پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 43 |
| تعداد شماره‌ها | 1,650 |
| تعداد مقالات | 13,398 |
| تعداد مشاهده مقاله | 30,196,549 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 12,072,317 |
فرصت‌ها و چالش‌های سکونتگاه‌های غیررسمی شهر ساوه با استفاده از مدل سوات (SWOT) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اقتصاد شهری | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| دوره 6، شماره 1، اردیبهشت 1400، صفحه 115-126 اصل مقاله (933.8 K) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: مقاله کاربردی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/ue.2023.137609.1256 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسندگان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اسد اله نقدی* 1؛ محبوبه رویین تن2؛ مهشاد سحاب3؛ احسام سلطانی4 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1دکتری جامعه شناسی شهری، گروه علوم اجتماعی، دانشکده علوم اقتصادی و اجتماعی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2کارشناسی ارشد از دانشکده علوم اقتصادی و اجتماعی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 3کارشناسی ارشد شهرسازی، شهرداری ساوه، دفتر بازآفرینی شهری، ساوه، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 4دانشجوی دکتری، دانشگاه بوعلی سینا، دانشکده علوم اقتصادی و اجتماعی، همدان، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| در شهر معاصر ایرانی، به‌خصوص کلان‌شهرها و شهرهای صنعتی که جاذبه‌های بیشتری برای جذب جمعیت دارند، شاهد شکل‌گیری وسیع‌تر سکونتگاه‌های غیررسمی هستیم. در خصوص تعداد سکنه این نواحی در زمان حاضر براساس آمارهای رسمی حداقل 13 میلیون و با احتساب بافت‌های ناکارآمد شهری (شامل بافت‌های فرسوده، مرکزی شهرها و روستاهای ادغام‌شده در بافت‌های شهری) 22 تا 25 میلیون نفر ساکن هستند. این مسئله در گزارش رصد شورای اجتماعی در صدر و در مصاحبه رئیس سازمان بهزیستی کشور در خرداد 1401 با خبرگزاری ایسنا بیان شده که «حاشیه‌نشینی یکی از پنج مسئله مهم و اساسی کشور است». حاشیه‌نشینی معلول عوامل و شرایط متعددی است که اغلب از شهری به شهر دیگر، برخی علل و عوامل پررنگ‌تر یا کم‌اثرتر هستند. در این بین، شهرهای صنعتی ایران مانند ساوه، اراک، قزوین و اصفهان به‌دلیل نیاز به نیروی کار فراوان و عموماً غیرماهر در مقایسه با شهرهای هم‌اندازه با چالش‌های بیشتری در این زمینه مواجهاند. به گفته بیشتر مسئولان شهر ساوه، حاشیه‌نشینی در این شهر به‌دلیل مهاجرپذیری شدید شهر که ناشی از صنعتی‌بودن ساوه، موقعیت مواصلاتی خاص و ... است، در سال‌های اخیر روند افزایشی سریع را تجربه کرده است. در این بررسی از روش‌های مختلف ازجمله مشاهده، اسنادی و مصاحبه‌های عمیق با اطلاع‌رسانان کلیدی با استفاده از مدل swot بهره برده شد. داده‌های به‌دست‌آمده نشان می‌دهند طی دهه‌های اخیر جمعیت شهر ساوه به‌صورت مستمر درحال رشد بوده و سهم مهمی از این رشد متعلق به مناطق اسکان غیررسمی بوده است؛ به‌طوری‌که این شکل از سکونت به‌صورت نعل اسبی شهر را در محاصره خود در آورده است و جمعیتی بیش از 70 هزار نفر، یک سوم مساحت شهر را در قالب 22 محله حاشیه تشکیل می‌دهند. از چهار بعد نهادی، تاریخی، طبیعی و انسانی در این مناطق، فرصت‌های درخور توجه برای بازآفرینی شهری و اجرای پروژه‌های محرک توسعه یا پرچم مانند مجموعه عمارت حاکم به‌صورت بالفعل یا موزه انار در عباس‌آباد به‌صورت بالقوه وجود دارند. در عین حال، تهدیدها و چالش‌های بسیاری (مسکن، بهداشت محیط، فقر و ...) نیز در این مناطق برای دستیابی به شهر قابل زیست و با شاخص‌های پایدار وجود دارند. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژه‌ها | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| فرصت‌ها؛ چالش‌ها؛ سکونتگاه‌های غیررسمی؛ ساوه؛ مدل سوات(SWOT) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
مقدمه شهر پیچیده‌ترین اختراع بشر تاکنون بوده است. در قرن بیست و یکم برای نخستین‌بار در تاریخ بیش از نیمی از جمعیت جهان در شهرها ساکن شدند. در سال 1950، کمتر از یک سوم جمعیت جهان شهرنشین بود. در زمان حاضر (سال 2023 میلادی برابر با 1402 خورشیدی) 56 درصد از جمعیت جهان در نقاط شهری سکونت دارند. پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال 2050 به بیش از دو سوم افزایش یابد و انتظار می‌رود بیشتر این رشد جمعیت متعلق به کشورهای درحال توسعه و بازارهای نوظهور باشد. ظهور و پیدایش حاشیه‌نشینی، هم در ایران و هم در جهان، همزاد و همراه پدیده مهاجرت و تا حدی پیامد آن بوده است. حاشیه‌نشینی در مقیاس وسیع و معنای جدید به دوره پس از وقوع انقلاب صنعتی در اروپا و سپس سرایت آن به سایر نقاط جهان برمی‌گردد. در کشور ما پس از آغاز نوسازی اقتصادی، اجتماعی و دسترسی روستاها به خدمات جدید بهداشتی، آموزشی و مکانیزه‌شدن کشاورزی و تغییر الگوی مدیریت روستایی و همچنین ظهور اقتصاد نفتی و قطع وابستگی به کشاورزی، مهاجرت‌های روستا – شهر، آغاز و در پیامد آن حاشیه‌نشینی پیرامون شهرهای بزرگ نمایان شد؛ بنابراین، به‌تدریج بیشتر شهرها به‌ویژه شهرهای بزرگ به مراکزی برای استقرار و اسکان مهاجران تبدیل شدند. به این ترتیب، حاشیه‌نشینی و در جدیدترین بیان، اسکان غیررسمی به‌عنوان بافت آپاندیستی شهری در ایران با قدرت تأثیرگذاری بالا به‌دلیل حجم چشمگیر ساکنان و مسائلی همچون ناپایداری کالبدی، رشد سریع جمعیت، اشتغال غیررسمی و آسیب‌های اجتماعی، فقر و ...، بر شهرهای کشور تحمیل شده است. مهاجرت و حاشیه‌نشینی به‌دلیل تأثیرات عدیده از آن دسته موضوعات اجتماعی هستند که هیچ‌وقت تاریخ مصرف کنکاش دربارة آنها پایان نمی‌گیرد. معمولاً پدیده‌هایی مانند زاغه‌نشینی، حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی، به‌عنوان ضایعه و معضل شهر مدرن تلقی می‌شوند که نقش بازدارندة پیشرفت و توسعه شهرها را دارند (زنگانه و همکاران، 1400: 37). شهر به تعبیر برخی محققان، مقیاس کوچکی از اداره هر کشوری است. برنامه‌ریزان و پژوهشگران اقتصاد شهری از نظریه‌های اقتصاد خرد و کلان همزمان استفاده می‌کنند؛ زیرا یک شهر با اندکی تفاوت، تمامی عناصر و ویژگی‌های یک کشور را در زمینه‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی دارد (اکبری، 1396). ایزستو و همکارانش عنوان می‌کنند «اکنون از هر شش نفر یک نفر، یعنی حدود یک میلیارد نفر در حاشیه‌ها و زاغه‌ها زندگی می‌کنند» (نقدی، 1392: 175). در ایران نیز براساس آمارهای رسمی در زمان حاضر حداقل 13 میلیون سکنه و با احتساب بافت‌های ناکارآمد شهری شامل بافت‌های فرسوده و مرکزی شهرها و روستاهای ادغام‌شده در بافت‌های شهری حتی تا 25 میلیون نفر وجود دارند و رئیس سازمان بهزیستی کشور در خرداد 1401 در مصاحبه با خبرگزاری ایسنا بیان کرد «حاشیه‌نشینی یکی از پنج مسئله مهم و اساسی کشور محسوب می‌شود» (قادری، 1401). به هر حال، حاشیه‌نشینی، هم در ایران و هم در سراسر جهان، یکی از مهم‌ترین مسائل توسعه محسوب می‌شود. «حاشیه‌نشینی هم در اهداف هزاره و هم در اسکان بشر سازمان ملل از چالش‌های توسعه جهان به شمار آمده است» (UN, 2000-2003). شهرها با تسهیل تحرک اجتماعی - اقتصادی و کمک به غلبه بر تبعیض جنسیتی که معمولاً در مناطق روستایی شدیدتر است، می‌توانند به کاهش نابرابری‌ها کمک کنند. علاوه بر ویژگی‌های اجتماعی - اقتصادی، پیامد تغییرات جمعیتی بر چشم‌انداز آتی مخاطرات شهری، به‌ویژه پیری سریع جمعیت‌های شهری و افزایش جمعیت طبقه متوسط در اقتصادهای نوظهور است (Schanz, 2021: 8). اقتصاد زمین و مسکن افزون بر اثرات تعیین‌کننده در رشد و تثبیت اقتصادی و نوسان‌های اقتصاد ملی می‌تواند در توزیع درآمد اثرگذار باشد و همچنین از طریق هزینه تأمین مالی فعالیت‌های اقتصادی در هزینه تولید و مزیت نسبی اقتصاد کشور در اقتصاد داخلی و تجارت بین‌الملل مؤثر واقع شود (قلی‌زاده، 1399). محلات فرودست شهری همزاد بسیاری از شهرهای بزرگ و صنعتی ایران بوده است. برخی کارشناسان سکونتگاه‌های غیررسمی را به‌عنوان آپاندیست شهری، پاشنه‌آشیل یا چالشی فراروی توسعه پایدار و مدیریت شهری جدید به‌ویژه در کلان‌شهرها و شهرهای صنعتی و مهاجرپذیر می‌دانند؛ مجموعه‌هایی که به‌دلیل استقرار تعداد کثیری از شهروندان و نیز برخوردارنبودن از خدمات شهری مطلوب و کیفیت پایین زندگی، چالش اساسی برای داشتن شهر سالم و شهرنشینی پایدار به حساب می‌آیند. همچنین این مناطق پتانسیل بالایی برای انواع آسیب‌ها و مسائل اجتماعی دارند و در صورت بی‌توجهی می‌توانند تمامی هستی یک شهر را تهدید کنند (نقدی، 1392: 32). حاشیه‌ها و سکونتگاه غیررسمی به‌دلیل آنکه فاقد برنامه از قبل تدوین‌شدة طراحی شهری هستند و اغلب خارج از اراده مدیریت شهری شکل می‌گیرند، در بدنه هر شهری به‌وسیله محرومیت از شاخص‌های اساسی و استانداردهای زندگی شناخته می‌شوند که در «متن شهر» اصلی وجود دارد و نمود کالبدی، اجتماعی و اقتصادی فقر شهری است؛ در عین حال، یک تلاش جهانی برای کاستن از گسترش یا ارتقای شاخص‌های زندگی در مناطق هدف نیز در جریان است. در کنار تلاش‌های هبیتات در برخی کشورها در سال‌های اخیر ایدة شهرهای بدون زاغه مطرح شده است. در ژوئن 2018، پادشاهی مراکش برنامه‌ای به نام «Villes Sans Bidonvilles (VSB)» یا «شهرهای بدون زاغه‌ها» را مطرح و 58 شهر از 85 شهر در سراسر کشور را بدون زاغه اعلام کرد (Atia, 2022). جمعیت شهری در مناطق درحال توسعه جهان، از رقم 9/1 میلیارد نفر در سال 2000 به آستانه 4 میلیارد نفر در سال 2030 خواهد رسید؛ درحالی‌که در بقیه جهان، یعنی کشورهای پیشرفته صنعتی، در همان فاصله زمانی رقم 900 میلیون به یک میلیارد نفر خواهد رسید. اکنون شهرها خانه و مأمن بیش از نیمی از جمعیت جهان هستند. در سال 1950، کمتر از یک سوم جمعیت جهان شهرنشین بودند؛ اما پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال 2050 به بیش از دو سوم افزایش یابد و انتظار می‌رود بیشتر این رشد جمعیت در بازارهای نوظهور باشد (Schanz, 2021) و این مقایسه به‌تنهایی تفاوت سرعت شهری‌شدن در دو جغرافیا را نشان می‌دهد. در شهر معاصر ایرانی به‌خصوص کلان‌شهرها و شهرهای صنعتی که جاذبه‌های بیشتری برای جذب جمعیت وجود داشته است، شاهد شکل‌گیری وسیع‌تر سکونتگاهی غیررسمی هستیم. حاشیه‌نشینی معلول عوامل و شرایط متعددی است که بیشتر از شهری به شهر دیگر، برخی علل و عوامل پررنگ‌تر یا کم‌اثرتر هستند. در این بین، شهرهای صنعتی ایران به‌دلیل نیاز به نیروی کار فراوان و عموماً غیرماهر در مقایسه با شهرهای هم‌اندازه با چالش‌های بیشتری در این زمینه مواجهاند که شهر ساوه نیز از این قاعده مستثنی نیست. به گفته بیشتر مسئولان شهر ساوه، حاشیه‌نشینی در این شهر به‌دلیل مهاجرپذیری شدید شهر که ناشی از صنعتی‌بودن ساوه، موقعیت مواصلاتی خاص و ... است، در سال‌های اخیر روند افزایش سریعی را تجربه کرده است. بدون شک روند تحولات و الگوهای توسعه کشور در چند دهه گذشته سهم زیادی در ایجاد و گسترش این سکونتگاه‌ها در همه شهرها به‌خصوص شهرهای بزرگ و صنعتی مانند ساوه داشته است. شهرهای صنعتی کشور به‌دلیل جاذبه‌های شغلی و نیاز به نیروی کار عموماً غیرماهر بیش از شهرهای هم‌طراز غیرصنعتی، شاهد شکل‌گیری این نواحی بودند. تبدیل‌شدن شهر ساوه به یک شهر صنعتی در سال 1352 در یک تقسیم کار ملی موجب جذب مهاجران زیادی از اطراف و اکناف و رشد سکونتگاه‌های غیررسمی در طول چند دهه گذشته شده است. مسئله ظهور و گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی در ساوه طی دهه‌های اخیر به یکی از مسائل مهم مدیریتی این شهر بدل شده است. این پدیده از تأسیس شهر صنعتی کاوه بسیار متأثر بوده است؛ زیرا تأسیس شهر صنعتی در رشد سریع و جذب مهاجران از بیشتر نقاط ایران به‌ویژه روستاهای پیرامون شهر ساوه و استان‌های همجوار، یعنی همدان و کرمانشاه تأثیر داشته است (نقدی و همکاران، 1400: 243). شهرنشینی نیازمند تغییرات اساسی اجتماعی - اقتصادی است. تراکم جمعیت و تمرکز ارزش‌ها، به زیرساخت‌های عظیم سرمایه‌گذاری‌ها و یادمان‌های حفاظت از محیط زیست (به‌ویژه در برابر هوا و آلـودگی آب)، سـرعت صنعتی‌شدن شتابان در کشورهای درحال توسعه و سست‌شدن پیوندهای سنتی خانوادگی نیاز دارد. شهر ساوه در یک بیان خلاصه، چند جاذبه مهم برای تبدیل به مقصد مهاجران را همزمان دارد: الف- فرصت‌های کار، شغل و درآمد (شهر صنعتی) ب- زمین و مسکن ارزان در مقایسه با بسیاری شهرهای هم‌طراز پ- آب کافی؛ هرچند کیفیت آب شرب شهر مطلوب نیست، در کل به‌دلیل سد الغدیر و منابع دیگر شهر به آب و خاک حاصلخیز دسترسی دارد و البته در آینده و در صورت استمرار شرایط کم‌بارشی و خشک‌سالی‌ها مشکل آب همانند بسیاری از مناطق پیش خواهد آمد. ت- نزدیکی به تهران، اراک، قم و همدان.
روش بررسی و استخراج داده‌ها برای مداخله در همه حوزه‌های شهری به‌خصوص بافت‌های ناکارآمد و حاشیه‌ها روش‌های مختلفی ازجمله تهیه و ترسیم ماتریس سوات وجود دارد. این ماتریس برای مدیران شهری امکان تدوین چهار انتخاب یا راهبرد متفاوت را فراهم می‌آورد. با توجه به اینکه شهر مانند یک ارگان زنده متحول و در عین حال بسیار پیچیده است، در عمل ممکن است برخی از راهبردها با یکدیگر همپوشانی داشته باشند یا به‌طور همزمان هماهنگ با یکدیگر به اجرا درآیند. درواقع، برحسب وضعیت سیستم، چهار دسته راهبرد را می‌توان تدوین کرد که از نظر درجه کنشگری متفاوت‌اند.
جدول 1- ماتریس SWOT
منبع: (الماسی و دورفرد، 1390: 104).
راهبرد دفاعی: هدف کلی راهبرد دفاعی یا حداقل - حداقل که می‌توان آن را «راهبرد بقا» نیز نامید، کاهش ضعف‌های سیستم برای کاستن و خنثی‌سازی تهدیدها است. راهبرد انطباقی: راهبرد انطباقی یا راهبرد حداقل - حداکثر، تلاش دارد با کاستن از ضعف‌ها، حداکثر استفاده را از فرصت‌های موجود ببرد. یک سازمان ممکن است در محیط خارجی خود، متوجه وجود فرصت‌هایی شود، اما به‌واسطة ضعف‌های سازمانی خود قادر به بهره‌برداری از آن نباشد. در چنین شرایطی، اتخاذ راهبرد انطباقی می‌تواند امکان استفاده از فرصت را فراهم کند. راهبرد اقتضایی (حداکثر - حداقل): این راهبرد بر پایه بهره‌گرفتن از قوت‌های سیستم برای مقابله با تهدیدات تدوین می‌شود و هدف آن به حداکثر رساندن نقاط قوت و به حداقل رساندن تهدیدات است. راهبرد تهاجمی (حداکثر - حداکثر): تمام سیستم‌ها خواهان وضعیتی هستند که قادر باشند همزمان قوت و فرصت‌های خود را به حداکثر برسانند. برخلاف راهبرد دفاعی که یک راه‌حل واکنشی است، راهبرد تهاجمی یک راه‌حل کنشگر است (گلکار، 1385: 53).
جدول 2- انواع استراتژی‌ها در مدل سوات برحسب عوامل داخلی و خارجی
جدول 3- عوامل داخلی مؤثر بر توسعه در محلات اسکان غیررسمی شهر ساوه
جدول 4- استخراج مدل به تفکیک محلات
بررسی عوامل خارجی مؤثر بر توسعه شهر ساوه و محلات هدف برای شناسایی فرصت‌ها و تهدیدها، محیط بیرونی کانون‌های صنعتی نیز بررسی شد. این عوامل از درون مصاحبه و پرسشنامه‌های به‌دست‌آمده از جامعه کارشناسی تهیه شده‌اند.
جدول 5- عوامل خارجی مؤثر بر توسعه شهر ساوه و به تبع آن، بهبود شرایط محلات هدف
تجزیه و تحلیل داده‌ها در مرحله دوم، پس از تحلیل عوامل داخلی و خارجی، برای تجزیه و تحلیل همزمان عوامل داخلی و خارجی از ماتریس داخلی و خارجی استفاده شد. در مرحله سوم نیز براساس مدل SWOT، راهبردهایی برای توسعه کانون‌های صنعتی منطبق با شرایط محله میزبان ارائه می‌شوند و درنهایت نیز با استفاده از تکنیک ماتریس برنامه‌ریزی استراتژیک کمی، مشخص شد کدام‌یک از گزینه‌های استراتژی انتخاب‌شده، امکان‌پذیر است و درواقع این استراتژی‌ها، اولویت‌بندی شدند.
تحلیل و ارزیابی عوامل داخلی در تکمیل جدول تحلیل عوامل داخلی، در ستون دوم با توجه به میزان اهمیت هر مؤلفه و مقایسه این مؤلفه‌ها با یکدیگر، ضریب اهمیت بین صفر و یک به آن مؤلفه اختصاص داده می‌شود. مقدار این ضرایب باید به‌گونه‌ای باشد که مجموع ضرایب مؤلفه‌ها، یک باشد. در ستون سوم با توجه به عالی یا معمولی بودن قوت‌ها به‌ترتیب رتبه 4 یا 3 و با لحاظ جدی یا معمولی بودن ضعف‌ها به‌ترتیب رتبه 1 یا 2 اختصاص داده می‌شود. در صورتی که جمع کل امتیاز نهایی عوامل داخلی در این جدول بیش از 5/2 باشد، قوت‌های پیش‌رو بر ضعف‌های آن غلبه خواهد داشت و چنانچه این امتیاز کمتر از 5/2 باشد، بیان‌کنندة غلبه ضعف‌ها بر قدرت‌ها خواهد بود. نتایج در جدول زیر ارائه شده‌اند.
جدول 6- تحلیل عوامل داخلی
تحلیل و ارزیابی عوامل خارجی در تکمیل جدول تحلیل عوامل خارجی، در ستون دوم جدول با توجه به میزان اهمیت هر مؤلفه و با مقایسه این مؤلفه‌ها با یکدیگر، ضریب اهمیت بین صفر تا یک به آن مؤلفه تعلق می‌گیرد. مقدار این ضرایب باید به نحوی باشد که مجموع ضرایب مؤلفه‌ها، یک باشد. در ستون سوم با لحاظ عالی یا معمولی بودن فرصت‌ها به‌ترتیب رتبه 4 یا 3 و نیز با توجه به جدی یا معمولی بودن تهدیدها به‌ترتیب رتبه 1 یا 2 اختصاص داده می‌شود. در صورتی که امتیاز عوامل خارجی در این جدول بیش از 5/2 باشد، به این معنی است که فرصت‌های پیش‌رو بر تهدیدهای آن غلبه خواهد کرد و چنانچه این امتیاز کمتر از 5/2 باشد، نشان‌دهندة غلبه تهدیدها بر فرصت‌ها خواهد بود. نتایج در جدول زیر ارائه شده‌اند.
جدول 7- تحلیل عوامل بیرونی
تحلیل و ارزیابی عوامل داخلی و خارجی با نگاهی به جدول و براساس نتایج مصاحبه و استخراج اطلاعات پرسشنامه، نمره به‌دست‌آمده از ماتریس ارزیابی عوامل داخلی برابر 189/2 است؛ این عدد بیان می‌کند ضعف‌های پیش‌روی محله می‌توانند بر نقاط قوت آن غلبه کنند (5/2>189/2). همچنین با بررسی ماتریس ارزیابی عوامل خارجی و نمره به‌دست‌آمده (04/3)، نتیجه گرفته می‌شود که فرصت‌های پیش‌رو بر تهدیدهای محله غلبه خواهند کرد (5/2<04/3). از این نتایج می‌توان در انتخاب استراتژی‌ها و تشکیل ماتریس عوامل داخلی و خارجی استفاده کرد.
ارائه راهبردها براساس مدل SWOT این مدل یکی از ابزارهای بسیار مهم در فرایند تدوین راهبرد است که با آن، اطلاعات مقایسه می‌شود. همچنین با استفاده از این ماتریس، امکان تدوین چهار انتخاب یا استراتژی متفاوت از نظر درجه کنشگری‌های متفاوت در فضا فراهم می‌شود؛ البته در جریان عمل، برخی از استراتژی‌ها با یکدیگر همپوشانی دارند یا به‌طور همزمان و هماهنگ با یکدیگر به اجرا درمی‌آیند (حکمت‌نیا و میرنجف موسوی،1390: 318). با توجه به نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل SWOT، برای توسعه کانون‌های توسعه محلات منطبق با شرایط مناطق، راهبردهای زیر در جدول زیر ارائه می‌شوند.
جدول 8- راهبردهای توسعه و مداخله در سکونتگاه‌های غیررسمی ساوه
ادامه جدول 8- راهبردهای توسعه در شهر ساوه
فهرست استراتژی‌های انتخاب‌شده براساس تحلیل SWOT که شامل پنج استراتژی است، در جدول بعد ارائه شده است.
جدول 9- استراتژی‌های انتخاب‌شده
هر شهر باید دارای سند چشم‌انداز باشد و برای کلیت اسکان غیررسمی و حاشیه‌های خود، یک کلان استراتژی و در عین زمان متناسب با موقعیت، شرایط و شاخص‌های هر حاشیه استراتژی خاص برای مداخله و مدیریت داشته باشد. در یک جمع‌بندی کلی و پیش از مرور توصیه‌ها و پیشنهاد‌ها تجربه کشورهای مختلف در مواجهه با اسکان غیررسمی نشان می‌دهد سه شکل برخورد با پدیده حاشیه‌نشینی در نظام‌های مدیریت شهری به چشم می‌خورند: الف- در شهرهای کوچک سیاست چشم‌پوشی و عدم تلقی جدی از مسئله (غفلت مدیریتی) پدیده ب- در شهرهای متوسط تلقی به‌عنوان مسئله اجتماعی ج- در شهرهای بزرگ و کلان‌شهرها بیشتر سعی بر تاکتیک ممانعت و سیاست درهای بسته و تلقی به‌عنوان بحران اجتماعی اصولی‌ترین شیوه به رسمیت شناختن این مسئله و الگوی سکونت شهری و سپس تلاش برای مدیریت، ساماندهی و دستیابی به توسعه پایدار شهری است. همچنین استفاده همزمان از سیاست‌های پیشگیری و درمان و در عین حال، عطف توجه کامل به رهیافت مشارکت مردم در فرایندهای بازآفرینی و توسعه شهری است. نتایج مطالعات بین‌المللی حاکی از ناهمگونی و شکاف شواهدی است که مانع از نتیجه‌گیری قطعی دربارة تأثیر استراتژی‌های ارتقای زاغه بر سلامت و رفاه اجتماعی - اقتصادی است. شایع‌ترین پیامدهای بهداشتی و اجتماعی - اقتصادی گزارش‌شده، بیماری‌های واگیر و شاخص‌های فقر مالی بود. شواهد محدود، اما ثابتی وجود دارند که نشان می‌دهند ارتقای محله‌های فقیرنشین ممکن است بروز بیماری‌های اسهالی و هزینه‌های مربوط به آب را کاهش دهد. اطلاعات موجود دربارة دیدگاه‌های زاغه‌نشینان بینشی در مورد موانع و تسهیل‌کننده‌ها برای اجرای موفقیت‌آمیز و حفظ مداخلات فراهم می‌کند. در دسترس بودن و استفاده از معیارهای قابل اعتماد و قابل مقایسه برای تعیین تأثیر ارتقای سکونتگاه بر سلامت، کیفیت زندگی و رفاه اجتماعی - اقتصادی کمک مفیدی به تحقیقات جدید در این زمینه خواهد کرد. با توجه به پیچیدگی مبحث بهبود و ارتقای محله‌های فقیرنشین، ارزیابی‌ها باید به دنبال ترکیب فرایند و اطلاعات کیفی در کنار داده‌های اثربخشی کمی باشند تا مشخص شود کدام مداخلات خاص کار می‌کنند و مفید هستنند (یا کار نمی‌کنند) و بر زندگی چه کسانی مؤثرند (Thomson, 2013).
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری مناطق شهری امروزی اکوسیستم‌های پیچیده و آسیب‌پذیری هستند که از گستره وسیعی از اجزا، شامل زیرساخت، حمل‌ونقل و سلامت گرفته تا امکانات اقتصادی و ویژگی‌های اجتماعی این اجزا، به‌طور فزاینده‌ای به هم مرتبط و دارای وابستگی متداخل هستند (Schanz, 2021). با توجه به شهرنشینی تقریباً نیمی از جمعیت جهان، شهرها به‌طور فزاینده‌ای قادر به مقابله با همه مشکلات نیستند. این بررسی جهانی تاریخچه متفاوت و الگوهای کنونی محله‌های فقیرنشین و سکونتگاه‌های ساکن در موفق‌ترین، متوسط و فقیرترین کشورهای جهان سوم از نظر اقتصادی را بررسی می‌کند. همچنین وضعیت تحقیقات سیاست‌محور موجود، استراتژی‌های لازم به‌منظور بهبود شرایط مسکن برای افراد بسیار فقیر و آینده احتمالی این سکونتگاه‌ها را بررسی می‌کند. در همه این مطالعات، تأکید بر نقش کلیدی شرکت‌کنندگان محلی و ضرورت کنارگذاشتن رویکردهای بالا به پایین است (Aldrich, 1995). سرعت رشد شهر ساوه در مقایسه با شهرهای هم‌اندازه بسیار زیاد بود و مهاجرت گسترده در حدود هفتاد سال گذشته به آن، به‌خصوص در پنج دهه اخیر ساری و جاری بوده است. روند تحولات شهر و ابعاد و عناصر مختلف آن طی دوره 1335 تا 1395 بررسی و تحلیل شده‌اند. شهر ساوه به‌دلایل مختلفی موقعیت مهمی در نظام توسعه محلی، منطقه‌ای و ملی دارد و مطالعه روند رشد شهر و الگوها و پیامدهای آن برای سیاست‌گذاران بسیار ضروری است. انتخاب مناسب‌ترین سناریوی رشد برای شهر ساوه و برنامه‌ریزی آن نیز همراه با مشکلات، فرصت‌ها و امکانات اساسی و مؤثر سیاست‌ها و راهبردها معرفی شد. با تأسیس شهر صنعتی دوم در احمدآباد و مجموعه تغییرات اقلیمی و اقتصادی انتظار می‌رود مهاجرت‌ها به شهر ساوه همچنان رو به گسترش خواهد بود. محلات هدف در عین حال که مملو از مسائل بسیار هستند، گاهی دارای توان و استعداد اقتصادی - اجتماعی و انسانی چشمگیری هستند که در صورت همراهی مردم و ساکنان این محلات، با برنامه‌ها و مداخلات شهری، روند توسعه کل شهر به‌خصوص این مناطق تسریع خواهد شد.
پیشنهاد‌ها و برخی توصیه‌های سیاستی - مدیریتی - به رسمیت شناسی محلات موجود با هدف مدیریت و ساماندهی (نه ترغیب به گسترش) و ممانعت از شکل‌گیری محلات خارج از محدوده به‌خصوص در سمت شمال شرقی و شمال غربی شهر - مشارکت‌دادن مردم و معتمدان برای هرگونه مداخله و برنامه‌ریزی در این نواحی - توجه به توان‌های محیطی، انسانی، اجتماعی و اقتصادی محلات در طرح توسعه شهر و محلات - تأسیس اداره امور محلات حاشیه و سکونتگاه‌های غیررسمی در ذیل یکی از معاونت‌های شهرداری - ایجاد بازدارندگی‌های غیرمستقیم، منعطف و غیرقهری به‌جای تمرکز بر تخریب و جریمه در موضوع تعیین حدود و ممانعت از گسترش خارج از محدوده - تدوین و اجرای سند توسعه محلات شهر و محله محوری با تأکید بر اسکان غیررسمی و بازآفرینی مشارکتی - حمایت جدی و تسهیل پروژه‌های محرک توسعه مانند شب‌های ساوه (گرشاسبی)، عمارت حاکم (عبدل‌آباد غربی) - استفاده از سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و خیرین برای تأمین خدمات و تسهیلات فرهنگی و آموزشی و اشتغال‌زایی، مانند تجربه خیابان حر - با توجه به افزایش قیمت ملک و مسکن در شهرهای ایران، ازجمله ساوه، هجوم به حاشیه‌ها برای خرید و اجاره حتی از متن شهر دور از انتظار نیست و نوعی «نشت به پایین» در موضوع مسکن صورت خواهد گرفت و پیامدهای آن برای حاشیه‌نشینی نیز ممکن است چشمگیر باشد. - ایجاد فرصت‌ها و پروژه‌های محرک توسعه متناسب با استعداد محلات مانند «باغ موزه انار»؛ برای مثال، در عباس‌آباد شمالی یا سایر محلات مستعد - تدوین چشم‌انداز کلان‌شهر و استراتژی توسعه شهری (CDS) با همراهی و همگامی معتمدان محلی و ذینفعان اصلی با هدف کاستن از فقر و محرومیت شهری، توسعه پایدار و ارتقای مشارکت و ایجاد حکمروایی خوب شهری برای حل مشکلات شهر و حاشیه‌ها - بازنگری در به رسمیت شناسی و نحوه توزیع امکانات، خدمات و تسهیلات شهری و اولویت‌دهی و تخصیص مجدد این نوع امکانات به محلات با قابلیت بالا و ادغام محلات دارای زیرساخت‌های شهری مناسب - چندجانبه‌گرایی و سهیم‌شدن همه ادارات در امر توسعه و بهبود شاخص‌های کالبدی، اقتصادی و اجتماعی در محلات هدف - بازنگری و توسعه نهادها و سازمان‌های مرتبط در محله برای آموزش مردم و گردشگران برای استفاده مطلوب و بهینه از جاذبه‌ها؛ برای مثال، در محلات فلاحت، عبدل‌آباد و یاس | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
اکبری، نعمت‌الله (1396). اقتصاد شهری، تهران: انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت). الماسی، حسن و دورفرد، مرجان سادات (1390). «تدوین استراتژی گردشگری کشور براساس تحلیل ماتریس SWOT»، گردشگری و توسعه، دوره 1، شماره 1، ص 121-97. ایراندوست، کیومرث (1389). سکونتگاه‌های غیررسمی و اسطوره حاشیه‌نشینی، تهران: انتشارات شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری. بیات، آصف (1391). سیاست‌های خیابانی، ترجمه اسدالله نبوی چاشمی، تهران: انتشارات شیرازه. پیران، پرویز و همکاران (1395). «شناسایی عوامل مؤثر بر ایجاد نهادهای اجتماعی در مدیریت محلات»، مجله پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، سال 7، شماره 25، ص 22-1. زنگانه، احمد و همکاران (1400). «تحلیل گفتمان شهر مدرن؛ تولد کالبد شهر مدرن و بازنمایی زاغه‌نشینی» مجله توسعه فضاهای پیراشهری، دوره 3، شماره 1، ص 58-37. صرافی، مظفر (1382). «بازنگری ویژگی‌های اسکان خودانگیخته»، مجموعه مقالات حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی، جلد اول، تهران: دانشگاه علوم بهزیستی و توان‌بخشی. گلکار،کورش (1385). «مناسب‌سازی تکنیک تحلیلی سوات (SWOT) برای کاربرد در طراحی شهری»، نشریه صفه، دوره 15، شماره 41، ص 65-44. مشکینی، ابوالفضل و همکاران (1397). «نقش گروه‌های قومی در هویت‌یابی سکونتگاه‌های غیررسمی (مطالعه موردی: شهر ساوه)»، علوم جغرافیایی بهار و تابستان، دوره 14، شماره 28، ص 228–214. مهندسین مشاور طرح و معماری (1384). شناسایی مقدماتی و طرح مواجهه با اسکان غیررسمی شهر ساوه (پروژه شهر سالم)، به سفارش دفتر سازمان بهداشت جهانی در ایران. قلی‌زاده، علی‌اکبر (1399). «اقتصاد زمین و مسکن شهری در دانشنامه اقتصاد»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، دوره 3، شماره 1، ص 2-1. نقدی، اسداله و علی توانا (1399). «شهری در حصار حاشیه‌ها مطالعه رضایت از زندگی در بین حاشیه‌نشینان شهر کابل» بررسی مسائل اجتماعی ایران، دوره 11، شماره 1، ص 160-135. نقدی، اسداله (1392). حاشیه‌نشینی، نظریه‌ها، روش و مطالعات موردی، تهران: انتشارات جامعه‌شناسان. نقدی، اسداله و همکاران (1400). «مطالعه گونه‌شناسی، چالش‌های حاشیه‌نشینی و بازی‌های حاشیه‌نشینان با سیاست‌های شهری (موردمطالعه: شهر ساوه)»، مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دوره 10، شماره 1، ص 275-249. هادی‌زاده بزاز، مریم (1383). حاشیه‌نشینی و راهکارهای ساماندهی آن در جهان، مشهد: شهرداری مشهد با همکاری نشر تیهو. هادی‌زاده بزاز، مریم (1400). چالش زاغه‌ها (برنامه اسکان بشر سازمان ملل متحد)، ترجمه جمعی از مترجمان، تهران: ناشر شهرداری تهران. Atia, M. (2022). Refusing a “City without Slums”: Moroccan slum dwellers' nonmovements and the art of presence Cities, Elsvier, 125, 102284. Aldrich, B. C., & Ranvinder S.S. (Ed) (1995). Housing the Urban Poor: Policy and practice in developing countries, London and New York: Zed books. Alshebli, A. (2018). Towards making urban planning practices more effective amid rapid urban growth in Riyadh- Saudi Arabia . PhD Thesis. University of Birmingham. Cohen, B. (2005). Urbanization in developing countries: Current trends, future projections, and key challenges for sustainability, Technology in Society, 28(1-2), 63-80. Davis, M. (2006). Planet of Slums, London: verso publisher. Elias, P., Dekolo, S., & Babatola, O. (2012) Land Use Change Modelling In Developing Countries: Issues And Prospects. International Journal of Geography and Geology, 1(1), 23. Nakamura, S. (2014). Impact of slum formalization on self-help housing construction: A case of slum notification in India, Urban studies, 51(16), 3420-3444. Pugh, C. (2005). Squatter Settlements, Their Sustainability, Architectural Contributions, and Socio – Economic Roles, Cities, 17(5), 325-337. Schanz Kai-Uwe. (2021). Future Urban Risk Landscapes: An insurance perspective. Geneva Association. Turley, R., Saith, R., Bhan, N., Rehfuess, E., & Carter, B. (2013). Slum upgrading strategies and their effects on health and socio-economic outcomes A systematic review. International Initiative for Impact Evaluation. UN-HABITAT. (2008). the State of the world's Cities 2008/2009: Homogenous Cities. www.unhabitat.org, 2008/10/28. UN-Habitat. (2003). the challenge of slums, global report on human settlement. Yazar, K. H., & Dede, O. M. (2012) Sustainable urban planning in developed countries: lessons for Turkey. International journal of sustainable development and planning, 7(1), 26-47. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 613 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 241 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||