بررسی فون سوسمارهای پناهگاه حیات وحش دودانگه در استان مازندران

مقدمه

کشور ایران در جنوب غرب آسیا با مناطق اکولوژیک ویژه و زیستگاه‌های متنوعی که دارد بیش از 200 گونه خزنده را در خود جای داده است؛ به طوری که تنوع زیستی و ارزش‌‌های اکولوژیک آنها ناشناخته است. قرارگیری در مسیر وزش بادهای مرطوب غربی و وجود ارتفاعات بلند، بر تنوع گیاهی و جانوری به‌‌شدت تأثیر گذاشته و زیستگاه‌های گوناگون و متعددی را به وجود آورده است؛ همچنین این عامل موجب پیدایش تنوع چشمگیری از خزندگان شده است؛ به طوری که از بین آنها تنوع سوسمارها (مارمولک‌‌ها) چشمگیرتر است (Rastegar-Pouyani et al., 2007).

با توجه به نوع تغذیۀ خزندگان، هریک نقش خاص و مهمی در چرخۀ غذایی بازی می‌کنند. حذف‌‌شدن گونه‌های کلیدی و به‌‌ویژه گونه‌های رأس هرم باعث به هم خوردن تعادل اکولوژیکی و چرخۀ غذایی می‌شود. سوسمار‌‌ها با تغذیه از بندپایانی چون حشرات و عنکبوتیان، نقش مهمی در کنترل جمعیت این موجودات دارند. خزندگان با خوردن حشرات و جوندگان، کنترل‌‌کنندۀ بیولوژیک آفات گیاهی محسوب می‌‌شوند. آنها نیاز به استفاده از آفت‌‌کش‌‌های شیمیایی را به حداقل می‌‌رسانند. این مواد برای محیط زیست و بشر بسیار خطرناک هستند (Kamali, 2013).

تخریب زیستگاه از اصلی‌ترین عوامل کاهش جمعیت و انقراض گونه‌هاست. با افزایش رشد جمعیت انسان، روزبه‌‌روز نیاز بشر به ساخت‌‌وساز و تغییر زمین افزایش می‌‌یابد. با تخریب زیستگاه‌ها و تفکیک‌‌شدن آنها به مناطق کوچک و جدا از هم، محدودۀ پراکنش جانوران محدود و باعث ایجاد جمعیت‌‌های کوچک و جدا از هم می‌شود. این تفکیک جمعیتی باعث قطع امکان تبادل ژنتیکی بین جمعیت‌‌های دورافتاده و کاهش امکان تطابق با زیستگاه‌ها و انقراض سریع‌‌تر آنها می‌شود. بسیاری از مردم به‌‌علت نداشتن اطلاعات کافی و درست، اقدام به کشتن سوسمارها می‌کنند؛ با اینکه خیلی از آنها غیر سمی و بی‌‌خطر هستند. برخی از سوسمارها مانند برخی اعضای خانوادۀ وارانیده غدد مولد زهر دارند که وارد بزاق آنها می‌‌شود (Dobson et al., 2019). یکی از عواملی که جمعیت گونه‌های بومی را به خطر می‌‌اندازد، ورود گونه‌های غیربومی و مهاجم به زیستگاه‌های طبیعی آنهاست؛ زیرا با هم رقابت می‌‌کنند و با توجه به اینکه به‌‌طور معمول گونه‌های مهاجم دارای توانایی‌‌ها و برتری‌‌های خاصی در مقایسه با گونه‌های بومی هستند، شانس بیشتری برای پیروزشدن دارند که ممکن است باعث کاهش جمعیت گونه‌های بومی و گاه منقرض‌‌شدن آنها شود (Kamali, 2013).

در فلات ایران، نه خانواده از راستۀ سوسمارها (Sauria) وجود دارد که شامل گکوها (Gekkonidae)، گکوهای پلنگی (Eublepharidae)، آگاماها (Agamidae)، اسکینک‌‌ها (Scincidae)، لاسرتاها (Lacertidae)، مارمولک‌‌های بدون دست و پا (Anguidae)، بزمجه‌‌ها (Varanidae)، گکوهای انگشت‌‌برگی (Phyllodactylidae) و اسفروداکتیلیده (Sphaerodactylidae) می‌‌شود (Kamali, 2013).

تنوع گونه‌‌ای و فراوانی خزندگان در ایران توجه پژوهشگران زیادی را به خود جلب کرده و مقالات و کتاب‌‌های زیادی در این زمینه نوشته شده است (Smid et al., 2014 Anderson, 1999; Rastegar Pouyani et al., 2007;). ازجمله پژوهش‌‌های انجام‌‌شده روی فون سوسمارهای ایران به سوسمارهای شمال غرب ایران (Ahmadzadeh & Kheyrandish, 2006)، منطقۀ دامغان (Hojati et al, 2006)، استان چهارمحال و بختیاری (Ebrahimnezhad et al., 2007)، استان قم (Ahmadzadeh et al., 2008)، تربت جام در خراسان رضوی (Nasrabadi et al., 2008)، استان ایلام (Fathinia et al., 2009)، استان کهگیلویه و بویراحمد (Parsa & Rastegar Pouyani, 2009)، خرانق و ندوشن در استان یزد (Eris et al., 2009)، منطقۀ شکارممنوع کوه گرم جهرم در استان فارس (Zareian et al., 2010)، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ گاندو در استان سیستان و بلوچستان (Heidari & Kami, 2009)، پارک جنگلی شهید زارع ساری (Hojati et al., 2010)، جنوب استان اردبیل (Mohammadi Aloocheh et al., 2010)، پارک ملی کیاسر در استان مازندران (Hojati et al., 2011)، شهرستان فردوس در خراسان جنوبی (Ostovari, 2011)، پناهگاه حیات وحش میانکاله در استان مازندران (Nabavi et al., 2013)، شهرستان طبس در استان یزد (Masooli et al., 2014)، منطقۀ شکارممنوع هزارجریب در استان مازندران (Eftekharian et al., 2017)، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ پرور در استان سمنان (Hojati et al., 2017)، پارک ملی خجیر در استان تهران (Mortazavi Moghadam & Ghorbani Yekta, 2018)، منطقۀ شکارممنوع سفیدکوه و آرسک در استان سمنان (Soleimanfallah et al., 2018)، منطقۀ سیستان (Sanchooli, 2018)، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ سریشا -گوجی تربت حیدریه (Assadian Narenji et al., 2018)، کویر مرنجاب در استان اصفهان (Gharzi et al., 2020)، شهرستان کنگاور در استان کرمانشاه (Azhar et al., 2020) و منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ سعدی در استان کرمان (Shafiei Bafti et al., 2022) اشاره می‌‌شود.

با وجود پژوهش‌‌های ارزشمندی که روی فون سوسمارهای ایران انجام شده است، با توجه به وسعت و گستردگی کشور ایران همچنان جای تحقیق و بررسی وجود دارد. هدف از این مطالعه بررسی فون سوسمارهای پناهگاه حیات وحش دودانگه در استان مازندران است.

روش‌‌ پژوهش

پناهگاه حیات وحش دودانگه بین 36 درجه و 10 دقیقه الی 36 درجه و 5 دقیقۀ عرض شمالی و 53 درجه و 27 دقیقه الی 53 درجه و 43 دقیقۀ طول شرقی واقع شده و منطقه‌‌ای کوهستانی با مساحت ۱5673 هکتار است. این منطقه در حدود ۹۵ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان ساری در استان مازندران قرار گرفته و فاصلۀ آن با کیاسر 22 کیلومتر است. این منطقه از شمال محدود به پارک ملی کیاسر، از جنوب محدود به منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ پرور در استان سمنان و از غرب محدود به منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ بولا است. این منطقه ازنظر ویژگی‌‌های بوم‌‌شناختی نظیر آب‌‌وهوا،‏ توپوگرافی خاک و زمین‌‌شناسی متنوع است. حداقل ارتفاع منطقه ۸۰۰ متر و حداکثر آن ۲۸۶۰ متر است. اقلیم منطقه مطابق اقلیم‌‌نمای آمبرژه برای ارتفاع 800 تا 2000، مرطوب سرد و برای ارتفاع بیشتر از 2000 متر، نیمه‌‌خشک و سرد است. متوسط دما و بارندگی سالیانه به ترتیب نه درجۀ سانتی‌گراد و 610 میلی‌‌متر است؛ بنابراین این منطقه را دارای اقلیم نیمه‌‌مرطوب معتدل کرده است. درمجموع، پنج ریختار گیاهی شامل جنگل، درخت‌‌زار، درختچه‌زار، بالشتکی خاردار و خزان‌شوندۀ سردسیری در این پناهگاه وجود دارد. گونه‌‌های اصلی جانوری منطقه شامل شوکا، گراز، پلنگ، خرس قهوه‌ای، گرگ، گربۀ جنگلی و قرقاول می‌‌شود (Environmental Protection Organization of Iran, 2011). از فروردین‌‌ماه 1396 تا اواخر آبان‌‌ماه 1396 نمونه‌برداری انجام شد. کار نمونه‌برداری در تمام شرایط آب‌‌وهوایی از اوایل صبح تا اواخر شب (به‌‌طور معمول از ساعت 6 تا 23) در ایستگاه‌های مختلف انجام شد. نمونه‌‌ها طی بازدیدهای میدانی ازطریق پیمایشی و با دست جمع‌‌آوری شد. با در نظر گرفتن این نکته که بیشتر گونه‌های سوسمار خاصیت خودبری دم دارند، سعی شد طوری صید شوند که به آنها آسیب وارد نشود. از نمونه‌ها در طبیعت تصویربرداری شد. تمام نمونه‌ها پس از اتمام بررسی، رهاسازی شد. نمونه‌‌ها با استفاده از کلید شناسایی معتبر (Rastegar Pouyani et al., 2007; Mozaffari et al., 2016) شناسایی شد. تعیین جنسیت نمونه‌‌ها به‌‌دلیل محدودیت‌‌های موجود و تشریح‌‌نکردن نمونه‌‌ها انجام نشد. صفات متریک و مریستیک مطالعه‌‌شده در جدول 1 نشان داده شده است. برای اندازه‌‌گیری صفات متریک از کولیس دیجیتال (با دقت 01/0 میلی‌‌متر) و برای تجزیه و تحلیل آماری داده‌‌ها از آمار توصیفی (Descriptive Statistics) نرم‌‌افزارهایSPSS 17  و Excel 2016 استفاده شد.

جدول 1- صفات قراردادی مطالعه‌‌شده در سوسمارها

Table 1- Conventional traits studied in lizards

نتایج

طی مدت پژوهش، 54 نمونه سوسمار جمع‌‌آوری و هفت گونه از هفت جنس و پنج خانواده شناسایی شد. نام و رده‌‌بندی گونه‌‌ها در جدول 2 ارائه شده است. در پناهگاه حیات وحش دودانگه، پنج خانوادۀ Agamidae، Anguidae، Gekkonidae، Lacertidae و Scincidae شناسایی شد. فراوانی گونه‌‌ها در نمودار 1 مشاهده می‌‌شود. نتایج نشان داد خانوادۀ لاسرتیده با 21 نمونه (دو گونه) بیشترین میزان فراوانی را دارد. در بین گونه‌‌ها، سوسمار سنگی دریای خزر بیشترین فراوانی (24 درصد) و کلمره کمترین فراوانی (6 درصد) را نشان دادند. گونۀ جدیدی از منطقۀ مطالعه‌‌شده گزارش نشد. شکل‌‌های 1 تا 7 گونه‌‌های شناسایی‌‌شده در منطقه را نشان می‌‌دهند. نتایج بیومتری نمونه‌‌ها در جدول 3 ارائه شده است.

جدول 2- گونه‌‌های سوسمار شناسایی‌‌شده در پناهگاه حیات وحش دودانگه

Table 2- Species of lizards identified in Dodangeh Wildlife Sanctuary

نمودار 1- فراوانی سوسمارهای پناهگاه حیات وحش دودانگه

Diagram 1- The frequency of lizards in Dodangeh Wildlife Sanctuary

جدول 3- آمار توصیفی گونه‌‌های پناهگاه حیات وحش دودانگه.

Table 3- Descriptive statistics of the species of Dodangeh Wildlife Sanctuary

بحث و نتیجه‌‌گیری

در این مطالعه، از زیرراستۀ سوسمارها پنج خانوادۀ آگامیده، آنگوئیده، گکونیده، لاسرتیده و سینسیده شناسایی شد. بنا بر مطالعات قبلی در استان مازندران نیز همین پنج خانواده‌‌ گزارش شده بود (Rastegar Pouyani et al., 2007; Kamali, 2013; Smid et al., 2014; Safaei-Mahroo et al., 2015)؛ از این رو خانوادۀ جدیدی در این پژوهش گزارش نشد.

ازجمله دستاوردهای این پژوهش، تهیۀ کلید شناسایی گونه‌‌های سوسمار منطقه بوده است که در زیر مشاهده می‌‌شود.

کلید شناسایی سوسمارهای پناهگاه حیات وحش دودانگه

a1 ـ فاقد اندام‌های حرکتی جلویی و عقبی............................................................................................................... (2)

b1 ـ دارای اندام‌های حرکتی جلویی و عقبی............................................................................................................ (3)

a2 ـ دارای چین عمیق پهلویی در دو طرف بدن....................................................................... Pseudopus apodus

b2 ـ فاقد چین عمیق پهلویی در دو طرف بدن............................................................................... Anguis colchica

a3 ـ فلس‌های سطح پشتی و شکمی شبیه بهم............................................................... Ablepharus pannonicus

b3 ـ فلس‌های سطح پشتی و شکمی متفاوت............................................................................................................ (4)

a4 ـ مردمک چشم عمودی.............................................................................................. Tenuidactylus caspius

b4 ـ مردمک چشم گرد............................................................................................................................................ (5)

a5 ـ فلس‌های پشتی یکنواخت و یک شکل نیستند......................................................... Paralaudakia caucasia

b5 ـ فلس‌های پشتی یکنواخت و یک شکل............................................................................................................ (6)

a6 ـ سوسمارها درشت و بیشتر روی زمین هستند........................................................................... Lacerta strigata

b6 ـ سوسمارها کوچک و بیشتر روی درختان هستند.............................................................. Darevskia caspica

از خانوادۀ آگامیده تنها گونۀ Paralaudakia caucasia در منطقه مشاهده شد. در مطالعات قبلی، گونه‌‌های Trapelus agilis (Kamali, 2013) و Phrynocephalus scutellatus (Smid et al., 2014) نیز علاوه‌‌بر این گونه از استان مازندران گزارش شده بود. آگامای قفقازی بیشتر در نواحی کوهپایه زندگی می‌‌کند و مهم‌‌ترین پارامترهای محیطی برای این گونه ارتفاع و درصد سنگریزه است.

از خانوادۀ آنگوئیده، دو گونۀ Anguis colchica و  Pseudopus apodusدر منطقه مشاهده شد؛ البته در مطالعات قبلی نیز همین دو گونه از استان مازندران گزارش شده بود (Kamali, 2013; Smid et al., 2014; Safaei-Mahroo et al., 2015).

از خانوادۀ گکونیده، گونۀTenuidactylus caspius  در منطقه مشاهده شد و در مطالعات قبلی گونۀCrctopodion scabrum  نیز از استان مازندران گزارش شده بود (Rastegar Pouyani et al., 2007; Kamali, 2013).

از خانوادۀ لاسرتیده دو گونۀ Darevskia caspica و Lacerta strigata در منطقه مشاهده شد. در پژوهش‌‌های قبلی در استان مازندران علاوه‌‌بر این دو گونه، گونه‌‌های Darevskia chlorogaster و  Darevskia defilippii(Hojati et al, 2011)، Eremias velox و Ophisops elegans (Kamali, 2013) و همچنین Darevskia schaekeli،  Eremias persicaو Mesalina watsonana (Smid et al., 2014; Safaei-Mahroo et al., 2015) گزارش شده بود؛ البته از دو گونۀ Darevskia chlorogaster وDarevskia defilippii که در سال 2011 گزارش شده بود، در واقع یکی از آنها یعنی Darevskia chlorogaster همان Darevskia caspica است که درسال 2013 توصیف شد و بخشی از جمعیت‌‌های داروسکیاها را به گونه‌‌های جدید ارتقا داد که هنوز هم در منطقه وجود دارد؛ اما گونۀ Darevskia defilippii با تغییرات تاکسونومیکی ایجادشده در سال 2013، درحال حاضر در منطقه وجود ندارد و به جای آن گونۀ Darevskia schaekeli دیده می‌‌شود.

از خانوادۀ سینسیده تنها گونۀ Ablepharus pannonicus در منطقه مشاهده شد. در بررسی‌‌های قبلی در استان مازندران علاوه‌‌بر این گونه، گونه‌‌های Ablepharus bivittatus، Eumeces schnideri، Trachylepis aurata (Rastegar Pouyani et al., 2007; Kamali, 2013) و Trachylepia vittata (Smid et al., 2014; Safaei-Mahroo et al., 2015) نیز گزارش شده بود.

پارامترهای زیستگاهی مناسب برای سوسمارها، غنای گیاهی، تراکم پوشش گیاهی و خاک گزارش شده است (Shamsi & Karimzadegan, 2017). طی پژوهشی، دو متغیر مساحت و میزان بارش مهم‌‌ترین متغیرهای مؤثر بر توزیع ارتفاعی گونه‌‌های خانوادۀ لاسرتیده بوده است؛ همچنین شاخص پوشش گیاهی که معیار دسترسی‌‌پذیری به غذا برای سوسماران در نظر گرفته شده، کمترین اهمیت را در تبیین الگوی کلی تنوع سوسماران خانوادۀ لاسرتیده در امتداد شیب‌‌های ارتفاعی داشته است (Kafash et al., 2019). افزایش تاج پوشش گیاهی با میزان تنوع، غنا و فراوانی سوسمارها رابطه‌‌‌‌ای مثبت دارد؛ به طوری که با افزایش تاج پوشش گیاهی، به فراوانی میزان آنها افزوده می‌‌شود (Parvaneh Aval et al., 2010).

از دیگر خزندگان شناسایی‌‌شده در پناهگاه حیات وحش دودانگه توسط محققان پژوهش حاضر، یک گونه لاک‌‌پشت برکه‌‌ای Emys orbicularis  از خانوادۀ Emydidae بود؛ همچنین 10 گونه مار از چهار خانواده شناسایی شد که شامل مار آتشی (Dolichophis Schmidti)، گوند مار (Elaphe dione)، مار پلنگی (Hemorrhois ravergieri)، قمچه مار (Platyceps najadum)، سوسن مار (Telescopus fallax)، مار موش‌‌خور ایرانی (Zamenis persicus)، مار چلیپر (Natrix tessellata)، مار کرمی‌‌شکل (Xerotyphlops vermicularis)، افعی قفقازی (Gloydius halys) و گرزه مار (Macrovipera lebetina) بود.

پناهگاه حیات وحش دودانگه از معدود زیستگاه‌ها و پناهگاه‌های حیات وحش طبیعی و بکر باقی‌‌مانده در استان مازندران است. به‌‌دلیل چرای بی‌‌رویۀ دام در بخش‌‌هایی از این منطقه، تخریب به‌‌نسبت شدید پوشش گیاهی مشاهده می‌‌شود. از مهم‌ترین عوامل تهدید، تعارضات شرکت‌های چوب‌بری و قطع درختان منطقه و همچنین شکار غیرمجاز است. صدای وحشتناک آلات قطع درختان و اره‌‌های موتوری، تردد خودروهای سنگین حامل الوارهای چوب، کشیدن درختان روی زمین، تردد بیش‌‌ازحد افراد و شکارچیان غیرمجاز و نابودی تدریجی محیط زیست گیاهی، در عمل زندگی را برای حیات وحش جانوری و زادوولد آنها سخت و حفاظت از آنان را مشکل‌‌تر کرده است. پیشنهاد می‌‌شود سازمان محیط زیست با هماهنگی ادارۀ منابع طبیعی استان تمام قسمت‌‌های پناهگاه را ممنوع‌‌التعلیف کند؛ زیرا در صورت ادامۀ روند کنونی، فون و فلور گرانبهای این منطقه را در آیندۀ نه‌‌چندان دور از دست خواهیم داد.

با توجه به وسعت منطقه و کمبود نیروی کارشناس برای جمع‌‌آوری نمونه، به‌‌طور حتم احتمال یافتن گونه‌‌های دیگر در منطقه وجود دارد که نیازمند امکانات بیشتری است. ارزش حفاظتی بیشتر سوسمارهای منطقۀ مطالعه‌‌شده ناشناخته است؛ بنابراین با توجه به گسترش و توسعۀ روزافزون فعالیت‌‌های انسانی، نیازمند توجه بیشتری است.

سپاسگزاری

نویسندگان مقاله از سازمان حفاظت محیط زیست استان مازندران و همچنین از جناب آقایان رضا بابایی سواسری و افشین فقیری برای کمک در جمع‌‌آوری نمونه‌‌ها و اساتید بزرگوار جناب آقایان دکتر حاجی‌‌قلی کمی و دکتر فراهم احمدزاده برای تأیید نمونه‌‌ها، تشکر و قدردانی می‌‌کنند.