوگانه به زن در عرب پیشااسلامی شده و در مقالات فارسی، بررسی شده است. هرچند این دوگانه در ظاهر، تصویری متناقض از زن عرب پیشااسلامی را نشان میدهد که از یک طرف حقوق انسانی او پایمال میشود و از طرفی دیگر در جامعه فعالیت میکند، اما نشان از تفاوتهای فکری و فرهنگی موجود در منطقۀ حجاز است که بررسی آن بهصورت دقیق و با تبیین تاریخی، نیازمند پژوهشی مستقل با ارائۀ شواهد و استنادات تاریخی است. نتیجه منطقۀ حجاز پس از ظهور اسلام در دورۀ گذار از پیشااسلامی به پسااسلامی قرار گرفت و تحولاتی در زمینههای مختلف در آنجا اتفاق افتاد. بررسی وقایع و رخدادهای قبل از اسلام، ازجمله بحث زنان بهسبب اینکه بیشتر مواد تاریخی آنها در دورۀ اسلامی و حتی متأثر از نگرش دینی مورخان ثبت شده است، با دشواریهایی همراه است و امکان ارائۀ تصویری منطبق بر واقعیتهای موجود در آن جامعه را کمرنگ کرده است؛ به همین سبب، بیشتر فضای آموزههای دینی از وضعیت زن در جامعۀ عرب پیشااسلامی ناظر بر دخترکُشی (زنده به گور کردن)، یا بروز غضب و ناراحتی در زمان تولد دختر بر آثار پژوهشی حکمفرماست. درست است که این موارد در جامعۀ عرب وجود داشته و قرآن هم به آنها اشاره کرده است، اما نمیتوان به کل جامعه تعمیمشان داد؛ به همین سبب استناد بسیاری از پژوهشگران به این موارد، باعث شده است تا شرایطی از وضعیت زن در جامعۀ عرب قبل از اسلام ارائه شود که بیشتر ناظر بر خشونت علیه زنان، نگاه ابزاری و جنسی به زن، پایمالشدن حقوق انسانی زنان، نداشتن آزادی و اختیار عمل در امر ازدواج و طلاق، تنوع ازدواجها و طلاقهاست.... با وجود تلاش برخی دیگر از پژوهشگران برای بررسی وجوه کمتر شناخته شده از وضعیت زن عرب قبل از اسلام که در مقولههایی چون پاکدامنی و عفت، رعایت اصول اخلاقی، کُنیۀ برخی پدران به نام دختران، اختیار برخی زنان در امر ازدواج و طلاق، مشورت با زنان و... نمایان است، نگرش غالب، ارائۀ همان وجه منفی از وضعیت زن در این دوره است. در مقابل هم، دورۀ اسلامی را احیاگر و اصلاحگر وضعیت زنان در ابعاد مختلف دانستهاند؛ بنابراین رویکردهای کلیشهای و نگاه سیاه و سفیدی به دورۀ قبل و بعد از اسلام، شناخت کمتر به تفاوتهای زیستمحیطی و فرهنگی حاکم بر مناطق جزیرهالعرب، ضعف استفاده از روشهای علمی و... هم از موارد مهمیاند که بر این دست از پژوهشها، اثر گذاشتهاند. نکتۀ دیگر، کمتوجهی پژوهشگران به پیشینهیابی و نقد پیشینههاست؛ بهگونهای که مفاهیم و مقولههای پرتکرار در مقالات متقدم و متأخر، به فراوانی به چشم میخورد. در صورتی که اگر اصول پیشینهنویسی رعایت میشد، مقالات متأخر میبایست یافتۀ جدیدتری را نسبت به مقالات متقدم ارائه میدادند. این امر یکی از جدیترین آسیبها در پژوهشهای فارسی، بهخصوص در موضوع زنان عرب پیش از اسلام است. آنچه در مقالۀ پیشرو، در تحلیل انتقادی از آثار بررسیشده مدنظر قرار گرفت، تأکید بر توجه به نسبت میان شرایط زیستمحیطی و تفاوتهای فرهنگی موجود در میان قبایل، با وضعیت زن عرب پیشااسلامی است که نشان میدهد زنان هم محدودیتها و ممانعتهایی در حقوق فردی و اجتماعی داشته و هم در مواردی، از آزادی و اختیار نسبی برخوردار بودهاند. چهبسا بررسی این موارد، به دور از پیشداوریها و تعصبات دینی، زوایای دیگری از وضعیت زن عرب پیشااسلامی را نمایان کند. [1] . وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ (8) بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ (9) [2] . وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیَّاکُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کانَ خِطْأً کَبیراً (31)وَ لا تَقْرَبُوا الزِّنى إِنَّهُ کانَ فاحِشَةً وَ ساءَ سَبیلاً (32) [3] . وَ لا تَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباؤُکُمْ مِنَ النِّساءِ إِلاَّ ما قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ کانَ فاحِشَةً وَ مَقْتاً وَ ساءَ سَبیلاً (22) [4] . وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ کَظیمٌ (58) یَتَوارى مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ ما بُشِّرَ بِهِ أَ یُمْسِکُهُ عَلى هُونٍ أَمْ یَدُسُّهُ فِی التُّرابِ أَلا ساءَ ما یَحْکُمُونَ (59). [5] . وَ إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِما ضَرَبَ لِلرَّحْمنِ مَثَلاً ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ کَظیمٌ (17) [6] . الَّذینَ یُظاهِرُونَ مِنْکُمْ مِنْ نِسائِهِمْ ما هُنَّ أُمَّهاتِهِمْ إِنْ أُمَّهاتُهُمْ إِلاَّ اللاَّئی وَلَدْنَهُمْ وَ إِنَّهُمْ لَیَقُولُونَ مُنْکَراً مِنَ الْقَوْلِ وَ زُوراً وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ (2) [7] . سلمی، همسر هاشم بن عبدمناف، ازجمله زنانی بود که قبلاً به ازدواج احیحة ابن جلاح درآمده بود و از او پسرى داشت. پس از جدایى از او، به همسرى هاشم درآمد. در ابتدا بهواسطۀ عزت و مقامى که این زن در میان قبیلۀ خود داشت، شوهر اختیار نکرد تا اینکه با او شرط کردند که اختیار طلاق با خودش باشد و هرگاه مایل نبود با مردى زندگى کند، از او جدا شود. [8] . ریگزارهای سفید دایرهایشکل که شکافی دایرهوار در میانۀ آن قرار دارد و عمدتاً برای کشاورزی از آنها استفاده میشد. [9] . قَرظ- قرض، درخت صمغ عربى است که به نام اقاقیا نیز خوانده مىشود و آن، غیر از اقاقیاى معمولى است ( معین). [10] . شنفری، یکی از شعرای مشهور عرب قبل از اسلام، در ابیاتی به تمجید از نوع پوشش و حجب و حیای همسرش پرداخته است و او را بهسبب این ویژگی ستوده است. ترجمۀ این اشعار به شرح زیر است: «مرا پسند افتاد و شیفته کرده است، چون مقنعهاش هنگام راهرفتن، از رخ نمیافتد و این سو و آن سو را نمینگرد. هنگام تنگیایی، شیر شامگاهی را به همسایگان هدیه میبرد و از سرزنش پاک است، حال آنکه بسیاری خاندانها به ننگ آلودهاند. هماره سرش پایین است و گویی روی زمین دنبال چیزی میگردد و اگر چیزی پرسند، کوتاه جواب میدهد. هرچه داستان زنان هست، نام امیمه به پاکدامنی و حرمت میرود، نه اینکه ننگ شوهر باشد و چون شوی عصرگاهان به خانه رسد، به کانون سعادت و شادی باز آمده و هرگز از زن نپرسد امروز کجا بودهای؟» (ضیف، 1960: 85). | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مراجع | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ابن اثیر (1409)، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، بیروت: دار الفکر.
ابن حجر عسقلانی (1415)، الاصابه فی تمییز الصحابه، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن خلدون (1408)، مقدمۀ ابن خلدون، بیروت: دارالفکر.
ابن سعد (1410)، طبقات الکبری، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن شبه نمیری بصری، عمر (1410) ، تاریخ المدینه المنوره، قم: دارالفکر.
ابن فقیه همدانی، احمدبن محمد (1416)، البلدان، بیروت: عالمالکتب.
ابن منظور (بیتا)، لسان العرب، بیروت: دارالفکر.
ابن هشام (بیتا)، السیره النبویه، بیروت: دارالمعرفه.
ابوالفدا، اسماعیلبنعلی (2007)، تقویم البلدان، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.
استراوس، انسلم، کوربین، جولیت (1398)، مبانی پژوهش کیفی فنون و مراحل تولید نظریة زمینهای، ترجمه: ابراهیم افشار، تهران: نشر نی.
اسدی، علی (1389)، «جاهلیت یک سرشت نه دورهای گذرا»، مطالعات اسلامی: علوم قرآن و حدیث، (3/84)، 9-30.
اصفهانی، ابوالفرج (1415)، الاغانی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
آرام، محمدرضا، رجبی دوانی، محمدحسین، مهدوی زادگان، داوود (1400)، «سیر تحول نهاد خانواده از دوران جاهلیت تا دوران امیرالمؤمنین»، نشریۀ علمی فرهنگی –تربیتی زنان و خانواده، (57)، 127-155.
آلوسی بغدادی، محمد (2009)، بلوغ الارب فی معرفه احوال العرب، قاهره: دارالکتاب المصری.
باردن، لورنس (1375)، تحلیل محتوا، ترجمه: ملیحه آشتیانی، محمد یمنیدوزی. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
پروین، جلیل، نوری خسروشاهی، پریا، مهدوی راد، محمدعلی، صفری، علی (1400)، «مطالعۀ تطبیقی طلاق در فرهنگ جاهلیت و قرآن با تکیه بر بسترهای معرفتی»، پژوهشنامۀ قرآن و حدیث، (28)، 45-73.
پیرمردایان، مصطفی، اصلاحی، متینالسادات و مهشیدالسادات (1394)، «مقایسۀ وضعیت زن در دورۀه جاهلیت و بعد از اسلام»، فصلنامۀ تاریخ نو، (11)، 55-80.
پیشوایی، مهدی و فریده (1389)، «گونههای طلاق در جاهلیت و تحول نظام طلاق جاهلی با ظهور اسلام»، تاریخ در آینۀ پژوهش، (3)، 49-74.
حسینی، اکرمالسادات و گلپور، رضا (1377)، «نمایی از مظلومیت زن در جاهلیت قدیم و جاهلیت مدرن»، مطالعات راهبردی زنان، (2)، 58-73.
حیدرنیا، محسن، شادمان، مسعود (1392)، «بررسی تاریخی وضعیت اجتماعی زنان در جزیرهالعرب تا سال 600 میلادی»، فصلنامۀ مسکویه، (27)، 89-102.
رضایی، غلامعباس (1378)، «زن در جاهلیت عرب»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 113-126.
روحاللهی امیری، زهرا (1387)، «تحول تطور جایگاه زن در جزیرهالعرب»، طهورا، (2)، 34-69.
زینلی، آزاده، راعی، مسعود، عامرینیا، محمدباقر (1395)، «سیری در باب نفقۀ زنان از عصر جاهلیت تا اسلام»، علوم انسانی اسلامی، (12)، 271-287.
شاهسنایی، محمدرضا (1398)، «اختلاط مردان و زنان در عصر جاهلیت و صدر اسلام»، مطالعات قرآن و حدیث سفینه، (63)، 88-125.
شاه سنایی، محمدرضا، طباطبایی، محمدکاظم (1396)، «بررسی نظریۀ حجاب حداقلی دربارﺓ وضعیت پوشش در عصر جاهلیت و صدر اسلام»، پژوهشهای تاریخی، (34)، 89-104.
شبستری، معصومه (1377)، «نگاهی گذرا به تصویر زن در غزل جاهلی»، نگاه حوزۀ مهر، (43 و 44)، 12-15.
شیخ، رضا (1397)، «جایگاه زن در پیش و پس از اسلام»، فصلنامۀ مطالعات علوم اجتماعی، (3)، 94-104.
صبری پاشا، ایوب (1382)، مرآه الحرمین، تهران: میراث مکتوب.
صحرایی سرمزده، فاطمه (1399)، «تصویر عفت و پاکی شعر جاهلی»، دو فصلنامۀ علمی-تخصصی پژوهش در آموزش زبان و ادبیات عرب، (2)، 203-228.
ضیف، شوقی (1960)، العصر الجاهلی، مصر: دارالمعارف.
طبری، محمد بن جریر (1387)، تاریخ الطبری، بیروت: دارالتراث.
طبیبنیا، محمدرضا، موحد، عبدالعزیز، غفارپور، بختیار (1398)، «بررسی پدیدۀ وئاد در جامعۀ عرب قبل از اسلام»، ماهنامۀ جامعهشناسی سیاسی ایران، (3)، 524-534.
عباسیمقدم، مصطفی و مشهدیعلیپور، مریم (1389)، «مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان در دوران جاهلیت»، فصلنامۀ تاریخ اسلام، (41 و 42)، 195-228.
علی، جواد (1993)، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد: جامعه بغداد علی التشر.
فرع شیرازی، سید حیدر (1394)، «تصویر زن «مخدّره» (پردهنشین) در ادبیات جاهلی»، مطالعات جنسیت و خانواده، (4)، 39-64.
فلاح، امیر، میرحسینی، صفیه (1389)، «شیوههای مبارزۀ پیامبر(ص) با فرهنگ زنستیزی در عصر جاهلی»، پژوهشنامۀ علوم و معارف قرآن، (6)، 54-71.
قاسمیحامد، مرتضی (1392)، «نگاهی به آداب و رسوم دورۀ جاهلیت از منظر قرآن و تاریخ»، حبلالمتین، سال 2(3 و 4)، 74-92.
قزوینی، زکریا بن محمد (1373)، آثارالعباد و اخبارالعباد، میرزا جهانگیر قاجار، تهران: امیرکبیر.
کریپندورف، کلوس (1391)، تحلیل محتوای مبانی روششناسی، ترجمه: هوشنگ نایبی، تهران: نشر نی.
مبلغ، محمدحسین (1380)، «بررسى تطبیقى زن در نگاه جاهلیت ادیان؛ اسلام و فمینیسم»، پژوهشهای قرآنی، (27)، 194-223.
محمدپور، مهین (1385)، «زن در میان دو جاهلیت»، فرهنگ پویا، (1)، 52-55.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (1409)، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم: دار الهجره.
مشهدی علیپور، مریم (1391)، «بررسی تطبیقی جایگاه مادر در فرهنگ جاهلی و اسلامی»، تاریخ در آینۀ پژوهش، (2)، 99-118.
معموری، علی، خوشسخن مظفر، زهرا (1389)، «بررسی تاریخی زن در جاهلیت و قرآن با توجه به آیۀ ضرب»، پژوهشنامۀ علوم و معارف قرآن کریم، (6)،88-94.
مقدم متقی، امیر (1398)، «حیا و عفاف در عصر جاهلی»، فصلنامۀ تخصصی مطالعات قرآن و حدیث سفینه، (63)، 40-66.
ملکزاده، فهیمه، محسنی، بیتا (1397)، «جایگاه حقوقی زن در عصر جاهلیت»، مجلۀ نامۀ الهیات، (43)، 99-120.
منتظری مقدم، حامد (1384)، «گونههای ازدواج در عصر جاهلی»، تاریخ در آینۀ پژوهش، (8)، 127-156.
مهریزی، مهدی، مشهدی علیپور، مریم (1390)، «تحلیلی نو بر ازدواج و طلاق در جاهلیت»، سخن تاریخ، (15)، 77-102.
مهریزی، مهدی، مشهدی علیپور، مریم (1389)، «نگاهی دوباره به ویژگیهای زن در عصر جاهلیت»، فصلنامۀ علمی –ترویجی بانوان شیعه، (23)، 8-36.
مهریزی، مهدی، مشهدی علیپور، مریم (1391)، «تحلیل قرآنی و تاریخی بر دخترکشی در دورۀ جاهلیت»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، (2)، 167-191.
نصیری، محمد، زارعکار، حسین (1396)، «تحلیل جامعهشناختی مسئلۀ زنده به گور کردن دختران در جزیزهالعرب عصر جاهلی»، مجلۀ پژوهشهای تاریخ ایران و اسلام، (2)، 197-214.
هولستی ، ال (1373)، تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی، ترجمه: نادر سالارزادۀ امیری، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.
الهوئی نظری، زهرا (1383)، «بازگشت سنن جاهلی در دوران پس از پیامبر و نقش آن در تحول منزلت زن»، فصلنامۀ علمی –پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا، (51)، 39-54.
Abasimoghadam, M., & Mashhadialipour. M. (2010). Political and social participation of women during Jahiliyyah. Islamic History Quarterly, 41-42, 195-228. https://ensani.ir/fa/article/245049/ [In Persian] Abu al-Fidaʾ, I. (2007). Taqwim al-Buldan. Qahirah: Maktabet al- Thaqafat al- Diniyeh. Retrieved from: https://noorlib.ir/en/book/info/10096/ Alhooii Nazari, Z. (2004). The return of Jahili traditions in the era after the Prophet and its role in the evolution of women's status. Al-Zahra University Scientific Research Quarterly Journal of Human Sciences, 51, 39-54. Retrieved from: https://ensani.ir/fa/article/145238/ [In Persian] Ali, J. (1993). Al- Mofasal Fi Tarikh Al-Arab Ghabl Al- Eslam. Baghdad: Jameat al-Nashar. Retrieved from: https://noorlib.ir/en/book/info/10322/ Alusi al-Baghdadi, M. (2009). Bulugh Al-arab Fi Ma'rifat Ahwal Al-'Arab. Qahirah: Dar Al-Kitab Mesri. Retrieved from: https://noorlib.ir/en/book/info/28784/ Aram, M., Rajabi Davani, M., &, ahdavizadegan, D. (2021). The change of the family from the Pre-Islamic Era to the time of Amir al-Mo'menin (AS). Journal of Women and Families Cultural-Educational, 16(57), 127-155. Retrieved from: https://ensani.ir/fa/article/485735/ [In Persian]. Asadi, A. (2010). Paganism: A Disposition, not a transitory stage. Journal of Quran and Hadith Sciences, 3, 9-30. Retrieved from: https://jquran.um.ac.ir/article_25881.html [In Persian]. Astraus, A., & Gorbin, J. (2019). Basics of Qualitative Research: Techniques and procedures for Grounded Theory. Translated by Ibrahim Afshar. Tehran: Ney Publication. Bardin, L. (1996). L'analyse de contenu. Translated by Mohammad Yamini and Maliheh Ashtiani. Tehran: Shahid Beheshti University Press. Falah, A., & Mirhosseini, S. (2010). The Prophet's ways of fighting against misogynistic culture in the Jahiliyyah. Research Journal of Quranic Sciences and Education, 6, 54-71. Retrieved from: https://ensani.ir/file/download/article/20121209085353-9422-10.pdf [In Persian]. Far’ Shirazi, Sh. (2015). The image of the virtuous woman in the Jahiliyyah literature. The Bi-quarterly Journal of Gender and Family Studies, 4, 39-64. Retrieved from: https://www.magiran.com/paper/2213232/ [In Persian]. Ghasemihamed, M. (2013). A look at the customs of the Jahiliyyah from the perspective of the Qur'an and history. Habl Al-Matin, 3-4, 74-92. Retrieved from: https://ensani.ir/file/download/article/20160306144557-10029-101.pdf [In Persian]. Hidarneya, M., & Shademan, M. (2013). A historical study of the social status of women in the Arabian Peninsula until 600 AD. Ibn Miskawayh, 27, 89-102. Retrieved from: https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1485830/ [In Persian]. Holsti, O. R. (1994). Content analysis for the social sciences and humanities. Translated by Nadereh Salarzadeh Amiri. Tehran: Allameh Tabatabaei University Press. Hosseini, A., & Golpur, R. (1998). A view of women's oppression in ancient and modern Jahiliyyah. Women's Strategic Studies Journal, 2, 58-73. Retrieved from: https://ensani.ir/fa/article/85462/ [In Persian]. Ibn al-Faqih al-Hamadani, A. (1995). lbuldan. Beirut: Alam al-Kutub. Retrieved from: https://noorlib.ir/en/book/info/2214/ Ibn Athir, A. (1988). O`sd al-Qabeh Fi Marefat al-Sahabeh. Beirut: Dar al-Fikr. Retrieved from: https://noorlib.ir/en/book/info/18829/ Ibn Ḥajar al-Asqalani, A. (1994). al-Isaba fi tamyiz al-Sahaba. Beirut: Dar al-Kutub al-ʿIlmiyya. Retrieved from: https://noorlib.ir/en/book/info/18483/ Ibn Hisam, A. (n. d.). Al-Sirat al-Nabavia. Beirut: Dar al-Maʿrifa. Retrieved from: https://noorlib.ir/en/book/info/2363/ Ibn Khaldun, A. (n.d). Kitab al-ʻIbar. Beirut: Dar al-Fikr. Retrieved from: https://persianpdf.com/book/ Ibn Manzoor, M. (n.d.). Lesan al-Arab. Beirut: Dar al-Fikr. Retrieved from: https://noorlib.ir/en/book/info/2090/ Ibn Sa’d, M. (1989). Ṭabaqat al-Kubra. Beirut: Dar al-Kutub al-ʿIlmiyya. Retrieved from: https://noorlib.ir/en/book/info/2365/ Ibn Shabeh Namiri Basri, U. (1989). Tarikh al-Madinah al Munawarah. Qom: Dar al-Fikr. Retrieved from: https://noorlib.ir/en/book/info/2225/ Iṣfahani, A. (1994). Kitab al-Aghani. Beirut: Dar al-’Ihya al-Turath al-Arabi. Retrieved from: https://noorlib.ir/en/book/info/74585/ Krippendorff, K. (2012). Content analysis an introduction to the methodology. Translated by Hooshank Naybi. Tehran: Ney Publication. Mahrizi, M., & Mashhadialipour, M. (2010). A new analysis on marriage and divorce in Jahiliyyah. Shokhan Tarikh, 15, 77-102. Retrieved from: https://ensani.ir/fa/article/303511/ [In Persian]. Mahrizi, M., & Mashhadialipour, M. (2010). A new look at the characteristics of women in the Jahiliyyah. Scientific Quarterly Journal of Promotion of Shia Women, 23, 8-36. Retrieved from: https://www.magiran.com/paper/927106/ [In Persian] Mahrizi, M., & Mashhadialipour, M. (2012). Qur'anic and historical analysis of girl killing in the Jahiliyyah. Quran and Hadith Science Research, 2, 167-191. Retrieved from: https://tqh.alzahra.ac.ir/article_3333.html [In Persian]. Malekzadeh, F., & Mohseni, B. (2018). The legal position of women in the Jahiliyyah. Journal of Theology, 43, 99-120. Retrieved from: https://jt.ntb.iau.ir/article_665424.html [In Persian]. Mamouri, A., & Khoshsokhan, Z. (2010). Historical investigation of women in Jahiliyyah and the Qur'an according to the Zarb verse. The Sciences and Teachings of the Holy Quran, 6, 88-94. Retrieved from: https://ensani.ir/fa/article/299692/ [In Persian]. Mashhadialipour, M. (2012). A comparative study of the position of mother in Jahili and Islamic culture. Journal of History in the Mirror of Research, 2, 99-118. Retrieved from: https://ensani.ir/fa/article/325566/ [In Persian]. Masʿudi, A. B. H. (1988). Kitab Muruj al-Dhahab wa-Ma ‘adin al-Jawhar. Qom: Dar al-Hajreh. Retrieved from: https://noorlib.ir/en/book/info/2370/ Moballeq, M. H. (2001). A comparative study looking at women in Jahiliyyah religions Islam and feminism. Journal of Quranic Researches, 27, 194-223. Retrieved from: https://ensani.ir/fa/article/135144/ [In Persian]. Moghadammotaghi, A. (2010). Modesty and chastity in the Jahiliyyah. Quarterly Journal of Qur'an and Hadith Studies of Safina, 63, 40-66. Retrieved from: https://ensani.ir/fa/article/417133/ [In Persian]. Mohammadpour, M. (2006). Woman between two Jahiliyyah. Farhang Poya, 1, 52-55. Retrieved from: http://puya.nashriyat.ir/node/492 [In Persian]. Montazeri Moghadam, H. (2005). Types of marriage in the Jahiliyyah. Journal of History in the Mirror of Research, 8, 127-156. Retrieved from: https://ensani.ir/fa/article/46078/ [In Persian]. Nasiri, M., & Zarekar, H. (2017). Sociological analysis of the problem of the burial of live infant girls on the Arabian Peninsula in the Jahiliyyah Era. Journal of Historical Researches of Iran and Islam, 20, 197-214. Retrieved from: https://ensani.ir/fa/article/378570/ [In Persian]. Parvin, J., Nori Khosroshahi, P., Mahdavi Rad, M. A., & Safari, A. (2021). A comparative study of divorce in the culture of Jahiliyyah and the Quran based on epistemological contexts. Pazhouhesh Name-ye Quran va Hadith, 28, 45-73. Retrieved from: https://ensani.ir/fa/article/452656/ [In Persian]. Pirmoradian, M., Eslahi, M., & Eslahi, M. (2015). Comparing the status of women in the Jahiliyyah and after Islam. New History, 11, 55-88. Retrieved from: https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1291266/ [In Persian]. Pishvaee, M., & Pishvaee, F. (2010). Types of divorce in Jahiliyyah and the evolution of the Jahili divorce system with the advent of Islam. Journal of History in the Mirror of Research, 3, 49-74. Retrieved from: https://ensani.ir/fa/article/306245/ [In Persian]. Qazwini, Z. B. M. (1994). Athar al-bilad wa-akhbar al-ʿibad. Translated by Mirza Jahangir Ghajar. Tehran: Amirkabir Publication. Retrieved from: https://noorlib.ir/en/book/info/10722/ Reza, S. (2018). The status of women before and after Islam. Social Science Studies Quarterly, 3, 94-104. Retrieved from: https://civilica.com/doc/815254/ [In Persian]. Rezaee, Gh. (1999). Women of Arab Jahiliyyah. Journal of Faculty of Literature and Human Sciences, 113-126 [In Persian]. Rohelahi Amiri, Z. (2008). The evolution of the status of women in the Arabian Peninsula. Islamic Research Paper on Women and Family, 2, 34-69. Retrieved from: https://www.magiran.com/paper/777503/ [In Persian]. Sabri Pasha, A. (2003). Merat al-haramin. Tehran: Miras Maktoob Publication. Retrieved from: https://noorlib.ir/en/book/info/70859/ Sahraie, F. (2020). Manifestation of woman's decency in poems of Jahiliyyah. Two Scientific Quarterly Specialized Research in Teaching Arabic Language and Literature, 2, 203-228. Retrieved from: https://journals.cfu.ac.ir/article_1461.html [In Persian]. Shabestari, M. (1998). A brief look at the image of a woman in Jahiliyyah Ghazal. Negah Hoze Meher Journal, 43-44, 12-15. Retrieved from: https://ensani.ir/fa/article/307449/ [In Persian]. Shahsanaiee, M. R., & Tabatabaei M. K. (2017). Investigating the theory of minimal hijab about coverage in the Jahiliyyah and the Early Islam. Journal of Historical Research, 34, 89-104. Retrieved from: https://jhr.ui.ac.ir/article_21777.html [In Persian]. Shahsanaiee, M. R. (2019). The mixing of men and women in the Jahiliyyah and Early Islam. Studies of the Qur'an and Hadith of Safina, 63, 88-125. Retrieved from: http://safinahmagazine.ir/article-1-91-fa.html [In Persian]. Tabari, M. B. J. (1999). Tarikh Tabari. Beirut: Dar al-Turath. Retrieved from: https://kaffeketab.ir/ Tabibnia, M. R., Movahed, A., & Pourbakhtiar Gh. (2019). The causes and motives of Voad in the era of Jahiliyyah. Iranian Political Sociology Monthly, 3, 524-534. Retrieved from: https://jou.spsiran.ir/article_158344.html [In Persian]. Zaif, S. (1960). Al-Asr al-Jaheli. Egypt: Dar al-Maarif. Retrieved from: https://noorlib.ir/en/book/info/79624/ Zainali, A., Raee, M., & Amerneya, M. B. (2016). A survey about women's alimony from the Jahiliyyah to Islam. Journal of Islamic Humanities, 12, 271-287. Retrieved from: https://elmnet.ir/article/20613210-81971/ [In Persian]. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 314 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 263 |