واکاوی گفتمانی گزاره های زندگی معنوی از منظر محمدرضا حکیمی و وین دایر

مقدمه و بیان مسئله

معنویت از جمله مقوله های تشکیکی است و هر کدام از مراتب و تعاریف متاثر از رویکردها و نگاه هایی است که تعابیر و الزامات خاصی جهت رسیدن به معنویت موردنظر خود ذکر می‌کنند. از نگاه الهی و اسلامی، معنویت را می توان نوعی ارتباط با خداوند متعال، از راه ایمان به خدا، با احساس و انگیزه های الهی و در جهت کمک از امدادهای غیبی الهی بر اثر قرب به پروردگار دانست که آثار عملی آن در جهت بخشی و امید به زندگی و در قالب اخلاق فردی و اجتماعی بروز و ظهور می یابد. منظور از کسب معنویت در زندگی  نیز اقدام هر فرد در مسیر توجه به خدا است که در پرتو اطاعت از دستورهای الهی و در سایه دین داری به دست می آید. (پناهی، 1392، ص. 125) در عین حال برخی از معنویت گراهای معاصر ، معتقدند که معنویت و زندگی معنوی هیچ ارتباط معنا داری با دین داری ندارد. «معنویت نوعی رضایت باطن است که  با اینکه زندگی آدمی منحصر به دنیا باشد یا به نظر شخص، زندگی پس از دنیا هم وجود داشته باشد، سازگار است.»(ملکیان، 1386، ص. 276)

این جستار مبانی زندگی معنوی و مختصات آن در کتاب «الحیات»  محمدرضا حکیمی که مشتمل بر آیات و روایات و سخنان وی در مورد کلیات و جزییات یک زندگی انسانی اسلامی می باشد، با مبانی زندگی معنوی غیر الهی در آثار وین دایر که خود را داعیه دار معنویت گرایی جدید می داند برمی‌رسد. در این راستا این مبانی و اصول فکری در سه موضوع کلی نگرش معنوی شامل خداباوری، راهنماشناسی و عدالت‌محوری ؛گروش یاگرایش معنوی که منظور ابعاد عاطفی شخصیت در محبت به خدا، به خلق و به طبیعت و جهان بوده و روش معنوی که شامل عبادت و طهارت و تعالی روحی و فضیلت یا فضایل اخلاقی است مورد مقابله و تحلیل محتوا و گفتمان قرار گرفته است. انتخاب عناوین و موضوعات، بر اساس کمیت پرداختن به موضوعات، در اغلب آثار حکیمی و دایر می باشد.

تحلیل گفتمان در این جستار بر اساس روش ون دایک با رویکرد زبان شناختی صورت گرفته است. او سه بعد اساسی زیر را در مفهوم گفتمان در نظر می گیرد:1) کاربرد زبان،2) برقراری ارتباط میان باورها که همان جنبه شناختی می باشد، 3) داشتن تعامل در موقعیت های اجتماعی.(ون دایک، 1382، ص. 17-18) ون دایک برای تحلیل گفتمان مراحل زیر را پیشنهاد نموده است: 1.توصیف جزئیات متن،2.کشف معنای تلویحی متن،3.تحلیل انسجام متن،4.تحلیل کلمات،5.تحلیل تقابل ها،6.تحلیل مثال ها و شواهد،7.اعتبار منبع،8.تحلیل کنشگران،9.کشف ابهام سازی ها،10.تحلیل تاکیدات محتوایی. (بشیر، 1399، ص. 93؛ Van Dijk, 2000).

محمدرضا حکیمی(1314-1400) اسلام‌پژوه و شیعی اندیش ایرانی و دارای نشان درجه یک دانش است. به نظر می‌رسد، مهمترین و تاثیرگذارترین اثر وی مجموعه «الحیات» است که مجموعه ای علمی، پژوهشی و تخصصی است که در آن تعالیم اسلام، بر پایه قرآن کریم و احادیث، توسط وی و دو برادرش محمد و علی حکیمی تدوین، عنوان گذاری و فصل بندی شده؛ وی برآن است که مطالب این کتاب، راه یک زندگی  الهی، معنوی، آزاد و پیشرو را برای فرد و جامعه، نشان می‌دهد.(حکیمی، حکیمی و حکیمی، 1395، ص. 17)

وین ولتر دایر(1940-2015) متولد آمریکا، نویسنده، سخنران و دارای دکترای روانشناسی می باشد. در سال 1978 به عنوان بهترین سخنران ایالات متحده شناخته شد و در سال 2011 مجله واتکینز وی را به عنوان سومین انسان معنوی تاثیرگذار دنیا معرفی کرد. وی همچنین دارنده لقب «پدر انگیزش و معنویت» از طرف طرفداران و مردم می باشد. (شریفی دوست، 1392، ص. 195). مهمترین کتابهای وی که در این جستار مورد بررسی مستقیم قرار گرفته است، عبارتنداز : نه راه معنوی، تحول، قلمرو اشتباهات شما، الهام رسالت نهایی شما، ندای درون و برای هر مشکلی یک راه حل معنوی وجود دارد.

• نگرش معنوی

نگرش معنوی را می توان دیدگاههای بنیادین و زیربنایی معنوی هر فرد در زندگی، بهنگام مواجهه با مسایل مختلف در نظر گرفت که باتوجه به نقاط عطف مشترک حکیمی دایر در این جستار، شامل خداباوری، راهنماشناسی و عدالت‌محوری می‌شود.

1-1- خداباوری

خداباوری یا توحید، به معنای اعتقاد به یگانگی خداوند و نفی هرگونه شریک برای او می باشد. در فرهنگ اسلامی از حیث عقیده، مترادف با ایمان به یکتایی خداوند، و از حیث عمل، منحصر کردن عبادت به خدای یکتاست. در واقع، توحید محوری‌ترین آموزۀ اسلام و دیگر ادیان توحیدی است.

• خداباوری و آخرت اندیشی از منظر حکیمی

از نظر حکیمی توحید بالاترین شناخت، والاترین کمال و یگانه سبب سعادت و هدف خلقت و حکمت همه چیز است که در این عالم وجود پیدا کرده است. (حکیمی، حکیمی و حکیمی، 1391، ج ۱، ص. ۳۶۵) وی در توضیح روایتی از امام صادق(ع) در تفسیر آیه 31 سوره توبه، می گوید: «تبعیت و پیروی از هر قانونی به منزله پرستش آن است. بنابراین هر کس از قوانین غیر الهی پیروی کند چنان است که غیر خدا را پرستیده و در برابر غیر خدا سرفرودآورده است و این شرک است.»(حکیمی، 1391، ص. 400). او را می‌توان در عرصه معارف توحیدی شخصیت برجسته‌ای دانست. کتاب «الاهیات الاهی و الاهیات بشری» گویای نگاه حکیمی به عرصه عقاید بوده که با تفکیک دو جریان الاهیات‌پژوهی که یکی ریشه در اندیشه‌های فلسفی و عرفانی بشری دارد و دیگری ریشه در کتاب و سنت دارد میان این دو جریان تمایز ایجاد کرده است.

ایشان تنها منبع شناخت خداوند را قرآن و احادیث معصومین(ع) دانسته و برای فلسفه یونان و مکاتب غیر وحیانی حظی برای شناخت خداوند قائل نمی باشد. آنچه در توحید اعتقاد دارد همان اعتقاد فقهای امامیه است یعنی توحید ایجادی و خلق لا من شی و تباین بین خالق و مخلوق  و نفی هر نوع سنخیت بین خالق و مخلوق، در نتیجه نفی وحدت وجود در انحاء مختلف آن (چه وحدت تشکیکی، چه وحدت شخصی).

وی ایمان به خداوند متعال را سرچشمه بسیاری از جهت گیریهای اجتماعی و فردی دانسته و ایمانی را موثر می داند که همراه با عمل باشد یعنی فقط اقرار زبانی به مفهوم یگانگی خداوند و قدرت مطلق و صفات جمال و جلال و سلبی و ثبوتی وی را کافی نمی داند، بلکه تنها زمانی این اقرار و اعتقاد فایده دارد و موثر واقع می شود که همراه اقرار قلبی و عمل به جوارح و پرستش و اطاعت از خداوند در تمام شئون زندگی چه فردی و چه اجتماعی باشد. (حکیمی و همکاران، 1391، ج 1، ص. 449) حکیمی در آثار خود، به مفهوم توحید و ارتباط آن با معاد و رستاخیز اشاره نموده و آنها را علت و معلول یکدیگر دانسته، همانطور که در قرآن کریم، ایمان به روز جزا در ادامۀ اندیشۀ توحید دیده می‌شود.(حکیمی، حکیمی و حکیمی، 1391، ج ۷، ص. ۵۶۳)

گرچه وی به معاد جسمانی قرآنی اعتقاد راسخ داشته و تمامی آیات قرآن در مورد رستاخیز و معاد را بدون تاویل می پذیرد. ظواهر آیات برای وی حجیت دارد مادایکه نافی عقلی نداشته باشد و معاد عنصری ترابی را معاد قرآنی و روایی می داند و آیات معاد را تاویل بردار نمی داند، بعلاوه اینکه روایات موید این معنا می داند. با این بیان معاد مثالی صوری که از جانب حکمت متعالیه مطرح گردیده هرگز مورد پذیرش او و اسلاف او نمی باشد.

2-1-1- خداباوری و آخرت اندیشی از نگاه وین دایر

از نکات قابل توجه در اندیشه­ وین دایر می توان به توحید یا خداباوری اشاره کرد. در نگاه او جهان آفرینش تحت قدرتی عظیم به نام «خداوند» اداره می­شود. و هیچ کلمه­ و واژه­ای نمی­تواند خدا را آن‌گونه که هست توصیف نماید. (دایر، 1395، ص. 41) از نگاه دایر ما همانی هستیم که از آن سرچشمه گرفته ایم. ما سرچشمه الهی داریم و طبق قانون کلی هر چیزی شبیه آن چیزی ست که ازآن پدید آمده، بنابراین باید شبیه به خداوند باشیم. ما ذره ای الهی هستیم که از سوی پروردگار مدتی را در این دنیا می گذرانیم بنابراین همواره موجودی معنوی هستیم که با سرچشمه خود یعنی خداوند در ارتباطیم. (دایر، 1395، ص. 19) ولی درست در همان کتاب، در جایی دیگر، منشا خود و همه موجودات را انرژی معرفی می کند و می گوید این فرکانس های  مختلف است که موجودات مختلف را به وجود می آورد.(دایر، 1395، ص. 26) همچنین می گوید که «خداوند مظهر آرامش است» و برای تبیین این عبارت به جمله‌ای از عهد عتیق استناد می‌کند: «آرام بگیرید و بدانید که من خدا هستم.» (دایر، 1398الف، ص. 208) . در آثار وی خداوند همچنین مظهر دانایی، سلامتی و فراوانی می باشد. (دایر، 1398الف، ص. 210)

گرچه توصیف دایر از خداوند، در ظاهر شبیه توصیف خداوند در اعتقادات مسیحیت و یهود است؛ ولی در کتاب «نه اصل معنوی» دایر صریحا خداوند توصیف شده در مسیحیت را کنار زده و می‌گوید که بر اساس خدای مسیحیان نقش پدرانه دارد، او سلطه جو، نیکوکار و از خیلی جهات ظالم است. اگر خداوند را مانند پادشاهی در نظر بگیریم و ما رعایای او باشیم، به تمام این رعایا به عنوان مخلوقاتش نگاه می‌شود که با داغ گناه به عنوان بخشی از سرشت آن‌ها متولد می‌شوند، بنابراین غیر قابل اعتمادند. وی معتقد است که بسیاری از انسانها با چنین خداوندی بیگانه اند. خداوندی که به عنوان صانع طبیعت به مثابه یک مکانیزم باشد.(دایر، 1393، ص. 47) در نگاه وی خدا به مثابه یک اقیانوس است که انسان‌ها یک لیوان از آب آن اقیانوس هستند که تمامی ویژگیهای آن اقیانوس را دارا می باشند وجزئی از آن هستند. خدایی بدون مجازات و عقاب و پاداش. (دایر، 1393، ص. 53)

نکته قابل توجه دیگر در اندیشه دایر، توجه نکردن به مقوله معاد و زندگی پس از مرگ است. دایر درباره مسئله مرگ دارای دیدگاه خاصی است. به نظر وی انسان در بیداری از مرگ تصوری وحشت انگیز و رعب آور دارد در صورتی که حقیقت خلاف این است. رنج و آلام و ناراحتی ها در تفکر محض روحانی جایی ندارد و خاص جسم فیزیکی و خاکی انسان است. دردهای انسان، پیری و از کار افتادگی همه منحصر به جسم مادی انسان است و بعد از مرگ جسم دیگر هیچ درد و ناراحتی بر انسان تحمیل نمیشود. از نگاه دایر دیگر مرگ مسئله ناراحت کننده ای نیست بلکه یک راه رهایی و یک پاداش است تا یک مجازات سخت. در مرحله بیداری و عالی تحول روحی انسان مرگ یک تغییر و تبدیل به مقامی عالیتر است و نه یک مصیبت سخت و مجازات الهی. (دایر، 1385، ص. 169-170) وی در برخی از آثار خود بازگشت خود را به سوی خداوند و منشا معنویت و روح الهی می داند. او به مکان مند بودن حقایقی چون رویا و برزخ اعتقاد نداشته و برای آنها قوانین خاص ذهنی خود را دارد. وی بیان می دارد که پس از ورود به برزخ انسان بیدار شده و در می یابد که تمامی آنچه در دنیا دلبسته آن بود و رویاهایی که در سر داشت همه پوچ و فانی است.(دایر، 1373، ص. 70)

3-1-1- تحلیل گفتمانی خداباوری حکیمی، دایر

از لحاظ فضای گفتمانی، حکیمی بر گفتمان توحید حداکثری با تمامی لوازم و قیودات و متعلقات تصریح دارد. بدین معنا که توحید از منظر وی تنها اعتقاد ظاهری و زبانی به خداوند نیست. توحید از نگاه وی یک نگاه عمیق باطنی و باوری ایجاد می کند که در قلب و روح و اعضا و جوارح وی اثر گذاشته و همه را برای اطاعت همه جانبه از خداوند هم سو و همراه می کند. وی با استفاده از مضامین شریعت و دستورات قرآن و سنت اعمالی را جهت ستودن خداوند متعال و ارتباط با دیگر مخلوقات جهت نزدیکتر شدن به وی انجام می دهد. اعمالی که حتی نوع ذکر و کلمات در آنها تشریعی  و نوع حرکات و تعداد و ساعات و زمان آن نیز توقیفی است. این خداوند جهت هدایت و راهنمایی انسانها، افراد را به عنوان رسول خود با کتاب و حکمت فرستاده و او را در این دنیا و حتی در آخرت نیز تنها نمی گذارد و انسانها را به اطاعت و همراهی آنان ترغیب می نماید. کیفیت و مختصات هر دو جهان را نیز در کتاب راهنما که همان قرآن است بطور مفصل و با توضیح راهنمایان خود توضیح می دهد. همچنین گفتمان وی یک گفتمان قدرتمند و وابسته به قدرت است. زیرا وی به بزرگترین قدرت جهان ارتباط دارد و این ارتباط سبب تقویت روح و جسم و باور وی شده است که هیچ قدرتی از آن بیشتر و بالاتر نیست.

بر خلاف فضای گفتمانی دایر که گفتمان توحید حداقلی است. بدین معنا که وی تنها خداوند را به صورت ظاهری و حداقلی از طریق شنیده ها یا مطالعات مختلف در فرق و ادیان می شناسد. او دقیقا نمی داند که خداوند چه ویژگیها و صفاتی دارد ؟ دایر حتی احوالپرسی و سرزدن هر از گاهی انسانها به خداوند برای برآوردن نیازها را نیز جایز نشمرده و به آنها می گوید که نیازی نیست برای خواسته هایتان به خداوند مراجعه کنید! تمامی آنچه می خواهید در درون شما قرار دارد، فقط آن را کشف و جذب کنید! وی حتی بحث را تا آنجا ادامه داده که اگر چیزی که میخواهید در درونتان نیافتید آن را خلق کنید، شما توانایی خلق همه چیز را دارید تنها بحث سر مقدار آن است! به علاوه این خداوند هیچگونه تکلیفی برای بندگان خود مقرر ننموده است. وی را در این دنیا بدون هیچ حجت و یا کتاب راهنما رها نموده و در نهایت نیز بدون هیچ آمادگی و تمهیداتی از این دنیا به جایی که معلوم نیست، می برد که همگی منتج از توحید حداقلی دایر است.

• راهنماشناسی

در معنویت مدرن اعتقاد به راهنمایان و اساتید معنوی مانند اعتقاد به راهنمایان الهی یا همان پیامبران در ادیان الهی بسیار مهم و دارای جایگاه ویژه ایست. در واقع در انواع معنویت الهی و غیر الهی یافتن راه و طریقت تنها با راهنمایی یک مرشد و راهنما که راه پیموده باشد، ممکن است. البته اینکه انتخاب این راهنما از طریق خداوند یا بشر صورت گرفته باشد، ریشه و نتیجه طریق معنوی را مشخص خواهد کرد.

1-2-1- راهنماشناسی از منظر حکیمی

از نگاه حکیمی، جزءلاینفک اندیشه توحیدی، نبوت است و خداوند در روی زمین از طرف خود رسولانی را ارسال فرموده تا به راه راست و عدالت و سعادت دنیوی و اخروی مردم را هدایت کنند و راه بهتر زیستن را  به آنان بیاموزد. از نکات دیگری که حکیمی بدان اشاره و به بیان آن اصرار دارد، برخاستن پیامبران از سطوح پایین اجتماعی و تعلق داشتن به طبقه فقیر و فرودست جامعه و اهمیت داشتن این قشر نزد خداوند متعال است.(حکیمی، 1391، ج 2، ص. 96-99) وی اصول کلی رسالت پیامبران را، برپایی قسط و دادگری در میان مردم، عدالت اجتماعی، برداشتن زنجیرها و رهانیدن انسان، اصلاح اجتماعات بشری، استواری در راه هدف، سازندگی معنوی که شامل تربیت، نشر دانش و مبارزه با نادانی است، سازندگی معیشتی، دمیدن روح برادری در جامعه، توجه داشتن به حال مستمندان، هموار کردن راههای اصلاح و شکست شوکت مستکبران عنوان می‌کند.(حکیمی، 1391، ج 2، ص. 21-96) همچنین در اثبات اهمیت نبوت، به روایت هشام بن حکم از امام صادق(ع) در مورد حکمت بعثت اشاره کرده است. (کلینی، 1375، ج 2، ص. 15)

در واقع حکیمی هدایت را شان انحصاری معصوم (ع) می داند یعنی تنها پیامبران و اوصیا آنان و راهنمایان الهی و کسانی که از جانب آنان مامور به تبلیغ یا راهنمایی انسانها شده اند را جهت هدایت بشر مناسب و محق می داند. زیرا این حق و وظیفه از جانب خداوند به آنان اعطا شده است و تنها متن قابل ترویج و آموزش معنوی را کتب الهی و پس از نبوت پیامبر خاتم (ص)، قرآن کریم و روایات اهل بیت (ع) می داند. در واقع تنها وحی الهی را جهت هدایت بشر و داشتن یک زندگی معنوی کافی و وافی می داند.

• راهنماشناسی از نگاه وین دایر

آنچه با بررسی آثار وین دایر به دست آمد این بود که وی به طور مستقیم مردم را به تبعیت از شریعتی خاص یا پیامبران الهی دعوت نکرده است و حتی به عنوان افراد الهام بخش زندگی خود نیز آنان را متذکر نشده است. گرچه در برخی آثار خود برخی از جملات انجیل یا حضرت مسیح یا عهد عتیق را بیان کرده است. وی در کتاب " برای هر مشکلی یک راه حل معنوی وجود دارد" ، «رام راس» را به عنوان مربی خود و  همچنین «فرانسیس مقدس» که یک کشیش قرن سیزدهم بوده را از افراد الهام بخش زندگی خود نام می برد. در جایی دیگر به خدمات «مادر ترزا» اشاره می‌کند. وی یکی از ویژگیهای مشترک این افراد را رهاکردن رفاه و امکانات زندگی و خود را وقف دیگران کردن، دانسته است.(دایر، 1398الف، ص. 33)

دایر کتابی مستقل در موضوع ندای درونی  نوشته که پیام اصلی این کتاب را می توان کافی بودن ندای درون برای سعادت دانست .(دایر، 1385، ص. 37) در واقع با این ایده ، پیامبران الهی از صحنه هدایت و ارشاد افراد جامعه کنار گذاشته می شوند و پیامبریا ندایی درونی به صحنه می­آید که خدا را هم در خدمت اهداف خود بکار می­گیرد. در تفاوت این نگاه با نگاه اسلامی می توان اشاره کرد که در احادیث اسلامی از فطرت و عقل به پیامبر درونی تعبیر شده و درکنار آن، راهنمایان الهی و پیامبران بیرونی به عنوان منبع اصلی هدایت معرفی شده­اند و تشخیص ندای وجدان و فطرت از خواسته های حیوانی و امیال درونی بر عهده پیامبران و با توجه به آموزه های آنها است.

3-2-1- تحلیل گفتمان راهنماشناسی از منظر حکیمی، دایر

از لحاظ فضای گفتمانی، در نگاه حکیمی، نکته قابل توجه در مقایسه میان راهنمایان الهی و غیر الهی، تفاوت بسیار بارز نوع راهنمایی است. بدین صورت که راهنمایان الهی دارای مقام و وظیفه رسانیدن به نتیجه و مقصودند و انسان را تا انتهای مقصد همراهی و راهنمایی می کنند  در حالیکه راهنمایان غیر الهی فقط به افراد می گویند که برو!، و خبری از همراهی و کمک در مسیر و حضور همه جانبه نیست. در واقع راهنمایان الهی با حضور غیبی و غیر مادی خود می توانند در کنار همه انسانها حضور یافته و تا هر کجا که نیاز باشد از وی دستگیری و او را به سوی راه صحیح هدایت نمایند. همانطور که در زیارتنامه ائمه (ع) همه زوار باهم می خوانند "تسمع کلامی و تری مکانی" و یا " لا یشغلهم سمع عن سمع" بدین معنا که اگر همه بشریت به طور همزمان از ایشان طلب کمک و راهنمایی و هدایت نمایند، ایشان قادرند به طور همزمان به آنها مدد و ارشاد نمایند و هیچ منعی برای وجود فرامادی و غیر حضوری آنها وجود ندارد. در حالیکه دایر مردم را به طور مستقیم و غیر مستقیم به خود و اساتید خود دعوت کرده و به عنوان راهنمای طریق معرفی می نماید. ولی متاسفانه آنها دارای یک وجود بشری مادی و محدودند و هیچ ارتباط اثبات شده ای با عالم غیب و فرامادی ندارند و نمی توانند حتی تعداد محدود افراد را همزمان راهنمایی کرده و یا تا انتهای مسیر همراهی کنند.

مطلب مهم دیگر اینکه خداوند راهنمایان خود را با علم و عصمت مجهز نموده است تا در مسیر هدایت دچار خطا و یا کج روی نشوند، ولی دیگر راهنمایان غیر الهی اغلب افرادی دارای اشتباهات و کج رویهای فراوان در زندگی بوده اند. به علاوه آنها نهایت کارشان فقط انحصار در دنیا داشته و از درک و راهنمایی در بعد اخروی و غیر مادی و غیبی عاجزند. همچنین خداوند غیر از علم و عصمت، انبیاء خود را با انواع معجزات مجهز نموده است تا مردم با دیدن معجزات هم سنخ با عصر خود به آنها ایمان آورده و اعتماد کنند. حال سوال اینجاست که افرادی نظیر دایر و اساتید معنوی خود با چه معجزه و وسیله قابل مشاهده فرامادی مردم را به سوی خود دعوت می کنند و مردم به چه اعتباری باید به آنها اعتماد نمایند؟

• عدالت

از آنجا که برای داشتن یک زندگی معنوی، رعایت عدالت در همه ابعاد آن مورد تاکید است، در اینجا به این مهم اشاره میشود. منظور از عدالت هم توجه به عدل الهی و هم عدالت در رفتار فرد و اجتماع است. معنویت آن حالت، فرآیند و کیفیتی است که در جامعه عدل محور و عدل باور ظهوری تام می یابد. عدالت به معنای رعایت برابری میان دو چیز و قرار دادن هر چیز در جایگاه خود است. دین اسلام و پیامبراکرم (ص) اساس تکوین و پابرجایی آسمان‌ها و زمین را بر پایه عدالت می دانند: «بالعدل قامت السموات و الارض»(ابن ابی جمهور، 1403ق، ج 4، ص. 103؛ نوری، 1408ق، ج 11، ص. 307)

• عدالت از منظر حکیمی

از نگاه حکیمی، عدالت آنچنان اهمیتی دارد که حدود 4 جلد کامل مجموعه الحیات که حدود 2000 صفحه می باشد را به طور مستقیم به مقوله عدالت اختصاص داده و مهمترین مبنای فکری او برای داشتن زندگی معنوی، رعایت عدالت در تمامی جوانب فردی و اجتماعی است. به نظر وی، هدف اصلی اسلام ساختن جامعه ای خداپرست، نمازگزار، عدالت گستر و قرآنی است (حکیمی و همکاران، 1391، ج۲: ص. ۶۰۰). جامعه ای که در آن فقر کاملا از بین رفته یا اگر هم وجود دارد امری رسمی و پذیرفته شده نیست (حکیمی، حکیمی و حکیمی، 1386، ج۶، ص. ۱۶۸-۱۶۹) و جز جامعه سرشار از عدالت هیچ جامعه ای اسلامی نیست. (حکیمی، 1389، ص. ۷۲)

از نظر وی مهمترین شاخصه عدالت، عدالت اقتصادی و عدم وجود فقر، تکاثر ،اتراف ، اسراف ،بخل و تبعیض در اقتصاد اسلامی است. وی همچنین به بیان راهکارهایی عملی جهت ایجاد زیرساختهایی جهت یک جامعه سرشار از عدالت و مواسات و مساوات و برابری و برادری می پردازد و جهت عملی ساختن آن از تمامی اقشار جامعه یاری طلبیده است.(حکیمی، حکیمی و حکیمی، 1391، ج4، ص. 620-615؛ حکیمی، حکیمی و حکیمی، 1391، ج3، ص. 285) او می گوید: "«جامعه سازی قرآنی» با «فرد سازی قرآنی» در هم تنیده است و هیچ یک از این دو (یعنی ساختن فرد تراز قرآن و جامعه تراز قرآن) بدون اجرای عدالت، شدنی نیست". (حکیمی، 1389، ص. 117-118) از نظر حکیمی «عدالت محور و اساس جامعه قرآنی است و هر کس عدالت را مهم نشمارد، زندگی را نمی‌شناسد و هر کس زندگی را نشناسد، مقصد نهایی انسان را در زندگی نمی‌شناسد.» (حکیمی، 1376، ص. 78) همچنین از نگاه او جامعه اسلامی جامعه ایست که موانع رشد در آن مفقود و مقتضیات رشد در آن موجود باشد. وی همچنین به اجرای عدالت نه تنها در میان انسانها بلکه در رابطه انسان با طبیعت و رعایت حقوق و شیوه استفاده از مواهب الهی و طبیعی اشاره نموده است.(حکیمی، 1391، ج6، ص.  449)

در همین راستا گفتنی است که علاوه‌ بر اهمیت عدالت‌گستری در جامعه، یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های معارف اسلامی برای معنویت افزایی، توجه به مسئله «تئودیسه» یا همان عدل الهی است؛ که می‌توان آن را جایگزین مناسبی برای «مثبت نگری» به روایت معنویت‌های نوپدید درنظر گرفت. صورت ساده استدلال چنین است که عدل و حکمت بی‌کرانی که این جهان باعظمت را برساخته، قطعا در روند زندگی تک تک انسان‌ها نیز جاری است.پس اگر بتوان ابتنای زندگی‌ها را بر بستری از عدل و حکمت الهی نشان داد، آن‌گاه رضایت خاطری حقیقی و عمیق از حوادث خوشایند و ناخوشایند زندگی حاصل می‌شود.(حمیدیه، 1399، ص. 359) چنان‌چه در آیه 216 سوره بقره نیز آمده است:«عَسى‏ أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسى‏ أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُم».ضمنا دیدگاه وی در مورد یکی از فروع عدالت، یعنی بحث حسن و قبح پذیرش دیدگاه مشهور در شیعه است یعنی اعتقاد به حسن و قبح عقلی .(حکیمی، 1391، ج3، ص. 447)

• عدالت از منظر وین دایر

دایر در کتاب «قلمرو اشتباهات شما» در فصلی به عنوان «دام عدالت» به بررسی مفهوم عدالت و عدالت جویی می پردازد. به نظر وی «عدالت مطلق وجود ندارد، هرگز نداشته و در آینده نیز وجود نخواهد داشت. جهان طبیعت و حیوانات نیز بر اساس عدالت نیست.» (دایر، 1397، ص. 183) در ابتدای این فصل وی عبارتی را بیان می‌کند که شاید کلیدی‌ترین مطلب این فصل باشد: «اگر جهان به قدری سازمان یافته بود که هر امر به بهترین شکل انجام می‌شد، هیچ یک از مخلوقات تا به امروز زنده نمانده بودند.» در واقع وین دایر با این مقدمه نظام کلی جهان را نظامی بی عدالت قلمداد می‌کند که هیچ چیز سرجای خودش نیست و اگر جهان با نظم و عادلانه اداره میشد دیگر بقایی نداشت. به عنوان مثال وی حتی خورده شدن برخی حیوانات توسط حیوانات دیگر را نیز بی عدالتی می داند. سپس برای توجیه مدعای خود از یک خطابه استفاده کرده و کلا سیستم جهان را بر پایه بی عدالتی دانسته و کسانی را که به دنبال عدالت هستند را افرادی بی تحرک خوانده که برای توجیه عدم رضایت خود از زندگی به مفهوم عدالت خواهی چنگ زده‌اند.(دایر، 1397، ص. 184)

البته او به این حد اکتفا نکرده و حس «حسادت» را نیز زیر شاخه عدالت جویی معرفی نموده است. به نظر وی کسانی که از تبعیض و یا نابرابری رنج می برند افرادی کم تحرک و حسود هستند که نمی توانند تفاوت افراد را درک کرده و بهره مندی بیشتر دیگران برایشان توجیه شده نیست حتی اگراین بهره مندی عادلانه نبوده و دلیل منطقی نداشته باشد. وی کمبود اعتماد به نفس و عدم توانمندی را از دیگر علل عدالت خواهی و حسد معرفی کرده و بیان می دارد که برای داشتن زندگی شاد و سالم، نباید به دنیای بیرون و دیگران و جهان اعتنا کرده و از نابرابری گله و شکایت کرد. شاید علت اصلی این سخنان وی، انکار کلی عدالت است. وی عدالت را یک مفهوم بیرونی و روشی جهت اجتناب از پذیرش مسئولیت در قبال زندگی خود می داند. همچنین  معتقد است که  هر چه در خصوص بهتر یا بدتر بودن دیگران نسبت به خودتان گله و شکایت کنید، هیچ تغییری در زندگی شما ایجاد نخواهد شد و عدالت در هیچ جا وجود ندارد. پس بهتر است که اصلا به این امور نپرداخته و قضیه عدالت را که یک شعار بیهوده است، به کلی رها کنید، زیرا مشکل اصلی شما بی عدالتی نیست، بلکه دیدگاه شما نسبت به امور است.(دایر، 1397، ص. 187)

3-3-1- تحلیل گفتمان عدالت محوری از نگاه حکیمی ، دایر

از لحاظ فضای گفتمانی، گفتمان مسلم حکیمی گفتمانی عدالت خواهانه است. وی عدالت را در تمام آسمان و زمین و دنیا و آخرت جستجو می کند و مصادیق و موارد آن را بیان میکند. وی گفتمانی منجی گرایانه نیز دارد. زیرا منجی را مجری کامل عدالت در جهان می داند. او به معرفی تمامی زوایای اسلام و بیان داستانهای انبیا و معصومین(ع) از نحوه اجرای عدالت و چگونگی داشتن حکومت عادلانه می پردازد و به حکام و مسئولین و مردم از عدم اجرای عدالت هشدار می دهد. وی گفتمانی ضد سکوت و نرمش دارد. با سران قدرت و ثروت و بی عدالتی در تمامی جوامع به مخالفت بر می خیزد و به طور واضح در آثار و سخنانش آنها را مورد انتقاد و خدشه قرار می دهد.

در سوی دیگر گفتمان دایر قرار دارد که گفتمانی ضد عدالت و عدالت خواهی است. او به ظلم خو کرده است و گفتمانی ظلم پذیر دارد و به مخاطبان خود نیز دستور می دهد که در مقابل ظلم سکوت کنند. او گفتمانی ظالم پرور دارد. با توهین و تحقیر افراد عدالت خواه و سرکوب کلامی و لفظی آنها، ظالمان و ستمگران را در یک مکان و سایه امن بدون هیچ محاکمه و مخالفت قرار می دهد و در واقع یاری کننده آنان است. گفتمان دایر گفتمان سرکوب مخالف است. گفتمانی است که ابتدا با وعده زندگی شاد و آرام مخالفان ظلم را به سکوت و عدم عدالت خواهی وادار می کند و اگر کافی نبود با توهین و تحقیر روحی و روانی آنها را بر سر جای خود می نشاند. در واقع می توان او را دست پرورده و تریبون حکومتهای ظالم امپریالیسم جهانی دانست که ظلم را یک حقیقت نهادینه و حق مسلم این دست حکومتها و عدالت را یک شعار بیهوده و بی نتیجه می خوانند.

• گروش یا گرایش معنوی

گرایش یا گروش معنوی در واقع جنبه های عاطفی زندگی معنوی است که در سه شاخه اصلی و جامع محبت به خدا، محبت به  خلق ومحبت به طبیعت منشعب شده است. اهمیت محبت کردن و عاطفی بودن در آیات و روایات با تعابیر متفاوتی تبیین گشته است به گونه ای که دین را محبت و محبت را دین شمرده اند.

• محبت به خدا، به خلق، به طبیعت در نگاه حکیمی

برطبق آیات قرآن برترین عشق انسان‌های مؤمن و معنوی عشق به خداوند متعال است: «وَالَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ»(سوره بقره، آیه 165)آن‌ها چنان محبتی نسبت به خداوند دارند که عبادت و دوستی خلق و مخلوقات را نیز نشئت گرفته و شاخه ای از محبت خداوند می‌دانند.  از نظر حکیمی نقش محوری عشق و دوستی در احیای زندگی انسانی و ارزشمند بر هیچ صاحب خردی پنهان نیست . دوست داشتن و گسترش محبت شیوه انسانهای تربیت شده الهی است که خصلت های خودمحور و خودخواهانه را تا حدود زیادی کم رنگ می سازند و صفتهای متعالی دیگر مانند ایثار و نوع دوستی را جایگزین آن می نمایند.(حکیمی، حکیمی و حکیمی، 1389، ج۸، ص. ۳۹۲) او می‌گوید همان طور که عشق به انسان‌ها امری ارجمند و انسانی است، عشق به نا انسان‌ها نیز ضد انسانی و ضد ارزش است (مفهوم تولی و تبری) و همچنان‌که گرایش و دوست داشتن کارهای خوب و زیبا عاطفی است، دوست داشتن و علاقه به کارهای ناپسند نیز فعلی زشت و ناسازگار است. دوستی مومن از بزرگترین شاخه های ایمان به حساب می‌آید و همچنین مقیاس برتری دو انسان محبت شمرده شده است.(حکیمی و همکاران، 1389، ج۸، ص. ۳۹۶) وی محبت به خلق را به دسته های مختلفی تقسیم نموده و حقوق و حدود وظایف و رابطه محبت آمیز را به خوبی و تحت عنوان آیات و روایات بیان کرده و مخاطب را از اموری که سبب گسستن پیوند محبت و دوستی می‌شود، بر حذر می‌دارد. از جمله گروه‌های مورد احترام و محبت می‌توان خانواده اعم از پدر و مادر و همسر و فرزندان و خویشاوندان، همسایگان، میهمان، دوستان، آموزگار و شاگردان ، مردم به طور کلی و نیازمندان را برشمرد. (حکیمی و همکاران، 1395، ج9، ص. 741-756؛ حکیمی و همکاران، 1386، ج6، ص. 68-328)

از نظر حکیمی بنابر نظر اسلام تمام مخلوقات و طبیعت دارای حق و سزاوار رعایت و اهمیت و ملاحظه هستند و تامل در آفرینش آنان، مراقبت، استفاده بهینه و رعایت همه جانبه حقوق جانداران و طبیعت از شیوه های تعامل و محبت به آن‌ها است. وی همچنین از جمله امتیازهای ایدئولوژی و جهان بینی الهی را هدفداری جهان و انسان، اعتقاد به جهان دیگر، هماهنگی با کائنات و پذیرش قدرت الهی و در نتیجه همبستگی انسان و جهان جهت رسیدن به هدف خلقت و تعالی روح آدمی می داند. به عنوان مثال می توان به مصادیق زیر اشاره کرد: نهی از اسراف آب و مواد خوراکی، بازیافت هر ماده و کالا و هر مقدار آب در صورت امکان، پاکیزگی ،طهارت ، ارزشمندی و حفاظت از تک تک موجودات از ذره تا کهکشان و رساندن به دست انسان‌های دیگر و نسل های آینده.(حکیمی و همکاران، 1391، ج1، ص. 763-773)

• محبت به خدا، به خلق، به طبیعت در نگاه دایر

وین دایر وجود خداوند را با عشق مترادف می داند و عشق را تنها حقیقت این عالم هستی می داند. در جایی دیگر می گوید «آن‌که عشق نمی ورزد و دیگران را دوست ندارد، خدا را نمیشناسد.»(دایر، 1395، ص. 29) از دیگر مفاهیمی که پیوسته در کتب و آثار وین دایر به چشم می خورد سفارش‌های وی در مورد دیگران است. سفارشهایی که ناشی از نگاه نوع دوستانه و محبت آمیز وی به دیگران است و می توان در بسیاری از موارد آنها را منطبق بر احکام و اخلاقیات اسلامی دانست. از جمله توصیه های وی در این باره می توان به موارد ذیل اشاره کرد: مهربانی با دیگران و اهمیت دادن به آن‌ها، ارتباط با دیگران، فروتنی و خدمت ، احترام به آموزگاران، عشق ورزیدن در مقابل کینه و تنفر، سخاوت ، دوری از مشاجره، گذشت ، سپاسگزاری، وفاداری به خانواده و موارد دیگر. (دایر، 1395؛ دایر، 1398الف)

وی همچنین به طبیعت و حیوانات و ایجاد هماهنگی با طبیعت و ساعات طلوع و غروب جهت مراقبه و نیایش اهمیت خاصی می دهد. (دایر، 1398ب) او در مورد طبیعت می‌گوید که ما انسان‌ها ارگانیسمی در یک محیط نیستیم، بلکه ارگانیسم محیطیم. در واقع وی جهان خارج را به مثابه جسم امتداد یافته خود می بیند. همچنین معتقد است علت این‌که ما طبیعت را از بین می بریم و آن را سرراه منافع و آسایش خود می دانیم، این است که ما خودمان را از آن نمی دانیم. انسان، طبیعت و همه بشر یک اصل واحدند و از هم جدا نیستند؛ آن‌ها مانند یک هولوگرام سه بعدی‌اند که تمام خصوصیات تمام اجزا را با هم دارد.(دایر، 1393، ص. 76-77)

• تحلیل گفتمان محبت به خدا، خلق و طبیعت در نگاه حکیمی ، دایر

از لحاظ فضای گفتمانی، حکیمی درصدد گفتمان سازی عاطفی و محبت آمیز با خداوند است. وی سعی می کند انسان را به خداوند جذب کند. سعی بر بیان محبت بی نهایت خداوند به انسان دارد. گفتمان جذاب ارزشمند نشان دادن انسان به وی. گفتمانی که باعث سعادت و معنویت و هدایت بشر می شود. بعلاوه او به گفتمانی محبت آمیز میان انسانها و در حقیقت گفتمانی بشر دوستانه معتقد است. ولی نه گفتمانی با تعاریف ناقص و امانیستی و بدون خدای امروزی. گفتمانی که محبت به انسانها را در امتداد محبت و عشق به خداوند می داند و برای او وظیفه و حقوقی قرار داده است تا در صورت عدم دریافت پاسخ در خور نیز، در جهان آخرت و در طول زندگی بدون اجر و پاداش نباشد. وی همچنین گفتمان  طبیعت دوستانه و محبت به حیوانات و طبیعت را نیز بر اساس حس مسئولیت و دلسوزی می داند. و در امتداد سفارش به آن به جزا و پاداش اخروی و نتیجه دنیوی آن نیز اشاره می نماید. گفتمان آینده نگرانه اسلام نیز در اینجا اهمیت بسیار دارد. هنگامیکه نهی در اسراف و تبذیر منابع و نعمتها به میان می آید و هنگامیکه به مبحث بازیافت مواد و استفاده بهینه از آنها اشاره می شود در واقع نگران نسلهای بعدی بشر و آینده جهان است.

دایر نیز گفتمانی مبتنی بر عشق و محبت را می آغازد. بر این اساس هر چیز را که بوی محبت و عشق بدهد را به خداوند نسبت داده و هر احساس منفی و خشم و اضطراب را به سبب دوری از خداوند می داند. او خداوند را مظهر عشق و عشق را ریشه هر چیز می داند. ولی وی سعی بر معرفی یک گفتمان دیگر نیز دارد. به نظر وی انسان در ابتدا باید خود را دوست بدارد تا بتواند به دیگران نیز محبت کند و آغاز و انجام محبت را خود انسان می داند. وی به گفتمان سازی احترام آمیز و ارزش مدارانه معتقد است و می گوید که اگر انسان از درون دارای احساس ارزش و احترام باشد، ارتباط و محبت او نیز محترمانه و ارزشمند است. وی همچنین به گفتمانی مسئولانه در مقابل طبیعت و کائنات اشاره دارد و در صدد ایجاد هماهنگی و یکنواختی با آن است. او ریشه و اصل خداوند، انسان و طبیعت را یکسان می داند و خود را جزئی از کل واحد کائنات می داند. در واقع وی علت تخریب و اهمیت ندادن انسانها به طبیعت را عدم آگاهی آنان از این هم ریشگی می داند.

• روش معنوی

منظور از روش معنوی همان راه‌های حصول معنویت است که با توجه به کمیت این راه‌ها در آثار حکیمی و دایر، برجسته ترین شیوه های کسب معنویت عبارتند از عبادت، طهارت روحی یا تهذیب نفس و کسب فضایل اخلاقی.

• عبادت

در اسلام عبادت به عملی گفته می شود که خداوند خودش آنرا عبادت برشمرده باشد ودستور وی باشد و اگر کسی از سر خود عملی بجا آورد و آن را به خدا نسبت دهد نه تنها عبادت نیست که نوعی بدعت است و کمترین نقشی در سعادت انسان ایفا نخواهد کرد.

• عبادت از نگاه حکیمی

از نظر حکیمی قوانین عام، کلی و حاکم بر همه قوانین اسلامی و عبادات، جوهری انسان گرایانه دارد و بر اساس مصالح و حقوق انسانی تبیین شده است، حتی اگر احکام اولیه اسلامی به گونه ای برای فرد یا افرادی ضرر و زیان داشته باشد، حرمت حرام و وجوب واجب برداشته می شود و در زمان اضطرار نیز چنین است. (حکیمی و همکاران، 1391، ج۷، ص. ۳۷۶)

عبادت هرچه و هرمقدار باشد ارزشمند است و حسن ذاتی دارد و عاملی برای تکامل انسان است. البته عبادت خداوند متعال باید معتدلانه باشد چون این تعادل در تعامل با روح انسان و شادابی و توان جسمی برای عبادت دارای ارزش است. همچنین از نظر حکیمی عبادت بسیار باعث دلزدگی و اجبار می شود و آثار معنوی عبادت را کمرنگ می کند و در تعامل روح و عروج وی تاثیر چندانی نخواهد گذاشت. (حکیمی و همکاران، 1391، ج۷، ص. ۴۹۶-۴۹۷) از منظر وی «ایمان همه اش عمل است، زیرا عقیده هم خود عمل است. عمل قلبی و اقرار به آن نیز عمل است و عمل زبانی و بقیه وظایف دینی و همه کارها و اعمالی که باید با ارکان بدن و اعضای تن انجام پذیرد.» (حکیمی و همکاران، 1391، ج۱، ص. ۳۹۳)

• عبادت از نگاه وین دایر

در آثار دایر، مدیتیشن، یوگا و مراقبه های هر روزه ، جایگزین عبادت مرسوم در ادیان الهی گردیده است و اساسا در نظر او ، مدیتیشن همان عبادت است که به معرفتی درونی منتج می شود. (دایر، 1395، ص. 39). وی کرامات(ظاهری) خود را مرهون مراقبه و مدیتیشن میداند و به کرّات مدیتیشن و یوگا را به دیگران توصیه می کند.(Dyer, 2010) وین دایر در کتاب «برای هر مشکلی یک راه حل معنوی وجود دارد» اظهار می‌کند که من با مطالعه کتاب «چگونه خدا را بشناسیم: اندرزهای یوگای پاتانجالی» به مراحل سه گانه حل مشکلات معنوی دست یافته و خدا را بهتر شناخته است. در واقع با انجام مراقبه در خلا و مکانی خلوت وجود ناپیدای معنوی را احساس کرده و با آغاز ستایش یعنی راز و نیاز در خلوت به آن نیرو پیوسته می شوید. وی نیروی معنوی را همان حضور و وجود خداوند در وجود انسانها می داند.(دایر، 1398الف، ص. 30-33) از جمله فوائدی که دایر برای مراقبه بیان می کند آرامشی است که به وسیله آن بین ذهن و جسم خود دیوار بتنی کشیده تا خشم، پرخاش، استرس، اضطراب و سایر عوامل منفی نتواند از آن عبور کند و به وی آسیب رساند. وی همچنین بیان می کند که مراقبه دنیای وی را وسعت داده و شرایط جسمانی و احساسش را بهبود می بخشد و احساس شادی و سلامتی به وی میدهد.(دایر، 1398الف، ص. 174)

دایر به این نظریه اعتقاد دارد که وی جزئی از وجود خدا و طبیعت امتداد وجود وی است بنابراین در مورد روش دعا و راز و نیاز بیان می دارد که اگر بیرون از خودتان به دنبال خوشبختی باشید این اعتقاد در شما قوت میگیرد که ما موجود کاملی نیستیم و دعا را جهت استدعا ازیک ارباب بر زبان می آوریم. در حالیکه دعای اصیل آنست که از خداوند بخواهیم که اراده و خواست را از درون من جاری کند تا من قدرت تغییر و اجابت دعا را از درون خود داشته باشم.(دایر، 1393، ص. 56) نکته جالب در روش معنوی وین دایر در میان اغلب آثار او، روش و کاربرد عملی توصیه های وی است. او در انتهای تمام فصول کتابهای خود، به بیان راهکارها یا مراقبه هایی جهت نیل و تجربه توصیه ها و اندرزهای خود می پردازد که کتابهای وی را کاربردی و اندیشه وی را مورد استفاده‌تر می کند.

• طهارت (تعالی روح)

از مهمترین راه های کسب معنویت، تزکیه نفس یا همان طهارت و تعالی روح است که با توجه به هدف غایی هر مکتب یا تفکر، شیوه انجام و کیفیت و کمیت آن بسیار متفاوت خواهد بود.  

• طهارت از نگاه حکیمی

از نظر حکیمی از آیه 33 سوره احزاب «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا » و آیات دیگر این سوره مبارکه می توان چنین برداشت کرد که طهارت منظور نظر قرآن کریم طهارت معنوی است اگر چه طهارت و صحت بدنی و ریشه های خانوادگی نیز باید مورد توجه قرار گیرد. (حکیمی، 1389، ج۸، ص. ۴۵۱) همچنین از جمله دلائل فرستادن رسولان نیز تزکیه نفس می باشد.

محمدرضا حکیمی از زندگی معنوی اسلامی و طهارت روح تحت عنوان «حیات طیبه» نام برده است و آن را اینگونه تعریف می نماید:«حیات طیبه قرآنی کمال اقصای انسانی است و این حیات طیبه بعد اصلی آن در روح و باطن انسان باید تحقق یابد و بعد در زندگی مادی، و راه آن پیروی محض و بدون التقاط و گرویدن متعهدانه و معتقدانه به ثقلین است.» (سلمانی آرانی، 1394)

از نظر وی راه رسیدن به سلوک شرعی نیز در عمل به دستورات الهی و دوری از نواهی وپیروی بی چون و چرا از ثقلین است. وی همچنین عوامل موثر دیگری را در راه سلوک و تربیت نفس و روح موثر می داند: بیداری، اندیشیدن، عقلانیت، نیت خالص، انگیزه درست، یاد مرگ و رستاخیز، تنهایی و گوشه گیری، مراقبه و محاسبه، ترک زواید در زندگی، هم‌نشین و رفیق مناسب، مداومت بر ذکر و عبادت، مکاشفه و مشاهده و معرفت قرآنی.(حکیمی، حکیمی و حکیمی، 1394، ج12، ص. 9)

2-2-3- طهارت از نظر دایر

وین دایر نیروی معنوی و طهارت  را به نقل از "سنت ترازا" و "رامانا ماهارشی" اینگونه تعریف می کند: "نیروی معنوی همان حضور و وجود خداوند در درون ماست... آنچه مرتبط با ظاهر ذهن است نیروی مادی و آنچه مرتبط با درون و باطن ذهن است نیروی معنوی نامیده میشود." (دایر، 1398ب، ص. 32)

وین دایر برای رسیدن به طهارت روح و نیروی معنوی در کتب مختلف خود به بیان راهکارها و توصیه هایی می پردازد که حاوی نکات مهمی از اندیشه وی است. در واقع شاید برجسته ترین قسمت اندیشه وی شامل "الهام" و "مکاشفه" و "جذب" است که آن‌ها را به عنوان هدف و رسالت نهایی هر انسان معنوی بیان می‌کند.

او "الهام" را فکر یا عقیده ای می داند که  در طول مراحل مختلف زندگی ما را دوباره به نیرویی که قبلا جزئی از آن بودیم پیوند می دهد و آن را تسلیم شدن به سرنوشت و فراهم کردن مجالی برای شنیدن رسالت خود می داند. در واقع در عالم روحانی بودن و سیر کردن در این عالم، راز الهام گرفتن و احساس معنویت است.(دایر، 1398ب، ص.  19-21؛ Dyer, 2005)

در توضیح «مکاشفه» بیان می‌کند که مکاشفه چیزی بیش از تجسد و تحقق جنبه ای از خود شما نیست که پیش از آن از وجودش بی خبر بودید. اندیشه مرکزی مکاشفه نیز فهم این واقعیت است که شما در خودتان توانایی «جذب» هر آنچه که آرزو کنید را دارید. او کار انسان را «خلق و جذب» دانسته و بیان می‌کند: «آوردن اشیاء به جهان فیزیکی فرآیندیست که آن را "خلاقیت" می نامیم.آنچه که خلق می کنیم درگیر با همان نیروی موجود در چیزهای خلق شده است فقط مطلب سر مقدار است!» در حقیقت وی افکار و قدرت تجسم و ذهن را منشا مکاشفه می داند.(دایر، 1393، ص. 101-102)

دایر همچنین از لحظات عجیبی در زندگی سخن می گوید که آن‌ها را «لحظات کوآنتومی» نامیده است. زمان‌هایی که یک تجربه عجیب، دگرگونی و تحولی خاص برای انسان اتفاق می افتد که شاید بتوان آن را همان مکاشفه نامید؛ لحظه ای که درهایی از معنویت و گشایش برای فرد گشوده می‌شود و وی یک زندگی نو را آغاز می‌نماید. وی لحظه ترک الکل و بخشیدن پدرش را از این نوع لحظات و مکاشفه‌ها دانسته و مدعی است که درهایی از رحمت و امیدواری و تغییر و دگرگونی همراه با عطری خوشبو و نسیمی ملایم در زندگی وی اتفاق افتاده که قبل و بعد آن چنین تجربه ای نداشته است.(دایر، 1395، ص. 97؛ Dyer, 2006)

• فضیلت (فضایل اخلاقی)

بیان فضایل اخلاقی و پرداختن به آنها از نقاط مثبت داعیه داران معنویت و اخلاق در سراسر جهان می باشد و شاید تا حد زیادی بتوان این نقاط اشتراک را سبب اتفاق و نقطه قوت اعتنا و جذب به این تفکرات دانست که البته اغلب آنها ریشه در دستورات الهی و شرعی داشته است.

• فضیلت از نگاه حکیمی

شایان ذکر است که سرتاسر آثار حکیمی به بیان فضایل اخلاقی و اسلامی پرداخته شده است و حکیمی را می توان یک نویسنده اخلاق مدار بر اساس قرآن و روایات و نظریه پردازی عالم به معارف و متون دین، جهت برساختن جامعه ای اخلاقی اسلامی نامید. نظام اخلاقی که بر اساس آراستن به زیبایی و دوری جستن از رذایل شکل گرفته است. حکیمی برای دعوت به فضایل اخلاقی عنوان «زیبایی» را بر آن نهاده و آن‌ها را بطور گسترده و توسط آیات و روایات به‌طور مفصل توضیح داده است، که به اقتضای موضوع به تعدادی از این عناوین اشاره می‌شود: زیبایی کسب علم و دانایی و غذای روح، زیبایی اطاعت از خدا، زیبایی راستگویی و درستکاری، زیبایی تربیت، زیبایی پاکدامنی و کم خوری، زیبایی بردباری و شکیبایی، زیبایی عدالت، زیبایی خشوع در عبادت، زیبایی سخاوت، زیبایی قناعت و کم مصرفی، زیبایی زیاد شمردن کار بد خود، زیبایی گشاده رویی، زیبایی فروتنی و تواضع، زیبایی ایثار و گذشت، زیبایی مهار خشم، زیبایی اندک شمردن کار خوب خود، زیبایی شجاعت و دلیری، زیبایی زهد، زیبایی سکوت، زیبایی آرامش و وقار و زیبایی کوشش و تلاش.(حکیمی و همکاران، 1391، ج3، ص. 264-473)

از دیگر فضایل اخلاقی که حکیمی بدان اشاره کرده و نشان از ریز بینی وی در مقوله معاشرت و زیست صحیح معنوی اجتماعی دارد، می توان موارد ذیل را نام برد: نصیحت و خیرخواهی نسبت به دیگران، صمیمیت و یکرنگی، انتقاد درست فردی و اجتماعی، امانت داری، نرمش و مهربانی، چشم نداشتن به جبران و پاداش خوبی، رازداری، دوستی نامحدود و اعتماد محدود، احترام به استاد و فروتنی در مقابل وی و موارد بسیار دیگر. (حکیمی، حکیمی و حکیمی، 1392، ج10، ص. 136-133، 475)

• فضیلت در نگاه دایر

بسیاری از فضایل اخلاقی و ابعاد معنوی وجود انسانی در نوشته­های وین دایر نیز به صورت زیبایی انعکاس یافته است. هر چند این مفاهیم به صورت دقیق­تر و عمیق­تر در متون اسلامی مورد بررسی قرار گرفته شده است، با این وجود کار دایر در این جهت کار با ارزشی است و تا حد زیادی در حوزه اخلاق فردی به اخلاق و عرفان اسلامی نزدیک شده است. شاید بتوان گفت که با توجه به تاثیرپذیری دایر از مولوی و خیام که در جاهای متعددی از آن‌ها نام می­برد.(دایر، 1388، ص. 58، 97)

در این راستا به تعدادی از فضایل اخلاقی مورد اشاره در آثار وین دایر اشاره می‌شود: شکرگزاری، قناعت و ساده زیستی، راستگویی و صداقت، سخاوت و قدرشناسی، داشتن آرامش، زندگی همراه با شور و اشتیاق، متانت و مهربانی کردن، عشق و حمایت، خالی کردن ذهن، ارتباط با خداوند و دیگران، شور و شادی و لذت بردن از زندگی، بازگشت به زندگی ساده و بی آلایش، اعتماد به خودتان، دخالت نکردن در امور دیگران، اعتماد به آموزه های دینی و نیروهای غیبی الهی، حرکت از جاه طلبی به سوی معنا و زندگی معنا دار و هدفمند، حرکت از خودخواهی به سوی دیگرخواهی و خدمت به دیگران.(دایر، 1395، ص. 112-132؛ Dyer, 2016)

4-3- تحلیل گفتمان روش معنوی حکیمی، دایر

از منظر گفتمانی، حکیمی به ترویج گفتمان ثقلینی پرداخته و قرآن و اهل بیت(ع) را منشاء دریافت عبادات، تعالی روح و رشد معنوی می داند. در حقیقت گفتمان ثقلینی مهمترین اهرم و ستون فکری حکیمی است که دیگر عقاید و مطالب وی بر آن بنیان شده است.  سپس او به گفتمان تسلیم و عبد بودن در اسلام اشاره می کند و آن را بالاترین مقام در نزد خداوند می داند(اشهد ان محمدا عبده و رسوله) .او همچنین به گفتمان انسان سازانه عبادات و دستورات الهی اشاره می کند و ویژگیها، تواناییها و ذائقه افراد را در انتخاب و انجام برخی عبادات موثر می داند. در واقع خداوند حد انجام تکالیف را توانایی انسان می داند و تکلیف ما لایطاق  بر وی تحمیل ننموده است. به علاوه گفتمان بشردوستانه و طبیعت دوستانه عبادات نیز بسیار قابل توجه است. از آنجا که انجام بسیاری از عبادات در اسلام، بر خلاف مکاتب معنوی، در خلاء ممکن نمیباشد خداوند به ارتباط با دیگر انسانها و دیگر مخلوقات جهت انجام شریعت خود دستور داده است و روح اهمیت به دیگران و زندگی و عبادات اجتماعی را در میان انسانها ساری و جاری فرموده است.

گفتمان دایر نیز گفتمانی فردی در انجام مراقبه و مدیتیشن است. او خلاء را نزدیکترین حالت به روح معنوی و بهترین راه رسیدن به مکاشفه و  جذب و الهام می داند. همچنین گفتمان نتیجه گرایانه وی که حتما باید پس از انجام مراقبه به یک حالتی از الهام و ...نزدیک شد و دستاوردی ملموس و دنیایی را جذب نمود، قابل ذکر است. گفتمان قابل توجه دیگر دایر گفتمان مذهب ستیزانه وی است. او در همه آثار خود هنگامیکه دم از انجام مراقبه و نزدیکی به خداوند می زند صریحا اشاره می کند که منظور وی با گفته ادیان و شریعت الهی فرق می کند و معنویت هیچ ارتباطی با مذهب ندارد. او حتی صراحتا می‌گوید که برای انجام مراقبه به کلیساها و کنیسه و مسجد و سایر بناهای مذهبی مراجعه نکنید چون در آنجا معنویت و نتیجه ای معنوی حاصل نمیشود. او به معنویتی انسان گرایانه و امانیستی اشاره می کند که تنها خود انسان و منویات او محور هر چیزی است و معنویتی را تجویز می کند که حتما به یک نتیجه محسوس مادی در ذهن یا جهان مادی برسد. البته گفتمان وی گفتمانی فضیلت گرایانه نیز می باشد منتها با تعاریف خود او از فضایل اخلاقی و آنچه از ادیان آسمانی اخذ و اقتباس نموده است. در نهایت نیز باید گفت که گفتمان معنوی وی گفتمانی تخیلی و تلقینی است که تنها بر وهمیات، تجربیات ، شهود و مکاشفات فردی تکیه کرده و حجت و عذرآوری واقعی و اصیل ندارد.

جداول و نمودارها:

 نمودار 1: شاخص زندگی معنوی از نگاه حکیمی، دایر

 جدول 1: مقایسه مبانی زندگی معنوی از نگاه محمدرضا حکیمی و وین دایر

 نتیجه گیری

دستاوردهای پژوهش صورت گرفته از بازخوانی تطبیقی و تحلیل گفتمانی مبانی معنویت شناختی زندگی عبارتند از:

• در باب نگرش معنوی؛ محمدرضا حکیمی ایمانی را موثر می داند که با شناخت کامل خداوند براساس قرآن و روایات و همراه با اقرار قلبی و عمل به جوارح و پرستش و اطاعت از خداوند در تمام شئون زندگی چه فردی و چه اجتماعی باشد. در مقابل وین دایر با دیدگاه معنویت منهای دین ، خدایی را میشناساند که تنها در جهت خدمت به انسان معاصر است و وصول وی به اهدافش را تضمین می کند. لذا نگاه دایر نگاهی ابزارگرایانه در مقوله توحید است. در مقوله نبوت نیز از آنجایی که دایر شریعت خاصی را توصیه یا ترویج نمیکند، اشاره به پیامبران یا هدف آنها و معاد و رستاخیز نیز در آثارش بطور مستقیم دیده نمی‌شود، در حالی‌که حکیمی توحید، نبوت و معاد را در یک راستا و یک زنجیره برمبنای به شریعت اسلام می‌داند. دایر عدالت را یک مفهوم بیرونی و روشی جهت اجتناب از پذیرش مسئولیت در قبال زندگی خود می داند، در حالی‌که حکیمی عدالت را محور و اساس جامعه قرآنی و زندگی معنوی برمیشمرد.
• در باب گروش معنوی؛ حکیمی و وین دایر بیشترین قرابت آرا را با یکدیگر در محبت و بذل آن می‌دانند. حکیمی بر نقش محوری عشق و دوستی در احیای زندگی انسانی و ارزشمند تاکید داشته و باوردارد که ایمان و باورهای درست، حقیقتی است که از در آمیختن عقل و عاطفه به وجود می آید. دایر نیز وجود خداوند را با عشق مترادف می داند و عشق را تنها حقیقت این عالم هستی می داند و می گوید آنکه عشق نمی ورزد و دیگران را دوست ندارد، خدا را نمی‌شناسد. همچنین هر دو توصیه های فراوانی در محبت به مخلوقات داشته و توجه به دیگر انسان‌ها و طبیعت را اساس اعتقاد خود می دانند.
• در روش حصول معنویت نیز شاهد تضارب آرای حکیمی و دایر هستیم. حکیمی در کتب خود با استفاده از متون اصیل اسلامی به توصیه هایی پرمحتوا در زمینه های عبادی و معنوی اسلامی پرداخته و از لحاظ اصول و مبنا بسیار غنی است. گرچه خود نگاه حکیمی به آیات و روایات و دسته بندی خاص و تبویب و عنوان گذاری آنها نشان از ذوق و شیوه خاص وی می باشد. در حالی‌که دایر بیشتر به رویکرد کاربردی و عملی توصیه ها توجه داشته و در انتهای تمام فصول کتب خود مخاطب را ترغیب به انجام یک سری اعمال و توصیه های روزانه می کند و در واقع با شیوه عملی و با محتوای کم و شاید بدعت گونه، مخاطب را با خود همراه می سازد. کلمه عبادت ومراقبه در آثار وین دایر به معنی عبادت و مراقبه در متون اسلامی ومذهبی نیست. در آثار وین دایر، هر عملی که انسان از خودش ابداع کند و بتواند با آن عمل کمی آرامش ذهنی و روحی کسب کند، عبادت یا مراقبه نام گرفته است. دایر «الهام»، «مکاشفه» و «جذب» را به عنوان هدف و رسالت نهایی هر انسان معنوی بیان می‌کند؛ در حالی‌که هدف عبادت و تعالی روح در مکتب اسلام رسیدن به قرب خداوند متعال و رضایت او است. گفتنی است هر دو آن‌ها به فضایل اخلاقی دعوت نموده و توصیه های مشابهی در باب بسط اخلاق فردی(دایر و حکیمی) و اجتماعی (حکیمی) دارند.
• درنهایت باید گفت که معنویت دایر یک معنویت فردی و مذهب ستیزانه و معنویت حکیمی یک معنویت فردی و اجتماعی و بر اساس مذهب می باشد.