تحلیل اسناد سیاست‎گذاری حوزه آموزش ابتدایی ایران نشان می‎دهد که نیکوکاری در آنها با این رویکرد که «امر نیکوکاری پدیده‎ای مذهبی است و در گستره مومنان اصولا و در مواقع لازم برای پوشش دادن به دوستان» باید دنبال شود، مورد نظر بوده است. واقعیت‎ها آشکار می‎کند که مبحث نیکوکاری با لحاظ همه مفاهیم مربوط به آن (حتی با مشابهت اندک)، در اسناد فرادستی از جمله «چشم‌انداز بیست ساله‌ی جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 شمسی» شش مورد، «سیاست‎های کلی ایجاد تحول در نظام آموزش و پرورش» سه مورد و «سند تحول بنیادین آموزش و پرورش» سی مورد مطرح شده است؛ که اصولا تاکید آنها بر «ایثار و فداکاری» با معنای دفاع از ایده‎های حاکمیت است. در سند مربوط‎تر به حوزه برنامه درسی یعنی «برنامه درسی ملی» بیست و هشت مورد از مفاهیم مربوط به نیکوکاری با تمرکز بر ایثار به معنای دفاع از حق (به روایت حاکم)، استفاده شده است. همین سیاست‏گذاریها در برنامه درسی مدرسه یعنی «کتاب‎های درسی» دوره ابتدایی تبلور یافته و بیش از همه کتاب‏های درسی «قرآن» و «هدیه‎های آسمان» برای طرح آموزه‎ها مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

- مقدمه و بیان مسئله

یکی از کارکردهای مهم آموزش و پرورش، انتقال مفاهیم اخلاقی، اعتقادی و اجتماعی است. این اقدام در خدمت تحکیم شخصیت اخلاقی می­باشد که از آن با عنوان پرورش منش[1] یاد می‌شود. پرورش منش به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا ارزش‌ها را درونی سازند؛ به طوری که حتی بدون حضور و هدایت والدین و معلمان قادر و راغب به انتخاب‌های اخلاقی باشند و براساس آنها عمل کنند. پرورش منش، تصورات واقعی و نگرش مثبت دانش‌آموزان نسبت به دیگران، توانایی آنها در تصمیم‌گیری و احساس مسئولیت در قبال شرکت در فعالیت‌های اجتماعی را پرورش می‌دهد. در پرورش منش، تمام تلاش‌ها برای پرورش اخلاقیاتی چون شهامت، دلسوزی، فداکاری، تصمیم‌گیری درست، وفاداری، کمک‌رسانی، مسئولیت‌پذیری و قابل احترام‌بودن به کار می‌رود. برای درونی‌شدن هر ارزش سه مرحله وجود دارد: 1. شناخت اخلاقی؛ 2. احساس اخلاقی؛  3. عمل اخلاقی (میرشاه جعفری و کلباسی، 1394).

برای پرورش و توسعة فضایل اخلاقی و مهارت‌های اجتماعی کودکان از بسترهای تربیتی و ابزارهای مختلفی می‌توان بهره گرفت؛ یکی از ابزارهای مهم، برنامه‌های درسی مدارس است. ازطریق طراحی و تدوین برنامه‌های درسی انتظار می‌رود انواع مختلف دانش، مهارت و نگرش ازطریق فعالیت‌های مدرسه به دانش‌آموزان انتقال یابد تا از این طریق آنها را برای بر عهده گرفتن نقش‌ها و مسئولیت‌هایشان در زندگی واقعی آماده سازد (علیخانی، 1383). با وجود این، مسئولیت آموزش فضائل اخلاقی وظیفه تمامی نیروهای تربیتی جامعه ازجمله خانواده، رسانه، مسجد و نهادهای گوناگون اجتماعی است.

 نیکوکاری در لغت به معنی «احسان، بخشش، کرم، نکوکرداری، نیک‌کنشی» (فرهنگ آبادیس، 1402)[2] و «لطف، کرم، احسان، برّ، خوبی، مبرت، خیر، کار خیر کردن،  دستگیری» (دهخدا، 1402) است. در واقع، به کسانی که دارای این فضائل اخلاقی باشند، افراد نیکوکار گفته می‌شود. طباطبایی (1367، ج2: 20) واژه نیکوکاری را چنین تعریف می‌کند: نیکوکاری درحقیقت همان انجام‌دادن کارها به طرز نیکو و شایسته است؛ شایستگی ازنظر انجام عمل بر پایه ایمان به خداوند سبحان^[3] .

دو واژه «احسان» و «انفاق» نزدیک‌ترین واژگان به مفهوم نیکوکاری هستند (بهرامی، 1395). در آموزه‌های قرآن کریم واژه احسان از ریشه حُسن به معنای زیبایی و نیکی به کار رفته و دارای سه معناست: 1.تفضل و نیکی به دیگران؛ 2. انجام و سروسامان دادن به امور و کارها به وجه نیکو و کامل و 3. انجام اعمال و رفتار صالح (احسان در این کاربرد مترادف با تقوا و پرهیزکاری است) (انصاری و فتحی، 1395).

توماس هابز[4] «نیکوکاری را حظ و کیفی می‌داند که فرد از اثبات و نمایش نیرومندی‌هایش می‌برد. از این دیدگاه، انسان نیکوکار به خود و به دنیا نشان می‌دهد از دیگران توانمندتر است. او نمی‌تواند فقط به فکر خودش باشد، او به‌راحتی خواسته‌هایش را به خاطر دیگران که به توانمندی او نیستند، متعلق ساخته و با این کار دقیقاً در حال نمایش‌دادن برتری خویش است». همچنین، هابز در مقاله‌ای با عنوان «در باب سرشت انسان» نیکوکاری را این‌گونه وصف می‌کند: «برای اثبات و نمایش قدرت یک انسان هیچ حجتی بهتر از این نمی‌توان آورد که او نه‌تنها قادر به تحقق آمال خودش، بلکه قادر به کمک به دیگران در تحقق آمالشان نیز هست؛ معنای نیکوکاری یعنی همین» (ریچلز[5]، ترجمه احمدی، 1388).

محمدی و شیخ‌الاسلامی (1392) نوع‌دوستی را یک رفتار اجتماعی معرفی کرده‌اند که تحت تأثیر سطوح مختلفی از متغیّرهای محیطی مانند خانواده، همسالان، محله، ارزش‌های دینی، فرهنگ و قوانین قرار می‌گیرد. دورکیم [6]در تحلیل رفتارهای نوع‌دوستانه آنها را «منتج از افزایش انسجام اجتماعی بیان می‌کند و نوع‌دوستی را اساس زندگی می‌داند» (Piliavin & Charng,1999). روسو[7] معتقد است «دو غریزه اصلی یعنی صیانت نفس و غریزه نوع‌دوستی یا دیگرخواهی در طبیعت بشر وجود دارد و انسان ذاتاً خوب و همدل است و دارای وجدانی است که او را به داوری دربارۀ درستی و نادرستی چیزها قادر می‌سازد» (سبزه‌ای، 1386).

در پژوهش حاضر، نیکوکاری با توجه به پنج دیدگاه تعریف شده است. در دیدگاه نخست، به عمل و رفتاری گفته می‌شود که از سر خیرخواهی و با نیت کمک‌رسانی بدون منت و چشم‌داشت در برابر دیگران به‌خصوص افراد نیازمند چون فقرا، محرومین، بیماران، سالمندان و ... انجام می‌پذیرد. در دیدگاه دوم،  معنی نیکوکاری صرفاً خیررسانی برای اشخاص نیست و شامل خیررسانی به تمام موجودات زنده نیز می‌شود (برای مثال،  کمک به حیوانات زخمی). در دیدگاه سوم، نیکوکاری یک وظیفه دینی و شرعی در نظر گرفته شده است که با توجه به تأکید دین مبین اسلام بر این امر، شخص مؤمن به آن می‌پردازد. در دیدگاه چهارم،  نیکوکاری فقط تکلیف شرعی در نظر گرفته نشده است، بلکه از آن به‌عنوان یک وظیفه انسانی، اخلاقی و مسئولیت اجتماعی یاد شده است. در دیدگاه پنجم، با استناد به کلام حضرت علی(ع) که می‌فرماید: «بهترین احسان، همدلی با برادران ایمانی است» (تمیمی آمدی، 1381: حدیت 3023) می‌توان گفت نیکوکاری فقط شامل کمک‌های مادی نیست و سایر نیازهای اساسی انسان چون همدلی، محبت، همفکری و کسب آگاهی و دانش را هم می‌توان زیرمجموعه عمل نیکوکاری قرار داد. همچنین، در این مقاله علاوه بر دیدگاه‌های فوق نسبت به مفهوم نیکوکاری، مصادیق نیکوکاری نیز در تحلیل متون مذکور مدنظر قرار گرفته‌اند؛ ازجمله نوع‌دوستی، مهرورزی، گذشت، ایثار، بخشش، رحمت و رأفت، انفاق، احسان، همدلی، کمک به هم‌نوعان و مراقبت بر حقوق آنان و ...

2-پیشینه پژوهش

- یعقوبی و حسینی اصل نظرلو (1392) در مقاله‌ای با عنوان «پیش‌بینی شادی براساس بخشودگی، نوع‌دوستی و معنا در زندگی» به این نتیجه دست یافتند که بین شادی با معنا در زندگی و بخشودگی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد.

-گلچین و همکاران (1395) در پژوهشی با عنوان «تحلیل تجربی رابطه عوامل اجتماعی با گرایش به رفتارهای نوع‌دوستانه» به این نتیجه رسیدند که هرچه میزان دینداری، اعتماد اجتماعی، خوشایندی تجربه‌های گذشتۀ افراد از یاری‌رسانی، مسئولیت‌پذیری اجتماعی و همدلی شهروندان بیشتر باشد، گرایش به انجام رفتارهای نوع‌دوستانه نیز بالاتر خواهد بود.

- میرزاپوری (1396) در نتایج پژوهشی با عنوان «تأثیر دینداری اسلامی بر شکل‌گیری فرهنگ نوع‌دوستی» بیان کرد که اسلام به دلیل دارابودن قابلیت تولید فرهنگ مبتنی بر ارزش‌ها و هنجارهای انسان‌دوستانه، موجب افزایش اعتماد اجتماعی، هنجارمداری، مسئولیت‌پذیری و رفتار انسان‌دوستانه نسبت به هم‌نوعان می‌شود.

- عیاری و همکاران (1395) در پژوهشی با عنوان «پدیدارنگاری آسیب‌شناسانه از آموزش نیکوکاری به کودکان با راهکارهای برون‌رفت از آن» به بررسی آسیب‌های موجود در مسیر درونی‌کردن ارزش نیکوکاری در کودکان و نوجوانان پرداختند که نتایج مصاحبه نشان دادند عواملی ازجمله نبود برنامه‌های شاد و خارج از زمان برنامه درسی رسمی برای تدارک فعالیت‌های خیرخواهانه، بی‌روح و خشک‌بودن شیوه‌های آموزشی برای انتقال این مفهوم و مصادیق آن، همسونبودن آموزش‌های مدرسه با آموزش برخی از والدین در این زمینه، بی‌اعتمادی به مراکز خیریه و افراد نیازمند توسط برخی خانواده‌ها، کافی‌نبودن درآمد و مشکلات اقتصادی جهت کمک به دیگران، تمرکز کودکان بر بازی و تفریح به‌جای پرداختن به مسائلی چون نیکوکاری، تلقی مفهوم نیکوکاری صرفاً از جنبه مادی آن، کمبود وقت در مدارس، آموزش اشتباه و طفره‌رفتن والدین از تدارک برنامه‌هایی برای مشاهده نحوه انجام فعالیت‌های خیرخواهانه، عرضه برنامه‌های ترویج سبک زندگی فردگرایانه و گاهی تجمل‌گرایانه، عدم فرهنگ‌سازی مناسب برای شرکت خودجوش در فعالیت‌های نیکوکاری، عدم تدارک‌ فعالیت‌های نیکوکارانه ویژه کودکان و نوجوانان در جامعه، نبود نهادی با افراد متخصص جهت آموزش نیکوکاری به کودکان ازجمله آسیب‌های موجود در نهادینه کردن ارزش و جایگاه نیکوکاری در کودکان و نوجوانان بوده است.

- افراسیابی و محمدی (۱۳۹۲) به بررسی «عوامل اجتماعی مرتبط با نوع‌دوستی در میان معلمان شهر‌های یزد و نورآباد» اقدام کردند و نتایج آنها نشان داد که میزان نوع‌دوستی معلمان به شکل معناداری بیشتر از حد متوسط است و متغیرهای سرمایه اجتماعی، سن، احساس امنیت اجتماعی، پایبندی دینی و محل خدمت رابطه معناداری با نوع‌دوستی دارد.

- اسکندری نسب (1392) در پژوهشی با عنوان «بررسی مفاهیم ایثارگری در کتاب‌های دینی دوره ابتدایی 91-92» به بررسی مؤلفه‌های فرهنگ ایثار و شهادت در کتاب‌های دینی قرآن و هدیه‌های آسمانی پرداخت و نشان داد مفهوم ایثارگری به‌طور گسترده در کتاب‌های دینی مدارس ابتدایی مطرح شده است.

نتایج برخی تحقیقات همچون تحقیق ام سی گینلی و کارلو۱  (2007) به این اشاره داشت که کودکان دارای رفتار نوع‌دوستی، سطح سلامت بالاتر و توانایی‌های تحصیلی بهتری دارند و درمقابل، کودکانی که رفتار ضد اجتماعی٢ دارند تنها، غمگین و عصبی‌اند و مهارت‌های تحصیلی کمتری در مقایسه با دیگران دارند.

نتایج پژوهش‌های فوق بیانگر برخی از جنبه‌های نیکوکاری همچون تأثیرات روانی، تربیتی، اجتماعی و اقتصادی، آسیب‌های موجود در مسیر آموزش مفاهیم نیکوکاری، میزان و نحوه پرداختن به مفاهیم اخلاقی و مسئولیت‌های اجتماعی در کتب درسی هستند. هم اکنون پرسش این است که با توجه به اینکه طی دهه آخر قرن چهاردهم شمسی که به طور اساسی اسناد تحولی نظام آموزشی ایران تصویب و به اجرا گذاشته شد، رویکرد و دستاورد این اسناد در حوزه آموزش نیکوکاری به کودکان دبستانی چیست.

3-پرسش‌های مدنظر

در این مقاله پرسش اساسی این است که «آموزش نیکوکاری در مدارس ابتدایی ایران چگونه است؟» در پیگیری این پرسش، دو جنبه اساسی مطرح بود: نخست، سیاست‌گذاری‌های آموزش نیکوکاری به کودکان دبستانی و دوم واقعیت‌های آموزش نیکوکاری به کودکان دبستانی. در پیگیری سیاست‌های نیکوکاری پرسش این است که در اسناد بالادستی نظام آموزشی، چه فرصت‌هایی برای آموزش نیکوکاری در مدارس ابتدایی فراهم شده است. در تشریح واقعیت‌های آموزش نیکوکاری این پرسش مطرح است که در متن و محتوای کتاب‌های درسی دوره ابتدایی چه مباحث و فرصت‌هایی برای آموختن نیکوکاری لحاظ شده است.

4- روش بررسی

در این پژوهش، روش تحلیل محتوای کیفی استفاده شد تا پاسخ هر دو پرسش آشکار شود. این رویکرد شیوه‌ای مناسب برای به دست آوردن نتایج معتبر و پایا، از داده‌های متنی به‌منظور ایجاد دانش، ایده جدید، ارائه حقایق و راهنمای عملی برای عملکرد است که ازطریق تفسیر ذهنی اطلاعات از محتوا به طبقه‌بندی نظام‌مند، کدبندی و تم‌سازی یا طراحی الگوهای مفهومی پرداخته می‌شود. درواقع، هدف از این شیوه فشرده‌کردن، توصیف وسیع یک پدیده و دستاورد این تحلیل، مفاهیم یا طبقات توصیفی پدیده‌ها است. معمولاً هدف این فرایند، ساخت یک مدل، ایجاد سیستم مفهومی، نقشه مفهومی یا طبقات معنادار است.

دو رهیافت اصلی در تحلیل محتوای کیفی وجود دارد که شامل تحلیل محتوای استقرایی و قیاسی است که در پژوهش حاضر، تحلیل محتوای کیفی به روش استقرایی استفاده شده است. در این روش، به بررسی و استنتاج موضوع‌ها و تم‌ها، از اطلاعات خام پرداخته می‌شود که گاهی به طرح نظریه می‌انجامد (ایمان و نوشادی، 1390).

در این مقاله، تمام کتاب‌های درسی دوره ابتدایی و چهار سند بالادستی یعنی «چشم‌انداز بیست سالۀ جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 شمسی»، «سیاست‌های کلی ایجاد تحول در نظام آموزش و پرورش»، «سند تحول بنیادین آموزش و پرورش»، «برنامه درسی ملی» تحلیل شدند. تحلیل به شیوه جزء به جزء متن دنبال شد و از این طریق به گزینش و انتخاب مفاهیم در راستای هدف مدنظر یعنی واکاوی جایگاه نیکوکاری و مصادیق آن اقدام شد. این عمل موجب شد روند کار مرحله ‌به‌ مرحله به سمت تعیین واحد معنا و فشرده‌ساختن آن پیش رود تا زمانی که طرح‌ریزی‌ رمزها از متن ظهور یابد و کدگذاری انجام شود. سپس براساس شباهت‌ها و تفاوت‌های حاصل و در صورت داشتن زمینه‌ای مشترک، رمزها ادغام و کدگذاری انجام شد و سپس این مقوله‌بندی از سازمان‌دهی و گروه‌بندی کردن رمزها به‌صورت خوشه‌های معنادار[8] یا همان مفاهیم کلی حاصل از جمع‌بندی این مقوله‌ها با عنوان کدگذاری انتخابی یا گزینشی، دسته‌بندی شد. از این طریق، مفاهیم و معانی ملحوظ در اسناد و منابع شناسایی و تدوین شد.

5-یافته‌های پژوهشی

1-5-تصویر آموزش نیکوکاری در اسناد بالادستی برنامه درسی ایران

در پاسخ به سؤال اول پژوهش از روش تحلیل محتوای استقرایی استفاده شد و برای این منظور چهار سند بالادستی بررسی شدند و فراوانی تمامی عبارت مربوط به مفهوم نیکوکاری و مصادیق آن استخراج شد که نتیجه آن در جداول 1 نشان داده می‌شود:

جدول (1): تعداد فراوانی واژه نیکوکاری و مصادیق آن حاصل از تحلیل محتوای اسناد بالادستی

Table (1): The number of frequency of the word of Philanthropy and its examples from the content analysis of the above-mentioned documents

نتایج حاصل از تحلیل محتوای اسناد بالادستی نشان دادند واژه نیکوکاری فقط یکبار در سند تحول بنیادین در قالب «بسط فرهنگ نیکوکاری» مطرح شده و در سایر اسناد به سایر مفاهیم و مصادیق آن ازجمله خیرخواهی، مهرورزی، فداکاری، آموزش در مناطق محروم، کمک به زلزله‌زدگان و محرومین، ایثارگری، تلاش در حل مشارکت اجتماعی، توانمندسازی دانش‌آموزان مناطق محروم و مرزی، دفاع از محرومان و مستضعفان، مشارکت دانش‌آموزان در هنگام وقوع حوادثی چون سیل و زلزله و ... اشاره شده است.

برخی از مفاهیم مطرح در اهداف و چشم‌اندازهای اسناد بررسی‌شده نشان می‌دهند هدف آن است که دانش‌آموزان از شایستگی‌های پایه مربوط به نیکوکاری با معنایی خاص برخوردار باشند. در سند برنامه درسی، توجه به این امر در برخی حوزه‌ها بیشتر بوده و در برخی حوزه‌ها به آن توجه چندانی نشده است. یکی از نکات مثبت جایگاه نیکوکاری در برنامه درسی ملی، توجه به آن از سطح خرد تا کلان یعنی از سطح خانواده تا جهانی است که نیکوکاری و مصادیق آن را محدود به جغرافیای محلی نمی‌کند. همچنین، یکی دیگر از نکات مثبت در برنامه درسی ملی، ارائه راهکار غیرمستقیم اما تأثیرگذار در کاهش و ریشه کن کردن فقر است که آن هم مربوط به حوزه آموزش کار و فناوری می‌باشد. در این سند، مهارت‌آموزی و یادگیری فناوری و کار باعث افزایش درآمد و پیشرفت مالی فرد، مشارکت در زندگی اجتماعی و اقتصادی، کاهش فقر و ... بیان شده است. در تفسیر این بند می‌توان گفت دانش‌آموزان به‌عنوان عضوی از جامعه، به‌ویژه در زندگی آتی، اگر بتوانند کار و مهارتی را بیاموزند و از این طریق به بهبود وضعیت اقتصادی خود و جامعه کمک کنند، تأثیر حداقلی کسب چنین مهارتی باعث می‌شود شخص جزو اقشار نیازمند جامعه قرار نگیرد؛ البته این مباحث با مفهوم نیکوکاری مطرح در برنامه درسی ملی و سند تحول آموزش و پرورش همخوانی دارد. در آنجا نیکوکاری اصولاً خدمتی مادی به دیگری است. یعنی نخست، اقتصادی‌بودن و دوم،  بین‌الاشخاصی ‌بودن آن مطرح است. این نوعی نگاه محدود به نیکوکاری است که ترویج می‌‌‌شود.

همچنین، روح حاکم بر سند چشم‌انداز توسعه در افق 1404 آن است که ایران کشوری توسعه‌یافته باشد. اهدافی ازقبیل «جامعه‌ای به دور از فقر، فرصت‌های برابر و توزیع مناسب درآمد» و «افزایش قدرت خرید گروه‌های کم‌درآمد، محروم و مستضعف، کاهش فاصله بین دهک‌های بالا و پایین درآمدی جامعه به‌وسیله مهار تورم» در برنامه‌های مبتنی بر این سند، همه چنین رویکردی را نشان می‌دهند. رسیدن به این اهداف یکی از عواملی است که به کاهش فقر و فاصله طبقاتی غنی و فقیر کمک می‌کند. یکی دیگر از نکات شایان توجه در این سند، این است که این سند با هدف تبیین افقی برای توسعه ایران در زمینه‌های مختلف فرهنگی، علمی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی طراحی شده است؛ در صورتی که امر کمک‌رسانی و فقرزدایی بیشتر در بخش اقتصادی آن بیان شده است. با توجه به رویکرد حاکم بر این سند که به رفاه عمومی توجه دارد، مسئلۀ نیکوکاری به‌نحو مرسوم آن مطرح نشده است. آنچه مدنظر این سند است چنین صورت‌بندی می‌شود که: «غنی‌کردن خود و کمک به توسعه کشور یعنی نیکوکاری».

در ابلاغیه سیاست‌های کلی ایجاد تحول در نظام آموزش و پرورش به خود واژه نیکوکاری اشاره‌ای نشده است؛ اما مفاهیمی در جهت رشد و پرورش حس خیرخواهی، جمع‌گرایی و ایثارگری در دانش‌آموزان بیان شده است. روح حاکم بر این سیاست‌ها ایثارگری را به معنای تلاشی برای گسترش حکومت اسلامی در نظر می‌گیرد؛ حتی وقتی بحث ایثار در سطح خرد و موضوع در ارتباط با خودی‌ها مطرح است و البته جنبه مادی دارد. بعد از جستجوی در اسناد بالادستی مواردی از افعال و انتظاراتی که در ذیل مفهوم نیکوکاری و مصادیق آن قرار داده می‌شوند، شناسایی شدند. عباراتی که در آنها واژه نیکوکاری و مصادیق آن به کار گرفته شده بود، با عنوان «آنچه در اسناد مطرح است» در نظر گرفته شد و بعد معنای آنها با عنوان «آنچه می‌توان دریافت» استخراج و در جدول شماره 2 ارائه شد.

جدول (2): دستاوردهای حاصل از تحلیل محتوای اسناد بالادستی

Table (2): The results of the content analysis of upstream documents

درنهایت، پنج هدف یا رویکرد از اسناد بالادستی در رابطه با توجه به مقولات مرتبط با نیکوکاری استخراج شدند که در ادامه توضیح داده می‌شوند:

1. پرورش دانش‌آموز نیکوکار: تربیت دانش‌آموزانی که نسبت به فعالیت‌های خیر، احسان، همدلی، نوع‌دوستی، مهرورزی، دلسوز و مسئولیت‌پذیر بودن نسبت به دیگران به‌ویژه نیازمندان و ... توجه داشته باشند و عمل به آن را از واجبات زندگی خود بدانند. اصولاً این آموزه‌ها دارای جنبه مادی‌اند(به معنای کمک مادی به فقرای خودی).
2. محدودسازی نیکوکاری به خودی‌ها: وقتی بحث از «کمک به مسلمانان ستم‌دیده» یا «پرورش مهارت کمک به حل مشکلات مسلمانان» یا «توسعه حمایت از مظلومین و مستضعفین» یا «کمک به حل مشکلات جهانی ازجمله روابط ظالمانه، فقر، بیماری و تبعیض» مطرح است، موضوع ایثار جنبه جهادی و دفاعی پیدا می‌کند و بر بنیاد «خودی - غیرخودی» جلوه عملی می‌یابد. این نوعی نیکوکاری است که در خدمت دفاع از خودی‌ها و البته ایجاد محرومیت و سختی برای غیر است. انسان‌بودن معنای محدودی پیدا می‌کند که گروه و جمعیت خاص را شامل می‌شود. همچنین، نوعی از خودبرتربینی دیده می‌شود که اصولاً با منطق نیکوکاری ناسازگار است.
3. باورداشتن کمک به دیگران: در میان موضوعات «پرورش حس مسالمت‌جویی و جمع‌گرایی»، «پرورش دانش‌آموز تکریم‌کننده والدین، معلم و ... » و «پرورش دانش‌آموز مقدم‌شمارنده منافع جمعی بر فردی» مواردی‌اند که ظاهراً در خدمت آن هستند تا انسان به معنای اعم مدنظر باشد! اما چنین نیست. اینها همه در گروه خاص معنا دارد. شیعه‌بودن و در درون آن هم باورهای خاص داشتن مطرح است. این پرورش درون‌گرایانه است؛ یعنی در درون گروه‌هایی خاص معنا می‌گیرد؛ به همین سبب، ابتدا خانواده و والدین مطرح‌اند و بعد «پرورش احساس مسئولیت در قبال محرومان و مستضعفان».
4. تشویق به امور خیر و وقف: توجه به شکل‌گیری نگرش، علاقه و انگیزه برای مشارکت در امور خیر و وقف جزو مواردی‌اند که در اهداف آموزشی اسناد بالادستی به آنها توجه شده است. این نوعی زمینه‌سازی برای کسانی است که در کوشش‌های خود توفیق مادی داشته‌اند تا از این طریق باز هم گروه‌های خودی را بهره‌مند کنند. در هر صورت، آشنایی با مفهوم وقف دارای ارزش آموزشی است و آن را می‌توان مبارک دانست؛ هرچند ناآگاهی از واقعیت وقف در جهان، موضوعی است که محدودنگری را بر اشخاص حاکم می‌کند. همچنین، وقف و خیر در این نگاه به نوعی کوشش در ارتباط با حکومت معنا می‌شود: «تشویق واقفین و خیرین به مشارکت در مدرسه‌سازی»! این خواست با این گزاره که «مدیریت صحیح موقوفات و امور خیریه» کمال می‌یابد که گویی حکومت قادر است آنچه درست است را آشکار کند!
5. کمک مادی به دیگران: ترویج فرهنگ امور خیر و جمع‌آوری کمک‌های مردمی، موضوعی مهم در نگاه به نیکوکاری است. وقتی مباحثی مثل «کمک به افزایش قدرت خرید گروه‌های کم‌درآمد، محروم و مستضعف» یا «کمک به تأمین مسکن گروه‌های کم‌درآمد و نیازمند» یا «کمک به کاهش فقر در مناطق روستانشین» یا «توجه به حمایت تحصیلی در مناطق محروم» مطرح می‌شود، جنبه مادی کمک به‌طور آشکاری دیده می‌شود. اصولاً نیکوکاری در سیاست‌های آموزشی ایران دارای جنبه مادی است. این یک نگاه محدودنگر و البته ناقص از نیکوکاری را ارائه می‌کند.

2-5-تصویر نیکوکاری در کتاب‌های درسی دوره ابتدایی ایران

در پژوهش حاضر، همه کتاب‌های درسی دوره ابتدایی، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت و تمام واژه‌هایی که مربوط به مقوله نیکوکاری و مصادیق آن بودند، شناسایی و استخراج شدند. در جداول زیر آن دسته از کلمات و مفاهیم مربوط به نیکوکاری که در هر یک از موضوعات درسی مانند درس قرآن به تفکیک هر پایه تحصیلی آمده است، به‌صورت یکجا قرار گرفتند تا نتایج ملموس‌تری از وضعیت محتوای مرتبط با نیکوکاری در هر پایه و میزان تقویت مفاهیم آن نسبت به پایه قبلی را نشان دهد.

جدول (3): تحلیل محتوای کتاب‌های درسی قرآن دوره ابتدایی

Table (3): Content analysis of Quranic textbooks in elementary school

جدول (4): تحلیل محتوای کتاب‌های درسی علوم تجربی دوره ابتدایی

Table (4): content analysis of experimental science textbooks of elementary school

در کتاب‌های علوم تجربی پایه‌های سوم، چهارم و پنجم اشاره‌ای به مفهوم نیکوکاری و مصادیق آن نشده است.

جدول (5): تحلیل محتوای کتاب‌های درسی ریاضی دوره ابتدایی

Table (5): content analysis of elementary school mathematics textbooks

جدول (6): تحلیل محتوای کتاب‌های درسی فارسی دوره ابتدایی

Table (6): Content analysis of Persian textbooks in elementary school

جدول (7): تحلیل محتوای کتاب‌های درسی هدیه‌های آسمانی دوره ابتدایی

Table (7): Analysis of the content of the textbooks of heavenly gifts of the elementary school

درخور ذکر است بسیاری از دروس هدیه‌های آسمانی سوم ابتدایی با هدیه‌های آسمانی ویژه اقلیت‌های مذهبی این پایه یکسان بود؛ به همین دلیل، در استخراج کدهای باز کتاب هدیه‌های آسمانی ویژه اقلیت‌های مذهبی فقط به دروسی اشاره شد که در کتاب هدیه‌های آسمانی نبوده است. همچنین، در کتاب علوم تجربی پایه سوم ابتدایی اشاره‌ای به کمک‌کردن و مفاهیم حمایت‌کننده و نزدیک به بحث نیکوکاری نشده است.

جدول (8): تحلیل محتوای کتاب‌های درسی مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی

Table (8): Content analysis of elementary school social studies textbooks

جدول (9): تحلیل محتوای کتاب‌های درسی تفکر و پژوهش ششم ابتدایی

Table (9): Content analysis of sixth grade thinking and research textbooks

جدول (10): تحلیل محتوای کتاب‌های درسی کار و فناوری ششم ابتدایی

Table (10): content analysis of sixth grade work and technology textbooks

همان‌گونه که مشاهده می‌شود واژه و مفاهیم مربوط به نیکوکاری و مصادیق آن در بخش‌های مختلف کتب درسی دوره ابتدایی مطرح شده که این تکرار در برخی کتاب‌ها، زیاد و در برخی کم بوده است. در جدول بعدی کدهای محوری استخراج شده و در ستون اول جدول قرار گرفته‌اند. در ستون دوم کدهای انتخابی یا تم‌های نهایی مستخرج از کدهای محوری آمده‌اند که کدهای مذکور گویای میزان و نوع توجه به جنبه‌های مختلف نیکوکاری درآموزش رسمی دوره ابتدایی هستند که هدف از طرح آن در قالب تصاویر، متن درس، تمرین و سایر بخش‌های کتاب‌های درسی، انتقال مفاهیم و درونی‌کردن حس نوع‌دوستی و خیرخواهی در دانش‌آموزان این مقطع تحصیلی است.

جدول (11): تحلیل محتوای کتاب‌های درسی دوره ابتدایی

Table (11): Content analysis of primary school textbooks

با توجه به کدهای محوری مستخرج از کتب درسی، می‌توان کدهای انتخابی در ستون سوم جدول فوق را انتخاب کرد. این کدها به معنای این است که در محتوای کتب دوره ابتدایی سعی شده است دانش‌آموزان را با این موارد در مقوله نیکوکاری و مصادیق آن، آشنا و نگرش و مهارت‌هایی را در این زمینه در آنها ایجاد کنند. در ادامه دربارۀ محورهای انتخابی توضیح مختصری داده می‌شود:

1. منطق نیکوکاری: درک مفهوم نیکوکاری مانند بسیاری دیگر از مفاهیم، پیش‌نیازهایی را لازم دارد که می‌باید قبل از ورود به آموزش مفاهیم آن به دانش‌آموزان، نگرش و مهارت‌هایی چون توان همدلی، جرأت بخشندگی، لذت مهربانی و محبت‌ورزیدن، نحوه نیکی‌کردن، احترام‌گذاشتن، علاقه به هدیه‌دادن و ... را شخص تجربه کند تا بتواند قابلیت نیکوکارشدن را به دست بیاورد؛ برای مثال، کسی که حس خوب شادکردن دیگران با یک هدیه ساده را تجربه کرده، برای انجام امور خیر و عمل نیکوکاری مستعدتر است تا کسی که هنوز به این درک و تجربه نرسیده است؛ بنابراین، در برنامه درسی دوره ابتدایی هر آنچه دربردارنده این مفاهیم بود، احصاء شد و کد منطق نیکوکاری را به خود اختصاص داد.
2. مفهوم نیکوکاری: در محتوای دروس مختلف دوره ابتدایی به صورت صریح یا ضمنی به مفهوم نیکوکاری اشاره شده است که دانش‌آموزان بتوانند با چیستی، چگونگی، چرایی، انواع و بسترهای نیکوکاری آشنا بشوند. در بخش‌هایی به‌روشنی بیان شده که نیکوکاری، نیکوکار، انفاق، زکات و ... به چه معنایی است.
3. منش نیکوکار: در بخش‌های مختلف کتب درسی ازجمله کتاب فارسی دوم دبستان، اشاره صریحی به مفهوم «شخص نیکوکار چه کسی است» شده است؛ در پاسخ بیان شده که نیکوکار کسی است که کار نیک انجام می‌دهد. این تعریف بسیار ساده و در حد فهم دانش‌آموزان است؛ البته در محتوای سایر بخش‌های کتب درسی نیز با توصیف رفتار افراد نیکوکار، چیستی جشن نیکوکاری، جایگاه نیکوکاری و ... سعی شده است تا دانش‌آموزان را با ویژگی‌ها و خصایص شخص نیکوکار، آشنا و حس علاقه و روحیه نیکوکارشدن در آنها را پرورش دهد.
4. جایگاه نیکوکاری: در محتوای برخی دروس سعی شده است به ارزش و جایگاه فعالیت‌های خیرخواهانه و نوع‌دوستانه در قالب حب الهی نسبت به نیکوکاران، پاداش توجه به امر خیر، جزای بی‌اعتنایی به نیازمندان، تأثیرات مثبت انواع نیکوکاری و ... در قالب داستان، متن درس، آیه، شعر، تمرین، نمایشنامه و ... پرداخته شود.
5. مصادیق نیکوکاری: در منابع مختلف به انواعی از مصادیق نیکوکاری توجه شده است که در پژوهش حاضر نیز با الهام‌گیری از مصادیق مطرح‌شده در این منابع به استخراج آنها از کتب درسی پرداخته شده است در ادامه، مثالی از این منابع ارائه می‌شود: از مصادیق برجسته نیکوکاری، زکات و پرداخت‌های مالی واجب و مستحب، احسان، صله ارحام، تعاون، هدیه، مهمان‌نوازی، قرض‌الحسنه، شادکردن دیگران با رفع احتیاجاتشان، اصلاح ذات‌البین، یتیم‌نوازی، نیکی به والدین، نزدیکان، نیازمندان، نجیبان و مؤمنان هستند. علاوه بر موارد فوق، می‌توان به پرداخت کالا و هدیه مناسب برای زن بیوه و مطلقه، انفاق و بخشش در راه خدا، تأمین نیازمندان و محرومان، رفتار شایسته با پدر و مادر و احسان به آنها، خیرخواهی، مهرورزی، فداکاری، آزادکردن زندانی، آموزش کودکان مناطق محروم، کمک به زلزله‌زدگان و محرومین، نوع‌دوستی، اطعام‌دادن به مساکین، هدیه‌دادن، اکرام یتیم، صلح‌دادن، وقف، کفاره، صدقات واجب و مستحب، ادخال السرور فی قلب المؤمن، ضیافة و تضییف (مهمانی‌دادن و مهمان‌داری کردن)، عفو و صفح و مغفرت، ضمانت، کفالت، هبه، هدیه، نذر، فکّ رقبة یا تحریر رقبة (مؤمنة)، عیادت، تشییع جنازه، هدایت و آموزش شریعت و احکام، امهال مدین و سایر موارد مشابه اشاره کرد (بهرامی، 1395).
6. انواع نیکوکاری: در محتوای کتب درسی دوره ابتدایی به انواع نیکوکاری اشاره شده است که در یک دسته‌بندی کلی، در دو دسته نیکوکاری مادی‌محور و نیکوکاری عاطفی‌محور قرار گرفت. درواقع، در محتوای کتب درسی سعی شده است علاوه بر اینکه دانش‌آموزان را با کمک‌های مادی مانند صدقه‌دادن به نیازمندان آشنا کند، مطالبی را در رابطه با سایر انواع کمک‌کردن غیرمادی مانند همدلی، مهربانی، کمک درسی، همفکری برای حل مشکلات دیگران، صرفه‌جویی در آب و حفظ محیط زیست برای زندگی سالم نسل آینده و سایر موارد مشابه نیز بیان کند. در تأیید این نوع نیکوکاری می‌توان به بیان حضرت رسول الله(ص) رجوع کرد که فرموده‌اند: لبخند و خوشرویی تو در برابر برادر و خواهر دینی‌ات صدقه است. امر به معروف و نهی از منکر هم صدقه است. نشان‌دادن راه به کسی که راه را گم کرده است نیز صدقه است. برداشتن سنگ یا خار یا استخوان از سر راه مردم هم صدقه است^١. این گفته پیامبر در کتاب هدیه‌های آسمانی پنجم ابتدایی به همین شکل بیان شده است.
7. تأثیرات نیکوکاری: در محتوای کتب درسی به آثار دنیوی، اخروی، فردی و اجتماعی پرداختن به عمل نیکوکاری و همچنین جزای بی‌اعتنایی به آن پرداخته شده است؛ برای مثال، از آثار فردی آن می‌توان به آرامش روح و روان، رضایت قلبی از خود، به دست آوردن حب الهی و ... اشاره کرد که در چندین درس مختلف به‌ویژه در محتوای کتب هدیه‌های آسمانی و قرآن سعی شده است به پاداش نیکوکاری به خصوص پاداش اخروی آن پرداخته شود. یکی از این موارد آیه 121 سوره کهف است که خداوند فرموده است: ما اجر نیکوکاران را ضایع نخواهیم کرد. همچنین، در مواردی چون آیات 1 تا 7 سوره ماعون^٢ به پیامدهای بی‌اعتنایی به انجام چنین عملی اشاره شده است.
8. الگوها و راهنمایان نیکوکاری: الگوهای نیکوکاری افرادی هستند که در حد توانشان سعی کرده‌اند بی‌منت و صادقانه برای حل مشکلات دیگران قدم بردارند؛ به‌ویژه اگر این افراد از مقبولیت خاصی به لحاظ دینی، اجتماعی، علمی و ... برخوردار باشند و بتوان به توصیف خصوصیت‌های رفتاری آنها در زمینه انجام اعمالی چون نیکوکاری و فداکاری نیز پرداخت، تأثیر به مراتب بیشتری در الگوپذیری دانش‌آموزان خواهد داشت. در محتوای کتب درسی دوره ابتدایی، الگوهای تأثیرگذار همراه با نکات آموزنده‌ای در این زمینه از ائمه اطهار، شهدا و بزرگان دین معرفی شده است. همچنین، علاوه بر این الگوها که خود راهنمایان نیکوکاری هستند، به آموزه‌های عالمان دینی در این زمینه نیز اشاره شده است.
9. آموزش نیکوکاری: انتخاب آموزش نیکوکاری به عنوان یکی از مقوله ها به این اشاره دارد که در محتوای دروس افرادی به عنوان راهنمایان و الگوهایی از عالمان دین به آموزش مفاهیم و مصادیق نیکوکاری و انواع فعالیت های خیرخواهانه می پردازند. در واقع؛ این راهنمایان سعی دارند که سایرافراد را از اهمیت و پاداش انجام عمل نیکوکاری و پیامدهای بی اعتنایی به آن آگاه سازند. توجه به لزوم آموزش این ارزش اخلاقی به دیگران از موارد مهم در محتوای کتب درسی است که می تواند گویای ضرورت آموزش آن از قدیم الایام تا به اکنون باشد.
10. سفارش به نیکوکاری: در کنار تأکید به آثار خیر عمل نیکوکاری، برای کمال و تعالی انسان‌ها و به دست آوردن توشه‌ای برای جهان آخرت، بارها به عمل نیکوکاری و مصادیق آن به‌ویژه از کلام الهی سفارش شده است. یکی از این موارد اشاره به آیه 177 سوره بقره با این مضمون است: نیکوکاری آن نیست که روی به جانب مشرق یا مغرب کنید، نیکوکاری آن است که کسی به خدای عالم و روز قیامت و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیغمبران ایمان آرد و دارایی خود را در راه دوستی خدا به خویشان و یتیمان و فقیران و در راه ماندگان و گدایان بدهد و در آزادکردن بندگان صرف کند و نماز به پا دارد و زکات مال (به مستحق) بدهد و نیز نیکوکار آنانند که با هر که عهد بسته‌اند، به‌موقع خود به عهدشان وفا کنند و در حال تنگدستی و سختی و هنگام کارزار صبور و شکیبا باشند.
11. ضرورت نیکوکاری: در محتوای کتب درسی دوره ابتدایی علاوه بر معرفی مفاهیم و ابعاد نیکوکاری، سعی شده است با ارائه دلایلی به لزوم و ضرورت توجه به امر نیکوکاری پرداخته شود. یکی از این دلایل؛ نیازهای افراد نیازمند به کمک دیگران است که در دروس مختلف به معرفی این گروه از افراد پرداخته شده است و دانش آموزان را با اقشار و اصطلاحات مرتبط با آنها آشنا کرده است. از جمله این گروه ها می توان به مستضعفان، افراد نیازمند مناطق محروم و مرزی، غریبان، سالمندان، زندانیان، ناشنوایان، نابینایان، بیماران و...اشاره کرد.
12. بزرگداشت نیکوکاری: روز بزرگداشت نیکوکاری در کشور ما روز 14 اسفند است که آن روز را «جشن نیکوکاری» نامیده‌اند. معرفی چنین روزی برای دانش‌آموزان و اینکه در آن جشن به چه نحوی می‌توانند شرکت کنند، جزو مفاهیم مهمی محسوب می‌شود که دانش‌آموزان را با فلسفه وجودی چنین روزی در تقویم کشورمان آشنا می‌کند تا وظایف خود را در آن روز بدانند. چنین واژه‌ای در کتاب فارسی دوم ابتدایی با طرح این سؤال «درباره جشن نیکوکاری چه میدانی؟» و در کتاب ریاضی پایه سوم با جمله «جواد برای شرکت در جشن نیکوکاری 24 دفترچه خریده بود» بیان شده است؛ البته نیاز است معلم برای دانش‌آموزان یادآوری کند که وظیفه دینی، انسانی و اجتماعی ما در قبال انجام فعالیت‌های نیکوکارانه صرفاً محدود به این تاریخ نمی‌شود.
13. نیروهای واسط نیکوکاری: تم مذکور به آن دسته از نهادها، سازمان‌ها و انجمن‌هایی اشاره دارد که به‌منظور انجام فعالیت‌های نیکوکارانه تاًسیس شده‌اند. درواقع، این نهادها عمدتاً به‌وسیله نیروهای کمکی مردمی رسالت خود را محقق می‌سازند؛ به طوری که افراد نوع‌دوست با مراجعه مستقیم یا غیرمستقیم به این مکان‌ها یا ابزارهای تعیین‌شده توسط آنها می‌توانند کمک‌هایشان را به افراد نیازمند برسانند. ازجمله این سازمان‌ها در کشور ما خانه سالمندان، محل نگهداری معلولین، بیمارستان‌های خیریه، هلال احمر، کمیته امام خمینی(ره)، پرورشگاه و شیرخوارگاه کودکان بی‌سرپرست، محل جمع‌آوری کمک‌های مردمی در مساجد، انجمن‌های خیریه و ... هستند. علاوه بر این مراکز، ابزارهایی چون صندوق صدقات در خیابان‌ها و ادارات یا اپلیکیشن‌های پرداخت آنلاین کمک‌های مالی به‌عنوان ابزارهای کمک‌رسانی نیز وجود دارند که در محتوای دروس کتاب‌های درسی دوره ابتدایی سعی شده است دانش‌آموزان را با برخی از این مراکز و ابزارها آشنا کند.
14. گستره نیکوکاری: این موضوع به مقولات مرتبط با خیرخواهی برای عناصری فراتر از انسان اشاره دارد. اثرات برخی اعمال نیک و خیر بصورت غیرمستقیم و گاهی در طی زمان نصیب موجودات زنده جهان هستی می­شود. به عنوان مثال؛ کمک به کاهش آلودگی هوا، تمیز نگه داشتن محیط زیست، صرفه جویی در استفاده از منابع و سایر موارد مشابه می­تواند موجب کمک به سلامت و بقای موجودت زنده شود. برای مثال؛ با رعایت بهداشت محیطی و پبشگیری از گسترش بیماری­های واگیردار می توان به طول عمر و سلامت افراد کمک کرد، یا با حفظ و صرفه جویی منابع از جمله منبع ارزشمند آب به نسل آینده در مواجه نشدنشان با کم آبی یاری رساند. در واقع این نگرش خیرخواهانه همه جانبه نسبت به انسان و سایر موجودات زنده نوعی مسئولیت پذیری جامع و فراگیر را شامل می شود که می­توان آنرا ذیل مفهوم گستره نیکوکاری قرار داد که در محتوای کتب درسی مختلف به مواردی از آن اشاره شده است. هرچند که ارتباط این مفاهیم با مقوله نیکوکاری ارتباطی صریح و عیان نیست اما در اصل این ارتباط موثر وجود دارد.

نمودار 1: سیاست‌ها و واقعیت‌های آموزش نیکوکاری به کودکان دبستانی در ایران

Chart 1: Policies and realities of teaching charity to primary school children in Iran

6-نتیجه‌گیری

در اسناد بالادستی واژه «نیکوکاری» فقط در «سند تحول بنیادین آموزش و پرورش» در قالب «بسط فرهنگ نیکوکاری» مطرح شده است؛ ولی به مصادیق و مفاهیم همتای نیکوکاری چون پرورش حس نوع‌دوستی، احسان، کمک‌رسانی، حمایت از نیازمندان و غیره در سایر اسناد توجه شده است. در «سیاست‌های کلان تحول در نظام آموزش و پرورش» موضوعات «ایثار و فداکاری، مسئولیت‌پذیری و عدالت‌خواهی» و در «چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 هجری شمسی» نیز دو موضوع «ایثار و فداکاری و مسئولیت‌پذیری» مطرح شده است. معنای ملحوظ در ایثار(به معنای دفاع از حق به روایت حاکم) و فداکاری و مسئولیت‌پذیری و عدالت‌خواهی اصولاً از نوع کوشش در جهت ایجاد تمایز بین خودی و غیرخودی در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی است. این مفاهیم براساس گفتمان اجتماعی ـ سیاسی حاکم در دهه هشتاد و نود قرن چهاردهم اصولاً به معنای خدمت به دیگری در جهت رفاه و رفع نیاز نیست! اگر در سطح فروتر سیاست‌های موضوع «نیکوکاری» مطرح شده، به سبب آن است که نگاه تخصصی‌تر به آموزش و کودک وجود داشته است.

با وجود این، همچنان روح حاکم بر واقعیت‌های آموزش نیکوکاری در مدارس ابتدایی ایران، متشکل از پنج مؤلفه اساسی است: عنایت به «پرورش دانش‌آموزان نیکوکار» با «محدودسازی ایثار و نیکوکاری در خدمت به خودی‌ها» و «کمک‌کردن مادی به دیگران نیازمند برگزیده» و حرکت در جهت «وقف» به‌عنوان امری در اختیار حاکمیت اسلامی. این نوع آموزش به «نیکوکاری محدود» منجر می‌شود و به جای «انسان‌دوستی» به «شیعه‌دوستی» یا حتی به «شیعه دارای گرایش خاص سیاسی» منجر می‌شود. ترویج چنین باوری در میان کودکان و نوجوانان زمینه لازم برای همکاری و همیاری و تفاهم و فداکاری برای توسعه و پیشرفت ایران را با مشکل مواجه می‌کند که اصلاح چنین اموری نیازمند همت و همکاری همگانی است.

آموزش نیکوکاری به کودکان یکی از زمینه‌های اصلی ایجاد تفاهم ملی و همکاری جمعی است. نیکوکاری می‌تواند بر بنیاد خیر جمعی و بهسازی اجتماعی تعریف شود و زمینۀ همت برای بهبود زندگی همگان باشد. نیکوکاری محدود نه‌تنها زمینه همراهی برای اعتلای جمعی را منع می‌کند، ممکن است شرایط را برای درگیری و تعارض اجتماعی گسترش دهد.

اینکه نیکوکاری بیشتر در کتاب‌های قرآن و هدیه‌های آسمانی مطرح شده است و استنادهای آن عموماً دینی هستند، بستر و زمینه تمایز در اقدام به نیکوکاری را بیشتر آشکار می‌کند. کتب قرآنی و هدیه‌های آسمانی نسبت به کتاب‌های دیگر به مراتب بیشترین میزان توجه به امر نیکوکاری و مصادیق آن را داشته‌اند که همین امر مفهوم نیکوکاری را بیشتر از جنبه اسلامی و دینی جلوه‌گر می‌سازد؛ در صورتی که نیکوکاری محدود به دین خاصی نیست و بهتر است به این موضوع با دید جهانی خارج از هر محدودیتی نگریسته شود و آثار آن از تمام جوانب ازجمله جنبه اجتماعی، فرهنگی ، اقتصادی آن و ... بررسی شود.

بدین سبب، توصیه برای آموزش نیکوکاری است که مفهوم گسترده آن به‌عنوان جهان‌دوستی (خلقت، خلق و خود) مدنظر قرار گیرد و آموزش به نحوی باشد که زندگی در جهان هستی دارای ارزش قلمداد شود و کوشش انسان بدون چشم‌داشت آشکار و مادی برای بهبود زندگی، مبنای آموزش و برنامه درسی نیکوکاری قرار گیرد. بدین منظور، اشکال متفاوت ارائه فرصت‌ها را می‌توان با عناوین «آموزش مستقیم»، «آموزش غیرمستقیم» و «آموزش‌های غیرمتشکل» معرفی کرد. فرصت‌های یادگیری گوناگون معطوف به تحقق شایستگی‌های نیکوکاری، انتخاب یا خلق می‌شوند و این فرصت‌های یادگیری در دو طبقه اصلی قرار می‌گیرند: فرصت‌های مستقیم و فرصت‌های محیطی. فرصت‌های مستقیم به همه پدیده‌هایی اطلاق می‌شود که به‌طور آشکار و در قالب‌های رسمی برای تحقق یک یا چند شایستگی تدارک می‌شوند؛ اما در کنار اینها فضا و فرهنگ محیط یادگیری نیز مطرح است که نقش مقوم و پایدارسازنده اهداف یادگیری برنامه درسی صریح در حوزه شایستگی‌های مندرج در برنامه درسی را برعهده دارند. این بخش از فرصت‌های یادگیری نیز ارزش فراوانی دارد. این بخش انواعی دارد که برای تشریح آن از چهار سطح متفاوت ارائه فرصت‌های یادگیری یاد می‌شود (موسی‌پور و احمدی، 1395):

سطح اول: فرصت‌های مستقیم معطوف به تحقق شایستگی نیکوکاری: در اینجا فرصت‌های رسمی ـ مستقیم مطرح است که تدارک شده‌اند تا کودک در فرآیندهای رسمی آموزش در معرض آن واقع ‌شود.

سطح دوم: فرصت‌های غیرمستقیم مربوط به تحقق شایستگی نیکوکاری: آنچه در جهت تثبیت و قوام‌بخشی به یادگیری علاوه بر درس (دروس) مربوطه در سایر دروس برنامه به‌عنوان «کارکرد ثانوی یا تقویتی» اتفاق بیفتد، سطح دوم را تشکیل می‌دهد. این ارائه، آموزش غیرمستقیم (ضمنی) اما رسمی است. در این سطح، تبدیل‌شدن هر شایستگی به «فرابرنامه درسی» و مخدوم کل دروس مطرح است.

سطح سوم: فرصت‌های غیررسمی تحقق‌بخش شایستگی نیکوکاری: بسترهایی در جهت تثبیت و قوام‌بخشی به یادگیری شایستگی در قالب فعالیت‌های آزادانه و اختیاری در برنامه درسی تدارک می‌شوند که فرصت‌های غیررسمی قلمداد می‌شوند. چنین فرصت‌هایی در تشکل‌های اجتماعی، مانند کانون‌ها و انجمن‌ها فراهم می‌شوند.

سطح چهارم: فرصت‌های غیرمتشکل تحقق‌بخش شایستگی نیکوکاری: بسترهایی که در جهت تثبیت و تقویت یادگیری در آرایش و پیرایش محیط‌ها و فضاهای فیزیکی دانشگاه تدارک می‌شوند، آموزش غیرمتشکل یا محیطی‌اند. چنین فرصت‌هایی می‌توانند در خوابگاه‌ها، فضاهای ورزشی، کتابخانه‌ها و محیط دانشگاه فراهم شوند. این تدارک فرصت به یک معنا «برنامه درسی پنهان» است.

[1] Character education

[2] https://abadis.ir/fatofa/

[3]. ان الاحسان، اتیان الاعمال علی وجه الحسن من جهة الاستقامة و الثبات علی الایمان بالله سبحانه.

[4] Thomas Hobbes

[5] James Rachels

[6] Emile Durkheim

[7] Jean-Jacques Rousseau

1Mc Ginley & Carlo

2 Agreeableness

[8] Meaningful Clusters

١ . کتاب صحیح بخاری، به روایت ابوذر غفاری(رض) صحابی بزرگ پیامبر، به نقل از کتاب ...

٢ . آیا آن را که روز جزا را دروغ می‌شمرن، دیدی؟ او همان کسی است که یتیم را به اهانت می‌راند و مردم را به طعام‌دادن به بینوا وا نمی‌دارد. پس وای بر آن نمازگزارانی که در نماز خود سهل‌انگارند، آنان که ریا می‌کنند و از دادن زکات دریغ می‌ورزند ...