بررسی گونه‌های گیاهی در طول گرادیان ارتفاعی منطقۀ دلفارد، استان کرمان

مقدمه

ایران کشوری پهناور با آب و هوای متنوع، تاریخچۀ فلور و پتانسیل تکاملی است؛ بنابراین شرایط رویشی متفاوت و گونه‌های گیاهی بی‌شماری را به وجود آورده است (Asri, 2007). ایران دارای موقعیت جغرافیایی خاصی است و در میان سه ناحیۀ فیتوجغرافیایی اصلی (ایران – تورانی، اروپا – سیبری و صحارا – سندی) قرار دارد؛ همچنین گونه‌‌های مدیترانه‌‌ای و سومالی - ماسایی بر تنوع فلور و پوشش گیاهی ایران تأثیر می‌‌گذارند (White & Leonard, 1991).

شناسایی رستنی‌های هر منطقه، در جایگاه ذخایر ژنتیکی، نشان‌دهندۀ پتانسیل و قابلیت رویشی آن از جنبه‌های مختلف است. آگاهی کامل از تنوع زیستی به حفاظت از گونه‌های در معرض خطر همراه با ارزیابی کارایی مدیریت حاکم بر اکوسیستم‌های آن کمک می‌‌کند (Asri, 2008)؛ بدین ترتیب با شناخت ترکیب فلوریستیک، شکل زیستی و انتشار جغرافیایی گونه‌‌های هر منطقه راهکار‌های عملی مفید برای مدیریت بهتر اکوسیستم‌های مشابه به دست می‌‌آید (Noori et al., 2018). با اینکه شکل زیستی گیاهان از خصوصیات ژنتیکی آنها تأثیر می‌‌گیرد، به عوامل محیطی نیز وابسته است و نشان‌‌دهندۀ سازش آنها با شرایط محیطی به‌‌ویژه خصوصیات اقلیمی است؛ به طوری که گیاهان در شرایط اقلیمی مختلف ممکن است شکل زیستی متفاوتی نشان دهند (Dolatkhahi et al., 2012).

به‌منظور حفظ فلور و گونه‌های اندمیک یا در معرض خطر انقراض منطقه، شناخت عناصر گیاهی آن در جایگاه مطالعه‌ای زیر‌بنایی، برای سایر تحقیقات و مطالعات جامع برمبنای حمایت و حراست از این ذخایر ارزشمند ضرورت دارد (Abasi et al., 2015). ایران با داشتن تنوع آب و هوایی، توپوگرافی و ادافیکی، بین کشورهای آسیای جنوب غربی و خاورمیانه تنوع گیاهی بسیار زیادی دارد و یکی از غنی‌ترین نواحی فلوریستیکی جنوب غربی آسیا محسوب می‌شود (Ghahremaninejad et al., 2017). تا‌کنون مطالعات فلوریستیکی متعددی در مناطق مختلف ایران انجام شده است که از جملۀ آنها به پژوهش‌های انجام‌‌شده در مناطق جنوب شرق ایران اشاره می‌‌شود: پارک ملی خبر و پناهگاه حیات وحش روچون (Irannezhad Parizi et al., 2001; Pourmirzaei et al., 2008)، منطقۀ حفاظت‌شدۀ گنو (Nadjafi Tirehe-Shabankareh et al., 2006)، منطقۀ آلپی کوه هزار (Rajaei et al., 2011)، منطقۀ ریسه و پاقلعۀ شهربابک (Saberi et al., 2013)، منطقۀ رأس‌کوه شهرستان بافت (Malekpourzadeh et al., 2015)، پناهگاه حیات وحش مهروییۀ کهنوج (Saber Amoli et al., 2016)، هنزاکوه در منطقۀ حفاظت‌شدۀ بهر آسمان (Payandeh et al., 2016) و منطقۀ حفاظت‌شدۀ بیدوئیۀ بردسیر (Pourmirzaei et al., 2017; Shakib et al., 2019).

استان کرمان طبق تقسیم‌بندی‌های اقلیمی به سه روش منحنی آمبروترمیک، ضریب خشکی دومارتُن و اقلیم‌نمای آمبرژه دارای اقلیم خشک است (Mazidi et al., 2021). منطقۀ مطالعه‌‌شده طبق روش دومارتُن و آمبرژه به ترتیب دارای اقلیم مدیترانه‌ای و نیمه‌خشک سرد است (Heydarizadeh, 2003). میکروکلیماها و آشیان‌های اکولوژیکی زیادی در نقاط مختلف کشور به‌ویژه در امتداد مناطق گذر و اکوتون وجود دارد. میکروبیوکلیمای اقیانوسی خشک مدیترانه‌ای (Mxo) شرایط اقلیمی ویژه‌ای دارد که نواحی پست حوضۀ مدیترانه (جنوب شرقی شبه جزیرۀ ایبری، بخش‌های کوچک یونان، شرق قبرس، غرب سوریه و شمال غربی اردن) را در بر می‌گیرد و در ایران نیز در سه بخش کوچک، ازجمله درۀ سفیدرود، دامنۀ جنوبی کوه خبر و دره‌های غربی رشته‌‌کوه جبال بارز وجود دارد. درۀ عمیق و باریک دلفارد در سمت جنوبی کوه بهر آسمان در امتداد دره‌های غربی و دامنه‌های رشته‌‌کوه جبال بارز امتداد دارد. این منطقه، زون انتقالی و نوعی اکوتون بین نواحی صحارا – سندی و ایران - تورانی است (Doostmohammadi et al., 2020).

با اینکه تاکنون جمع‌آوری‌های متعددی از مناطق مختلف استان انجام شده است، هنوز مناطق بسیاری باقی مانده است که نیاز به بررسی و مطالعه دارد و ازجملۀ این مناطق، دلفارد، دره‌ای معتدل و کوهستانی در ۲۵ کیلومتری شمال شهر جیرفت است. این درۀ مدیترانه‌ای با داشتن چندین آبشار و جنگل‌های متراکم یکی از اکوسیستم‌های جذاب استانی محسوب می‌شود. دلفارد به‌طور میانگین ۲۰۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. این دره با وجود جنگل‌های انارشیطان، بنه، بادام کوهی، ارژن و چنار و در هم آمیخته شدن درختان گرمسیری و سردسیری به اکوسیستمی متنوع در استان کرمان تبدیل شده است (Wikipedia, 2023).

در پژوهش حاضر علاوه‌‌بر معرفی فلور منطقۀ دلفارد واقع در محل گذر ناحیۀ ایران – تورانی و ناحیۀ صحارا – سندی و ارائۀ اطلاعات مربوط به شکل زیستی و کوروتیپ گونه‌ها، تأثیر ارتفاع بر تنوع گونه‌ای در سه زون ارتفاعی مختلف بررسی شد.

ویژگی‌های منطقۀ بررسی‌شده

درۀ دلفارد با وسعت حدود 12000 هکتار در محدودۀ شمالی شهرستان جیرفت در جنوب استان کرمان واقع شده است. این منطقه ازنظر مختصات جغرافیایی در حد فاصل ´34 °57 تا ´43 °57 طول شرقی و ´55 °28 تا ´03 °29 عرض شمالی قرار دارد (شکل 1). منطقۀ دلفارد ازلحاظ ژئومورفولوژی دارای دشت، دشت‌سر، دامنه، دره‌ و کوه‌ است؛ ولی به‌‌طور کلی از مناطق کوهستانی محسوب می‌شود. از مناطق دشتی به سمت ارتفاعات، خاک‌ها‌ی سبک و شنی به‌تدریج جای خود را به زمین‌های ‌سنگریزه‌دار و سنگلاخی می‌دهند.

شکل 1- موقعیت منطقۀ دلفارد در استان کرمان و کشور ایران

Figure 1 - Location of the Delfard area in Kerman Province and the country of Iran

منطقۀ اکوتون در درۀ دلفارد و کوهپایه‌های غربی کوهستان جبال بارز ازنظر اقلیمی از مناطق اطراف خود متمایز است (Doostmohammadi et al., 2020). درۀ دلفارد در حد فاصل ارتفاعات بلند بهر آسمان و جلگۀ پست جیرفت قرار گرفته است. از آنجا‌ که آب و هوا تابع تغییر ارتفاع است، در اغلب ایام سال مسیر حرکت جبهۀ هوای سرد به سوی هوای گرم مناطق پایین‌دست است؛ همچنین به‌دلیل نزدیکی دو منطقۀ مرتفع و پست، سرعت حرکت جبهه‌های هوا زیاد است که سبب ایجاد باد از جهت شمال به جنوب می‌شود. به‌دلیل برخورد جبهه‌های هوای سرد و گرم در منطقۀ دلفارد، ابر‌های باران‌زا تشکیل می‌شود و درنتیجۀ بارندگی، آب و هوای شبه‌مدیترانه‌ای در منطقه شکل گرفته است (Heydarizadeh, 2003).

به‌دلیل گستردگی منطقه، تغییر ارتفاع و شیب زمین و برمبنای گونه‌های غالب پوشش گیاهی سه زون یا پهنۀ ارتفاعی تشخیص داده شد (جدول 1).

جدول 1- مشخصات سه زون ارتفاعی در منطقۀ مطالعه‌‌شده

Table 1 - Characteristics of three elevation zones in the studied area

روش پژوهش

ابتدا با استفاده از نقشه‌های توپوگرافی و همچنین تصاویر گوگل ارث، زون‌های ارتفاعی (Z₁،Z₂  و Z₃) روی نقشه تعیین شد؛ سپس با توجه به ویژگی‌های منطقه و همچنین با استفاده از اطلاعات افراد محلی، مسیر‌های عبور ‌و مرور شناسایی شد. نمونه‌برداری گیاهان طی ماه‌های فروردین تا مرداد سال‌های 1400 و 1401 براساس اختلاف فصل رویشی گیاهان در هر زون ارتفاعی به‌تدریج انجام شد. به‌منظور بررسی تأثیر ارتفاع بر تنوع گونه‌ای، سه زون یا پهنۀ ارتفاعی برمبنای پوشش گیاهی کلی منطقه تشخیص داده شد: زون یک (Z₁) با شیب به‌‌طور تقریبی کم و محدودۀ ارتفاعی بین 1400 - 850 متر، زون دو (Z₂) با شیب ملایم و در بعضی بخش‌ها پرشیب و محدودۀ ارتفاعی بین 2300 - 1400 متر و زون سه (Z₃) در بیشتر بخش‌ها شیب به‌‌نسبت زیاد و خاک کم‌عمق و محدودۀ ارتفاعی بین 3100 - 2300 متر (شکل 2).

در هر زون، 40 پلات 100 متر مربعی به‌صورت تصادفی استقرار یافت. نمونه‌های گیاهی داخل پلات‌‌ها و همچنین سایر نمونه‌ها در خارج پلات‌‌ها جمع‌آوری شد. نمونه‌ها بعد از پرس و خشک‌‌شدن، با استفاده از منابع گوناگون ازجمله فلور ایران (Assadi, 1988-2021)، فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2015)، فلور رنگی ایران (Ghahreman, 1978-2007; Attar et al., 2014-2021) و نیز تعدادی از مقالات مروری شناسایی شد. نام‌گذاری منطبق با فلورا ایرانیکا انجام و براساس وب‏سایت (Hassler, 2004-2023)‏World Plants  به‌روز شد. نمونه‌های گیاهی در هرباریوم مرکز تحقیقات کشاورزی و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان کرمان نگهداری می‌شود.

شکل زیستی گیاهان براساس سیستم طبقه‌بندی رُنکیه (Raunkiaer, 1934) و مناطق انتشار گونه‏های گیاهی با استفاده از وب‏سایت‏های (Hassler, 2004-2023) World Plants و POWO (2023) تعیین شد؛ سپس کوروتیپ گونه‏ها با توجه به تقسیمات ژئوبوتانیکی ایران (Zohary, 1973; Hedge & Wendelbo, 1978; Leonard, 1991-1992) مشخص شد. برای ارزیابی تشابه گونه‏ای زون‏های ارتفاعی منطقه از شاخص جاکارد (Mueller-Dombois & Ellenberg, 1974) استفاده شد.

شکل 2- نمایی از سه زون ارتفاعی Z₁: ارتفاع 1400 - 850 متر،:Z₂  ارتفاع 2300 - 1400 متر و Z₃: ارتفاع 3100 - 2300 متر
(در ارتفاع بیشتر از 3000 متر پوشش درختی کاهش می‌یابد)

Figure 2 - A view of the three elevation zones Z1: Elevation 850 - 1400 meters, Z2: Elevation 1400 - 2300 meters, and Z3: Elevation 2300 - 3100 meters (Tree cover decreases at elevations above 3000 meters)

 نتایج

در منطقۀ مطالعه‌‌شده، 303 گونۀ گیاهی متعلق به 217 جنس و 71 تیره جمع‌آوری و شناسایی شد. در پیوست 1، فهرست گونه‌ها به همراه اطلاعاتی شامل شکل زیستی، کوروتیپ، زون ارتفاعی و وضعیت بوم‌زادی هر گونه ارائه شده است. مهم‌‌ترین تیره‌های گیاهی ازنظر غنای گونه‌ای عبارت بودند از: Asteraceae (25 جنس و 36 گونه)، Fabaceae (13 جنس و 25 گونه)،Poaceae  (22 جنس و 25 گونه)، Lamiaceae (12 جنس و 20 گونه) و Apiaceae (10 جنس و 16 گونه) که درمجموع 3/40 درصد کل گونه‌ها را شامل می‌شوند (شکل 3). Astragalus L. با هشت گونه، Euphorbia L. با شش گونه، Salvia L. و Silene L. هر کدام با پنج گونه و Acantholimon Boiss.، Artemisia L.،Allium L. ، Convolvulus L.، Echinops L.، Ferula Tourn. ex L.، Plantago L. و Rumex L. هر کدام با چهار گونه از جنس‌های بزرگ منطقه محسوب می‌شوند.

شکل 3- فراوانی مهم‌‌ترین تیره‌های گیاهی ازنظر غنای گونه‌ای در منطقۀ دلفارد

Figure 3 - Abundance of the most important plant families in terms of species richness in the Delfard area.

بیشترین تعداد گونه (119 گونه) در زون ارتفاعی Z₃ (2300 - 3100 متر) و کمترین تعداد گونه (پنج گونه) به‌صورت مشترک بین زون‌های ارتفاعی Z₁، Z₂ و Z₃ (850 - 1400 متر) مشاهده شد (شکل 4). براساس شاخص جاکارد، تشابه گونه‌ای بین زون‌های ارتفاعی  Z₂و Z₃، Z₁ و Z₂ و سه زون‌ ارتفاعی به ترتیب 37، 5/19 و 6/2 درصد بود. در میان تیره‌هایی با بیشترین غنای گونه‌ای، بیشترین اعضای Apocynaceae و Amaranthaceae در زون Z₁، Boraginaceae در زون Z₂ و Apiaceae، Brassicaceae، Caryophyllaceae، Plantaginaceae و Rosaceae در زون Z₃ انتشار داشتند (شکل 5).

شکل 4- درصد فراوانی گونه‌های گیاهی به تفکیک زون‌های ارتفاعی در منطقۀ دلفارد

(زون‌های‏ ارتفاعی: Z₁ (1400 - 850 متر)، Z₂ (2300 - 1400 متر) و Z₃ (3100 - 2300 متر))

Figure 4 - Percentage of plant species abundance by elevation zones in the Delfard area [Elevation zones: Z1 (850 - 1400 meters), Z2 (1400 - 2300 meters), and Z3 (2300 - 3100 meters)].

شکل 5- درصد فراوانی تیره‌هایی با بیشترین غنای گونه‌ای به تفکیک زون‌های ارتفاعی در منطقۀ دلفارد

(سهم گونه‌ها برمبنای 100 درصد در تیرۀ مربوط محاسبه شده است)

Figure 5 - Percentage of abundance of families with the highest species richness by elevation zones in the Delfard area (Species contribution calculated based on 100% within the relevant family).

طیف زیستی گیاهان منطقه نشان داد همی‏کریپتوفیت‏ها، تروفیت‏ها، فانروفیت‏ها، کریپتوفیت‏ها و کامفیت‏ها به ترتیب با 4/30، 4/25، 8/16، 2/14 و 2/13 درصد شکل‌های زیستی منطقه را تشکیل می‏دهند. در دو زون Z₃ و Z₂، همی‏کریپتوفیت‏ها به ترتیب با 2/16 و 11 درصد و تروفیت‏ها با 3/14 و 8/10 درصد و در زون Z₁، فانروفیت‏ها و کامفیت‏ها به ترتیب با 3/3 و 1/2 درصد فراوان‏ترین شکل‌های زیستی منطقه بودند (شکل 6).

شکل 6- درصد طیف زیستی گیاهان منطقۀ دلفارد به تفکیک زون‌های ارتفاعی

(زون‌های‏ ارتفاعی: Z₁ (1400 - 850 متر)، Z₂ (2300 - 1400 متر) و Z₃ (3100 - 2300 متر))

شکل زیستی: Ch (کامفیت)، Cr (کریپتوفیت)، He (همی‌کریپتوفیت)، Ph (فانروفیت) و Th (تروفیت))

Figure 6 - Percentage of life forms of plants in the Delfard area by elevation zones [Elevation zones: Z1 (850 - 1400 meters), Z2 (1400 - 2300 meters), and Z3 (2300 - 3100 meters)]. Life forms: Ch (Chamaephyte), Cr (Cryptophyte), He (Hemicryptophyte), Ph (Phanerophyte), and Th (Therophyte).

پراکندگی جغرافیایی گیاهان منطقه نشان داد عناصر ایران – تورانی، 9/40 درصد از گونه‏ها را تشکیل داده‌اند و پس از آنها عناصر مشترک اروپا – سیبری، مدیترانه‌ای و ایران – تورانی با 8/16 درصد و عناصر مشترک ایران – تورانی و مدیترانه‌ای با 6/10 درصد قرار داشتند. سایر گونه‏ها با میزان کمتر در نواحی رویشی دیگر یافت می‌شدند (شکل 7).

پراکنش جغرافیایی گونه‌های گیاهی منطقه به تفکیک زون‌های ارتفاعی نشان داد در دو زون Z₃ و Z₂، عناصر ایران – تورانی به ترتیب با 1/22 و 5/15 درصد و عناصر اروپا – سیبری، مدیترانه‌ای و ایران – تورانی با 7/11 و 4/5 درصد و در زون Z₁، عناصر صحارا – سندی با 5/4 درصد فراوان‏ترین کوروتیپ‌های منطقه بودند (شکل 8).

شکل 7- طیف پراکنش جغرافیایی گونه‏های گیاهی منطقۀ دلفارد

Scosm) (نیمه‌جهان‌گستر)، ES (اروپا – سیبری)، IT (ایران – تورانی)، M (مدیترانه‌ای)، Pl (چندناحیه‌ای) و SS (صحارا – سندی))

Figure 7 - Chorological spectrum of plant species in the Delfard area [Scosm (Sub-Cosmopolitan), ES (Euro-Siberian), IT (Iran-Turanian), M (Mediterranean), Pl (Pluriregional), and SS (Saharo-Sindian)].

شکل 8- طیف پراکنش جغرافیایی گونه‌های گیاهی منطقۀ دلفارد به تفکیک زون‌های ارتفاعی

(زون‌های‏ ارتفاعی: Z₁ (1400 - 850 متر)، Z₂ (2300 - 1400 متر) و Z₃ (3100 - 2300 متر))

(کوروتیپ: Scosm (نیمه‌جهان‌گستر)، ES (اروپا – سیبری)، IT (ایران – تورانی)، M (مدیترانه‌ای)، Pl (چندناحیه‌ای) و SS (صحارا – سندی))

"Figure 8 - Chorological spectrum of plant species in the Delfard area by elevation zones [Elevation zones: Z1 (850 - 1400 meters), Z2 (1400 - 2300 meters), and Z3 (2300 - 3100 meters)]. Chorotypes: Scosm (Sub-Cosmopolitan), ES (Euro-Siberian), IT (Iran-Turanian), M (Mediterranean), Pl (Pluriregional), and SS (Saharo-Sindian).

 بحث

در پژوهش حاضر، فلور منطقۀ واقع در محل گذر ناحیۀ ایران – تورانی به ناحیۀ صحارا – سندی در سه زون ارتفاعی مطالعه شد. وجود 303 گونۀ گیاهی متعلق به 217 جنس و 71 تیره نشانگر غنای گونه‌ای زیاد منطقه است. فلور منطقۀ دلفارد با وسعت 12000 هکتار در مقایسه با سایر مناطق مطالعه‌شده در میان ناحیۀ ایران – تورانی و صحارا – سندی استان کرمان دارای تنوع گونه‌ای زیادی است؛ برای مثال در پارک ملی خبر و پناهگاه حیات وحش روچون با وسعت 169200 هکتار (14 برابر دلفارد) و دامنۀ ارتفاعی 3850 - 1000 متر، 451 گونه متعلق به 279 جنس و 74 تیره گزارش شد (Irannezhad Parizi et al., 2001). در پناهگاه حیات وحش مهروییۀ کهنوج با وسعت 15000 هکتار و دامنۀ ارتفاعی 1200 - 630 متر، 260 گونه متعلق به 194 جنس و 56 تیره معرفی شد (Saber Amoli et al., 2016)؛ حتی در مناطق دورتر از ناحیۀ صحارا – سندی نیز تعداد گونه‌های گزارش‌شده از مناطق مختلف استان کمتر بوده است؛ ازجمله در منطقۀ ریسه و پاقلعه شهربابک با وسعت 40000 هکتار (سه برابر دلفارد) و ارتفاع متوسط 2300 متر، 205 گونۀ گیاهی متعلق به 151 جنس و 41 تیره معرفی شد (Saberi et al., 2013) و از منطقۀ حفاظت‌شدۀ بیدوئیۀ بردسیر با وسعت 155380 هکتار (13 برابر دلفارد) و دامنۀ ارتفاعی 2700 - 1800 متر، 270 گونه متعلق به 175 جنس و 45 تیره جمع‌آوری‌ شد (Pourmirzaei et al., 2017). با اینکه وسعت این مناطق نسبت به منطقۀ دلفارد بیشتر است، به نظر می‌رسد تنوع گونه‌ای کمتر آنها به‌‌طور عمده به‌دلیل دسترسی‌‌نداشتن یا مراجعه‌‌نکردن این پژوهشگران به تمام رویشگاه‌ها و محدودیت‌های جمع‌آوری گیاهان بوده است.

از گونه‌های شناسایی‌شده در منطقۀ دلفارد، 35 گونه اندمیک ایران و از میان آنها 12 گونۀ Acantholimon albocalycinum، Acantholimon chlorostegium، Acantholimon serotinum، Astragalus dschuparensis، Campanula kermanica،Convolvulus argyracanthus ، Dracocephalum polychaetum، Ducrosia assadii، Ferula hezarlalehzarica، Isatis pachycarpa (به­طور انحصاری در منطقۀ دلفارد)، Pycnocycla musiformis و Onobrychis kermanensis انحصاری استان کرمان هستند؛ همچنین Prunus scoparia و Salix carmanica با انتشار محدود در ترکمنستان و Echinops ceratophorus با انتشار محدود در عربستان در جایگاه گونه‌های نیمه‌اندمیک ایران در منطقۀ دلفارد حضور داشتند. چهار گونۀ Dracocephalum polychaetum (استان کرمان)، Isatis pachycarpa (استان کرمان)، Onobrychis plantago (استان‌های کرمان و یزد) و Astragalus fasciculifolius (استان‌های فارس، کرمان و هرمزگان) نیز گونه‌های نادر کشور در این منطقه بودند.

براساس معیارهای IUCN، جایگاه حفاظتی گونه‌های Acantholimon scorpius، Acer monspessulanum subsp. persicum، Astragalus cephalanthus، Astragalus fasciculifolius، Astragalus myriacanthus و Nepeta glomerulosa subsp. carmanica در معرض خطر (Endangered) و گونه‌های Acantholimon serotinum، Colutea persica، Dracocephalum polychaetum، Ducrosia assadii، Echinops aucheri، Echinops lalesarensis، Onobrychis kermanensis، Onosma asperrima، Parnassia cabulica، Potentilla nuda، Prangos cheilanthifolia، Prunus eburnea، Pycnocycla musiformis، Rhamnus persica، Scutellaria multicaulis subsp. multicaulis، Stipa haussknechtii و Thymus daenensis subsp. lancifolius در بحران انقراض (Critically Endangered) ارزیابی شد (Pourmirzaei et al., 2022). براساس مشاهدات انجام‌شده، هجوم شهرنشینی، افزایش جمعیت و ویلا‌سازی، چرای دام، به‌‌ویژه برداشت بی‌رویۀ گیاهان دارویی توسط مردم محلی منطقه و قطع گیاهان چوبی مهم‌‌ترین عوامل تهدید گونه‌های گیاهی در منطقۀ مطالعه‌‌شده هستند. این عوامل باعث از بین رفتن تعداد زیادی از گونه‌های گیاهی به‌ویژه گونه‌های انحصاری یا قطعه‌قطعه‌‌شدن محدودۀ انتشار جمعیت‌های آنها شده است؛ علاوه ‌‌بر این خشکسالی نیز با تأثیر بر رشد و نمو گونه‌های گیاهی، زادآوری و تجدید حیات آنها را با مشکل مواجه کرده است.

Allium jesdianum نوعی پیاز کوهی در منطقۀ دلفارد است. این گیاه به‌دلیل برداشت بی‌رویه در سال‌های اخیر در لیست گیاهان در معرض انقراض گزارش شده است (Ramak & Asri, 2019)؛ همچنین در منطقۀ حفاظت‌شدۀ گل‌پرک با مساحت حدود پنج هکتار که بزرگ‌‌ترین ذخیره‌گاه ژنتیکی درخت انار شیطان (Tecomella undulata) است، این گونۀ باارزش به‌دلیل تخریب رویشگاه‌های آن در اثر گسترش جاده‌سازی و استفاده از شاخ و برگ آن برای تعلیف دام و به‌علت سرعت تکثیر بسیار کُند، رو به نابودی و انقراض است.

از لحاظ غنای گونه‌ای، مهم‌‌ترین تیره‌های گیاهی منطقه شامل Asteraceae، Poaceae، Fabaceae، Lamiaceae، Apiaceae، Rosaceae و Brassicaceae بود و این نتیجه با بررسی‌های انجام‌‌شده در پارک ملی خبر و پناهگاه حیات وحش روچون (Irannezhad Parizi et al., 2001) و پناهگاه حیات وحش مهروییۀ کهنوج (Saber Amoli et al., 2016) مطابقت دارد. فراوانی بیشتر تیرۀ Asteraceae ممکن است ناشی از تنوع گونه‌ای فراوان، قابلیت سازگاری زیاد و تولید بذر فراوان و همچنین خوش‌‌خوراکی کمتر آنها به‌دلیل داشتن خار یا تیغ یا تولید متابولیت‌های ثانویه باشد (Malkeshi et al., 2022)؛ هرچند برخی از پژوهشگران فراوانی گونه‏های تیرۀ Asteraceae را بیانگر تخریب پوشش گیاهی منطقه می‌دانند (Moradi et al., 2013; Mirhoseini et al., 2018). در منطقۀ دلفارد فراوانی گونه‏های این تیره متأثر از چرای دام، برداشت بی‌رویۀ گیاهان دارویی و قطع گیاهان چوبی است؛ ضمن اینکه گونه‏های مهاجم این تیره به‏دلیل قابلیت سازگاری بیشتر با شرایط محیطی، خوش‌‌خوراکی کمتر و تولید متابولیت‌های ثانویه جایگزین گونه‏های سایر تیره‏ها شده‏اند.

منطقۀ دلفارد به‏علت قرارگیری در بین دو ناحیۀ رویشی ایران – تورانی و صحارا – سندی، غنای فلوریستیکی زیادی دارد؛ اما به‏دلیل تغییرات ارتفاعی و به‌‌تبع آن تغییرات دمایی و همچنین کوهستانی‏بودن منطقه، عناصر ایران – تورانی (9/40 درصد فلور منطقه) تأثیر و نفوذ بیشتری در آن داشته‏اند. مقایسۀ عناصر فلوریستیکی سه زون ارتفاعی، تأثیر زون Z₁ را از ناحیۀ صحارا – سندی و زون Z₂ و به‏ویژه Z₃ را از ناحیۀ ایران – تورانی به‌‌خوبی نشان داد. در زون Z₁، عناصر صحارا – سندی و ایران – تورانی به ترتیب 5/4 و 6/1 درصد فلور منطقه را تشکیل داده‏اند؛ در حالی که در زون‏های Z₂ و Z₃ عناصر ایران – تورانی به ترتیب 5/15 و 1/22 درصد گونه‏های منطقه را شامل شده‏اند و عناصر صحارا – سندی فقط در زون Z₂ با 6/1 درصد حضور دارند؛ ضمن اینکه عناصر مشترک صحارا – سندی و ایران – تورانی در سه زون Z₁، Z₂ و Z₃ به ترتیب با 1/2، 9/1 و 2/0 درصد بودند. به‏طورکلی عناصر IT، ES-M-IT، IT-M و SS به ترتیب 9/40، 8/16، 6/10 و 6/7 درصد گونه‏های منطقه را تشکیل داده‏اند. این نتایج با سایر مطالعات فلوریستیکی انجام‌شده در بین دو ناحیۀ رویشی ایران – تورانی و صحارا – سندی مطابقت ندارد؛ برای مثال در منطقۀ خبر و روچون بافت (Irannezhad Parizi et al., 2001) عناصر IT، SS، IT-SS و IT-M به ترتیب 3/52، 6/12، 2/10 و 8 درصد و در منطقۀ مهروییۀ کهنوج (Saber Amoli et al., 2016) عناصر SS، IT-SS، IT و M-IT به ترتیب 23، 9/21، 5/15 و 6/9 درصد فلور منطقه را تشکیل داده‏اند. به نظر می‏رسد دو عامل طبیعی و انسانی باعث اختلاف در سهم عناصر فلوریستیک در هریک از مناطق شده است. عامل طبیعی به موقعیت جغرافیایی (فاصله از ناحیۀ صحارا – سندی) و خصوصیات توپوگرافی، به‏ویژه دامنۀ ارتفاعی مناطق مطالعه‏شده مربوط است. منطقۀ مهروییۀ کهنوج به‌‌طور عمده در ناحیۀ صحارا – سندی واقع شده است؛ اما خبر و روچون بافت به‌‌طور عمده در ناحیۀ ایران – تورانی قرار دارد؛ ضمن اینکه در مقایسه با منطقۀ دلفارد به ناحیۀ صحارا – سندی نزدیک‌‌تر است؛ بنابراین سهم عناصر صحارا – سندی در منطقۀ مهروییه نسبت به خبر و روچون و به‌‌ویژه دلفارد بیشتر است. عامل انسانی نیز به شناخت پژوهشگران از گیاهان، دسترسی به منابع فلوری و استفاده از وب‏سایت‏های جهانی برای تشخیص دقیق انتشار گونه‏ها و تعیین کوروتیپ آنها براساس تقسیم‏بندی‏های جغرافیایی مربوط می‏شود.

شکل زیستی گیاهان منطقه نشان داد در زون‏ Z₃ (مناطق مرتفع کوهستانی) همی‏کریپتوفیت‏ها، تروفیت‏ها و کریپتوفیت‏ها به ترتیب با 2/16، 3/14 و 1/9 درصد بیشترین سهم را به خود اختصاص داده‏اند. فراوانی این سه شکل زیستی نشانگر اقلیم سرد و کوهستانی است (Asri, 2008). این گیاهان برای بقا در شرایط دشوار محیطی سازش‏هایی پیدا کرده‏اند؛ ازجمله حفاظت از جوانه‏های انتهایی در سطح زمین (همی‌کریپتوفیت‌ها) و زیر زمین (کریپتوفیت‌ها) در دورۀ طولانی سرما و یخبندان و گذراندن شرایط دشوار محیطی به‌صورت بذر (تروفیت‌ها)؛ به‏علاوه نیاز آبی کمتر آنها باعث می‏شود نسبت به کامفیت‏ها و فانروفیت‏ها شرایط دشوار مناطق کوهستانی را بهتر تحمل کنند. در ارتفاعات بالای منطقه (3000 متر)، فانروفیت‏ها به‏ویژه فرم درختی آنها به‏دلیل کوتاه‌بودن فصل رویش و همچنین باد‌های شدید و برف‌های سنگین به‌‌طور تقریبی حذف شده‌اند. در زون‏ Z₂ (دامنه‏ها و دره‏ها) همی‏کریپتوفیت‏ها، تروفیت‏ها و فانروفیت‏ها به ترتیب با 11، 8/10 و 3/7 درصد سهم چشمگیری از فلور منطقه را دارند. در این زون وجود چندین آبشار منحصربه‌فرد، رودخانه‏ها، دره‏ها و جنگل‌های متراکم شرایط رویشگاهی را معتدل‏تر کرده است؛ به همین دلیل فراوانی فانروفیت‏ها افزایش یافته است؛ اما درمجموع تعداد گونه‏های زون Z₃ (8/51 درصد) نسبت به زون Z₂ (5/38 درصد) بیشتر است. در زون Z₁ (مناطق دشتی و دشت‏سری) با کمترین تعداد گونه نسبت به دو زون دیگر، فانروفیت‏ها و کامفیت‏ها به ترتیب با (3/3 و 1/2 درصد) بیشترین فراوانی را در منطقه نشان می‌دهند. گیاهان این زون با شرایط اقلیمی گرم و خشک‏تر نسبت به دو زون قبلی استقرار یافته‏اند. تنوع گونه‏ای این زون نسبت به دو زون دیگر بسیار کمتر است؛ به طوری که فقط
6/9 درصد گونه‏های منطقه را تشکیل داده‏اند. اغلب گیاهان این زون به ناحیۀ صحارا – سندی تعلق دارند. یافته‏های این پژوهش با نتایج شکل‏های زیستی منطقۀ خبر و روچون بافت (Irannezhad Parizi et al., 2001) با دامنۀ ارتفاعی 3800 - 1000 متر مطابقت دارد. این دو منطقه دامنۀ ارتفاعی به‌‌طور تقریبی مشابهی دارند و ازنظر موقعیت جغرافیایی به‌‌طور تقریبی در فاصلۀ یکسانی از ناحیۀ صحارا – سندی واقع هستند؛ برعکس نتایج شکل‏های زیستی منطقۀ دلفارد با منطقۀ مهروییۀ کهنوج (Saber Amoli et al., 2016) به‏دلیل اختلاف در دامنۀ ارتفاعی این منطقه (1200 - 630 متر) و قرارگرفتن در ناحیۀ صحارا – سندی مطابقت ندارد. در این منطقه تروفیت‌ها، همی‌کریپتوفیت‌ها و کامفیت‌ها به ترتیب با 42، 25 و 16 درصد بیشترین فراوانی را داشتند.

 نتیجه‌گیری

منطقۀ دلفارد با توجه به گرادیان ارتفاعی و تنوع آب و هوایی، تنوع فلوریستیکی زیادی دارد. حضور 303 گونۀ گیاهی که 35 گونه از آنها اندمیک ایران، 12 گونه بوم‏زاد استان کرمان و یک گونه انحصاری منطقۀ دلفارد است، نشان از تنوع ژنتیکی زیاد این منطقه در گذر از ناحیۀ ایران – تورانی به ناحیۀ صحارا – سندی دارد. در سال‏های اخیر، گردشگری‏‌‌بودن منطقه، ساخت‌‌وسازهای نابهنجار در طبیعت، چرای مفرط، برداشت بی‌رویۀ گیاهان دارویی و قطع گیاهان چوبی، سیمای این منطقۀ بکر را به‌سرعت تخریب کرده است. به‌دلیل تنوع گونه‏ای زیاد منطقه، به‏ویژه حضور گونه‌های اندمیک، نادر و دارویی فراوان، برنامه‌ریزی برای جلوگیری از تخریب و حفظ ذخایر ژنتیکی در این منطقه پیشنهاد می‌‌شود؛ همچنین آگاهی‌بخشی به جوامع محلی دربارۀ اهمیت گونه‌های اندمیک، نادر و در معرض خطر و جلب مشارکت آنها برای حفاظت از این ذخایر ژنتیکی بسیار مؤثر است.

شکل 9- تعدادی از گونه‌های منطقۀ دلفارد (عکس‌ها از نویسندۀ اول)

A: Campanula kermanica, B: Muscari neglectum, C: Thymus carmanicus, D: Verbascum songaricum, E: Ebenus stellata, F: Colutea persica, G: Plocama aucheri, H: Tecomella undulata, I: Isatis pachycarpa, J: Blepharis edulis, K: Citrullus colocynthis and L: Nasturtium officinale.

Figure 9 - Some species from the Delfard area (Photos by the first author). A: Campanula kermanica, B: Muscari neglectum, C: Thymus carmanicus, D: Verbascum songaricum, E: Ebenus stellata, F: Colutea persica, G: Plocama aucheri, H: Tecomella undulata, I: Isatis pachycarpa, J: Blepharis edulis, K: Citrullus colocynthisand L: Nasturtium officinale.

شکل 10- تعدادی از گونه‌های منطقۀ دلفارد (عکس‌ها از نویسندۀ اول)

A: Onobrychis plantago, B: Astragalus cephalanthus, C: Berula erecta subsp. erecta, D: Gladiolus persicus, E: Ixiolirion tataricum subsp. tataricum, F: Myrtus communis, G: Adonis aestivalis, H: Ephedra ciliata, I: Umbilicus horizontalis var. intermedius, J: Salvia sclarea, K: Pycnocycla musiformis and L: Pycnocycla aucheriana.

Figure 10 - Some species from the Delfard area (Photos by the first author). A: Onobrychis plantago, B: Astragalus cephalanthus, C: Berula erecta subsp. erecta, D: Gladiolus persicus, E: Ixiolirion tataricum subsp. tataricum, F: Myrtus communis, G: Adonis aestivalis, H: Ephedra ciliata, I: Umbilicus horizontalis var. intermedius, J: Salvia sclarea, K: Pycnocycla musiformis and L: Pycnocycla aucheriana.

پیوست 1- فهرست گونه‏های گیاهی منطقۀ دلفارد.

شکل زیستی: Ch (کامفیت)، Cr (کریپتوفیت)، He (همی‌کریپتوفیت)، Ph (فانروفیت) و Th (تروفیت).

کوروتیپ: Scosm (نیمه‌جهان‌گستر)، ES (اروپا – سیبری)، IT (ایران – تورانی)، M (مدیترانه‌ای)، Pl (چندناحیه‌ای)، SS (صحارا – سندی).

وضعیت انحصاری‏بودن گونه‏ها: اندمیک ایران (^*) و انحصاری کرمان (^**).

زون‌های‏ ارتفاعی: Z₁ (1400 - 850 متر)، Z₂ (2300 - 1400 متر) و Z₃ (3100 - 2300 متر).

Appendix 1 - List of plant species in the Delfard area.

Life forms: Ch (Chamaephyte), Cr (Cryptophyte), He (Hemicryptophyte), Ph (Phanerophyte), Th (Therophyte).

Chorotypes: Scosm (Sub-Cosmopolitan), ES (Euro-Siberian), IT (Iran-Turanian), M (Mediterranean), Pl (Pluriregional), SS (Saharo-Sindian).

Status of species exclusivity: Endemic to Iran (*), Endemic to Kerman (**).

Elevation zones: Z1 (850 - 1400 meters), Z2 (1400 - 2300 meters), Z3 (2300 - 3100 meters)."