واکاوی مزیت‌های رقابتی کارآفرینی بومی روستایی در ایران (مطالعۀ موردی: جنوب استان لرستان)

مقدمه

سازمان ملل متحد گروه‌های غیرفرهنگی و غیرمتعارف را به دو دستۀ گسترده‌ای از «مردم بومی» و «اقلیت‌های بومی» تقسیم می‌کند (United Nation, 2009). گروه‌های بومی به‌عنوان گروه‌هایی با شیوۀ زندگی ابتدایی و ساده که درک متفاوتی از مفاهیم و قوانین بین‌المللی، شیوه‌های کشورهای ملت خود دارند، در کشور‌های خود به‌عنوان بومی شناخته و معرفی می‌شوند (Castellino & Doyle, 2018). مردم بومی که موضوع پژوهش حاضر است شامل یک گروه اقلیتی و جامعه‌ای از افراد با ویژگی‌های زبانی، فرهنگی و اجتماعی متمایز هستند که به‌عنوان اولین ساکنان یک قلمرو در کشور خود شناخته شده‌اند (Perdro & Chrisman-James, 2006). این مردم و افراد بومی در سرزمین اجدادی خود با تبار، خودشناسی و پذیرش جامعه، آداب و رسوم و فرهنگ اجدادی خود حفظ را کرده‌اند (Paradies, 2005). انجمن دائمی سازمان ملل متحد دربارۀ مسائل بومی (United Nations Permanent Forum on Indigenous Issues) (2020) برآورد کرد که بیش از 370 میلیون نفر فرد بومی در سراسر 90 کشور از‌جمله در ایران زندگی می‌کنند که سنت‌های ویژۀ خود و ویژگی‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی خود را حفظ کرده‌اند.

مردم بومی بیشتر با وابستگی به تولید معیشتی و نیز با جامعۀ روستایی مشخص می‌شوند که به‌طور معمول، در هر منطقه و قاره ساکن هستند (Dana, 2008). با این حال، بیشتر آنها جزء فقیرترین افراد هستند که با فقر مزمن، سطح پایین تحصیلات و سلامت ضعیف مواجه‌اند (Lemo, 2013). این جوامع بومی در سراسر جهان با ‌شیوه‌های مختلف به‌دنبال توسعۀ اقتصادی و راهی برای دستیابی به هدف‌های فردی و اجتماعی توسعه و غلبه بر وضعیت فقر خود هستند (Abd Rahman et al., 2020). انجمن دائمی سازمان ملل متحد دربارۀ مسائل بومی (2020) و محققانی چون Hindle & Lansdowne (2005)، Peredo & Chrisman-James (2006)،Dana & Anderson (2006)، Cachon (2012)، Dana (2015)، Croce (2017) و Amiruddin et al. (2020) کارآفرینی بومی را الگویی برای توسعۀ اقتصادی مردمان بومی ذکر کرده‌اند. همین محققان نیز کارآفرینی بومی را یکی از زمینه‌های نوظهور کارآفرینی ذکر کرده‌اند که متفاوت از کارآفرینی کلاسیک است (Amiruddin et al., 2020). آنها کارآفرینی بومی را به‌عنوان رویکردی جدید در مباحث توسعۀ بومیان به رسمیت شناخته‌اند (Cooney, 2021) و معتقدند کارآفرینی بومی یکی از انواع مختلف کارآفرینی و از زمینه‌های مهم و جدید است که امروزه تبدیل به کانون ابتکارات، تلاش‌ها و برنامه‌ها در سطح‌های محلی شده است (Doan, 2022). کارآفرینی بومی بر‌اساس تعریف اولیه به‌عنوان «ایجاد، مدیریت و توسعۀ مشاغل جدید ازسوی افراد بومی به نفع بومیان» تعریف شده است (Hindle & Lansdowne, 2005). پیشینه اولیه درباره کارآفرینی بومی روستایی ارزش‌های بومی را به‌عنوان نیروی محرکۀ فعالیت‌های کارآفرینی در‌نظر می‌گیرد؛ درنتیجه کارآفرینی بومی را متفاوت از‌دیدگاه فردگرایانۀ کلاسیک می‌بیند که در پیشینۀ اصلی دربارۀ کارآفرینی ظاهر شده است (Hindle, 2010). این نوع کارآفرینی به روستاییان این فرصت را می‌دهد تا درآمد خودشان را فراهم کنند، شغل ایجاد کنند و در جوامع با روش‌های منطبق با هدف‌هایشان برای توسعه سرمایه‌گذاری کنند (Croce, 2017). کارآفرینی بومی همانند کارآفرینی کلاسیک محرک مهمی برای رشد اقتصادی و ایجاد شغل است که از‌طرفی، باعث ایجاد نوآوری می‌شود و از طرف دیگر، کمک‌کننده به اقتصاد رقابتی است (Seaman & Bent, 2020). Tamtik (2020) نیز فعالیت‌های کارآفرینی بومی را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین سیاست‌های جدید دولتی برای بهره‌برداری فعّال از سرزمین‌ها، روستاها، مردم و دانش‌های بومی آنها معرفی کرد (Tamtik, 2020). این نوع کارآفرینی می‌تواند با مشارکت در توسعۀ اقتصادی محلی، حمایت از تحولات صنعتی و ارائۀ راهی جایگزین برای کار ازجهت افرادی که در بازار کار یا در جست‌وجوی انعطاف‌پذیری بیشتر هستند، مزایای اجتماعی گسترده‌تری ایجاد کند؛ با این حال سؤال مهم این است که مزیت‌های نسبی رقابتی توسعۀ کارآفرینی بومی در نواحی روستایی کدام است؟ پاسخ به این سؤال و ارائۀ مزیت‌های رقابتی کارآفرینی بومی روستایی نسبت به کارآفرینی کلاسیک، اصلی‌ترین مسئله‌ای است که محققان در پژوهش حاضر سعی دارند آن را بررسی کنند و سپس مزیت‌های رقابتی کارآفرینی بومی روستایی را ارائه دهند.

در ایران بر‌خلاف بیشتر کشورهای دنیا به توسعۀ کارآفرینی بومی روستایی آن‌چنان که باید توجه نشده است؛ به‌طوری که کارآفرینی بومی روستایی که متفاوت از کارآفرینی کلاسیک روستایی است در ایران ناشناخته باقی مانده است. این در حالی است که کشور ایران و از‌جمله جنوب استان لرستان و شهرستان پلدختر با قدمت تاریخی، پیشینۀ فرهنگی و قبایل بومی ذخایر فرهنگی و هنری بومی فراوان دارد که می‌تواند یک مدل و ابزاری برای پیشرفت اقتصادی مردم بومی این منطقه باشد. لازمۀ این امر و یکی از راه‌های موجود در مسیر توسعه قرار‌گرفتن افراد بومی با کارآفرینی بومی معرفی این نوع کارآفرینی و شناسایی و ارائۀ مزیت‌های کارآفرینی بومی نسبت به کارآفرینی کلاسیک / غربی است؛ بنابراین باتوجه به اینکه ارائه و شناسایی مزیت‌های رقابتی کارآفرینی و شناخت آنها از‌طرفی، می‌تواند به‌عنوان محرکی در راستای تشویق کارآفرینان روستایی در جنوب استان لرستان باشد و از طرف دیگر، می‌تواند به‌عنوان محرکی برای ایجاد کارآفرینی و توسعۀ کسب‌و‌کارهای بومی در این منطقه تلقی شود، محققان پژوهش حاضر کوشیده‌اند تا به این سؤال‌ها پاسخ دهند که 1- وضعیت کارآفرینی بومی روستایی در جنوب استان لرستان و شهرستان پلدختر چگونه است؟ 2- از‌نظر کارآفرینان بومی روستایی در منطقۀ مطالعه‌شده، مهم‌ترین مزیت‌های رقابتی کارآفرینی بومی روستایی در‌مقایسه با کارآفرینی کلاسیک (غربی) روستایی کدام است؟

پیشینۀ پژوهش

مطالعات زیادی دربارۀ کارآفرینی روستایی انجام گرفته است؛ اما تا‌کنون مطالعه‌ای در‌زمینۀ کارآفرینی بومی روستایی و بررسی مزیت‌های رقابتی کارآفرینی بومی روستایی انجام نگرفته و برای اولین بار است که در ایران مزیت‌های رقابتی کارآفرینی بومی روستایی بررسی شده است.

با این حال تنها مطالعه­ای که در زمینه کارآفرینی بومی روستایی در ایران انجام گرفته پژوهش عنابستانی و طولابی­نژاد (1403) با عنوان کارآفرینی بومی روستایی: زمینه ای نو در تحقیقات روستایی ایران بوده که در این پژوهس آنها کارآفرینی بومی را متفاوت از کارآفرینی کلاسیک/ غربی معرفی کرده­اند که بر عناصری چون استفاده از منابع بومی، ارزش­های فرهنگی بومی، منفعت جمعی، روابط و سرمایه خانوادگی و پیوندهای خویشاوندی/خانوادگی تاکید دارد. با هدف تامین معیشت خانواده، حفظ محیط زیست، حفط ارزش­های فرهنگی و معنوی انجام می­گیرد.

پژوهش و مطالعات مختلفی در خارج از کشور در‌زمینۀ کارآفرینی بومی روستایی و عوامل مؤثر بر توسعۀ آن انجام گرفته که در‌ادامه به برخی از پژوهش‌ها اشاره شده است.

 Dana (2015) پژوهشی با عنوان «کارآفرینی بومی: زمینۀ تحقیقاتی نوظهور» انجام داد. Dana در این پژوهش با استفاده از پیشینۀ کارآفرینی بومی، کارآفرینی بومی را به‌عنوان یک زمینه از پژوهش‌های نوظهور در کارآفرینی به‌طور سیستماتیک بررسی کرد. وی به این نتیجه رسید که باید ادراک فرهنگی از فرصت‌ها را به‌عنوان متغیری که کارآفرینی بومی را آغاز می‌کند، در‌نظر گرفت؛ یعنی فرهنگ تأثیر قوی بر ایجاد کسب‌و‌کارها و کارآفرینی بومی دارد.

Collins et al. (2017) پژوهشی با عنوان «فرهنگ بومی و کارآفرینی در مشاغل کوچک در استرالیا» انجام دادند. محققان با استفاده از روش کیفی و مصاحبۀ عمیق با کارآفرینان بومی، ارتباط فرهنگ و کارآفرینی بومی را در مشاغل کوچک روستایی در استرالیا بررسی کردند. نتایج مطالعۀ آنان نشان داد که بین فرهنگ بومی و کارآفرینی بومی ارتباط پیچیده و گاه متناقض وجود دارد؛ به‌طوری که فرهنگ جوامع بومی و ضرورت آن در توسعۀ کارآفرینی بومی مزیت مهم در توسعۀ کارآفرینی بومی است.

 James et al. (2018) در پژهشی با عنوان «کارآفرینی بومی به‌عنوان آرزوهای مردم محلی بومی کاناد» این نوع کارآفرینی را بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که کارآفرینی بومی روستایی بسیاری از مشاغل بومی مانند هر شغل دیگری هستند؛ ولی آنها می‌توانند ویژگی‌های بی‌نظیری مانند تأکید بر هدف‌های مشترک، پیوندهای محکم با زمین و همسویی با فرهنگ، ارزش‌ها و جهان‌بینی جوامع محلی و بومی را داشته باشند.

Tretiakov et al. (2020) در پژوهشی با عنوان «خانواده، جامعه و جهانی‌شدن: کارآفرینان بومی وایو به‌عنوان n-فرهنگ‌ها» نشان دادند که کارآفرینی بومی به سرمایۀ انسانی ارزش می‌افزاید. به همین خاطر، موفقیت کارآفرینان بومی مهم است؛ زیرا آنها به‌عنوان منابع الهام و نوآوری هستند؛ به‌طوری که به رفاه جمعی مردم بومی کمک می‌کنند و برخی از نمونه‌های موفق آنها منجر به پایداری کسب‌و‌کار شده است.

Tipu & Sarker (2020) پژوهشی با عنوان «توسعۀ یک چارچوب پویای یکپارچه برای کارآفرینی بومی: مورد مطالعه: امارات متحدۀ عربی» انجام دادند. محققان در این پژوهش توسعۀ چارچوب پویای یکپارچۀ کارآفرینی بومی روستایی را در امارات متحدۀ عربی بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که مدل‌های کارآفرینی بومی بیشتر بر شاخص‌های زمینه‌ای افراد بومی متمرکز است؛ به‌طوری که ویژگی‌های فردی کارآفرینان بومی زمینه‌ساز موفقیت آنها می‌شود.

Tamtik (2020) پژوهشی با عنوان «اطلاع‌رسانی سیاست‌های نوآوری کانادا از‌طریق لنز استعمارزدایی در مورد کارآفرینی و نوآوری بومی» انجام داد. Tamtik در این پژوهش با استفاده از روش‌های مروری و تجربی سیاست کارآفرینی بومی و نوآوری را در مناطق روستایی کانادا بررسی کرد و به این نتیجه رسید که کارآفرینی بومی با توسعۀ اقتصادی و نوآوری بومی چشمگیری همراه است. همچنین، هدایت برنامه‌های کارآفرینی بومی با زمین و جامعه، آموزش و پرورش، اهمیت بقای آن و تعیین سرنوشت فرهنگی در ارتباط کامل است.

 Molina-Ramírez & Barba-Sánchez(2021) پژوهشی با عنوان «تعبیه به‌عنوان یک عنصر متمایز‌کنندۀ کارآفرینی بومی: بینش از مکزیک» انجام دادند. محققان در این مطالعه با پژوهش‌های کیفی، استفاده از مصاحبه و نیز با پنج کارآفرین بومی نقش جامعه را به‌عنوان عنصر متمایز در کارآفرینی بومی مکزیک بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که عواملی چون نقش، هویت، اشتراک (شیوۀ زندگی جمعی) و جهان‌بینی به‌طور مثبتی به دستاوردهای پروژۀ کارآفرینی کمک می‌کنند و بر خود جامعه نیز اثر می‌گذارند. آنها توصیه‌هایی برای عوامل مختلف اقتصادی و اجتماعی دربارۀ حمایت از پایداری جوامع بومی و حفاظت از فرهنگ و میراث تاریخی کارآفرینان بومی ارائه دادند.

Akanbi (2021) پژوهشی با عنوان «تأثیر فعالیت‌های کارآفرینی بومی و پایداری معیشتی در جنوب غربی نیجریه» انجام داد. Akanbi در این مطالعه با استفاده از روش پیماشی تأثیر فعالیت‌های کارآفرینی بومی را بر پایداری معیشت روستایی در جنوب غربی نیجریه بررسی کرد. نتایج نشان داد که کارآفرینی بومی از‌طرفی، به‌طور چشمگیری به تولید اشتغال و معیشت پایدار (بقا، منابع درآمدی، نیازهای زندگی و غیره) کمک می‌کند و از طرف دیگر، فعالیت‌های آن به‌طور فراوانی، سلامت انسان (کاهش استرس، سلامت و کاهش فقر) را بهبود می‌بخشد. درنهایت، Akanbi اینگونه بیان کرد که برای تحقق بیشتر این امر باید عواملی چون شناسایی مزیت‌ها، سیاست‌ها و انگیزه‌هایی که باعث تشویق کارآفرینی بومی می‌شود، تدوین شود.

 Padilla-Meléndez et al. (2022) پژوهشی با عنوان «کارآفرینی بومی مسائل جاری و خطوط آینده» انجام دادند. محققان در این مطالعه زمینۀ پژوهش‌های کارآفرینی بومی و پیشینۀ آن را به‌عنوان یک حوزۀ نوظهور امیدوارکننده از پژوهش‌های اقتصادی معرفی کردند که مزیت‌هایی غیر از درآمد و ایجاد اشتغال برای افراد بومی دارد و درنهایت، این مزیت‌ها ممکن است فرهنگی، محیطی، معنوی و اجتماعی باشد.

مبانی نظری

کارآفرینی بومی و زمینۀ تاریخی آن

کارآفرینی بومی یکی از زمینه‌های نوظهور کارآفرینی است که در دهه‌های اخیر به آن توجه شده و به‌دنبال آن پژوهش‌هایی دربارۀ کارآفرینی بومی در پیشینه شروع شده است. محققان در هر دو دسته کشورهای در‌حال توسعه و توسعه‌یافته طرفدار الگوی اقتصاد بومی و نظریۀ کسب‌و‌کارهای بومی «کارآفرینی بومی» را به‌عنوان الگویی برای توسعۀ جوامع بومی ذکر کرده‌اند.

زمینۀ تاریخی کارآفرینی بومی و علاقۀ اولیه به کارآفرینی بومی را می‌توان در مقاله‌هایی مانند Dana (1988) مشاهده کرد. Dana در این مقاله‌ای با عنوان «توجه بین‌المللی: کسب‌و‌کارهای کوچک بیشتر جوابی برای پرو نیست» تعامل مبهم افراد بومی را در فعالیت‌های کارآفرینی بر تظاهرات تاریخی و تحریف اکوسیستم کارآفرینی ازسوی تمدن غربی متهم کرد. بعد از انتشار مقالۀ Dana، سایر مقاله‌ها در این مجموعه که پیش از سال 2004 دربارۀ کارآفرینی بومی ارائه شده بود بر‌اساس مقالۀ Dana (1988) ارائه شد. علاوه بر این، مطالعات بسیاری از سال‌های 2004 تا 2010 دربارۀ این موضوع ارائه شد؛ مانند مطالعاتی چون Anderson (2002)،  Anderson & Giberson(2003)، Dana & Anderson (2006)، Peredo & Anderson (2006)، Dana (2007)، Hindle & Moroz (2007; 2010)؛ با این حال گفته می‌شود عنوان «به‌سوی تئوری کارآفرینی بومی Peredo et al. (2004)» نقش مهمی در پیشبرد زمینۀ کارآفرینی بومی و تلاش‌های اولیه داشته است. از ‌نظر مکانی مواردی چون اهمیت، زمینه، محل، تاریخ و موضوع کارآفرینی بومی در ابتدا در استرالیا، نیوزیلند و جزایر اقیانوس آرام، و بعد به‌آرامی در کشورهای دیگر گسترش یافت (Mika et al., 2017). به همین ترتیب، محققان در کشورهای مختلف کارآفرینی بومی را مطالعه کردند و سپس تعریف‌هایی نیز از آن ارائه شد.

کارآفرینی بومی بر‌گرفته از الگوی اقتصاد بومی است. بر‌اساس تعریف‌های نظریه‌پردازانی چون Morley (2014) اقتصاد بومی به‌عنوان دخالت مردم بومی در استخدام، ایجاد کسب‌و‌کار، دارایی و ایجاد ثروت در جوامع و مناطقی تعریف شده است که در آن زندگی می‌کنند. در‌واقع، اقتصاد بومی به‌معنای توسعۀ اقتصاد جوامع ازسوی خود بومیان است. Hunter (2018) اعتقاد بر این داشت که توسعۀ اقتصادی بومی با بومیان این است که بومیان خود کسب‌و‌کارهای خصوصی و یا کسب‌و‌کارهای مبتنی بر جامعه را اداره کنند.

کارآفرینی بومی بر‌اساس تعریف اولیۀ نظریه‌پردازان الگوی بومی شامل ایجاد کسب‌و‌کار و استفاده از فرصت‌های تجاری و بالقوه برای افراد بومی است که با استفاده از منابع محلی و به‌صورت سنتی ایجاد و توسعه داده می‌شود (Altman, 2004) به‌گفتۀ Dana & Anderson (2006) که از محققان اصلی نظریه‌های کارآفرینی بومی هستند، کارآفرینی بومی ایجاد شغل و فرصت‌های شغلی برای جوامع بومی است (Dana & Anderson, 2006). Mika et al. (2017) کارآفرینی بومی را به‌عنوان راهکارهای پایدار کسب‌و‌کار برخاسته از خود جوامع بومی و فرهنگ آنها معرفی کرده است. در پیشینۀ دانشگاهی نیز کارآفرینی بومی به‌عنوان «ایجاد، مدیریت و توسعۀ مشاغل جدید ازسوی افراد بومی به‌نفع بومیان» تعریف شده است (Hindle & Lansdowne, 2005). همچنین، کآفرینی بومی را می‌توان به‌عنوان مفهوم مدیریت و توسعۀ فرآیندهای کسب‌و‌کار جدید درک کرد که در آن افراد بومی به‌دنبال تأمین معیشت و کسب سود هستند (Collins et al., 2017). Daffy (2011) کارآفرینی را یک مفهوم گسترده‌ای برای توسعۀ کسب‌و‌کار و سود تعریف می‌کند که با اصطلاح کارآفرینی عمومی متفاوت است. در این تعریف کارآفرینی بومی شامل استفاده از دانش بومی، فرهنگ محلی در فعالیت‌های اقتصادی و کسب‌و‌کار است. کارآفرینی بومی باید شامل دانش مرتبط با فرهنگ و دارایی‌های غیر‌اقتصادی باشد. در تعریف Abd Rahman et al. (2020) کارآفرینی بومی تلاش‌های تجاری است که افراد بومی یا جوامع بومی در ارتباط با فرهنگ و ارزش‌های فرهنگی ایجاد می‌کنند تا معیارهای اقتصادی خود را بهبود بخشند؛ ولی هدف اقتصادی و کسب سود، هدف نهایی کارآفرینی بومی نیست (Abd Rahman et al., 2020). کارآفرینی بومی با مشارکت بومیان در کسب‌و‌کارهای بومی و محلی برای تأمین درآمد، ایجاد اشتغال و ثروت و حفظ محیط زیست به خودکفایی بومیان می‌پردازد (Olowo et al., 2022). مطالعات کارآفرینی بومی بر زمینۀ اجتماعی-فرهنگی برخی مناطق جغرافیایی و نیز در‌سطح با ترکیب هدف‌های اقتصادی و اجتماعی متمرکز است (Padilla-Meléndez et al., 2022). بر‌اساس این تعریف کارآفرینی بومی برخلاف کارآفرینی کلاسیک تنها به‌دنبال کسب سود نیست، بلکه هدف‌های فرهنگی، معیشتی و پایداری زیست‌محیطی نیز دارد.

منبع اصلی کارآفرینی بومی، سرمایۀ اجتماعی، مشارکت اعضای خانواده و ارتباط و تعامل کارآفرینان بومی با منابع طبیعی و کارآفرینان غیر‌بومی است (Mika et al., 2017). Gallagher & Lawrence (2012) کارآفرینی بومی را یک مکانیسم اقتصادی / غیراقتصادی مفید برای افراد بومی معرفی کردند و نشان دادند که کارآفرینی بومی به‌دلیل سازگاری با فرهنگ و هویت بومی موضوعی مهم برای توسعۀ اقتصادی و نیز به‌عنوان راهی برای کمک به هدف‌های فردی و اجتماعی مردم بومی و غلبه بر وضعیت فقر بومیان است.

در‌زمینۀ کارآفرینی بومی روستایی نیز می‌توان گفت که این نوع کارآفرینی بومی مخصوص جوامع بومی و روستایی است که در بافت‌های یک جامعۀ روستایی مستقر شده است؛ یعنی جایی که شیوۀ زندگی سنت و مدرنیته را با یکدیگر ترکیب می‌کند (Lee-Ross & Mitchell, 2007). کارآفرینی بومی روستایی شامل ایجاد کسب‌و‌کار و فعالیت‌هایی است که در یک مکان خاص روستایی تعبیه و در شبکه‌های خویشاوی نزدیک جاسازی شده است؛ مانند هنرهای دستی، صنایع‌دستی و موسیقی (Coria & Calfucura, 2012). مدل کارآفرینی بومی روستایی جوامعی را توصیف می‌کند که بیشتر مبتنی بر کشاورزی و دامداری هستند و شیوۀ زندگی آنها با زمین و منابعی که در اختیار دارند، مرتبط است (Croce, 2017). همچنین، این مدل به‌دنبال هماهنگی و گنجاندن ارزش‌های کسب‌و‌کار و فرهنگی در جوامع روستایی است (Mika et al., 2017). Foley & O’Connor (2013) نشان دادند که فعالیت‌های کارآفرینی بومی روستایی بیشتر طبقۀ متوسط و پایین روستایی را به‌صورت دولتی مستقل در‌می‌آورد که تولید و درآمد آنها را تقویت می‌کند و با احیای جوامع بومی و توسعۀ کسب‌و‌کارها بهار اقتصادی را برای روستاییان به ارمغان می‌آورد.

تفاوت بین کارآفرینی بومی و کارآفرینی کلاسیک و مزیت‌های آن

Yap et al. (2022) گزارش دادند که کارآفرینان بومی روستایی متفاوت از کارآفرینان غیر‌بومی هستند. برای کارآفرینان بومی انگیزه‌ها ناشی از برنامۀ جانشین‌پروری و توجه به نسل‌های آینده است تا نسل آینده مجبور نباشند سختی‌هایی را پشت سر بگذارند که خود آنها متحمل شده‌اند. Hindle & Moroz (2010) از مفهوم کارآفرینی بومی به‌عنوان یک زمینۀ جداگانه از کارآفرینی کلاسیک بحث می‌کنند؛ یعنی جایی که نیاز به آشتی تاریخ و درک ارزش‌های بومی است. از این منظر، کارآفرینی بومی اغلب با تاریخ مردم بومی که ممکن است با استعمار مختل شده باشد، هماهنگ شده است. حال اینکه کارآفرینی کلاسیک (از نوع غربی) با تولید و کسب سود هماهنگ‌تر است. Daffy (2011) کارآفرینی را یک مفهوم گسترده‌ای برای توسعۀ کسب‌و‌کار و سود تعریف می‌کند.

Abd Rahman et al. (2020) نشان دادند که کارآفرینی کلاسیک یا غربی، نوعی از کارآفرینی است که در مواجهه با خطر یا عدم اطمینان برای دستیابی به سود و رشد اقتصادی با استفاده از شناسایی فرصت‌های قابل توجه و با تکیه بر سرمایه‌گذاری ایجاد می‌شود؛ با این حال کارآفرینی بومی تلاشی تجاری با افراد بومی یا جوامع بومی است که در ارتباط با فرهنگ، ارزش های فرهنگی آنان ایجاد شده است. در کارآفرینی بومی هدف نهایی کسب سود نیست (Abd Rahman et al., 2020).

جدول 1: تفاوت بین کارآفرینی بومی و کارآفرینی کلاسیک (از نوع غربی)

Table 1: Difference between Indigenous entrepreneurship and classical entrepreneurship (from western type)

منبع: یافته‌های محقق، بر‌اساس پژوهش‌های کارآفرینی بومی

مزیت‌های رقابتی کارآفرینی بومی روستایی نیز همانند تعریف‌های متعدّد آن ممکن است با کارآفرینی بومی متفاوت باشد. در‌واقع، کارآفرینی بومی و از‌جمله کارآفرینی بومی روستایی با کارکردها و پیامدهای مثبت خود در بسیاری از کشورها به‌عنوان راه‌حلی اساسی برای رفع بسیاری از مشکلات و بحران‌‌های داخلی و برای باقی‌ماندن در عرصۀ رقابت‌های جهانی مطرح شده است. همچنین، از این کارکردها و پیامدهای مثبت به‌عنوان مزایای رقابتی کارآفرینی در همۀ دنیا یاد می‌شود.

Akanbi (2021) دربارۀ مزیت‌های کارآفرینی بومی روستایی اظهار کرد که استفاده و کاربرد برخی از جنبه‌های فرهنگ بومی مانند زبان، مراسم و رقص، آهنگ‌ها و روابط خویشاوندی در تولید محصولات و کالاهای بومی نقش اساسی دارند و مزیت فرهنگی همان حلقۀ گشده در کارآفرینی کلاسیک است. Hansen & Brown (2016) توضیح دادند که در همۀ جوامع بومی، توسعۀ اقتصادی و کارآفرینی بومی تحت‌تأثیر ارتباط‌های روابط اجتماعی خاص، نهادهای حاکم بر جامعۀ بومی و ارزش‌های اجتماعی قرار می‌گیرند که هدف‌های کارآفرینی نیز با‌توجه به این ویژگی‌ها و ارزش‌ها و مزیت‌های اجتماعی نیز متفاوت و مختلف است. Monbiot (2019) سرمایۀ اجتماعی افراد و جامعه را عنصر اساسی در ایجاد کارآفرینی بومی دانست و معتقد بود که این عنصر مزیت مهم کارآفرینی بومی در‌مقایسه با کارآفرینی کلاسیک است. Smith & Hunt (2018) دربارۀ کارآفرینی بومی اظهار کردند که در کارآفرینی بومی، دانش و ارزش‌های بومی بر‌اساس تاریخ، تجربۀ زندگی، ارتباط با جامعه و جغرافیا / مکان با هدف‌های اقتصادی ترکیب می‌شوند. در‌واقع، در کارآفرینی بومی مزیت‌های اقتصادی تکمیل‌کننده و وابسته به مزیت‌های اجتماعی، زیست‌محیطی، فرهنگی و معنوی است. همچنین، در این نوع از کارآفرینی تنها بر بُعد اقتصادی (سود، درآمد، اشتغال و غیره) تأکید نمی‌شود، بر بُعد زیست‌محیطی، اجتماعی، فرهنگی و معنوی نیز تأکید می‌شود. سازمان همکاری توسعۀ اقتصادی (Organization for Economic Cooperation and Development (OECD)) (2021) که در بین سازمان‌های جهانی بیشترین مطالعات را در‌زمینۀ کارآفرینی بومی روستایی داشته است در گزارش خود، مزیت این نوع از کارآفرینی را نسبت به کارآفرینی کلاسیک احترام‌گذاشتن و مقدس‌دانستن محیط زیست و منابع طبیعی ازسوی مشاغل بومی ذکر کرده است. Yap et al. (2022) مزیت مهم کارآفرینی بومی روستایی را مواردی چون تأمین راحت منابع مالی و پشتیبانی، آموزش سنتی و نسل‌به‌نسل فعالیت‌های بومی ذکر کرده‌اند. Monbiot (2019)، Durette (2018) و Hindle & Lansdowne (2005) برخی از مزیت‌های کلی که راه‌اندازی و ایجاد کارآفرینی بومی را به دنبال دارد مواردی چون 1- راه‌اندازی آسان و در‌مقیاس کوچک کسب‌و‌کارها؛ 2- انحصاری و غیرشرکتی‌بودن کارآفرینی بومی؛ 3- متمرکز‌بودن بر مردم نه بر اشیا و سود اقتصادی؛ 4- مالکیت انفرادی کارآفرینی بومی؛ 5- فراهم‌کردن امکان سرمایه‌گذاری کارآفرینان بومی در زیرساخت‌های محلی؛ 6- آسان و ارزان‌قیمت‌بودن کارآفرینی بومی روستایی برای اجرا به‌عنوان مزیت‌های کلی راه‌اندازی و اجرای کسب‌و‌کار بومی ذکر کرده‌اند که تمامی موارد فوق با ویژگی‌های بی‌نظیر کارآفرینی بومی مرتبط است.

بر‌اساس الگوی اقتصاد بومی و گزارش سازمان همکاری و توسعۀ اقتصادی (2019) هدف از ارائۀ مزیت‌های رقابتی کارآفرینی بومی در‌مقایسه با کارآفرینی کلاسیک نه‌تنها افزایش میزان راه‌اندازی کسب‌و‌کارها و ایجاد مشاغل بومی است، محرکی برای بهبود کیفیت مشاغل بومی ایجاد‌شده نیز است. همچنین، ارائۀ مزیت‌های رقابتی کارآفرینی بومی روستایی برای معرفی منافع اقتصادی، زیست‌محیطی، معنوی، فرهنگی و اجتماعی حاصل از توسعۀ آن مهم است؛ بنابراین تمرکز اصلی ارائۀ این مزیت‌ها تشویق بیشتر برای توسعۀ کارآفرینی بومی، اجرای سیاست‌های کارآفرینی بومی، حفظ، توسعه، پایدارسازی و ارتقا کارآفرینی بومی در مناطق روستایی است.

شکل 1: مدل مفهومی پژوهش، 1401 (منبع: یافته‌های پژوهش، 1401)

Figure 1: Conceptual model of research, 2022

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر بر‌اساس هدف از نوع پژوهش‌های کاربردی است؛ چون در آن واقعیت زندگی مناطق روستایی (کارآفرینی بومی روستایی) بررسی می‌شود. همچنین، بر‌اساس ماهیت و روش انجام‌دادن از نوع پژوهش‌های توصیفی-تحلیلی است؛ زیرا در آن وضعیت کارآفرینان بومی منطقه و مزیت‌های آن توصیف می‌شود. روش‌های گردآوری اطلاعات در این پژوهش به‌طور کلی به دو دستۀ کتابخانه‌ای و میدانی است. بدین صورت که برای گردآوری اطلاعات دربارۀ رویکردها، مبانی نظری و متغیرهای مختلف پژوهش، مزیت‌های رقابتی کارآفرینی بومی روستایی و پیشینۀ پژوهش از روش‌های کتابخانه‌ای و اینترنت که همگی منابع لاتین بوده است، استفاده و برای بررسی وضعیت کارآفرینی بومی روستایی در جنوب استان لرستان و نیز برای گردآوری داده‌ها دربارۀ شناسایی مزیت‌های نسبی رقابتی ازجهت توسعۀ کارآفرینی بومی در نواحی روستایی منطقۀ مطالعه‌شده از روش میدانی و پیماشی استفاده شد. این داده‌ها و اطلاعات با استفاده از پرسشنامۀ محقق‌ساخت و مصاحبه با مدیران کسب‌و‌کارهای محلی گردآوری شد. پرسشنامۀ استفاده‌شده شامل سؤال‌هایی در طیف لیکرت 5 گزینه‌ای بود که از آن برای شناسایی مزیت‌های رقابتی کارآفرینی بومی استفاده شد. جامعۀ آماری پژوهش حاضر شامل مدیران کسب‌و‌کارها و کارآفرینان بومی روستایی شهرستان پلدختر بوده است. در پژوهش حاضر نمونه‌ها با استفاده از نمونه‌گیری غیراحتمالی و به‌صورت هدفمند که شامل 20 نمونه بود، انتخاب شد. برای بررسی وضعیت کارآفرینی بومی روستایی در جنوب استان لرستان و شهرستان پلدختر از بررسی میدانی محقق استفاده و سپس وضعیت کارآفرینی بومی روستایی شهرستان پلدختر و نوع کارآفرینان آن شناسایی شد. همچنین، برای بررسی مهم‌ترین زمینه‌ها، مزیت‌ها و فرصت‌های رقابتی ازجهت کارآفرینی بومی روستایی ابتدا از روش تجربی و مطالعات انجام‌گرفته در‌زمینۀ کارآفرینی بومی روستایی استفاده و سپس مزیت‌ها و فرصت‌های کارآفرینی بومی روستایی نسبت به کارآفرینی کلاسیک شناسایی شد و درادامه، برای تعیین اهمیت هر‌یک از مزیت‌ها و فرصت‌ها، پرسشنامه‌ای تهیه و برای تجزیه‌و‌تحلیل داده‌های این قسمت در منطقۀ مطالعه‌شده نیز از ‌نظر مدیران و صاحبان کسب‌و‌کارهای روستایی و آزمون هم‌انباشتگی نامحدود اکتشافی (Unrestricted Cointegration Rank Test (Trace)) (روش Johansen) استفاده شد.

در مطالعۀ حاضر میزان روایی ابزار سنجش با استفاده از روایی محتوا و نیز با استفاده از نظر کارشناسان و استادان دانشگاه‌ها در رشته‌های مختلف از‌جمله اقتصاد، علوم اجتماعی و جغرافیا تأیید شد. همچنین، در این پژوهش برای سنجش پایایی از یک نمونۀ اولیه (شامل 5 پرسشنامه) پیش‌آزمون گرفته و سپس میزان ضریب اعتماد با روش آلفای کرونباخ محاسبه شد. برای این امر کلیۀ گویه‌های پرسشنامه‌ها (سؤال‌ها و گویه‌های مختلف دربارۀ مزیت‌های رقابتی) بررسی شد. نتایج آلفا برای گویه‌های پرسشنامه در جدول 2 و با‌توجه به آلفای به‌دست‌آمدۀ کل 90/0 ارائه شده است.

جدول 2: میزان آلفای محاسبه‌شده برای هر‌یک از متغیرهای پژوهش

Table 2: The calculated alpha rate for each of the research variables

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

منطقۀ مطالعه‌شده

منطقۀ مطالعه‌شده جنوب استان لرستان به‌خصوص شهرستان پلدختر است. شهرستان پلدختر با مساحتی حدود 3863 کیلومتر مربع در جنوب استان لرستان بین 47 درجه و 25 دقیقه تا 48 درجه و 22 دقیقۀ طول شرقی و 32 درجه و 37 دقیقه تا 33 درجه و 30 دقیقۀ عرض شمالی در نصف‌النهار گرینویچ واقع شده است. وجه تسمیۀ شهر پلدختر به‌دلیل وجود پلی از دورۀ تاریخی ساسانی بر‌روی رودخانۀ کشکان است که به پل «کُر و دِت»^[1](پلدختر) معروف بوده و این نام به شهر مذکور نیز اطلاق شده است. این شهرستان از شمال به شهرستان دوره، از شمال غرب به شهرستان کوهدشت، از شرق و شمال شرق به شهرستان خرم‌آباد، از جنوب به استان خوزستان و از غرب و جنوب غرب به استان ایلام محدود است (شکل 2). براساس آخرین تقسیمات کشوری و استانی در سال 1394 این شهرستان شامل 2 بخش، 2 شهر، 7 دهستان و 266 روستا با سکنۀ دائمی بوده که مرکز آن شهر پلدختر است (سالنامۀ آماری استان لرستان، 1394: 7-12). از مجموع 7 دهستان، 3 دهستان معمولان، افرینه و میانکوه شرقی در بخش معمولان و 4 دهستان ملاوی، جایدر، میانکوه غربی و دهستان جلوگیر در بخش مرکزی شهرستان پلدختر مستقر شده است. بر‌اساس سرشماری نفوس و مسکن 1395 این شهرستان 73,744 نفر جمعیت دارد که از این تعداد 34,008 نفر در نواحی شهری و 39,338 نفر (11,289 خانوار) در نواحی روستایی سکونت داشته‌اند؛ به‌طوری که شهرستان پلدختر با اختصاص حدود بیش از 50 درصد جامعۀ روستایی، حدود دو برابر میانگین کشوری (9/25 درصد) جمعیت روستایی را در خود جای داده است. امرار معاش بیشتر خانوارهای منطقه وابسته به کشاورزی و دامداری و بیشتر به‌طور سنتی است.

شکل 2: نقشۀ منطقۀ مطالعه‌شده (منبع: یافته‌های پژوهش، 1401)

Figure 2: Map of the study area

یافته‌های پژوهش و تجزیه‌و‌تحلیل

بررسی مشخصات فردی و زمینه‌ای کارشناسان محلی / مدیران کسب‌و‌کارهای بومی روستایی و کارآفرینان بومی در منطقۀ مطالعه‌شده برای پاسخگویی به سؤال‌های انتخاب‌شده نشان داد که بیشتر پاسخگویان بررسی‌شده مرد و متأهل بوده‌اند. وضعیت تحصیلات بیش از 70 درصد آنها نیز لیسانس و یا فوق‌لیسانس بوده است. از نظر نتوع سنی آنها مختلف و متفات بوده‌اند؛ به‌طوری که بین 30 تا 50 سال داشته‌اند؛ با این حال بیشتر فراوانی مربوط به گروه سنی 30 تا 40 سال بوده که نشان‌دهندۀ جوان‌بودن وضعیت سنی پاسخگوین است. از نظر رشتۀ تحصیلی نیز یافته‌های توصیفی نشان داد که پاسخگویان از رشته‌های مختلف تحصیلی چون کارآفرینی، کشاورزی، جامعه‌شناسی، ادبیات فارسی، جغرافیا، علوم اجتماعی و مدیریت هستند. اطلاعات و مشخصات کامل فردی و زمینه‌ای کارشناسان گروه دوم (محلی) به‌صورت خلاصه در جدول 3 آورده شده است.

جدول 3: ویژگی‌های فردی و زمینه‌ای کارآفرینان و کارشناسان محلی

Table 3: Individual and contextual features of local entrepreneurs and experts

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

وضعیت موجود کارآفرینی و کارآفرینان بومی در جنوب استان لرستان

بر‌اساس پژوهش‌های سازمان همکاری توسعۀ اقتصادی (2021) کارآفرینی بومی روستایی در یک محیط بومی روستایی بر‌اساس نوع کسب‌و‌کار و فعالیت‌های مرتبط با فرهنگ و منابع محلی شکل می‌گیرد که در این نوع از کارآفرینی از‌نظر سرمایه تأکید بر سرمایۀ شخصی و مدیریت فردی و خانوادگی است. بر این اساس، مصاحبه با کارآفرینان روستایی و بررسی میدانی محقق از روستاهای شهرستان پلدختر (در راستای سؤال اول پژوهش) منجر به شناسایی 20 نوع کارآفرینی (منطبق با ویژگی‌های کارآفرینی بومی روستایی منطبق) شد. این بررسی نشان داد که فعالیت‌های شناسایی‌شده همگی در ارتباط با فرهنگ بومی لرستان، منابع روستایی و محلی، دانش بومی و بدون آموزش خاصی ایجاد شده است.

دسته‌بندی کارآفرینی بومی در جنوب استان لرستان و به‌ویژه شهرستان پلدختر نشان می‌دهد که کارآفرینی بومی روستایی در این منطقه شامل فعالیت‌هایی چون کشاورزی و دامپروری به شیوۀ بومی، آبزی‌پروری به‌صورت ابتدایی، صنایع‌دستی و سوغاتی، پرورش قارچ، گردشگری بومی، کمپ بوم‌گردی محلی، اقامتگاه بوم‌گردی محلی، کشاورزی و پرورش نشا انواع محصولات سالانه، دامپروری (پرورش کبک بومی به روش سنتی و با کبک‌های محلی)، گردشگری بومی، صنایع هنری و فرهنگی (صنایع‌دستی، گلیم، فرش لری، تولید سبد و تزئینات خانگی) و زنبور عسل است که همگی با منابع محیطی و محلی، فرهنگ و ارزش‌های قوم لر و دانش بومی / محلی روستاییان مرتبط و وابسته است.

بررسی ویژگی‌های کارآفرینی بومی روستایی در جنوب استان لرستان نشان داد که کارآفرینی بومی در این منطقه از‌نظر سرمایه (برای ایجاد فعالیت‌ها و راه‌اندازی کارآفرینی بومی) با استفاده از سرمایۀ شخصی و خانوادگی بوده است. از‌نظر نیروی کار از نیروی کار خانوادگی بهره گرفته شده است. نوع مالکیت نیز شخصی و خانوادگی بوده است. مدیریت کسب‌و‌کارها نیز به‌صورت مدیریت شخصی و خانوادگی بوده است. مهم‌ترین ویژگی‌های این نوع فعالیت‌های شناسایی‌شده که به اسم کارآفرینی بومی روستایی شناخته می‌شوند، سنتی‌بودن کسب‌و‌کارها و ارتباط با زمین بومی، ضرورت‌گرا‌بودن برای تأمین معیشت، ترکیب کسب‌و‌کار با منابع محلی و فرهنگ بومی بوده که هدف آنها رفع نیازهای خانواده و تأمین معیشت خانواده بوده است (جدول 4).

جدول 4: وضعیت موجود کارآفرینی و کارآفرینان بومی روستایی در جنوب لرستان

Table 4: Status of Entrepreneurship and indigenous rural entrepreneurs in south Lorestan

منبع: یافته‌های میدانی محقق از شهرستان پلدختر، 1401

برخی از نمونه‌هایی که به‌عنوان کارآفرینان بومی روستایی در شهرستان پلدختر شناسایی شد، چند نوع از آنها در‌قالب شکل‌های 3 و 4 آورده شده است. این کارآفرینان همگی بر‌اساس منابعی محلی، مدیریت خانوادگی، سرمایۀ بیشتر شخصی و نیز با‌توجه به محیط و فرهنگ محلی و دانش سنتی ایجاد شده‌اند.

شکل 3: نمونه‌ای از کارآفرینی بومی روستایی (بوم‌گردی-گردشگری) (منبع: یافته‌های پژوهش، 1401)

Figure 3: An example of indigenous rural entrepreneurship (ecotourism-tourism)

شکل 4: نمونه‌ای از کارآفرینی بومی روستایی (کشاورزی و دامپروری، پرورش ماهی، زیتون در یک مجموعه) (منبع: یافته‌های پژوهش، 1401)

Figure 4: An example of indigenous rural entrepreneurship (agriculture- animal husbandry, fish farming, and olives in a collection)

مزیت‌های رقابتی کارآفرینی بومی روستایی

برای بررسی و شناسایی مهم‌ترین زمینه‌ها، مزیت‌ها و فرصت‌های رقابتی ازجهت کارآفرینی بومی روستایی و در راستای سؤال دوم پژوهش ابتدا از روش تجربی و مطالعات انجام‌گرفته در‌زمینۀ کارآفرینی بومی روستایی استفاده و به‌دنبال آن مزیت‌ها و فرصت‌ها شناسایی و سپس بعد از بومی‌سازی شاخص‌ها / گویه‌ها (با‌توجه به ویژگی‌ها و خصوصیات روستاهای مطالعه‌شده) برای تعیین اهمیت هر‌یک از مزیت‌ها و فرصت‌ها پرسشنامه‌ای تهیه و در اختیار کارشناسان و کارآفرینان محلی در شهرستان پلدختر قرار گرفت. همچنین، برای تجزیه‌و‌تحلیل داده‌های این قسمت و شناسایی مهم‌ترین مزیت‌ها و فرصت‌های رقابتی ازجهت کارآفرینی بومی روستایی نسبت به کارآفرینی کلاسیک از آزمون هم‌انباشتگی نامحدود اکتشافی ((Unrestricted Cointegration Rank Test (Trace)  (روش Johansen) در نرم‌افزارEviews  استفاده شد. این آزمون علاوه‌بر شناسایی مهم‌ترین متغیرها آنها را با استفاده از مقدار‌های ویژه و سطح معناداری رتبه‌بندی می‌کند. همچنین، در این آزمون (معناداری آزمون مک‌کینن-هاگ- میشل (1999) که درون این آزمون قرار دارد) مهم‌ترین متغیرها با مقدار ویژه و نیز با سطح معناداری بالا مشخص می‌شود. در‌واقع، در این آزمون مقداری مهم‌ترین متغیر است که این آزمون (مک‌کینن-هاگ- میشل) آن را تأیید می‌کند.

بررسی مزیت‌های رقابتی توسعۀ کارآفرینی بومی در نواحی روستایی در شهرستان پلدختر شامل 1- مزیت کلی ایجاد (راه‌اندازی و اجرای کسب‌و‌کار بومی)؛ 2- مزیت اقتصادی؛ 3- مزیت فرهنگی؛ 4- مزیت اجتماعی؛ 5- مزیت زیست‌محیطی و نیز شامل 38 متغیر بود که در جدول 5 ارائه شده است. در‌ادامه، مهم‌ترین مزیت‌ها ابتدا به‌صورت دسته‌بندی ارائه‌شده توضیح داده می‌شود و در‌نهایت، مهم‌ترین مزیت‌ها شناسایی و ارائه می‌شود.

مزیت‌های کلی ایجاد (راه‌اندازی، اجرا و مدیریت کسب‌و‌کار بومی) که برای آن 9 مزیت خردتر در‌نظر گرفته شد، نشان داد که از بین 6 مزیت خرد راه‌اندازی آسان و در‌مقیاس کوچک کسب‌و‌کارهای مرتبط با کارآفرینی بومی روستایی با مقدار ویژۀ (899/0)، آسان و کم‌هزینه‌بودن کارآفرینی بومی روستایی برای اجرا و مدیریت با مقدار ویژۀ (845/0)، بی‌نیازی به تخصص زیاد و وابسته‌بودن به دانش بومی-محلی با مقدار ویژۀ (763/0)، تمرکز اصلی بر معیشت مردم (نه بر اشیا و سود اقتصادی) با مقدار ویژۀ (762/0)، مالکیت انفرادی کارآفرینی بومی با مقدار ویژۀ (709/0)، خانوادگی و غیرشرکتی‌بودن کارآفرینی بومی با مقدار ویژۀ (672/0) در رتبه‌های اول تا ششم این مزیت قرار دارند. همچنین، این مزیت‌ها در‌سطح معناداری 000/0 و مقدار ویژۀ زیاد، مهم‌ترین مزیت‌های کلی ایجاد کارآفرینی بومی روستایی (راه‌اندازی، اجرا و مدیریت کسب‌و‌کار بومی) هستند. سطح معناداری 000/0 و مقدار ویژۀ آزمون مک‌کینن-هاگ-‌میشل (1999) که درون این آزمون قرار دارند، نیز اهمیت این مزیت‌های خرد را تأیید می‌کنند.

بررسی مزیت‌های اقتصادی کارآفرینی بومی روستایی در روستاهای شهرستان پلدختر در جنوب استان لرستان که برای آن 9 مزیت خردتر در‌نظر گرفته شد، نشان داد که 7 مزیت خرد ازجمله نیاز به سرمایۀ کوچک / کم و قابلیت استفاده از مواد اولیه در مجاورت و محیط با مقدار ویژۀ (801/0)، کم‌خطر‌بودن و در عین حال سودآور‌بودن کارآفرینی بومی روستایی با مقدار ویژۀ (721/0)، فراهم‌کردن اقتصاد ترکیبی (کشاورزی، گردشگری، صنایع‌دستی و ...) با مقدار ویژۀ (699/0)، فراهم‌کردن فرصت‌های اشتغال‌زایی در بخش گردشگری، صنایع‌دستی و غیره با مقدار ویژۀ (675/0)، حضور بیشتر افراد بومی در صنایع روستایی (کشاورزی، صنایع‌دستی، گردشگری و ...) با مقدار ویژۀ (647/0)، ایجاد فرصت‌های درآمدی با استفاده از منابع محلی (زمین، مراتع، جنگل و ...) با مقدار ویژۀ (601/0)، تولید محصولات با صرفۀ اقتصادی در ارتباط با زمین و محیط (گردشگری، صنایع‌دستی، صنایع چوبی، محصولات کشاورزی و ...) با مقدار ویژۀ (592/0) در رتبه‌های اول تا هفتم قرار دارند. همچنین، این مزیت‌ها به‌عنوان مهم‌ترین مزیت‌های اقتصادی توسعۀ کارآفرینی بومی در نواحی روستایی شهرستان پلدختر هستند که سطح معناداری 000/0 و مقدار ویژۀ مربوط به آزمون مک‌کینن-هاگ-میشل (1999) نیز اهیمت این مزیت‌های خرد اقتصادی را تأیید می‌کنند.

بررسی مزیت‌های فرهنگی کارآفرینی بومی روستایی در روستاهای شهرستان پلدختر در جنوب استان لرستان که برای آن 6 مزیت خردتر در‌نظر گرفته شد، نشان داد که 3 مزیت خرد ازجمله استفاده از دانش سنتی برای توسعۀ کارآفرینی و انتقال آن به نسل بعدی با مقدار ویژۀ (729/0)، حفظ فرهنگ و ارزش‌های سنتی به‌عنوان محصول (هنر و صنایع‌دستی و ...) با مقدار ویژۀ (623/0)، استفاده از فرهنگ بومی مانند مراسم و رقص، آهنگ‌ها و روابط خویشاوندی در تولید محصولات بومی با مقدار ویژۀ (503/0) مهم‌ترین مزیت‌های رقابتی فرهنگی کارآفرینی بومی روستایی در شهرستان پلدختر هستند که سطح معناداری و مقدار ویژۀ مربوط به آزمون مک‌کینن-هاگ-میشل (1999) نیز اهیمت این مزیت‌های خرد فرهنگی را تأیید می‌کنند.

بررسی مزیت‌های رقابتی کارآفرینی بومی از‌نظر مزیت اجتماعی با 6 مزیت خردتر نشان داد که از بین مزیت‌های اجتماعی کارآفرینی بومی روستایی در شهرستان پلدختر با ‌سطح معناداری 000/0 و تأیید آزمون مک‌کینن-هاگ-میشل (1999) مزیت‌های خودمختار‌کردن افراد بومی و استقلال بومیان با مقدار ویژۀ (731/0)، تحت‌تأثیر فرهنگ، منفعت جمعی، خانواده / جامعه را مد‌نظر قرار‌دادن با مقدار ویژۀ (545/0)، حفظ منزلت اجتماعی خانواده براساس مدیریت خانوادگی و مشارکت آنان با مقدار ویژۀ (501/0) مهم‌ترین مزیت‌های اجتماعی کارآفرینی بومی روستایی در جنوب استان لرستان و شهرستان پلدختر هستند.

درنهایت، بررسی مزیت‌های زیست‌محیطی کارآفرینی بومی روستایی با 8 مزیت نشان داد که مدیریت پایدار زمین، جنگل، محیط ‌زیست و منابع طبیعی ازسوی بومیان با مقدار ویژۀ (678/0)، استفاده از شیوه‌های سازگار با محیط زیست (صنایع‌دستی، گردشگری، آبزی‌پروری و جنگلداری، معدن، چوب و ...) با مقدار ویژۀ (581/0) مهم‌ترین مزیت‌های زیست‌محیطی کارآفرینی بومی روستایی در شهرستان پلدختر هستند که معناداری و مقدار ویژۀ بالای آزمون مک‌کینن-هاگ-میشل (1999) نیز اهمیت این مزیت‌های خرد زیست‌محیطی را تأیید می‌کنند.

گفتنی است که علاوه‌بر مزیت‌های رقابتی (با علامت ** نشان داده شده است) آزمون مک‌کینن-هاگ میشل (1999) اهمیت آنها را تأیید کرده است. برخی مزیت‌ها (با علامت *) نیز در‌سطح معناداری 005/0 اهمیت به‌نسبت خوبی دارند. برخی مزیت‌ها (بدون علامت خاصی) نیز هر‌چند اهمیت و در پایین‌ترین سطح قرار دارند، می‌توان آنها را به‌عنوان مزیت‌های کارآفرینی بومی روستایی در‌سطح سوم نام برد. به‌طور کلی در پاسخ به این سؤال که مهم‌ترین مزیت‌های رقابتی توسعۀ کارآفرینی بومی در نواحی روستایی شهرستان پلدختر کدام است؟ می‌توان گفت که با‌توجه به درجۀ اهمیت بالا و نیز مزیت‌هایی که ازسوی سطح معناداری و مقدار ویژۀ آزمون مک‌کینن-هاگ-میشل (1999) تأیید شده است، از بین 38 مزیت در‌نظر گرفته شده، مقدار ویژه و رتبۀ مهم‌ترین مزیت‌های کارآفرینی بومی روستایی در جنوب استان لرستان و شهرستان پلدختر (21 مزیت اهمیت فراوانی دارند) که به‌ترتیب اهمیت در جدول 5 ارائه شده است، عبارت است از:

1- کوچک مقیاس‌بودن و راه‌اندازی آسان کسب‌و‌کارها؛

2- آسان و کم‌هزینه‌بودن کارآفرینی بومی روستایی برای ایجاد، اجرا، و مدیریت؛

3- نیاز به سرمایۀ کوچک / کم و قابلیت استفاده از مواد اولیه در مجاورت و محیط روستا؛

4- بی‌نیازی کارآفرینی بومی به تحصص بالا و وابسته‌بودن کارآفرینی بومی روستایی به دانش بومی و محلی؛

5- تمرکز اصلی بر معیشت مردم، نه اشیا و سود اقتصادی (یکی از ویژگی‌های خاص کارآفرینی بومی روستایی است)؛

6- خودمختار‌کردن افراد و مردم بومی و ایجاد استقلال مالی برای بومیان روستایی در منطقۀ مطالعه‌شده؛

7- استفاده از دانش سنتی برای توسعۀ کارآفرینی و انتقال آن به نسل بعدی (انتقال روش‌های مدیریتی به اعضای خانواده و نسل‌های بعدی)؛

8- کم‌خطر‌بودن و در عین حال سودآور‌بودن کارآفرینی بومی روستایی در‌مقایسه با کارآفرینی کلاسیک؛

9- مالکیت شخصی / انفرادی کارآفرینی بومی (به‌طوری که فرد کارآفرین و اعضای خانوادۀ وی همۀ فعالیت‌ها و یا بیش از 50 درصد فعالیت‌ها (ایجاد، مدیریت و اجرا) را انجام دهند)؛

10- فراهم‌کردن اقتصاد ترکیبی (فعالیت کشاورزی، گردشگری، صنایع‌دستی و ...) برای روستاییان و ایجاد فعالیت‌های کارآفرینی به‌صورت همزمان‌ (برای مثال، ایجاد کمپ گردشگری شهید رجایی در روستای قلعه‌نصیر پلدختر علاوه‌بر ایجاد درآمد با گردشگری، تولید محصولات کشاورزی و دامداری منبع درآمدی دیگری را به‌صورت ترکیب ایجاد کرده است)؛

11- مدیریت پایدار زمین، جنگل و محیط زیست و منابع طبیعی ازسوی بومیان (زیرا مردم محلی در روستاهای شهرستان پلدختر از محیط، منابع طبیعی و به‌خصوص زمین به‌عنوان یک دارایی با ارزش که زندگی آنها وابسته به آن است، با احترام حفاظت و نگداری می‌کنند)؛

12- فراهم‌کردن فرصت‌های اشتغال‌زایی در بخش گردشگری، صنایع‌دستی و غیره؛

13- خانوادگی و غیرشرکتی‌بودن کارآفرینی بومی(این نوع کارآفرینی چون به‌صورت خانوادگی و انفرادی ایجاد و اداره می‌شود، باعث می‌شود که افراد و خانواده به بهترین شکل در انجام‌دادن فعالیت‌ها تلاش کنند)؛

14- حضور بیشتر افراد بومی در صنایع روستایی (کشاورزی، صنایع‌دستی، گردشگری و ...)؛

15- حفظ فرهنگ و ارزش‌های سنتی به‌عنوان محصول (هنر و صنایع‌دستی و ...)؛

16- ایجاد فرصت‌های درآمدی با استفاده از منابع محلی (زمین، مراتع، جنگل و ...)؛

17- تولید محصولات با صرفۀ اقتصادی در ارتباط با زمین و محیط (گردشگری، صنایع‌دستی، صنایع چوبی، محصولات کشاورزی و غیره)؛

18- استفاده از شیوه‌های سازگار با محیط زیست (مانند صنایع‌دستی، گردشگری، آبزی‌پروری و جنگلداری، معدن، چوب و ... . کارآفرینی بومی روستایی باتوجه به دانش بومی و محلی، ایجاد به صورت ابتدایی و ساده کمترین آسیب را به محیط زیست وارد می‌کند؛ بنابراین با محیط سازگاری بیشتری دارد)؛

19- تحت‌تأثیر‌بودن کارآفرینی بومی روستایی بر فرهنگ بومی و محلی، منفعت جمعی (خانواده و جامعه بومی)، سود جمعی؛

20- استفاده از فرهنگ بومی مانند مراسم و رقص، آهنگ‌ها و روابط خویشاوندی در تولید محصولات بومی (هر‌کدام از این ارزش‌های فرهنگی می‌تواند به‌عنوان یک محصول بومی به مشتریان ارائه شود)؛

21- حفظ منزلت اجتماعی خانواده براساس مدیریت خانوادگی و مشارکت آنان؛ (این نوع کارآفرینی باتوجه به اینکه خانواده آن را ایجاد و فعالیت‌هایش را مدیریت می‌کند، درآمد و سود آن به خانواده منتقل و سپس زمینۀ اشتغال‌زایی و درآمدزایی آن برای خانواده فراهم می‌شود. همچنین، این نوع از کار‌آفرینی بر منافع جمعی تأکید دارد که می‌تواند باعث حفظ و افزایش منزلت اجتماعی خانواده و یا جامعۀ محلی شود. همان‌طوری که مردم روستای هلوش و قلعه‌نصیر از مزیت‌های کارآفرینی ایجاد‌شده در این روستا به‌صورت‌های مختلف بهره‌مند شده‌اند)؛ بنابراین می‌توان گفت که این مزیت‌های از مهم‌ترین مزیت‌های رقابتی کارآفرینی بومی روستایی در جنوب استان لرستان و شهرستان پلدختر است. علاوه بر این مزیت‌ها، مزیت‌های کلی نیز در مرحلۀ بعدی همین قسمت رتبه‌بندی و اولویت‌بندی شده است.

جدول 5: مزیت‌های رقابتی کارآفرینی بومی در نواحی روستایی

Table 5: Competitive advantages of indigenous entrepreneurship in rural areas

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

در شکل 5 مقدار مزیت‌های رقابتی کارآفرینی بومی روستایی نسبت با کارآفرینی کلاسیک آورده شده است. مقدار‌های مزیت‌های خرد کارآفرینی بومی در نواحی روستایی در شهرستان پلدختر نشان می‌دهد که بیشترین ضریب عددی (نماد ) مربوط به کوچک‌مقیاس‌بودن و راه‌اندازی آسان کسب‌و‌کارها (Q1)، آسان و کم‌هزینه‌بودن کارآفرینی بومی روستایی برای اجرا (Q6)، نیاز به سرمایۀ کوچک / کم و قابلیت استفاده از مواد اولیه در مجاورت و محیط (Q18)، بی‌نیازی به تخصص زیاد و وابسته‌بودن به دانش بومی-محلی (Q8)، تمرکز اصلی بر معیشت مردم (Q3) بوده است. کمترین ضریب عددی مربوط به احترام‌گذاشتن و مقدس‌دانستن محیط و منابع طبیعی ازسوی مشاغل بومی (Q132)، بی‌نظیر‌بودن محصولات کارآفرینی بومی بدون توجه به قیمت آن (Q613)، تأکید بر محیط زیست به‌عنوان پایۀ شکل‌گیری کسب‌و‌کار بومی (Q636) و استفاده از زمین بومی و ارتباط با محیط محلی (Q633) بوده است.

شکل 5: مقدار‌های مزیت‌های خرد کارآفرینی بومی روستایی (منبع: یافته‌های پژوهش، 1401)

Figure 5:The amount of micro-rural indigenous entrepreneurship advantages

یافته‌های موجود در جدول 6 در‌زمینۀ مقدار‌های مزیت‌های کلی کارآفرینی بومی در نواحی روستایی نشان داد که مزیت‌های کلی کارآفرینی بومی در نواحی روستایی متفاوت بوده و پاسخگویان مزیت کلی ایجاد را (راه‌اندازی، اجرا و مدیریت کسب‌و‌کار بومی) با مقدار ویژۀ (583/0)، مزیت اقتصادی را با مقدار ویژۀ (571/0)، مزیت فرهنگی را با مقدار ویژۀ (451/0)، مزیت اجتماعی را با مقدار ویژۀ (477/0) و مزیت زیست‌محیطی را با مقدار ویژۀ (304/0) مهم‌ترین مزیت‌های کلی کارآفرینی بومی در نواحی روستایی شهرستان پلدختر ذکر کرده‌اند و به‌ترتیب این مزیت‌ها مهم‌ترین مزیت‌های کارآفرینی بومی در نواحی روستایی نسبت به کارآفرینی کلاسیک هستند.

جدول 6: مقدار‌های مزیت‌های کلی کارآفرینی بومی در نواحی روستایی

Table 6: Overall Values of indigenous entrepreneurship benefits in rural regions

منبع: یافته‌های پژوهش، 1401

نمونه در شکل 6 با‌توجه به مقدار‌های ویژه و شدت و ضعف پاسخ پاسخگویان آورده شده است. همان‌طوری که از شدت و ضعف پاسخ‌ها مشخص است، مزیت کلی ایجاد (راه‌اندازی، اجرا و مدیریت کسب‌و‌کار بومی)، مزیت اقتصادی، مزیت فرهنگی، مزیت اجتماعی و مزیت زیست‌محیطی مهم‌ترین مزیت‌های کلی کارآفرینی بومی در نواحی روستایی شهرستان پلدختر هستند که در برنامه‌ریزی برای ایجاد، توسعه و مدیریت کارآفرینی بومی روستایی لازم است که از‌طرفی، روستاییان را از این مزیت‌ها آگاه و از طرف دیگر، آنها را به توسعه، ایجاد و سرمایه‌گذاری در این نوع از کارآفرینی روستایی تشویق کرد.

شکل 6: مقدار‌های شدت و ضعف مزیت‌های کارآفرینی بومی در نواحی روستایی (منبع: یافته‌های پژوهش، 1401)

Figure 6: Intensity and weakness of indigenous entrepreneurship advantages in rural areas

نتیجه‌گیری

امروزه ارائه ی فرصت های رشد در محیط رقابتی برای کارآفرینی بومی روستایی که به‌عنوان زمینه‌های افزایش مزیت‌های رقابتی ازجهت این نوع از کارآفرینی است، مواردی چون بیان تفاوت‌های کارآفرینی بومی با کارآفرینی کلاسیک، تشویق بیشتر بومیان برای توسعۀ کارآفرینی بومی، اجرای سیاست‌های کارآفرینی بومی بر‌اساس این مزیت‌ها و ارتقا کارآفرینی بومی در مناطق روستایی مهم و ضروری است. همچنین، با‌توجه به اینکه کارآفرینی بومی روستایی تفاوت‌هایی با کارآفرینی کلاسیک / غربی دارد، مزیت‌های رقابتی کارآفرینی بومی روستایی نیز متفاوت از کارآفرینی کلاسیک است؛ بنابراین شناخت این مزیت‌ها می‌تواند به‌عنوان محرکی در راستای تشویق بومیان روستایی برای ایجاد کارآفرینی بومی روستایی باشد. علاوه بر این، ارائۀ مزیت‌های توسعۀ کارآفرینی بومی می‌تواند ضمن توسعۀ کسب‌و‌کارهای بومی برای تدوین سیاست‌های کارآفرینی نیز مورد استفاده قرار گیرد. همچنین، شناخت مزیت‌های کارآفرینی بومی به‌عنوان الگوی جدید کارآفرینی بومی نسبت به کارآفرینی کلاسیک می‌تواند به معرفی بیشتر کارآفرینی بومی روستایی و تدوین سیاست‌هایی برای توسعه آن راهگشا باشد؛ بنابراین در پژوهش حاضر مزیت‌های رقابتی کارآفرینی بومی نسبت به کارآفرینی کلاسیک ارائه شد.

نتایج پژوهش در‌زمینۀ وضعیت کارآفرینی بومی روستایی در جنوب استان لرستان نشان داد که کارآفرینی بومی روستایی در این منطقه شامل فعالیت‌هایی چون کشاورزی و دامپروری به‌شیوۀ بومی، آبزی‌پروری به‌صورت ابتدایی، صنایع‌دستی و سوغاتی، پرورش قارچ، گردشگری بومی، کمپ بوم‌گردی محلی، اقامتگاه بوم‌گردی محلی، کشاورزی و پرورش نشا انواع محصولات سالانه، دامپروری (پرورش کبک بومی به روش سنتی و با کبک‌های محلی)، گردشگری بومی، صنایع هنری و فرهنگی (صنایع‌دستی، گلیم، فرش لری، تولید سبد و تزئینات خانگی) و زنبور عسل است که همگی با منابع محیطی و محلی، فرهنگ و ارزش‌های قوم لر و دانش بومی / محلی روستاییان مرتبط و وابسته است. فعالیت‌های فوق از‌نظر سرمایۀ ایجاد فعالیت‌ها برای راه‌اندازی و مدیریت و اداره همگی با سرمایۀ شخصی و خانوادگی ایجاد شده است. همۀ مدیران کسب‌و‌کار‌ها از‌نظر نیروی کار و نوع مالکیت همانند فعالیت‌های بومی از نیروی کار خانوادگی استفاده کرده‌اند. به صورت کلی نتایج بررسی کار‌آفرینی بومی روستایی در استان لرستان منجر به شناسایی بیست کارآفرین بومی در منطقۀ مطالعه‌شده شد.

نتایج پژوهش در‌زمینۀ شناسایی مزیت‌های رقابتی منجر به شناسایی 5 دستۀ کلی و 38 مزیت خردتر کارآفرینی بومی روستایی در‌مقایسه با کارآفرینی کلاسیک شد. مزیت‌های رقابتی کلی توسعۀ کارآفرینی بومی در نواحی روستایی در شهرستان پلدختر شامل پنج دستۀ مزیت کلی 1- مزیت کلی ایجاد (راه‌اندازی و اجرای کسب‌و‌کار بومی)؛ 2- مزیت اقتصادی؛ 3- مزیت فرهنگی؛ 4- مزیت اجتماعی؛ 5- مزیت زیست‌محیطی بوده است که تمامی این 5 دسته نشان دادند که مزیت‌های خرد رقابتی کارآفرینی بومی روستایی نسبت به کارآفرینی کلاسیک به‌ترتیب شامل 1- کوچک‌مقیاس‌بودن و راه‌اندازی آسان کسب‌و‌کارها؛ 2- آسان و کم‌هزینه‌بودن کارآفرینی بومی روستایی برای ایجاد، اجرا و مدیریت؛ 3- نیاز به سرمایۀ کوچک / کم و قابلیت استفاده از مواد اولیه در مجاورت و محیط روستا؛ 4- بی‌نیازی به تخصص زیاد و وابسته‌بودن به دانش بومی-محلی (این نوع دانش در محیط‌های روستایی ایران و از‌جمله در شهرستان پلدختر با فرهنگ غنی و دانش بومی فراوان به‌وفور یافت می‌شود)؛ 5- تمرکز اصلی بر معیشت مردم (یکی از ویژگی‌های خاص کارآفرینی بومی روستایی است)؛ 6- خودمختار‌کردن افراد بومی و استقلال مالی بومیان؛ 7- استفاده از دانش سنتی برای توسعۀ کارآفرینی و انتقال آن به نسل بعدی (انتقال روش‌های مدیریتی به اعضای خانواده و نسل‌های بعدی)؛ 8- کم‌خطر‌‌بودن و در عین حال سود‌آور‌بودن کارآفرینی بومی روستایی در‌مقایسه با کارآفرینی کلاسیک، مالکیت شخصی / انفرادی کارآفرینی بومی (به‌طوری که همۀ فعالیت‌ها و یا بیش از 50 درصد فعالیت‌ها (ایجاد، مدیریت و اجرا) ازسوی فرد کارآفرین و اعضای خانواده وی انجام شود)؛ 9- فراهم‌کردن اقتصاد ترکیبی (کشاورزی، گردشگری، صنایع‌دستی و ...)؛ به‌طوری که خانوارهای کارآفرین فقط وابسته به یک فعالیت نباشند تا به‌صورت همزمان کسب‌و‌کارهای مختلفی ایجاد شود. تمامی موارد فوق از مهم‌ترین مزیت‌های رقابتی کارآفرینی بومی روستایی در شهرستان پلدختر است.

در راستای یافته‌های پژوهش حاضر می‌توان پیشنهاد‌هایی ارائه کرد؛ البته گفتنی است که پیشنهاد‌ها و راهکارهای ارائه‌شده علاوه‌بر اینکه مرتبط با روستاهای منطقۀ مطالعه‌شده است، به‌صورت کلی می‌توان از آنها در بیشتر نواحی روستایی ایران استفاده کرد.

با‌توجه به نقش شبکه‌سازی در توسعۀ کارآفرینی بومی پیشنهاد می‌شود که با ارتباط‌دادن کارآفرینان بومی روستایی با کارآفرینان موفق روستایی دیگر یا با سایر کارآفرینان، زمینۀ توسعۀ کارآفرینی بومی روستایی را از این طریق افزایش داد تا به‌دنبال آن بتوان به توسعۀ مزیت‌های رقابتی آن کمک کرد.

طراحی یک برنامۀ کارآفرینی هوشمند از نیازهای توسعۀ کارآفرینی بومی روستایی و افزایش مزیت‌های رقابتی آن است که پیشنهاد می‌شود در روستاهای کشور ایجاد شود. بر‌اساس تعریف‌های کارآفرینی هوشمند گونه‌ای از کارآفرینی وجود دارد که در آن با استفاده از قابلیت‌های جدید فناوری، فناوری هوشمند، دانش مدرن، نوآوری و مدیریت می‌توان ماهیت تعاملات تولید را تغییر داد و سپس آنها را به توسعۀ اقتصادی تبدیل کرد.

بررسی تفاوت‌های مناطق مختلف از‌نظر مزیت‌های رقابتی کارآفرینی بومی روستایی در مناطق مختلف کشور می‌تواند یک موضوع جدید برای مطالعات و پژوهش‌های آتی در‌زمینۀ کارآفرینی بومی روستایی باشد. این اثر با حمایت مادی صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور (INSF) و برگرفته شده از طرح شمارۀ «99029269» انجام شده است.

[1]. در زبان لری «کُر» به‌‌معنای پسر و «دِت» به‌معنای دختر است.