مطالعۀ زمینه‌ای قاچاق حیات‌وحش در ایران (مطالعۀ موردی: بازار پرندگان خلیج‌فارس تهران)

مقدمه

در دهه‌های اخیر، جرائم مربوط به حیات‌وحش، در مقیاس‌های محلی تا جهانی، رشد چشم‌گیری داشته و با شکار غیرقانونی و تجارت غیرمجاز، میلیون‌ها حیوان وحشی از هزاران گونۀ مختلف، آثار نامطلوب اقتصادی، اجتماعی و محیط‌زیستی زیادی را بر جای گذاشته است (Hu et al., 2022: 1644 ؛Wilson & Boratto, 2020: 141 ؛Sollund, 2016: 556‏). امروزه پدیدۀ قاچاق حیات‌وحش، یکی از عوامل اصلی تهدیدکنندۀ امنیت اجتماعی و موانع دستیابی به توسعۀ پایدار شناخته می‌شود (Duffy, 2022: 31) که بررسی زوایای پیدا و پنهان آن، به یک بحث کانونی میان جامعه‌شناسان محیط‌زیست تبدیل‌ شده است (Vu, 2023: 112‏).

محققان عواملی همچون ناتوانی دولت‌ها در اجرای اصول حکمرانی خوب[1] منابع طبیعی و محیط‌زیست، ضعف نظام‌های قانون‌گذاری در وضع و نظارت بر اجرای اثربخش قوانین و مقررات حامی تنوع زیستی، تشدید فقر و رشد چشم‌گیر تقاضای بازار سیاه و از همه مهم‌تر، فقر فرهنگی و ساختارهای معیوب اجتماعی موجود را از ریشه‌های شکل‌گیری بحران مربوط به قاچاق حیات‌وحش می‌دانند (Kuiper et al., 2023: 7).

دهه‌ها تلاش برای تبیین نظری دکترین پایداری[2] و حرکت به‌سوی توسعۀ پایدار[3]، نشان داده است که پایداری توسعه در گروی توجه هم‌زمان و هماهنگ به ملاحظات اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی است؛ بنابراین بررسی چالش چندبعدی قاچاق حیات‌وحش، به‌خصوص در شرایطی که نقش‌آفرینی گستردۀ رسانه‌ها و فضای مجازی، بر پیچیدگی این مسئله افزوده است، به نگرشی سیستمی و چندلایه[4] به مسائل مربوط به نحوۀ اندرکنش[5] عناصر اقتصادی با مؤلفه‌های اجتماعی-طبیعی[6] نیاز است (Easter et al., 2023: 759).

بسیاری از مجامع بین‌المللی و کشورهای پیشرو، برای مبارزه با تجارت غیرمجاز حیات‌وحش، کارگروه‌های تخصصی، بودجه‌های مخصوص و پشتیبانی‌های ویژۀ سخت‌افزاری و نرم‌افزاری را اختصاص داده‌‌اند و سعی می‌کنند از رویکرد میان‌رشته‌ای در شناخت و مبارزه با این پدیده، کمک بگیرند (Gamso, 2022: 37‏)؛ زیرا قلمروی مطالعاتی تجارت غیرمجاز حیات‌وحش، یک حوزۀ سیال و بسیار کاربردی است که به طیف وسیعی از تخصص‌ها، ازجمله جامعه‌شناسی محیط‌زیست، زیست‌شناسی حفاظت، جرم‌شناسی محیط‌زیست، اخلاق زیستی، دامپزشکی حیات‌وحش و پزشکی نیاز دارد (Wittig, 2017: 85).

طبق گزارش انجمن حفاظت از حیات‌وحش، تجارت غیرقانونی شیلات به‌تنهایی، بین 4.2 تا 9.5 میلیارد دلار در سال و قاچاق غیرقانونی حیات‌وحش، بین 7.8 تا 10 میلیارد دلار در سال تخمین زده می‌شود. این ارقام وضعیت بحران‌آفرین و چالش‌برانگیز قاچاق و تجارت غیرقانونی حیات‌وحش را نشان می‌دهد ( ICE, 2023; Harfoot et al., 2018; Robinson & Sinovas, 2018). یکی از نقاط عطف توجه به این حوزۀ مطالعاتی را باید دوران همه‌گیری کرونا (کووید 19) دانست؛ زیرا در این برهۀ حساس تاریخی، دانشمندان همه‌گیری این بیماری را به قاچاق و تجارت حیات‌وحش در بازارهای مرطوب[7] مرتبط، ارزیابی کردند (Aguirre et al., 2020: 261) و این پرسش انتقادی به‌طور خاص برجسته شد که آیا همه‌گیری ویروس کرونا (کووید 19) می‌تواند قاچاق حیات‌وحش را به چالش بکشد و جامعۀ جهانی را به تعریف چارچوبی جامع و یکپارچه برای سامان‌دهی تجارت حیات‌وحش وادار کند؟ (برومند و فراشی، 1399: 83).

پدیدۀ قاچاق حیات‌وحش، ریشه‌ها و تبعات متعدد جامعه‌شناختی دارد و شناخت و مدیریت آن نیز، نیازمند کنکاش‌هایی از این سنخ است؛ بنابراین سیاست‌گذاری اجتماعی در این زمینه، تنها زمانی اثربخش است که همۀ گرودارانی[8] (کلاهی، 1400: 26) را شناسایی کنند که در طرفین عرضه و تقاضای قاچاق حیات‌وحش نقش دارند و سپس چارچوب‌های اجتماعی سخت و نرم را در نظر بگیرند (Kasterine & Lichtenstein, 2018: 23-24). برخی مطالعات نشان داده است که تأکید بر وضع محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های بیشتر بر سمت عرضه، بدون توجه به کنش اجتماعی بازیگران در سمت تقاضا، ممکن است نتیجۀ معکوسی بدهد و آثار نامطلوبی را بر جوامع مبدأ و مقصد بگذارد؛ برای مثال ممنوعیت تجارت، تقاضا را در میان مصرف‌کنندگان افزایش می‌دهد و با افزایش قیمت حیوان وحشی قاچاق، شکار غیرقانونی را به فعالیتی پرسودتر تبدیل می‌کند ( Cronin et al., 2015; Leader-Williams, 2014: 112).

این وضعیت به‌خصوص در نبود نظارت‌های قوی و پایش‌های مستمر، بازارهای سیاه را تقویت می‌کند و مدام بر سود اقتصادی قاچاق حیات‌وحش می‌افزاید (Challender et al., 2019: 2). با توجه به این مسائل، متخصصان جامعه‌شناسی محیط‌زیست مایل‌اند تا مداخلات سمت عرضه را با اقداماتی برای شناخت پیشران‌های قاچاق و کاهش تقاضای مصرف‌کنندگان، طراحی و اجرا کنند (Wright et al., 2016: 5). این دانشمندان استدلال می‌کنند که هم‌اکنون بسیاری از گونه‌های وحشی، به روش‌های مختلفی، ازجمله شکار مستقیم با اسلحه، گیرکردن در تور و مسمومیت با سموم شیمیایی، به دام شکارچیان غیرقانونی می‌افتند و بر اثر وضعیت نامناسب اجتماعی، به چرخۀ قاچاق وارد می‌شوند (Olea et al., 2022: 2-3 De Lange et al., 2021: 889;)، در حالی‌ که پیشران‌های مختلف دخیل در فرآیند قاچاق حیات‌وحش، هنوز به‌خوبی درک نشده (Thomas‐Walters et al., 2021: 489; Margulies et al., 2019: 216) یا اساساً واکاوی آن از سوی محققان، برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران، نادیده گرفته ‌شده است (Phelps et al., 2016: 483).

با وجود اینکه قاچاق حیات‌وحش، پدیده‌ای فراگیر و مؤثر در ایران معاصر است، مطالعات اندکی در زمینۀ ابعاد اجتماعی و فرهنگی آن انجام شده است. انجام مطالعات کمی، کیفی و آمیخته در زمینۀ شناخت عوامل و پیامدهای اجتماعی و فرهنگی قاچاق حیات‌وحش، ضروری است. مطالعۀ تجربۀ زیستۀ گروه‌های مختلفی که در خرید و فروش این حیوانات و محصولات و فرآورده‌های آنها در طبقات مختلف نقش دارند، مقایسۀ زمینه‎‌ها و عوامل اجتماعی و فرهنگی قاچاق حیات‌وحش، رابطۀ نگرش‌های فرهنگی و اجتماعی و تمایل به خرید و نگهداری از حیوانات وحشی قاچاق، از این جمله‌اند. در این حوزه، محدودیت مطالعات، نیاز به گفتمان‌سازی علمی و مطالعات تکمیلی را بیش‌ازپیش، برجسته کرده است.

پژوهش حاضر بر آن است تا ازنظر جامعه‌شناسی محیط‌زیست، پدیدۀ قاچاق حیات‌وحش در ایران را به‌مثابۀ یک کنش اجتماعی، شناسایی و مطالعه کند. در این راستا، دو گروه اصلی گرودار در بازار پرندگان خلیج‌فارس تهران، یعنی فروشندگان حیات‌وحش قاچاق و خریداران آن، به‌عنوان جامعۀ مورد مطالعه، شناسایی و بررسی شدند. همچنین سعی شد با رویکرد کیفی، روش نظریۀ بنیادین و به کمک ابزار مصاحبه‌های عمیق نیمه‌ساختاریافته، یک مدل پارادایمی جامع از قاچاق حیات‌وحش در این بازار ارائه شود.

پیشینۀ پژوهش

در پژوهش توماس والترس و همکاران[9] (2021)، یک گونه‌شناسی از پیشران‌های قاچاق حیات‌وحش، در راستای ارائۀ بهترین مداخلات حفاظتی ارائه شد. یافته‌های این پژوهش، 5 مقولۀ انگیزشی اصلی تجربی، اجتماعی، عملکردی، مالی و معنوی را برای قاچاق حیات‌وحش شناسایی کرد. این چارچوب برای تسهیل تقسیم‌بندی مصرف‌کنندگان براساس روان‌شناسی مصرف و امکان تنظیم مداخلات، ازجمله کمپین‌های ترویجی، تلاش‌های اجرایی یا برنامه‌های تشویقی مناسب و تأکید آن بر اهمیت شناخت نظام فکری مصرف‌کنندگان و مسیرهای همکاری با بازیگران محلی در جهت ترویج مداخلات کاهش تقاضا بود.

در پژوهش استرینگام و همکاران[10] (2021)، 75 گونه خزندۀ زندۀ قاچاق‌شده که به‌صورت غیرقانونی به استرالیا آورده شده بودند با تجارت قانونی گونه‌های خزندۀ زنده در ایالات‌متحده مقایسه شدند. تقریباً تمام گونه‌های قاچاق استرالیایی در بازار قانونی حیوانات خانگی ایالات‌متحده یافت شد و این با یک فاصلۀ زمانی متوسط 5.6 ساله بین‌گونه‌ای است که اولین بار در ایالات‌متحده ظاهر و در استرالیا مشاهده شد. با استفاده از مدل رگرسیون بیزین[11]، محبوبیت گونه‌ها در ایالات‌متحده و در سطح بین‌المللی، با احتمال قاچاق به استرالیا ارتباط مثبتی داشت. یافته‌های این مطالعه، بینشی را راجع به محرک‌های قاچاق حیات‌وحش ارائه داد و رویکرد مدل‌سازی پیش‌بینی‌کنندۀ آن، چارچوبی را برای پیش‌بینی روندهای آینده در قاچاق حیات‌وحش فراهم کرد.

در مطالعۀ زانگ و همکاران[12] (2020)، ریشه‌های قاچاق پنگولین[13] و راه‌حل مقابله با آن، در 21 شهر از استان گوانگدونگ چین بررسی شد. نتایج حاصل از این پژوهش، نشان داد 5/5درصد از پاسخ‌دهندگان محصولات مرتبط با پنگولین، 1/3درصد فلس پنگولین و 9/2درصد گوشت آن را مصرف کرده بودند. از میان مصرف‌کنندگان، 4/80درصد از پاسخ‌دهندگان، فلس این حیوان را برای درمان بیماری به کار برده بودند. از میان گروهی که گوشت این حیوان را مصرف کرده بودند، 8/44درصد گوشت پنگولین را به‌صورت تصادفی خورده بودند؛ اما در میان کسانی که عمداً پنگولین خوردند، انگیزه‌ی 4/22درصد کنجکاوی و 6/8درصد خودنمایی بود. آگاهی کم مردم از وضعیت پنگولین‌ها در چین و تبعیت‌نکردن آنها از منع قانونی مصرف فلس و گوشت این حیوان، از دلایل بالقوۀ قاچاق آن بود. پیشنهاد اصلی این مطالعه، علاوه بر طبقه‌بندی پنگولین‌ها به‌عنوان حیوانات تحت حمایت دولتی ردۀ I چین و تقویت مجازات و نظارت بر اجرای آن، آگاهی‌رسانی دربارۀ خطر بیماری‌های مشترک بین انسان و حیات‌وحش، حمایتِ استفاده از داروهای جایگزین در درمان بیماری‌ها و حذف فلس از مواد تشکیل‌دهندۀ داروهای ثبت‌شده بود.

رووتر و ارگان^[14] (2017) با انجام یک بررسی سامانمند ادبیات دانشگاهی[15] و گزارش‌های عمومی، تلاش کردند تا دامنه و روش‌های قاچاق حیات‌وحش را در قارۀ آمریکا و ارتباط آن را با جنایات سازمان‌یافته شناسایی کنند. نتایج این پژوهش نشان داد برخلاف قاچاق اسلحه یا مواد مخدر، اپراتورهای فردی با کمترین ارتباط با دیگر فعالیت‌های مجرمانه، بر این تجارت مسلط‌اند. بیشتر مرتکبان به‌طور مستقل کار می‌کنند و تخصص و منافعی در کسب‌وکارهای قانونی مربوط به محصولات حیوانی دارند. همچنین روش‌های پنهان‌کردن، بیشتر ابتدایی‌اند و به نظر می‌رسد اطلاعات کمی دربارۀ مسیرهای اولیۀ قاچاق وجود دارد. درنهایت به‌طورکلی، مشخص شد قاچاق حیات‌وحش در نیم‌کرۀ غربی، یک فعالیت کوچک‌مقیاس به‌شدت مرتبط با مشاغل قانونی است که در محیطی کم‌خطر و با فناوری‌های محدود انجام می‌شود.

مقالۀ سووس و ویات[16] (2011)، یک مطالعۀ اکتشافی دربارۀ شباهت‌ها، تفاوت‌ها و همپوشانی‌های بین قاچاق حیات‌وحش و قاچاق مواد مخدر و با استفاده از تحقیقات اصیل و مبتنی بر ادبیات[17] از شرق دور روسیه و اروپای غربی است. هدف از چنین مقایسه‌ای، به‌ دست‌ آوردن بینش عمیق‌تری راجع به تجارت غیرقانونی حیات‌وحش، ازطریق بررسی تجارت غیرقانونی مواد مخدر است. یافته‌های این مطالعه، ابتدا ابعاد جهانی این بازارها و سپس جزئیات، بازیگران و عملیات قاچاق موجود در هریک آنها را نشان داد. درنهایت، یافته‌های این پژوهش به ارائۀ یک گونه‌شناسی جدید، از ویژگی‌های مشترک معاملات و بحث دربارۀ ارتباط مستقیم بین این دو بازار غیرقانونی منجر شد.

در گزارش رسمی فرییر[18] (2009)، مشخص شد براساس شواهد بازرسی‌های پراکندۀ انجام‌شده، تجارت غیرقانونی حیات‌وحش تقریباً 1درصد از محموله‌های تجاری حیات‌وحش و 4/0درصد از ارزش کل تجارت حیات‌وحش ایالات‌متحدۀ آمریکا را تشکیل می‌دهد. با این ‌حال، این ارقام همراه با بیشتر برآوردهای عمومی گزارش‌شده، به‌دلیل احتمال سوگیری در داده‌ها، دقیق نیستند. این گزارش تأکید می‌کند که برای تدوین یک رژیم نظارتی و اجرایی بی‌طرفانه و جامع، تلفیق رهیافت‌های علوم مختلف، ازجمله حقوق بین‌الملل، جرم‌شناسی، اقتصاد، علوم کشاورزی، آسیب‌شناسی اجتماعی و علوم محیطی، ضروری است.

آلاسز و جورجس[19] (2008) با استفاده از داده‌های مربوط به مصادرۀ حیات‌وحش ازطریق گمرک استرالیا، بین سال‌های 2000 تا 2007 و پیگردهای قضایی بین سال‌های 1994 تا 2007، مقیاس و اجرای جنایات حیات‌وحش را در استرالیا ارزیابی کردند. نتایج حاصل از بررسی پرونده‌های تحت پیگرد قانونی در این مطالعه، نشان داد 46درصد تلاش‌ها، اقدام به صادرات و 34درصد اقدام به واردات بوده است، در این راستا، خزندگان (43%)، پرندگان (26%) و گیاهان بومی (11%) به ترتیب بیشترین هدف قاچاق بوده‌اند. مجازات 70درصد پیگردها، فقط جریمه و معمولاً کمتر از ارزش بازار سیاه کالاهای ضبط‌شده بود. همچنین مجازات زندان از میانگین 10 ماه (بین سال‌های 1994 تا 2003) به 28 ماه (بین سال‌های 2004 و 2007) افزایش یافته بود. تشکیل شبکۀ پزشکی قانونی حیات‌وحش استرالیا و پلیس مبارزه با قاچاق حیات‌وحش، تحولات مثبتی بودند که این پژوهش آنها را شناسایی کرد.

در جست‌وجوی انجام‌شده، پژوهش مستقلی در حوزۀ قاچاق حیات‌وحش در بافت و بستر ایرانی یافت نشد؛ بنابراین به ارائۀ پیشینۀ مطالعاتی، با تأکید بر قلمروی کلی قاچاق در ایران بسنده شد.

بهرامیان و عباس‌پور (1394) در پژوهشی کیفی، زمینه‌ها و پیامدهای چندوجهی پدیدۀ قاچاق را در شهرستان سردشت بررسی کردند. در این پژوهش با 22 نفر از قاچاقچیان، شهروندان عادی و مطلعان اداری و دانشگاهی شهرستان سردشت مصاحبه ‌شده است. براساس یافته‌های به‌دست‌آمده، ‌‌مقوله‌‌های محوری زمینه‌ساز پدیدۀ قاچاق در این شهرستان، شاملِ موقعیت و مشکلات اکولوژیکی جغرافیایی، خاص‌گرایی فرهنگی، نابسامانی ساختاری اقتصاد، ناکارآمدی نهادهای کنترلی و مشروع‌سازی عرفی پدیدۀ قاچاق بوده و طی فرایند تعاملی، سبب گسترش قاچاق و هویت‌سازی قاچاق‌محور به شهرستان سردشت شده‌اند.

امیرپور و همکاران (1391) در پژوهشی، عوامل و متغیرهای مختلف مؤثر بر گسترش و توسعۀ پدیدۀ قاچاق را بررسی کردند. نتیجۀ تحقیق آنها نشان داد عوامل بی‌کاری، مشکلات معیشتی، وجود تبلیغات گسترده، تقاضا در کشور، کاهش واردات رسمی، سودآوربودن قاچاق، ریسک پایین قاچاق کالا، ضعف صنعت و تولید داخلی، سطح نازل قیمت کالاهای قاچاق در مقایسه با محصولات داخلی، گران و پیچیده‌بودن واردات رسمی، نظارت‌نکردن بر شهرها و گذرگاه‌های زمینی و دریایی، ضعف قوانین و مقررات مبارزه با قاچاق، پایین‌بودن سطح امنیت اقتصادی، امکان قاچاق کالا و ناهماهنگی با کشورهای همسایه، برای مقابله با قاچاق کالا، زیرانگیزه‌های قاچاق شناخته می‌شوند.

چارچوب نظری

قاچاق و تجارت غیرقانونی حیات‌وحش را باید انجام تمام فرآیند‌های پیش، حین و پس از هر گونه مبادلۀ حیوانات یا گیاهان غیراهلی، کالاها، محصولات، مشتقات، اعضا یا بافت آنهایی تعریف کرد که از محیط طبیعی استخراج شده و یا تحت شرایط کنترل به دست آمده‌اند و شامل این مراحل می‌شوند: جداسازی، مبادله و نگهداری، بدون در نظر گرفتن ظرفیت برد جمعیت گونۀ مدنظر و خارج از چارچوب دستورالعمل‌ها و مجوزهای قانونی سازمان متولی حفاظت محیط‌زیست کشور(های) صاحب مالکیت مادی و معنوی آن گونۀ وحشی، در سطح ملی، اتحادیۀ جهانی حفاظت از طبیعت و کنوانسیون تجارت بین‌المللی سازمان ملل متحد دربارۀ گونه‌های جانوری وحشی در معرض خطر در سطح بین‌المللی (برومند و فراشی، 1399). در این تعریف، حیات‌وحش به صورتی تعریف شده است که تمام جانوران، گیاهان وحشی، قارچ‌ها و نظایر آن را در بر می‌گیرد. این تعریف شامل فعالیت‌های قانونی نمی‌شود؛ اما ممکن است با برداشت ناپایدار یا گسترش آسیب‌رسان گونه‌های مهاجم، همراه باشد (Beckert, et al., 2017).

تفاسیر انجام‌شده از تعریف قاچاق حیات‌وحش، بسیار متنوع و متکثر است؛ بنابراین ارائۀ تفسیری که متخصصان و مراجع ذی‌صلاح دربارۀ آن اتفاق‌نظر داشته باشند، به نظر دشوار است؛ برای ‌مثال مؤلفۀ قانونی-غیرقانونی‌بودن، یک ویژگی سیال و متغیر است، یعنی مجموعۀ این فعالیت‌ها در سطح جهانی و در امتداد زنجیره‌های تجاری، از برداشت تا استفادۀ نهایی، به‌ندرت در یک زنجیرۀ فرآیندی کاملاً غیرقانونی یا قانونی طبقه‌بندی می‌شوند، به‌ویژه زمانی که چنین فعالیت‌هایی، از مرزهای سیاسی کشورها فراتر می‌روند؛ بنابراین ممکن است برداشت یک گونۀ خاص از یک مکان، غیرقانونی باشد، اما در مکان دیگر قانونی تلقی شود که این امر، مدیریت آن را بسیار دشوار می‌کند. برای نمونه تجارت صفرای خرس سیاه آسیایی پرورشی، فلس‌های پانگولین در چین و عاج فیل در ژاپن، ممکن است در کشورهای خاصی قانونی باشد، ولی بعدِ عبور از مرزهای بین‌المللی، غیرقانونی شود (Williams & ‘t Sas-Rolfes, 2019‏‏) و یا در هند، برداشت بیشتر گونه‌های ارکیده از طبیعت آزاد و از مناطق تحت حفاظت غیرقانونی باشد (Hinsley & Roberts, 2018).

نکته‌ی دیگر، مقیاس و نوع قوانین در مواجه با پدیدۀ قاچاق حیات‌وحش است. قوانین ممکن است محلی، منطقه‌ای، ملی و یا ناظر بر معاهدات بین‌المللی باشند. به همین ترتیب، مجازات پیش‌بینی‌شده نیز ممکن است ماهیت و شدت متفاوتی داشته باشند؛ از فعالیت تجاری کاملاً ممنوع گرفته تا تخلفاتی که صرفاً جریمه‌های مالی در پی دارند. تفسیر قانون و برداشت از شدت تخلفات قانونی نیز، متفاوت است و مواردی وجود دارد که در آن، قوانین رسمی با هنجارهای اجتماعی محلی در تضادند و باید در آ‌نها بازنگری کرد ( Fajrini, et al., 2022; Beckert, et al., 2017).

پس از تأسیس کنوانسیون بین‌المللی تجارت، گونه‌های در خطر انقراض جانوران و گیاهان وحشی در دهۀ 1970، صندوق جهانی طبیعت[20] و اتحادیۀ بین‌المللی حفاظت از طبیعت[21] در سال 1979، شبکۀ نظارت بر تجارت حیات‌وحش را به‌عنوان ابزاری برای نظارت بر تجارت قانونی و غیرقانونی حیات‌وحش، تأسیس کردند. این دوره، منادی عصر جدیدی بود که بستر تضارب آرا دربارۀ راهبردهای اجرایی حفاظت، بهره‌برداری از منابع حیات‌وحش و مقابله با قاچاق را فراهم کرد. اگرچه بیشتر تلاش‌های حفاظتی این دوره، بر گونه‌های پستاندار درشت‌جثه و کاریزماتیک متمرکز بود (Hinsley, et al., 2018)، بینش‌های به‌دست‌آمده، تأثیرات چشم‌گیری بر سیاست‌گذاری تجارت حیات‌وحش داشت و باعث شد دانشمندان محیط‌زیست، بینش‌های تلفیقی زیستی، اجتماعی و اقتصادی را با تحلیل‌های جرم‌شناسانه ارائه کنند (Nagin, 2013). پژوهش‌های دیگر نیز شامل تحقیقات میدانی، ازطریق طیف وسیعی از روش‌های پرسش‌گری مستقیم و غیرمستقیم، برای بررسی چرایی و چگونگی شیوع و انگیزه‌های قاچاق حیات‌وحش بود (Hinsley et al., 2019) که قیمت‌ها، محرک‌ها، رفتار بازار و دیگر روندهای مشروعیت‌بخش یا مشروعیت‌زدای اجتماعی و تجارت حیات‌وحش را بررسی می‌کرد (Williams &‘t Sas-Rolfes, 2019).

در حال حاضر در سطح جهانی، هیچ برآورد دقیقی از گونه‌های تجارت‌شدۀ غیرقانونی وجود ندارد؛ زیرا تخمین‌های موجود، بیشتر براساس داده‌های کشفیات قاچاق حیات‌وحش انجام می‌شود که این آمارها سوگیری‌های ناشی از تفاوت‌های میزان درآمد، قدرت دستگاه‌های نظارتی، ظرفیت اجرایی، توان گزارش‌دهی و امکان دیده‌بانی نسبت‌به مسئلۀ تجارت حیات‌وحش را دارند؛ بنابراین نبود سامانه‌های پایش و نظارت، رشوه‌گیری و سکوت در قبال تجارت گونه‌های غیرمجاز، ممکن است به‌راحتی باعث‌ پنهان‌شدن آمار حقیقی شوند. با وجود این در موارد معدودی، روش‌های تخصصی می‌توانند برخی از این سوگیری‌ها را کاهش و تخمین‌های دقیق‌تری را ارائه دهند (Underwood et al., 2013).

روش‌ پژوهش

رویکرد حاکم بر مطالعۀ حاضر «کیفی» و روش آن «نظریۀ‌ داده‌بنیاد»[24] (نظریۀ مبنایی، زمینه‌ای یا گرانددتئوری)، با هدف نظریه‌سازی بر بنیان‌های تفسیری-برساختی[25] استوار است. از این روش برای ساخت نظریۀ بنیادی و داده‌محور کاربردی و برای نقد، بسط و آزمون نظریه‌های صوری استفاده شد. شایان‌ ذکر است که مطالعات مشابه پژوهش حاضر که پیش ‌از این، پدیدۀ قاچاق را ازنظر جامعه‌شناسی کنکاش کردند، نظیر زارع شاه‌آبادی و محمدی (1400) و قادرزاده و همکاران (1392) نیز، از رویکرد کیفی و روش نظریۀ داده‌بنیاد بهره گرفته بودند.

ابزار این پژوهش، مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته[26] و عمیق[27] بود. مصاحبه‌شوندگان، گرودارانی بودند که در بازار بزرگ پرندگان خلیج‌فارس تهران، در زمینۀ تجارت غیرقانونی حیات‌وحش فعالیت می‌کردند و انتخاب آ‌نها با روش نمونه‌گیری هدفمند و با استفاده از مدل گلوله‌برفی انجام شد. در انتخاب نمونه، سعی شد تا بیشترین تنوع و تکثر تأمین شود. در این راستا، 12 فروشنده و 11 خریدار انتخاب شدند که آگاهی کامل در این زمینه داشتند، در این مسئله، ذی‌نفع و ذی‌نفوذ به شمار می‌رفتند و حاضر به مشارکت در مصاحبه شدند.

اطلاعات جمعیت‌شناختی[28] مصاحبه‌شوندگان، در جدول 1 ارائه ‌شده است.

جدول 1- مشخصات زمینه‌ای مشارکت‌کنندگان پژوهش حاضر

Table 1 – Background information about the participants of this research

مصاحبه‌شوندگان با قرار قبلی و فقط یک‌بار، در داخل فضای بازار، مصاحبه شدند و هر مصاحبه بین 30 تا 60 دقیقه طول کشید. به مصاحبه‌شوندگان اطمینان داده شد که اگر در هر زمان از مصاحبه، یا پس از آن، از ادامۀ همکاری منصرف شدند، از اطلاعات آ‌نها استفاده نخواهد شد و برای تأکید بیشتر در ابتدای تمام جلسات مصاحبه، توضیح کافی به‌صورت شفاهی داده شد. با توجه به ماهیت این‌گونه پژوهش‌ها، پرسش‌های اولیه و سؤال‌های پشتیبان، طراحی شد، با 4 نفر به‌صورت حضوری و 2 نفر، که خارج از بازار بودند، به‌صورت تلفنی، مصاحبۀ عمیق نیمه‌ساختاریافته انجام شد، متن کامل مصاحبه‌ها ضبط و پیاده‌سازی شد و سپس با توجه به روند طی‌شده در مصاحبه‌های مقدماتی، ادامۀ مصاحبه‌ها برنامه‌ریزی و انجام شد. محور سؤال‌های مصاحبه‌ها، نظرها و تجربیات خریداران و فروشندگان حیات‌وحش قاچاق‌شده بود.

پس از 20 مصاحبه، اطلاعات جدیدی مطرح نشد و این نشان‌دهندۀ اشباع نظری[29] بود؛ اما برای اطمینان بیشتر، 3 مصاحبۀ دیگر نیز انجام شد. پس از انجام هر مصاحبه، متن کامل آن به‌دقت شنیده و مصاحبه عیناً با ذکر تمام کلمات، پیاده‌سازی شد. تجزیه‌وتحلیل داده‌ها همراه با مقایسۀ دائمی و هم‌زمان با جمع‌آوری داده‌ها انجام شد. متن مصاحبه‌ها، بارها خوانده شد تا درک کلی از داده‌ها به دست آید. در این مرحله، از روش کدگذاری محوری[30] استفاده شد، مضامین مدل اولیۀ پژوهش، محور کدگذاری بودند و درنهایت، کدهای اولیه مشخص و در یک طبقه، دسته‌بندی شدند. هر گروه با استفاده از مشخصات محتوای کلمات و براساس تطبیق با داده‌های نظری و طرح اولیۀ طراحی‌شده، طبقه‌بندی شدند. درنهایت، خلاصه‌سازی تا جایی ادامه یافت که معقول و امکان‌پذیر بود.

برای ارزیابی و افزایش روایی و پایایی، که برای استحکام علمی یافته‌هاست، به اقتضای روش، از درگیری دائمی و مستمر و در طول مطالعه، از روش‌هایی مثل رفت‌وبرگشت‌های مکرر و بازنگری شرکت‌کنندگان، برای تأیید صحت داده‌ها و مفاهیم محوری استخراج‌شده، به کار گرفته شد. همچنین در هر جا نیاز بود، به خواست شرکت‌کنندگان تغییرات و اصلاحاتی انجام ‌‌شد.

به‌منظور حصول اطمینان از اعتمادپذیری یافته‌های تحقیق، کلیۀ فرآیندهای پژوهش از قبیل مدل تحقیق، گروه مطالعه، فرآیند جمع‌آوری داده‌ها و تجزیه‌وتحلیل آ‌نها به‌تفصیل توضیح داده شد. به‌علاوه، داده‌های به‌دست‌آمده از مصاحبه‌ها به‌صورت جداگانه با دو محقق، یک پژوهشگر اصلی و یک همکار مدعو، کدگذاری و درصد تطابق بین کدگذاران، طبق فرمول ذیل محاسبه شد:

 پایایی = اجماع /( اجماع + اختلاف) × 100

دو محقق، محتوای داده‌های به‌دست‌آمده را تجزیه‌وتحلیل و با ایجاد کدهای جداگانه، آنها را مقایسه کردند؛ درنتیجه‌ی این مقایسه، پس از محاسبۀ فرمول، قابلیت اطمینان 85٪ به دست آمد که براساس نظرهای مایل‌ و هوبرمن[31] (1984)، نتیجۀ تجزیه‌وتحلیل پایایی، بالای 70 درصد، مطمئن تلقی می‌شود.

منطقۀ مطالعه‌شده در پژوهش حاضر، بازار پرندگان خلیج‌فارس تهران بود. این بازار در زمینی به مساحت پنج هزار متر مربع و زیربنای سه هزار متر مربع، در موقعیت مکانی شرق به غرب بزرگراه آزادگان، بعد از تقاطع بزرگراه تهران-ساوه واقع ‌شده است (شکل 1، الف، ب و ج). این بازار در یکی از مسیرهای پرتردد شهر تهران قرار دارد و فروش انواع حیوانات در آن انجام می‌شود. این در شرایطی است که سازوکارهای موجود برای نظارت و برخورد با فروشندگان و خریداران غیرمجاز حیات‌وحش در این بازار، ضعیف است و قابلیت مهار قاچاق را در این بازار ندارد.

ساختار کالبدی این بازار، از دو بخش درونی (ساختمان اصلی) و بیرونی (مناطق حاشیه‌ای) تشکیل شده است. تجارت حیات‌وحش در بخش درونی، وضعیتی قانونی و کنترل‌شده دارد، اما وضعیت بخش بیرونی، غیررسمی و خارج از نظارت و کنترل نهادهای مسئول اداره می‌شود. با توجه به آمار رسمی اعلام‌شده از کشفیات یگان حفاظت محیط‌زیست استان تهران، از ابتدای سال 1401 تاکنون، 182 عدد گونه‌های جانوری، ازجمله شاهین، دلیجه، عقاب، شاه‌بوف، جغد، قرقی، سنجاب، لاک‌پشت، روباه، ایگوانا، میمون، تمساح، جوجه‌تیغی، طاووس، چین چیلا، ملنگو و بوتیمار کشف شده و از فروش غیرمجاز آنها، جلوگیری به‌ عمل آمده است که عمدۀ آنها از بازار پرندگان خلیج‌فارس کشف شده‌اند. از این تعداد تنها 88 گونۀ جانوری تیمار و در زیستگاه‌های طبیعی استان رهاسازی و مابقی به مراکز نگهداری مربوطه در سطح استان تحویل داده شده‌اند (گروه اجتماعی خبرگزاری تسنیم، 1401).

برخلاف بازارچۀ سرپوشیدۀ پرندگان که خریدوفروش حیوانات وحشی غیرمجاز در آن محدود است، در محوطۀ بیرونی، اطراف پارکینگ و حتی کنار گذرگاه اتوبان آزادگان، انواع حیوانات وحشی غیرقانونی به فروش می‌رسند (شکل 1، د). این مسئله سبب ناامنی محیطی، تضعیف بهداشت عمومی منطقه، تضییع حقوق حیوانات و تخلف از قوانین و مقررات محیط‌زیستی شده است. پژوهش حاضر بر احصای تجربیات فروشندگان و خریداران این بخش از بازار، متمرکز شده است.

شکل 1- الف) موقعیت منطقۀ مطالعه‌شده در کشور و استان تهران؛ ب) موقعیت بازار پرندگان خلیج‌فارس در سطح کلان‌شهر تهران؛ ج) تصویر ماهواره‌ای گوگل ارث از بازار پرندگان خلیج‌فارس در بزرگراه آزادگان؛ د) تصاویر برخی از گونه‌های عرضه‌شده برای فروش غیرقانونی در بازار خلیج‌فارس (سمت راست: سنجاب ایرانی) (نام علمی: Sciurus anomalus) و سمت چپ: کبک (نام علمی: Alectoris Chukar)

Fig 1- a) The location of the study area in the country and Tehran province, b) The location of the Khalij-e-Fars bird market in Tehran metropolis, c) Google Earth satellite image of the Khalij-e-Fars bird market on Azadegan highway, d) Images of some species offered for illegal sale in Khalij-e-Fars market (right: Iranian squirrel) (scientific name: Sciurus anomalus) and left: Perdicinae (scientific name: Alectoris Chukar)

محدودیت‌هایی نیز در فرایند اجرای پژوهش، وجود داشت که مهم‌ترین آن، نگرانی مشارکت‌کنندگان از صحبت دربارۀ مسئلۀ قاچاق، علل آن و انگیزه‌هایشان در این باره بود. در این راستا، برای کسب اعتماد و رضایت آ‌نها برای مصاحبه، وقت زیادی صرف و اخلاقاً به مصاحبه‌شوندگان تعهد داده شد تا برای محرمانه‌ماندن مطالب و گمنامی مشارکت‌کنندگان، کل متن مصاحبه‌ها و شواهد، با کد ثبت و گزارش شود.

با توجه به شرایط، در ادامۀ ابعاد و زوایای مختلف، پدیدۀ پیچیده و چندبعدی قاچاق حیات‌وحش در بازار خلیج‌فارس تهران، به‌تفصیل ارائه ‌شده است.

یافته‌ها

شرایط علی

سرگرمی و لذت‌جویی

امروزه در جامعۀ مدرن و معاصر ایرانی، بروز نیازها و سبک‌های فراغتـی متنوع، در گروه‌های مختلف سنی و طبقات گوناگون اجتماعی، امری محتمل است. در چنین ساختی از اجتماع، فرهنگ فراغت و مصرف، متشکل از اجزایی درهم‌تنیده و متصل به یکدیگرند و ضامن بقا و تداوم فرد در یک کلاس و یا طبقۀ اجتماعی خاص خواهند بود؛ زیرا فعالیت‌های فراغتی، منبعی مناسب برای ایجاد شادی و توسعۀ شبکه‌های اجتماعی به شمار می‌روند. در این راستا، یکی از پیشران‌های قاچاق حیات‌وحش از بازار خلیج‌فارس تهران، انگیزۀ سرگرم‌شدن و لذت‌طلبی در خریداران است. آ‌نها با اشاره به باغ‌های پرندگان خصوصی و باغ‌وحش‌های شخصی خود، نگهداری از حیات‌وحش را جذاب، مهیج و مایۀ سرگرمی می‌دانستند. یکی از مصاحبه‌شوندگان در این باره گفت:

«ما تو باغ لواسانمان یک قسمتی رو کلاً برای پرنده‌هامون، تور بستیم و پرنده‌های شکاری که بابام می‌خره رو اونجا آزاد کردیم و نگه می‌داریم. بابام عاشق اینه که بره بهشون سر بزنه و بهشون رسیدگی کنه... خلاصه بعد از بازنشستگی، باهاشون حسابی سرگرم شده... همۀ فامیل و بعضی وقتا دوستای خانوادگیمون هم، آخر هفته‌ها میان باغ ما و با تماشای حیوونامون سرگرم میشن... از کشیم و حواصیل داریم تا انواع اردک‌ها...» (خ. 4)

(خ. 12) با اشاره به علاقۀ فرزندش به سنجاب‌ها، انگیزۀ پسرش را از خرید این حیوانات وحشی، سرگرمی و بازی اظهار داشت:

«پسرم تو خونه همش حوصله‌اش سر می‌رفت و ما رو کلافه کرده بود... از وقتی این سنجاب رو براش گرفتیم، باهاش بازی می‌کنه و سرگرم شده، حالا اومدیم یکی دیگه هم برای داداشش بخریم، تا هرکدوم یک سنجاب برای خودشون داشته باشن و باهاش بازی کنن».

یکی دیگر از شواهدی که نشان‌دهندۀ پررنگ‌بودن پیشران تفریح و سرگرمی در هنگام خرید حیات‌وحش بود (ف. 11)، اذعان داشت که چون سنجاب‌های کوچک برای کودکان جذاب‌ترند و بیشتر زمینۀ سرگرمی کودکان را فراهم می‌کنند، در بازار گران‌تر به فروش می‌رسند. او در این زمینه گفت:

«بچه سنجابای 3ماهه، از 150 تا 300 هزار تومنن؛ اما هرچی بزرگ‌‎تر بشن، باید ارزون‌تر بفروشیمشون تا فقط رد بشن...»

ادای سنت

برخی از متقاضیان خرید غیرقانونی حیات‌وحش، پیشران‌ اصلی این کردار را ادای سنت بیان کردند؛ برای مثال (خ. 2)، معتقد بود باید در هنگام مراسم عروسی، عروس و داماد حتماً یک جفت کبوتر وحشی را آزادسازی کنند، او در این زمینه گفت:

«تو فامیل ما میگن هرکس روز عروسیش یک جفت کبوتر عاشق رو آزاد کنه، خوشبخت و عاقبت به خیر میشه... کبوتر اهلی و دستی نه ها، کبوتر وحشی... برای همین با خانومم امروز اومدیم بازار دنبال یک جفت کبوتر وحشی».

همچنین (خ. 8)، وجود سمندر را در سفرۀ هفت‌سین، زینت‌بخش آن دانست و اظهار داشت:

«دوست داریم یکی از سین‌های سفرۀ هفت‌سینمون، سمندر باشه، الآنم اومدیم یکی بخریم بذاریم تو آکواریم تا عید...»

تفاخر و ثروت

از دید برخی مصاحبه‌شوندگان، ارزش انسان‌ها در عصر حاضر، به میزان برخورداری آنها از امتیازات مادی و تجملات آنها در زندگی، بستگی دارد؛ به‌طوری ‌که محرومیت از مالکیت این امتیازات در مقایسه با دیگران، سبب به وجود آمدن حس حقارت در فرد و حتی طرد اجتماعی می‏شود. خریداران حیوانات وحشی قاچاق، به مدگرایی و تجمل‏گرایی، به‌عنوان عوامل تحریک‌کنندۀ خرید و نگهداری از حیوانات وحشی در باغ‌هایشان در جامعۀ امروز اشاره کردند.

خرید و نگهداری از حیات‌وحش قاچاق‌شده، به دلایلی ازجمله هزینۀ بالا، فضای مخصوص و امکانات ویژه‌ای که نیاز دارد، در میان گروه‌های مرفهی از مردم، به وسیله‌ای برای نمایش ثروت و به رخ کشیدن تفریحات لوکس، تبدیل ‌شده است. (خ. 6) در این زمینه تصریح کرد:

«نگه‌داشتن باز یا عقاب تو باغ خیلی لاکچریه، هرکی ببینه، انگشت به دهن می‌مونه... ما که دیگه در شأنمون سگ و گربه نیست، باید حیوون خونگیمون با بقیۀ مردم فرق کنه بالاخره...»

برخی از اقشار ثروتمند جامعه، با پیشران‌ نمایش ثروت، چشم‌وهم‌چشمی و خاص جلوه کردن سبک رژیم غذایی‌‌شان در هنگام پذیرایی، گوشت پرندگان وحشی را سرو می‌کنند. (خ. 11) در این زمینه گفت:

«ما حتماً مواقعی که مهمونای خاص داشته باشیم، براشون غاز یا اردک وحشی می‌پزیم... البته اینجا تو بازار تهران خیلی بعیده همچین پرنده‌هایی رو ببینید، ما به فروشنده‌های خاصی سفارش میدیم تو بازار، اونا مستقیم از شمال برامون میارن...»

برخی از فروشندگان نیز معتقدند مشتریانشان، گوشت وحشی را به این دلیل می‌پسندند که از گوشت حیوانات اهلی مغذی‌تر و خوش‌مزه‌تر است. (ف. 10) در این زمینه اظهار داشت:

«هرکی گوشت وحشی بخوره، می‌فهمه مزش با این مرغای بازاری فرق داره... گوشت پرنده‌های وحشی هم چرب‌تره، هم خوش‌مزه‌تره، هم خاصیتش بیشتره، اینو همۀ مشتریامون میگن...»

همچنین (ف. 5) دربارۀ چشم‌وهم‌چشمی در این زمینه، میان اقشار ثروتمند جامعه گفت:

«اینجا خیلیا وقتی میان سراغ ما و می‌خوان پرندۀ شکاری بخرن، حتی قبلاً یک‌بار هم این پرنده‌هارو ندیدن و فقط روی چشم و هم‌چشمی و تفاخر میان تا از این حیوونا بخرن و پزشو بدن... آخرشم چون بلد نیستن این حیوونارو نگهدارن، به کشتنشون میدن یا نهایتاً ولشون می‌کنن...»

خرید پوست قاچاق حیات‌وحش به‌عنوان یک کالای زینتی از دیگر، از انگیزه‌های تجارت غیرقانونی حیات‌وحش به شمار می‌رود که بیشتر جنبۀ نفاخر و نمایشی دارد. (خ. 3) در این زمینه گفت:

«من فروشنده‌های این مغازه رو می‌شناسم، هم حیوون زنده میارن، هم پوست... من پوست وحشی رو هم برای روفرشی می‌خرم، هم برای آویز دیواری، خیلی هم شیک و باکلاسه...»

پوست و چرم به‌واسطۀ بصری‌شدن فزایندۀ نمادهای منزلت، اهمیت چشم‌گیری یافته است؛ به‌طوری‌که در قیاس با دیگر روش‌های نمایش جایگاه اجتماعی فرد، در معرض دید بودن دکوراتیوها و یا پوشاک چرمی و پوستی، جنبه‌ای زیباشناختی و اجتماعی خاصی به آن بخشیده است؛ بنابراین خرید این محصولات غیرقانونی برای نمایش الگوی خاصی از مصرف اشیای لوکس و کمیاب است و این نه برای برآورده‌کردن نیازهای واقعی، به‌سبب مطرح‌کردن ادعاهای اعتبار اجتماعی است؛ یعنی بیش از آنکه در پی بررسی منطق سودگرایانۀ مصرف‌اند، در صدد نشان‌دادن منطق احترام‌آمیز آن‌اند. بر این مبنا، به دست آوردن اعتبار از ضعف یا فقدان احترام و امنیت اجتماعی نشئت می‌گیرد.

همچنین با توجه به تقاضای صنعت و بازار چرم و پوست طبیعی، برخی از معاملات غیرقانونی حیات‌وحش، با انگیزۀ پررنگ اقتصادی انجام می‌شود. این معاملات بسیار پرسودند و برد برخی از آنها به فراتر از مرزهای ایران نیز می‌رسد. (ف. 9) در این زمینه می‌گوید:

«من مشتریامو هیچ وقت ندیدم، فقط به شکارچی که می‌شناسم سفارشاشونو میگم، ازش تحویل می‌گیرم و بعدم قاطی بارای دیگه می‌فرستم میره دبی و ترکیه... بیشتر مشتریای من، تو کار پوست و چرمن و کروکودیل می‌خوان... »

نگهداری از حیات‌وحش مانند بسیاری از کردارهای دیگر، از فردی به فرد یا گروه دیگر تسری پیدا می‌کند؛ برای مثال (خ. 2) با اشاره به اینکه تجربۀ پسرخاله‌اش دربارۀ نگهداری از یک سنجاب باعث شد افراد دیگر فامیل و دوستان او نیز به خرید حیوان خانگی خاصی مثل سنجاب ترغیب شوند، گفت:

«پسرخاله‌ام خیلی اتفاقی از یکی از همین دست‌فروشا و قاچاقچیا، یک سنجاب خرید، ان‌قدر این حیوون بانمک بود و همه جذبش شدن که پشت‌بندش، چند تا دیگه از بچه‌های فامیلم با مادر پدرا یا دوستاشون رفتن و از این سنجابا گرفتن...»

فروشندگان نیز با اشاره به نقش گروه‌های همسالان در راستای خرید و نگهداری از حیات‌وحش، نقش جمع دوستان را مهم توصیف کردند؛ برای (ف. 1) در این زمینه اذعان کرد:

«جمع بچه‌پولدارایی که از همۀ تفریحا و سرگرمیا اشباع شدن، همش دنبال تجربه‌های تازه می‌گردن... وقتی یکیشون بیاد و یک سمندر یا میمون رزوس بگیره، مطمئن باش پشت سرش چند تا دیگه از دوستاشم، همچین کاری رو می‌کنن...»

تمایل به پیروی از کنش‌های هنرپیشه‌ها یا علاقه به یک شخصیت خاص در یک فیلم یا سریال،  یکی دیگر از پیشران‌های خرید و نگهداری از حیات‌وحش به شمار می‌رود. خریداران حیات‌وحش که افراد محبوب و تأثیرگذار را در فیلم‌ها و سریال‌های گوناگون، در تلویزیون‌های خانگی، سینماها و تئاترها در حال نگهداری و بازی با حیوانات عجیب‌وغریب، نادر و جذاب وحشی می‌بینند، ارتباط نزدیک با حیات‌وحش و نگهداری از این حیوانات را دسترسی‌پذیر تصور می‌کنند و کم‌کم بر اثر کثرت این مواجه‌ها، برای خرید حیات‌وحش و نگهداری از آن، علاقه پیدا می‌کنند. (خ. 1) در این زمینه گفت:

«از زمانی که مهران مدیری تو سریال مرد هزار چهره تو نقش اون مرد مافیاییه، مار و ایگووانا نگه می‌داشت، همیشه دوست داشتم منم از این حیوونا بخرم... بالاخره هم این کار رو کردم...»

در یک نمونۀ دیگر، یک نوجوان در بازار پرندگان وحشی تهران دربارۀ پیشران‌ خرید شاه بوف با اشاره به علاقه‌اش به رمان تأثیرگذار هری‌پاتر، فضاسازی‌ها و شخصیت‌پردازی‌های آن، گفت:

«من از وقتی کتابای هری پاترو خوندم و بعدشم فیلماشو دیدم، با خودم گفتم باید منم یا جغد مینیاتوری یا بوف بخرم... [...] همین الآنشم خرید این جغدا کار خیلی سختی نیست... تو همین بازار با یک میلیون و دویست هزار تومن به راحتی می‌تونی یکی از اینارو بخری...» (خ. 8)

رسانه یکی از عوامل اجتماعی محرک قاچاق حیات‌وحش و تجارت غیرقانونی آن در جامعۀ امروزی است که به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم، این مسئله را دسترس‌پذیر جلوه می‌دهد و به آن دامن می‏زند. در این میان، کنش نمایشی افراد مشهور و تأثیرگذار فضای مجازی، با برجسته‌سازی و بزرگ‌نمایی محصولات حیات‌وحش و یا زیبا جلوه دادن نگهداری از حیوانات وحشی قاچاق، برخورداری از امکان نگهداری آنها را برای افراد، به امتیازی بدل می‌کنند که به صاحب آن احساس برتری بر دیگران را القا می‏کند و کسانی که توانایی برخورداری از آنها را ندارند، خود را در موقعیت پایین‌تری می‏یابند و دچار احساس محرومیت می‏شوند.

نوع بازنمایی افراد تأثیرگذار یا به‌اصطلاح سلبریتی‌ها از زندگی‌ شخصی یا اجتماعی خود در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی که ممکن است با واقعیت نیز تطابق نداشته باشد، بر جهت‌دهی علایق و سلایق مخاطبان این افراد، به‌خصوص در گروه‌های سنی جوان و نوجوان تأثیرگذار است و دنبال‌کنندگان را به نگهداری از حیوانات وحشی ترغیب می‌کند. (خ. 8) در این زمینه گفت:

«وقتی شاخ‌های مجازی هر روز دارن دست روی سر یک شیر می‌کشن یا با یک شاهین بازی می‌کنن، یا به یک ایگووانا غذا میدن، آدم دلش می‌خواد بدونه این کارا چه لذتی داره که اونا این‌جوری بهش علاقه نشون میدن... ممکنه از هریک چند صدهزار تا فالوور یک سلبریتی، یکیشون بتونه مثل اون میمون رزوس بخره، ولی خب بالاخره پیدا میشن کسایی که همچین کاری بکنن...»

مصرف دارویی

بعضی از عطاری‌ها و فروشندگان، داروهای سنتی، گیاهی و خانگی را با توجه به تقاضای بازار و همچنین گوشت یا اعضای بدن حیوانات وحشی را خریداری و از آن انواع پودر، قرص و پماد را استخراج و عرضه می‌کنند. (ف. 1) در این زمینه گفت:

«برای درمان خیلی از بیماریا، پماد مار مفیده... حتی تو همین کرونا هم می‌گفتن قرص مار بخورین تا خوب بشین...من خودم پماد می‌گرفتم و به قیمت خیلی خوبی هم می‌فروختم...»

به باور عمومی و احتمالاً براساس خرافات، محصولات و مشتقات حیات‌وحش برای بسیاری از بیماری‌ها، دارو و اکسیری شفابخش به شمار می‌رود. به‌طور خاص، در برخی شهرهای کشور اعتقاد دارند که خوردن گوشت خرس، به‌دلیل طبع گرمش، قوای مردانه را افزایش می‌دهد. در این زمینه (ف. 6) اظهار داشت:

«از من خیلی سراغ گوشت خرس می‌گیرن... البته این بنده خدایی که طالب گوشت خرسه، میگه تو شهرشون برای اینکه شهوت مردا زیاد بشه، باید هر چن وقت یک‌بار از این گوشتا بخورن که گرمه... حالا که تهران اومدن هم حاضرن پول خوبی بابتش بدن...»

آزمایش و پژوهش علمی

دانشجویان و محققان، گروه‌هایی‌اند که با انگیزۀ تحقیق و پژوهش و اجرای آزمایش‌های جانوری، حیات‌وحش را خریداری می‌کنند. با توجه به رد درخواست برداشت حیات‌وحش موردنیاز برای برخی از طرح‌ها و پروژه‌های پژوهشی و محدودیت‌های اعمال‌شده از سوی سازمان‌های نظارتی و حاکمیتی، نظیر سازمان حفاظت محیط‌زیست، ممکن است برخی پژوهشگران به‌سمت بازار سیاه و قاچاق برای تأمین گونه‌ها یا نمونه‌های موردنیاز خود سوق پیدا کنند. (ف. 3) در این زمینه گفت:

«من چند تا مشتری داشتم، اومدن ازم برای دانشگاهشون جربیل و لاک‌پشت خریدن... گفتن برای پایان‌نامه لازم دارن...»

واسطه‌گری برای قاچاق

دلالی حیوانات زنده و محصولات حیات‌وحش، از دیگر پیشران‌های قاچاق حیات‌وحش به شمار می‌رود. برخی از افراد حیات‌وحش را با هدف دلالی و واسطه‌گری، به‌صورت زنده یا مرده خریدوفروش و به‌طرق مختلف، به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم از کشور قاچاق می‌کنند؛ برای مثال (ف. 4) در این زمینه گفت:

«گربه‌هایی مثل سیاه‌گوش و کاراکال از اینجا مستقیم برای شیخ‌نشین‌های عرب ارسال میشن و اصلاً مشتری خاصی تو ایران ندارن... خیلی از این شیخای عرب واقعاً مشتری پروپاقرص پرنده‌های وحشی و اسبای ایرانی‌ان و حاضرن براش هر چقدر که بگیم، هزینه هم بدن...»

همچنین یکی دیگر از فروشندگان در این زمینه، تصریح کرد:

«خیلی از این حیوونا رو از اینجا میرن استانبول و دبی، از اونجا هم میرن به اروپا و آمریکا... مشتریا و خریدارا خیلیاشون میان لب مرز حیوونا رو از ما تحویل می‌گیرن و چند برابر قیمتا می‌فروشن...» (ف. 2)

با توجه به اینکه از یک‌سو واسطه‌گری و دلالی قاچاق حیات‌وحش، مسیر بسیار پول‌سازی برای افراد محسوب می‌شود و از سوی دیگر، بقای اجتماعی انسان بیش‌ازپیش به پول گره خورده و پول به محور بحث‌ها و زندگی افراد تبدیل شده است، در چنین شرایطی، پول و مؤلفه‎‌های آن، به گفتمان غالب و مرکزی زندگی روزمره تبدیل شده است. با توجه به افزایش قیمت‌ حیوانات وحشی قاچاق و بازار سیاه کم‌ریسک تجارت غیرقانونی حیات‌وحش در ایران، در شرایط فعلی، بنا بر گفتۀ مشارکت‌کنندگان، سود دلالی حیات‌وحش قاچاق، بسیار زیاد و دستیابی به آن، بسیار کم‌خطر شده است. (ف. 5) در این زمینه اظهار داشت:

«الآن همه فقط به فکر پولن، با هر جوونی تو سن و سال من حرف بزنی، میگه الآن تنها چیزی که مهمه پوله. [...] خب چه کاری پول‌سازتر از قاچاق سراغ دارین؟ اونم قاچاق حیوون... نه محیط‌زیست می‌فهمه نه اگه بفهمن کاری می‌کنن... من خودم همه‎اش فک می‌کنم چی کار می‌شد بکنم که درآمدم چند برابر بشه، به‌جز قاچاق پرنده... هیچی...»

شرایط مداخله‌گر

باورهای خرافی

باورهایی نظیر اعتقاد به خوش‌یمن‌بودن یا کمک به خوش‌شانسی‌آوردن فردی که از یک حیوان وحشی نگهداری می‌کند، از دیگر پیشران‌ها و مشوق‌های افراد برای خرید و نگهداری حیوانات وحشی بود. خریداران فکر می‌کردند با این کار، بخت و اقبال به آنها رو خواهد کرد. (خ. 3) در زمینۀ خرید هدهد گفت:

«این زبون‌بسته‌ها خیلی خوش‌یمنن... آدمو خوش‌بخت و پولدار می‌کنن...»

یکی از فروشندگان نیز به باور قلبی بسیاری از مردم نسبت‌به خوش‌یمنی هدهد اشاره می‌کند. (ف. 2) دربارۀ پیشران مردم برای خرید و نگهداری از این پرنده بیان می‌کند:

«مردم هدهد رو باعث خوش‌شانسی می‌دونن و فک می‌کنن اگه ازش نگهداری کنن، مدام براشون خوش‌‌خبری میاد... پدربزرگ من هر روز صبح، روز خودشو با نگاه‌کردن به خشک‌شدۀ این پرنده شروع می‌کرد».

(خ. 10) معتقد بود نگهداری از پرندگان وحشی، علاوه بر خوش‌یمنی، موجب بلاگردانی از صاحبان این حیوانات نیز می‌شود:

«شما مگه نشنیدین همای سعادت باید بشینه رو شونت تا خوش‌بخت بشی... این پرنده‌ها هرکدومشون یک همای سعادتن که برای زندگی آدم خوش‌بختی میارن و سپر بلا میشن برای آدمیزاد... کلاً هرچی قضابلا بخواد برای خونۀ آدم بیاد، اول به حیوونای آدم می‌خوره، بعد به اهل خونه...»

برخی از خریداران بازار حیات‌وحش، افرادی‌اند که قبلاً به یک رمال یا طلسم‌نویس مراجعه کرده و به توصیۀ این افراد، یا خودسرانه براساس خوانده‌ها و شنیده‌هایشان، برای خرید عضوی جداشده از یک حیوان به این بازار آمده‌اند؛ برای مثال (ف. 7) در زمینۀ تجربۀ مراجعۀ افرادی برای خرید مهرۀ مار اظهار داشت:

«مهرۀ مار طرفدارای پروپاقرصی داره، جادوگرا و رمالا خیلیاشون میگن برای خوش‌بختی و بازشدن بخت، مهرۀ مار معجزه می‌کنه... من نمی‌دونم خرافاته یا نه، ولی خیلیام باور دارن بهش...، خیلی از فالگیرا و رمالام برای جادو و جنبلشون مهرۀ مار می‌خرن، خیلی راحت‌تر پیدا میشه، حتی تو شهرهم روی شیشۀ بعضی از مغازه‌ها نوشته مهرۀ مار موجود است؛ مثلاً [...] دو تا مهرۀ مار تو اندازه‌های بزرگ و کوچیک، دو تا دندون مار و یک نیش مار با یک طلسم می‌فروشن».

در این راستا، یکی از خریداران (خ. 6) اذعان داشت:

«اگر مهره‌ها، دوندونا و یک طلسم واقعی رو بتونید پیدا کنین، میگن با جمع‌شدن هر پنج قطعه، نیروی مغناطیسی و ماورایی مار در یکجا جمع میشه و باعث میشه دارندۀ اون یک قدرت نفوذ فوق‌العاده و ماورایی پیدا کنه...»

در نمونه‌ای دیگر (ف. 8)، به تمایل بعضی از خریداران به خرید آلت تناسلی کفتار ماده اشاره کرد و گفت:

«خیلیام میان اینجا و دنبال [کلمۀ جایگزین به معنای آلت تناسلی کفتار ماده] می‌گردن... میگن اثرات جادویی داره و برای بازشدن بخت می‌خوان بخرن...»

بعضی از افراد نیز برخلاف طرفداران جادو و طلسم، تصور می‌کنند که در بند این مسائل گرفتارشده‌اند و برای رفع آن، دست به دامن حیات‌وحش می‌شوند. (خ. 7) معتقد است که پوست خرس، طلسم را باز می‌کند. او در این زمینه گفت:

«بعد از اینکه داداشم زنش بهش خیانت کرد و طلاق گرفت و هی پشت سر هم بد میاورد، رفتیم پیش رمال و دعانویسی و بهمون گفتن داداشمو طلسم کردن، حرف امروز و دیروز نیس یک سال بوده تو خونش طلسم قایم کرده بودن. بالاخره با یک عالمه پول خرج کردن تا الآن چهار تومن فقط به یک دعانویس دادیم، گفتن باید پوست خرس بگیریم، بذاریم تو خونۀ داداشم تا اولاً طلسما بی‌اثر بشن، ثانیاً جن دیگه تو خونش نیاد...»

تبلیغات

تبلیغات محیطی و تماشای حیوانات وحشی در ویترین پرنده‌فروشی‌ها، یکی دیگر از عوامل برانگیزاننده برای خریدوفروش حیات‌وحش بود، (خ. 7) در این باره گفت:

«من با دیدن مرغ مینا تو ویترین پرنده‌فروشی نزدیک محل کارم که هر روز از جلوش رد می‌شدم، ازش خوشم اومد، حالا اومدم اینجا یک جفت بخرم...»

همچنین (خ. 3) با اشاره به تأثیر عمیق تماشای ویترین بر علاقه‌مندی فرزندانش به حیات‌وحش، گفت:

«وقتی بچه‌هامو دارم از مدرسه میارم خونه، همیشه دم ویترین پرنده‌فروشیا میخکوب میشن و شروع می‌کنن به پافشاری برای خریدن و آوردن پرنده به خونه، همین باعث شد که بعد امتحانای بچه‌ها، اومدیم بازار خلیج‌فارس برای خرید حیوون براشون، به‌عنوان جایزۀ نمرات پایان سالشون...»

تبلیغات در بسترها و شبکه‌های مجازی، همانند دیگر ابزارهای ارتباطی، در کنار تسهیل فرایندهای ارتباطی و اطلاع‌رسانی که مهم‌ترین کارکرد آنها بوده است، کارکردهای پنهان دیگری نیز داشته است. شیوه‌های جدید تبلیغ و عرضۀ کالاهای قاچاق و غیرقانونی و تعامل امن‌تر متقاضیان با عرضه‌کنندگان این محصولات، یکی از این کارکردهاست. بسیاری از افراد برای انتخاب گونۀ مدنظر، گوشت، پوست یا هر محصولی از حیات‌وحش که مدنظر داشته باشند، به دنیای اینترنت روی آورده و در این راستا، علاوه بر شبکه‌های اجتماعی، وب‌سایت‌های متعددی نیز، به وجود آمده‌اند. (خ. 9) در این ‌باره گفت:

«من تو یکی از پیجای اینستا، دیدم عکس انواع و اقسام مارمولکارو گذاشته با قیمتاش، خیلی خوشم اومد و اومدم تا یکیشونو بخرم، ببینم می‌تونم نگهدارم یا نه...»

این فناوری‌های جدید، فضای عرضه و تقاضای حیات‌وحش قاچاق را از جنبه‏های گوناگون، تحت‌الشعاع قرار داده است؛ به این‌گونه که متقاضیان بالقوه و بالفعل، با اینترنت و فضای مجازی و با افراد بسیاری ازجمله شکارچیان و فروشندگان خرد و عمده ارتباط برقرار می‏کنند. این مسائل باعث شده است تا در بسیاری موارد، خریدوفروش حیات‌وحش و قاچاق از مرزهای فیزیکی بازار به محیط امن‌تر مجازی منتقل و نظارت و کنترل آن، دشوارتر شود.

با توجه به محدودیت‌ها، موانع و سنت‌های موجود در بازار اصلی، استفاده از اینترنت برای خریدوفروش حیوانات وحشی قاچاق، برقراری ارتباط با دیگران و کسب اطلاعات، سهولت دسترسی در طول شبانه‌روز، ارتباط مخفیانه و پنهان‌ماندن فعالیت‌ها بین خریداران و فروشندگان، افزایش می‌یابد. در این ‌بین کاربرانی هستند که هویت جدیدی را برای خود می‌سازند و در فضای مجازی، نقش بازی می‌کنند. محیط‌های تعاملی مجازی گوناگون (چت‌روم، وبلاگ، شبکه‌های اجتماعی مجازی و...) فرصت جست‌وجوی راحت و امن، پنهان‌کردن شخصیت واقعی و کسب اطلاعات را به‌صورت گمنام در فضای مجازی فراهم می‌کنند تا ذی‌نفعان بتوانند نقش‌های گوناگون و متنوعی را بازی کنند. (خ. 6) در این زمینه گفت:

«من اول میرم تو پیج اینستای این دلالایی که اینجا دیدین... همۀ حیوونای جدیدی که میارن رو همونجا پست یا استوری می‌کنن و بعضی وقتا قیمتشونم میگن، بعضی وقتام قیمت رو فقط به افراد شناس تو پی وی میگن، منم میرم پی‌ویش و ازشون می‌پرسم... اگر به توافق رسیدیم، میام بازار و ازشون پرندمو تحویل می‌گیرم، اگه نه که هیچی... حتی شده تا حالا که تو پی وی سر قیمت توافق کردیم و اون شماره کارت داده، من پولو براش ریختم، اونم پرندمو با پیک یا اسنپ باکس برام فرستاده... یعنی هر دو با اکانت فیک معامله کردیم که خطری هم تهدیدمون نکنه...»

شرایط زمینه‌ای

قبح‌زدایی و مشروعیت‌بخشی اجتماعی و اخلاقی

فروشندگان و خریداران حیات‌وحش قاچاق، با ذکر دلایل مختلف، در قبح‌زدایی و مشروعیت‌بخشی به کار خود می‌کوشند. ازنظر آنها این، یک رفتار اقتصادی بی‌ضرر برای مردم و ازنظر اجتماعی و اخلاقی توجیه‌پذیر است؛ برای مثال (ف. 7) در این زمینه گفت:

«این چارتا پرنده‌ و دو تا مارمولکی که اینجا خرید و فروش میشه، به هیچ‌جا ضرری نمی‌زنه... خیالتون جمع باشه...طرف دوست داره، امکاناتشم داره، می‌خواد تو خونش باز یا آگاما نگه داره، چه ربطی به من و شما داره؟ بعدم شیشه و مواد که نگرفته، یا دختر که قاچاق نکرده، چارتا پرنده و جک و جونور خریده یا فروخته دیگه...»

‌در این منطقه مردم پدیدۀ قاچاق را پذیرفته‌‌اند که درواقع، یک نابهنجاری و کنش ضداخلاقی است و بعضاً فعالیت قاچاق را رفتار و کنش بهنجاری می‌‌دانند. (ف. 1) در این زمینه گفت:

«کاری که من و بقیه‌ای که اینجا دیدی انجام میدیم، بی‌اخلاقی هم نیست؛ چون ضرری برای دیگران داره... اما واقعیتش اگه کار آبرومند و سالمی پیدا می‌کردیم، قاچاق نمی‌‌کردیم، ولی الآن از بد روزگار مجبوریم...».

اجرانکردن عملی قوانین و مقررات محیط‌زیست

خریداران و فروشندگان حیات‌وحش قاچاق، معتقدند به رعایت قوانین محیط‌زیستی در این زمینه نیازی نیست؛ زیرا مقررات وضع‌شده در این زمینه، بیشتر جنبۀ نمایشی و فرمایشی دارند تا جنبۀ عملی و اجرایی و مجریان این قوانین نیز، عزم و ارادۀ راسخی برای اجرای قانون ندارند. (ف. 4) در زمینۀ این بستر مشکل‌آفرین چنین اظهار داشت:

«این همه آدم دارن تو روز روشن پرنده‌های وحشی رو می‌خرن و می‌فروشن، دفتر یگان هم داخل ساختمونه، چرا باهاشون کاری ندارن پس؟ هر چن وقت یه بار میان یه نمایشی برگزار می‌کنن و دو تا باز و چار تا شاهین از دو تا از بچه‌های بازار می‌گیرن و دوباره میرن دنبال کارشون... پس اینا همش نمایشیه...»

فقر و بی‌کاری

 گروهی از فروشندگان این بازار، انگیزه و دلیل روی‌آوردن خود به خریدوفروش حیوانات وحشی قاچاق را نیاز شدید مالی و بی‌کاری ابراز کردند. آنها معتقد بودند وقتی تلاش‌‌های افراد جویای کار، بی‌نتیجه بماند و افرادی در خانواده، آشنایان، دوستان و فامیل را ‌بینند که برای پیداکردن منبع درآمد ناچیز، خریدوفروش قاچاق می‌کنند، تجارت غیرقانونی حیات‌وحش، تنها راه گریزی است که برای آنها باقی می‌‌ماند. درواقع، قاچاق حیات‌وحش برای این گروه از مردم، به پدیده‌ای عادی و عام تبدیل شده و به‌ جزئی از خرده‌فرهنگ این قشر از جامعه درآمده است و هر روز تعداد بیشتری، به این کار کشیده می‌‌شوند. (ف. 6) در این زمینه گفت:

«بیشتر بچه‌محلای ما شغل قاچاق دارن و من هم چون ‌بیکار بودم و دوستامو دیدم که با فروش دو تا پرندۀ وحشی چه پول خوبی گیرشون اومده، راغب شدم بیام پرندۀ قاچاق بفروشم... ما نه بابای پولدار داشتیم، نه وضع خونوادمون جوریه که بتونیم بریم دانشگاه و درس بخونیم، تو محل ما همه سمت خلاف میرن، تازه قاچاق حیوون، شریف‌ترین شغل آدمای محل ماست...»

بی‌تفاوتی و مسخ فردی و جمعی

نبود بستر توسعۀ فردی و کشته‌شدن روح جمعی در غیاب باورمندی نسبت‌به لزوم توسعۀ مناطق پایین و حاشیۀ شهر، به‌همراه ناامیدی از امکان تغییر وضعیت اجتماعی موجود، بی‌تفاوتی اجتماعی تعمیم‌یافته، مسخ اجتماعی یا جامعۀ مسخ‌شده را تولید و بازتولید می‌کند. طبق گفته‌‌های مصاحبه‌شوندگان، وقتی مردم روح جمعی و انگیزۀ نظارت بر نابهنجاری‌های اجتماع را از دست می‌دهند، این امور هر روز رواج بیشتری می‌یابد. برای نمونه (ف. 10) گفت:

«از نگاه‌‌های مردم می‌فهمم که هیچ فرقی براشون نمی‌کنه که دو تا مار و مارمولک و پرنده رو شکار کنیم و اینجا بخوایم بفروشیم... اصلاً برای کسی دیگه این چیزا مهم نیست...».

ناآگاهی از عواقب قاچاق حیات‌وحش

بی‌اطلاعی مردم از پیامدهای منفی قاچاق حیات‌وحش و فقدان نگرش حفاظت‌گرایانه در بین عموم مردم، از مهم‌ترین عواملی است که موجب تداوم این مسئله می‌شود. (خ. 7) در این زمینه گفت:

«مگه با یک دونه سنجابی که بچۀ من می‌خواد بخره و ببره نگهداره، کل حیوونای کشور و جنگلا می‌خواد نابود بشن؟ اتفاقاً این سنجاب تو خونۀ ما خوشبخت‌تر زندگی می‌کنه...»

همچنین بی‌توجهی نسبت‌به عواقب این جرم، موجب سابقه‌دارشدن، ضرر و زیان مادی و معنوی قاچاقچیان و فروشندگان مشغول در این زمینه شده است؛ برای مثال، (ف. 2) در این زمینه گفت:

«محیط‌زیست تا حالا یک ‌بار پرنده‌ها ضبط کرده و برام پرونده تشکیل دادن، حالا گفتن باید برم دادگاه، برام حکم ببرن...»

راهبردهای مقابله‌ای

آموزش و فرهنگ‌پروری

با توجه به اینکه خریداران و فروشندگان حیات‌وحش قاچاق، نسبت‌به تبعات عملکرد خود ناآگاه‌اند و یا حد آگاهی آنان موجب بازدارندگی عملی نشده است، ضروری است تا راهبرد آموزش و ترویج نگرش طرفدار محیط‌زیست در دستور کار مسئولان ذی‌صلاح و متصدیان امر حفاظت از تنوع زیستی کشور قرار گیرد. (خ. 3) در این زمینه معتقد است:

«اگر بخوان این وضعیت جمع بشه، باید مردم رو آموزش بدن که از این بازارا خرید نکنن... تا وقتی مردم به این باور نرسن که جای حیات‌وحش تو خونه نیست و تو طبیعته، چیزی عوض نمیشه...»

بنابراین گسترش سطح آگاهی، دانش و بینش محیط‌زیستی جامعه و تقویت فرهنگ مشارکت و مسئولیت‌پذیری اجتماعی، به‌ویژه حساس‌کردن افکار عمومی برای حفظ محیط‌زیست در تمام سطوح و اقشار جامعه، حائز اهمیت است.

تشدید نظارت‌های قانونی

قاچاق و تجارت غیرقانونی حیات‌وحش، یک کنش غیرقانونی و تخلف از مقررات محیط‌زیستی کشور  است و باید تحت پیگرد قرار بگیرد. پایش حجم مبادلات، بازیگران مختلف و مبادی تبادل حیوانات وحشی قاچاق‌شده، از مهم‌ترین مسائلی‌اند که باید در قالب نظارت‌های قوی‌تر تعیین و برای کاهش آن برنامه‌ریزی‌های لازم در سازمان‌های شهرداری، پلیس مبارزه با قاچاق کالا و ارز و شهرداری تهران انجام شود. (ف. 10) ضمن اشاره به لزوم تشدید نظارت‌ها بر ضرورت رعایت عدالت و مساوات در اعمال قانون بر متخلفان، در این زمینه تصریح کرد:

«تا وقتی محیط‌زیست و شهرداری اینجا رو ول کردن به حال خودش، وضعیت همینه و چیزی عوض نمیشه... وقتی یک قانونی میذارن، باید عادلانه روی اجراشم نظارت کنن، نه اینکه سلیقه‌ای برای بعضی از فروشنده‌ها اعمالش کنن و برای نورچشمی‌هاشون نادید بگیرن...»

همچنین تشدید نظارت‌ها بر خریدوفروش غیرقانونی حیات‌وحش در بستر فضای مجازی نیز، یکی از الزامات مهار پدیدۀ تجارت غیرقانونی حیات‌وحش به شمار می‌رود. در این زمینه، نقش پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات فراجا (پلیس فتا، مشهور به پلیس سایبری ایران)، به‌عنوان واحد تخصصی فرماندهی انتظامی جمهوری اسلامی ایران، برجسته است.

ارائۀ فرصت‌های اشتغال جایگزین به فروشندگان

طبق اظهارات مصاحبه‌شوندگان، قاچاق و فروش غیرقانونی حیات‌وحش، امنیت اقتصادی ندارد و درآمد حاصل از آن به حدی نیست که افراد درگیر بتوانند برای آینده، سرمایه‌ای جمع و در زمان ازکارافتادگی و پیری، یا گرفتاری‌‌های زندگی از آن استفاده کنند. همچنین خطر ضبط محمولۀ قاچاقچیان توسط محیط‌بان یا مأموران شهرداری نیز، هر لحظه ممکن است همه یا بخش عمده‌ای از دارایی افراد مشغول را به مخاطره بکشد. درآمد کسب‌شده به‌وسیلۀ قاچاق، در حدی است که بعضی مواقع کفاف زندگی خانواده‌شان را نمی‌‌دهد. به ‌این ‌ترتیب نداشتن امنیت و ثبات شغلی و بودن در معرض خطر بی‌کاری، یکی از مهم‌ترین ریشه‌های قاچاق و حیات‌وحش محسوب می‌شود که می‌توان با ارائۀ فرصت‌های شغلی جایگزین، از ابعاد و زوایای آن کاست. (ف. 11) در این زمینه اظهار داشت:

«وقتایی که مأمورای شهرداری ما رو می‌‌بینن، از ترس فرار می‌‌کنیم. بعضی مواقع احساس می‌‌کنم از خستگی دارم می‌‌میرم...»

در گفت‌وگو با (ف 1، 2 و 7)، همۀ آنها به نقش دولت در ‌بیکاری خود و روی‌آوردنشان به قاچاق بسیار تأکید می‌‌کردند. آنها دولت، به‌خصوص مدیریت شهری تهران را مسبب محرومیت این شهر فقیر می‌‌دانستند. از‌نظر آنها دولت به‌دلیل در حاشیه قرار گرفتن این مناطق، تلاشی برای توسعۀ آنها نکرده است. آنها می‌‌گفتند اگر دولت در اینجا کارخانه و کارگاه تأسیس می‌‌کرد، بیکاری و قاچاق رواج نداشت و فقر از شهر رخت برمی‌‌بست. در عین ‌حال، دولت را ایجاد‌کنندۀ معضلات و رفع این مشکلات و بن‌‌بست‌‌ها را هم منوط به سیاست‌‌گذاری، برنامه‌‌ریزی و عملکرد دولت می‌‌دانستند.

همکاری بین ‌بخشی مجموعۀ سازمان‌های مسئول

مدیریت جامع و نظام‌مند تنوع زیستی با افزایش ظرفیت‌ها و توانمندی‌های مناسب، همراه با رویکرد مشارکت و همکاری بین ‌بخشی مجموعۀ سازمان‌های مسئول، پیش‌بایست مهار پدیدۀ قاچاق حیات‌وحش است. (ف. 3) در این زمینه گفت:

«ما فقط تا وقتی می‌تونیم به این وضعیت برای فروشمون ادامه بدیم که تو پاس‌کاری بین محیط‌زیست و شهرداری، کسی کاری به کارمون نداشته باشه...»

ارائۀ سازوکارهای لازم برای تجارت قانونی با اهداف مجاز

برخی از مصارف ویژۀ حیات‌وحش تحت پروتکل‌های خاص مجاز و قانونی تلقی می‌شود؛ بنابراین باید برای این مصارف، سازوکارهای لازم اندیشیده شود؛ دربارۀ مصارف علمی و پژوهشی مسئولان، باید امکانی را فراهم کنند تا دانش‌پژوهانی که به نمونه‌های جانوری وحشی نیاز دارند، بتوانند از مسیر قانونی به این حیوانات دسترسی پیدا کنند. (ف. 3) در این زمینه گفت:

«باید یه فکری بکنن این بچه‌هایی که برای پایان‌نامه و تحقیقشون پرنده‌های وحشی یا خزندۀ خاصی می‌خوان، بتونن راحت پیدا کنن، اونا رو که نمیشه جریمه یا زندانی کنن دیگه...»

پیامدهای مقابله با قاچاق حیات‌وحش

در ادامه به پیامدهای مقابله با قاچاق و تجارت غیرقانونی حیات‌وحش در بازار پرندگان خلیج‌فارس تهران اشاره شده است.

حفاظت از تنوع زیستی

قاچاق و تجارت غیرقانونی حیات‌وحش، از پررنگ‌ترین چالش‌های تهدید و انقراض تنوع زیستی به شمار می‌رود و بدیهی است که مدیریت آن  به حفاظت اثربخش از تنوع زیستی، کمک چشم‌گیری می‌کند. (ف. 8) در این زمینه معتقد است:

«خیلی از شکارچیایی که قبلاً برامون پرنده میاوردن، میگن الآن کمتر پرندۀ شکاری، جغد، میمون، سنجاب و چیزهای دیگه کمتر می‌بینن و همینم باعث شده حیوونا تو بازار خیلی نایاب‌تر و گروون‌تر بشن... هرچی تقاضای بازار بیشتر بشه و قاچاق سودآورتر باشه، حیوون بیشتری هم شکار میشه و بالاخره نسلشون کم میشه دیگه...»

بازیابی کرامت و شأن انسانی متخلفان

قاچاق حیات‌وحش، فعالیت خطرآفرین غیرمجازی است که تأثیرات منفی روحی، روانی و اجتماعی را برای قاچاقچیان و خانوادۀ آ‌نها در کنار مجازات‌های نقدی و فراتر از آن، نظیر زندانی‌شدن در پی دارد. در صورتی ‌که قاچاقچیان و فروشندگان حیات‌وحش قاچاق بتوانند فرصت‌های سالم شغلی بیابند، ضمن بازیابی کرامت و شأن اجتماعی خود و خانواده‌شان، به سلامت اقتصاد و اجتماع نیز کمک می‌کنند؛ برای (ف. 9) در این زمینه تصریح کردند:

«قاچاق تهدیدی جدی برای حیثیت آدم حساب می‌‌شود. اگر یک کار آبرومند آدم بتونه پیدا کنه، یا حالا همین شهرداری اجازه بده ما مجوز بگیریم، خیلی وضع بهتر میشه و فروشنده‌ها و خونواده‌ها هم از این بی‌آبرویی خلاص میشن...»

رعایت حقوق حیوانات

حقوق حیوانات ازنظر فروشندگان این بازار، تنها مسئله‌ای فانتزی و متعلق به گروهی از افراد مرفه و بدون دغدغۀ معیشتی تصور می‌شد. (ف. 2) در این زمینه گفت:

«حقوق حیوانات کیلویی چنده بابا؟ تو این شهر حقوق آدما رو کسی رعایت نمی‌کنه، شما میگی حقوق حیوانات؟ این حرفا مال یک مشت آدمای بی‌غم و سرخوشه که جیبشون پره و زبونشون دراز...»

بنابراین در شرایطی که می‌توان قاچاق حیات‌وحش را کنترل و آن را در روندی قانونی کانالیزه کرد، حقوق حیوانات و اخلاق محیط‌زیستی در جامعه، بیشتر مراعات خواهد شد. (ف. 11) ضمن تأکید بر لزوم ارتقای فرهنگ محیط‌زیستی جامعه در راستای رعایت حقوق حیوانات، دربارۀ وضعیت نامناسب حیوانات وحشی قاچاق گفت:

«حیوونایی که اینجا خرید و فروش میشن، خیلی آزار می‌بینن، خیلیاشون می‌میرن یا مریض میشن، چون جاشون خیلی تنگه و اصلاً استاندارد نیست... اگر امکان داشت یک فرآیند قانونی برای معامله‌ها تعریف بشه، وضعیت این زبون‌بسته‌ها هم بهتر می‌شد و کمتر زجر می‌کشیدن و حداقل دیگه وضعیتی که این حیوونا در بدترین شرایط نگهداری و حمل میشن و از مادرشون جدا میشن، کمتر دیده می‌شد...»

همچنین قاچاق حیوانات، موجب تخریب زیستگاه و آزار حیات‌وحش می‌شود. در این راستا، مهار این جرم محیط‌زیستی به رعایت حقوق حیوانات و سلامت زیستگاه آنها نیز به‌طور غیرمستقیم کمک می‌کند. (ف. 1) در این زمینه گفت:

«لونۀ اینا را وقتی می‌خوان شکارشون کنن، خراب می‌کنن... درختای بلوطو می‌برن و آتیش می‌زنن تا حیوون فرار کنه و حین فرار بگیرنش...»

مدل مفهومی پژوهش

در شکل 2، مدل پارادایمی پژوهش حاضر ارائه‌ شده است. در این الگوی پارادایمی، سعی شده است تا همۀ ابعاد و زوایای این پدیده، در قالب فرآیندی منطقی دیده شود.

شکل 2- مدل پارادایمی مطالعۀ زمینه‌ای «قاچاق حیات‌وحش» در بازار پرندگان خلیج‌فارس تهران

Fig 2- Paradigmatic model of the field study of "wildlife trafficking" in Tehran's Khalij-e-Fars bird market.

بحث و نتیجه‌

در پژوهش حاضر همسو با زانگ و همکاران (2020)، طیف وسیعی از پیشران‌ها ازجمله انگیزه‌های تفریحی، غذایی، دارویی و فرهنگی برای قاچاق حیات‌وحش به‌عنوان شرایط علی، زمینه‌سازی و مداخله‌گر شناسایی شد. پژوهش حاضر نشان داد یکی از پیشران‌های اصلی قاچاق حیات‌وحش، مصرف گوشت یا اعضای بدن حیات‌وحش به‌عنوان داروهای سنتی و با انگیزۀ درمانی است. همسو با این یافته، پژوهش‌ها حاکی از آن است که در کشورهای دیگر نیز صفرای خرس (Feng et al., 2009)، گوشت پانگولین (Newman et al., 2014) زهر مار زنگی (Alves et al., 2013) و شاخ کرگدن (Watts, 2011) به‌عنوان دارو و با انگیزۀ تسکین دردهای جسمانی خریدوفروش می‌شوند. البته با وجود تصور عمومی، تاکنون بسیاری از این کارکردهای دارویی و بهداشتی، با ابهام جدی اثربخشی از سوی پزشکی نوین مواجه شده است.

همچنین مصرف خوراکی گوشت حیات‌وحش، از دیگر یافته‌های مطالعۀ حاضر در راستای شناسایی زمینه‌های علی قاچاق حیات‌وحش بود. با توجه به تفاوت‌های فرهنگی در خوراک کشورها، در پژوهش‌های مشابه، قاچاق با انگیزۀ خریدوفروش گوشت پانگولین (Mason et al., 2012; McEvoy et al., 2019) و خفاش ( Anti et al., 2015; Suwannarong & Schuler, 2016) گزارش شده بود، در حالی ‌که مصاحبه‌شوندگان مطالعۀ حاضر، به‌دنبال خریدوفروش گوشت پرندگان وحشی، نظیر غاز یا اردک وحشی بودند.

یافته‌های مطالعۀ حاضر نشان داد نگهداری از حیات‌وحش یا اعضای بدن آ‌نها به دلایلی ازجمله قیمت بالا، کمیاب‌بودن و امکانات خاصی که نیاز دارد، در میان گروه‌های مرفهی از مردم به ابزاری برای نمایش ثروت و تفاخر تبدیل ‌شده است. همسو با این یافته، پژوهش‌های مشابه نشان دادند پیشران برخی خریداران محصولات غیرقانونی حیات‌وحش، نظیر شاخ کرگدن (Truong et al., 2016)، استخوان ببر و پوست فیل (McEvoy et al., 2019) و یا افرادی که با غذاهای خاص، همچون سوپ بالۀ کوسه از میهمانان خود پذیرایی می‌کنند (Brierley, 2007)، تفاخر، ثروت‌نمایی و یا تلاش برای نشان‌دادن تعلق خود به طبقات خاص و مرفهی از جامعه است.

پژوهش حاضر، همسو با نتایج مطالعۀ دی و همکاران[32] (2014) است که نشان داد برخی از بازیگران قاچاق حیات‌وحش، به تجارت حیوانات وحشی عجیب‌وغریب، به‌خصوص خزندگان و دوزیستان زینتی کمیاب تمایل دارند و این کار را با انگیزۀ سرگرمی و لذت،‌ تفاخر و نمایش ثروت انجام می‌دهند. هرچند در پژوهش فنگ و همکاران[33] (2009)، شراب استخوان ببر و در مطالعۀ ترانگ و همکاران[34] (2016)، افیون شاخ کرگدن با انگیزۀ مستی و تخدیر خریدوفروش غیرقانونی می‌شدند، در پژوهش حاضر پیشران‌ مشابهی در حال حاضر یافت نشد.

پژوهش حاضر همسو با نتایج خالدی (1396) است که نشان داد قاچاق شغل کاذبی است، ویژگی‌های اشتغال رسمی را ندارد و درآمد حاصل از آن، موقت، پرنوسان و پایین‌تر از حداقل درآمدی است که تأمین‌کنندۀ نیازهای خانوار فرد مشغول به تجارت غیرقانونی باشد. همچنین همسو با نتایج مطالعۀ اصلانی‌اسملرز و همکاران (1394)، بین فشار ساختاری و توسعه‌نایافتگی محیط اجتماعی، با گرایش و پذیرش قاچاق به‌منزلۀ یک شغل مشروع، پیوند و ارتباط وجود دارد.

نتایج این مطالعه با تحقیق بهرامیان و عباس‌پور (1394) همسو است که ‌‌نشان داد مقوله‌‌های محوری زمینه‌ساز پدیدۀ قاچاق، شاملِ موقعیت و مشکلات اکولوژیکی جغرافیایی، خاص‌گرایی فرهنگی، نابسامانی ساختاری اقتصاد، ناکارآمدی نهادهای کنترلی و مشروع‌سازی عرفی پدیدۀ قاچاق بوده و طی فرایند تعاملی، سبب گسترش قاچاق و هویت‌سازی قاچاق‌محور شده‌اند. به‌علاوه همسو با مطالعۀ امیرپور و همکاران (1391)، عواملی ازجمله بیکاری، مشکلات معیشتی، وجود تبلیغات گسترده، تقاضای بازار سیاه، کاهش واردات رسمی، سودآوربودن قاچاق، ریسک پایین قاچاق، گران و پیچیده‌بودن واردات رسمی، فقدان نظارت، ضعف قوانین و مقررات مبارزه با قاچاق، پایین‌بودن سطح امنیت اقتصادی، امکان قاچاق کالا و ناهماهنگی برای مقابله با قاچاق، ازجمله مهم‌ترین انگیزه‌های قاچاق شناخته شدند.

پژوهش حاضر همسو با نتایج تحقیق سعیدی و اسماعیل‌زاده (1388) است که به اهمیت تدوین سیاست‌گذاری‌های جامع برای انضباط و امنیت در مناطق کمتر توسعه‌یافتۀ حاشیه‌ای تأکید کردند، همچنین نشان دادند با توجه به اینکه ناامنی در این مناطق بیشتر از هر چیز منشأ اقتصادی دارد، تنها با بهره‌گیری از نیروی نظامی دسترسی‌پذیر نیست و رویکرد توسعه‌‌ – امنیتی و دیدگاه اقتصادی مناسب‌تر است. همسو با این یافته‌ها، در پژوهش حاضر مشخص شد قاچاق و تجارت غیرقانونی حیات‌وحش، تأثیرات عمیقی بر جنبه‌‎های فردی و فرهنگی جامعه دارد و بر پایداری توسعه، حفاظت از تنوع زیستی و فرهنگ معیشتی مردم تأثیر می‌گذارد. رهایی از فشارها و مشکلات ناگزیر قاچاق حیات‌وحش، ایجاب می‌کند تا سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان اقتصادی، محیط‌زیستی، فرهنگی و سیاسی، برنامه‌ریزی مدونی را در زمینۀ نظام‌های مراقبتی در شرایط شکنندگی اقتصاد و بحران هویت اجتماعی-بوم‌شناختی جامعه و ناپایداری اقتصادی، اجتماع و محیط‌زیست فراهم کنند. توسعۀ برنامه‌های آموزش محیط‌زیستی و تعریف سازوکارهای فرهنگی-ترویجی، از مهم‌ترین سازوکارهایی است که لازم است فعال شود.

گفتنی است که بسیاری از آسیب‌های اجتماعی ناشی از شکل‌گیری ذهن، نسبت‌به چالش‌های محیط‌زیست در جامعه بی‌تفاوت است؛ یعنی ذهنی که عادت کرده است تا بحران‌های اجتماعی-محیط‌زیستی در اولویتش نباشد. کنشگرانی با چنین ذهنیت‌هایی، نمی‌توانند عامل توسعه باشند. شناخت‌نداشتن نسبت‌به پیشران‌های قاچاق حیات‌وحش، بی‌هنجاری و ابهام، آسیب بزرگی است؛ اما عادت به آن، خطرات بیشتری را به‌دنبال دارد. به نظر می‌رسد کنشگران به ناپایداری و بی‌هنجاری عادت می‌کنند و از این طریق کنش‌هایی را در پیش می‌گیرند و بی‌هنجاری را بازتولید می‌کنند. چرخۀ ناپایداری_بی‌هنجاری شکل می‌گیرد و مانع مهمی برای توسعۀ اجتماعی، حفاظت از محیط‌زیست و سلامت نظام اقتصادی می‌شود.

در نسبت با مطالعات پیشین، سهم پژوهش حاضر را در تولید معرفت، باید تبیین کیفی مفهوم قاچاق حیات‌وحش در بافت و بستر ایرانی و کشاندن تجربیات گروداران اصلی این تجارت غیرقانونی، به عرصۀ دانش رسمی دانست. پیشنهاد پژوهش حاضر برای مطالعات آینده، بررسی عمیق‌، جامع و چندبعدی بازارهای دیگر حیات‌وحش کشور و مطالعۀ وضعیت تجارت غیرقانونی حیات‌وحش در این بازارها، در راستای تضمین سلامت اجتماعی، حفاظت از محیط‌زیست و پایداری اقتصاد متکی بر منابع زیستی است.

[1] Good Governance

[2] The doctrine of sustainability

[3] Sustainable development

[4] Systemic and multi-layered approach

[5] interaction

[6] Socio-ecological

[7] Wet market

[8] Stakeholder

[9] Thomas‐Walters et al.

[10] Stringham et al.

[11] Bayesian

[12] Zhang et al.

[13] Pangolin

[14] Reuter & O’Regan

[15] Academic literature

[16] South & Wyatt

[17] Original and literature-based research

[18] Ferrier

[19] Alacs & Georges‏

[20] World Wildlife Fund

[21] The International Union for Conservation of Nature

[22] گوشت بوته، حاصل از گونه‌های جانوری وحشی شکار شده است که یک منبع درخور توجه درآمد اقتصادی و تأمین غذایی (پروتئین حیوانی) است و عمدتاً از سوی ساکنان جنگل‌های گرمسیری، به‌خصوص ساکنان فقیر جوامع محلی در آفریقا، آمریکای لاتین و آسیا عرضه می‌شود.

[23] Cowlishaw et al.

[24] Grounded theory

[25] Interpretive-constructive

[26] Semi-structured

[27] In-depth Interview

[28] Demographics

[29] Theoretical saturation

[30] Axial coding

[31] Miles & Huberman

[32] Dee et al.

[33] Feng et al.

[34] Truong et al.