تعیین درجه رسایی واج‌های زبان فارسی براساس یک مطالعه آکوستیکی و مقایسه آن با مدل پارکر (2008)

. مقدمه  

رسایی^[1] به‌عنوان یکی از مباحث حوزه آواشناسی و واج­شناسی هر زبان می­تواند بر ساختار هجا، تولید و درک آن تأثیرگذار باشد. علاوه‌بر این، رسایی و جنبه­های مختلف آن مانند اصل توالی رسایی،^[2] قانون مجاورت هجا،^[3] محدودیت حداقل فاصله رسایی^[4] و اصل پراکندگی رسایی^[5] در مواردی می­تواند به­عنوان عامل رخداد[6] برخی فرایندهای واجی و واژ- واجی هر زبان عمل کند. برخی زبان­شناسان ( Clements, 1990 ; Ohala, 1995; Parker, 2003; Zolfaghari & Kambuziya, 2005; Mahmoodi, 2017;  Rahilly, 2016; Wulfert, 2017  ؛ سلیمی و کامبوزیا، 1399) معتقدند علاوه‌بر فرایندهایی مانند شکل­گیری ساختار هجا و واژه­سازی، فرایندهای دیگری همچون همگونی، ناهمگونی، قلب، حذف و درج نیز در برخی موارد تحت تأثیر پدیده رسایی اتفاق می­افتد. رسایی به‌عنوان یک واقعیت زبان‌شناختی، از نظر تولیدی نشانگر باز بودن بیشتر مجرای خروج هوا و از نظر صوت­شناختی نشاندهنده شدت[7] بیشتر سیگنال صوتی است (Parker, 2002: 41,49). از این رو،  از منظر تولیدی، میزان رسایی با میزان گرفتگی در مجرای صوتی رابطه عکس دارد؛ یعنی هرچه گرفتگی مجرای صوتی بیشتر باشد، رسایی آن آوا کمتر است و برعکس. به همین خاطر، انفجاری­ها دارای کمترین و واکه­ها دارای بیشترین میزان رسایی هستند. از منظر صوت­­شناختی هم هرچه شدت بیشتر باشد، صدا رساتر است و شنوندگان آن را بلند­تر درک می­کنند. لدِفوگد^[8] و جانسون^[9] (2010:245) معتقدند از منظر درک شنونده رسایی عبارت است از بلندی نسبی یک صدا در مقایسه با صداهای دیگری که دارای کشش،^[10] تکیه^[11] و زیروبمی^[12] یکسان هستند. بنابر ­این موارد، درجه رسایی یک واج در یک زبان یک مقوله دو ارزشی[13] نیست، بلکه مقوله­ای نسبی[14] ومدرج ^[15] است که بایستی در مقایسه با دیگر واج­های همان زبان اندازه­گیری شود. هرگاه بتوان واج­های یک زبان را از این دیدگاه مقایسه کرد و به هر کدام یک درجه خاص اختصاص داد، آنگاه می­توان نمودار سلسله­مراتبی[16] آن‌ها را از بالاترین تا پایین­ترین درجه مشخص کرد و سپس بر مبنای آن می­توان در خصوص فرایندهای متأثر از رسایی در آن زبان اظهار نظر کرد. نظر به اهمیت این موضوع در مطالعات مربوط به مباحث آواشناسی و واج­شناسی زبان فارسی، در این پژوهش ابتدا تلاش می­شود براساس یک مطالعه آکوستیکی درجه رساییِ واج­های این زبان استخراج شود، سپس سلسله‌مراتب رسایی این واج­ها مشخص می­گردد و نهایتاً با سلسله‌مراتب رسایی ارائه‌شده توسط پارکر[17] (2008) مقایسه می­شود. پارکر 2002) & (2008 ادعا کرده است که سلسله‌مراتب رسایی پیشنهادی او می­تواند جنبه جهانی^[18] داشته باشد. بعد از این ادعا، پژوهشگران دیگر به بررسی صحت و سقم مدل وی در زبان‌های مختلف پرداختند. پارکر (2017)  با استناد به پژوهش فریچ^[19] (2015) که یک پژوهش آماری درباره مطالعات انجام‌شده در خصوص رسایی است بیان می­کند که اصل توالی رسایی که برمبنای مدل 2008 او ارائه شده در 70 درصد از داده­های مورد مطالعه در 47 زبان صادق است. در پژوهش پیش رو نیز مقایسه این دو سلسله‌مراتب می­تواند در جهت تقویت یا تضعیف ادعای وی باشد. در این پژوهش، تمامی واج­های هدف از نظر چهار متغیر آکوستیکی شدت، دیرش، F₁  و F₀  با توجه به طبقات آوایی مختلف بررسی شدند. به­دلیل محدودیت فضای مقاله و معنادار بودن متغیر شدت در مقابل سایر متغیرها، در اینجا نتایج مربوط به شدت صوت ارائه می­شود و سپس با استفاده از تحلیل آماری داده­های زبان فارسی با نتایج پارکر (2008) مقایسه می­گردد. در این پژوهش دو پرسش مورد بررسی قرار می­گیرد که عبارتند از:

1. براساس متغیر آکوستیکی شدت، درجه رسایی واج­های زبان فارسی و در نتیجه ساختار سلسله‌مراتب رسایی آن‌ها نسبت به هم چگونه است؟
2. ساختار سلسله‌مراتب رسایی واج­های زبان فارسی تا چه اندازه با مدل پارکر (2008) تطابق دارد؟

از آنجا که قرار است نتیجه این پژوهش با مدل پارکر(2008)  مقایسه شود، بنابراین، روش پژوهش نیز مشابه روش وی است.

بدین ترتیب که پیش از انجام آزمایش­های آکوستیکی برای رسیدن به جواب دو پرسش فوق، ابتدا با توجه به دیدگاه‌های صاحب‌نظران پیرامون رسایی( Clements,1990 ; Parker, 2002 & 2008; Ladefoged & Johnson, 2010; Berent, Lennertz & Smolensky, 2011)  و بنیان‏های نظری مورد اتفاق آن‌ها و همچنین با لحاظ برخی معیارهای تولیدی مانند درجه گرفتگی همخوان­ها، میزان باز بودن مجرای صوتی در تولید واکه­ها و واکدار-­ بیواکی همخوان­ها، جدول سلسله‌مراتب رسایی واج­های زبان فارسی به‌صورت یک فرضیه مطرح می­شود. در مرحله بعد، این فرضیه با نتایج حاصل از مطالعات آکوستیکی شدت واج­های زبان فارسی محک زده می­شود و پس از انجام محاسبات آماری، ضریب همبستگی بین مقادیر نمایه­های رسایی فرضیه و داده­ها محاسبه می­شود.

همان طور که پیش‌تر گفته شد، مطابق با پارکر (2002: 41,49)، رسایی از نظر تولیدی نشانگر باز بودن بیشتر مجرای خروج هوا و از نظر صوت­شناختی نشانگر شدت بیشتر سیگنال صوتی است. بر این اساس، می­توان نتیجه گرفت که درجه رسایی هر آوا با میزان باز بودنِ بیشترِ مجرای خروج هوا رابطه مستقیم و با میزان گرفتگی آن رابطه عکس دارد؛ به طوری که هرچه مجرای صوتی بازتر باشد، رسایی آن بیشتر و هرچه بسته­تر باشد، رسایی آن کمتر است. از این رو، به‌لحاظ نظری، انفجاری­ها دارای کمترین و واکه­ها دارای بیشترین میزان رسایی هستند و آواهای دیگر با درجه­بندی­های متفاوت در حدفاصل این دو گروه قرار می­گیرند. کلمنتس(1990)  نیز با لحاظ این معیار تولیدی، در یک دسته­بندی کلی سلسله‌مراتب زیر را برای طبقات عمده آوایی ارائه داده است. در مدل پیشنهادی او درجه رسایی از چپ به راست کم می­شود:

همخوان­های گرفته ˃  خیشومی­ها ˃  روانها ˃  غلت­ها ˃  واکه­ها                 

در مدل بالا می­توان به هر طبقه آوایی یک درجه اختصاص داد و روابط آن‌ها را مانند جدول (1) نشان داد:

 

جدول1- سلسله‌مراتب رسایی طبقات عمده آوایی براساس کلمنتس(1990)

Table 1- Sonority hierarchy of major sound classes (Clements, 1990)

درجه رسایی	طبقات عمده آوایی
5	vowels   واکه‌ها
4	glides   غلت­ها
3	liquids   روان‌ها
2	nasals   خیشومی­ها
1	Obstruents  همخوان­های گرفته

 

مطابق با جدول (1)، پنج نمایه[20] رسایی برای طبقات عمده آوایی در نظر گرفته شد؛ اما هر کدام از این طبقات عمده را می­توان باز هم به زیر­طبقات کوچکتری تقسیم­بندی کرد. برای مثال، در همخوان­های گرفته که شامل انفجاری­ها، انسایشی­ها و سایشی­ها هستند، به نظر می­رسد با لحاظ میزان گرفتگی، درجه رسایی انفجاری­ها کمتر از انسایشی­ها و انسایشی­ها کمتر از سایشی­ها باشد. در گروه روان­ها نیز با توجه به گرفتگی کمترِ صدای کناری /l/ می­توان درجه رسایی آن را بالاتر از صدای لرزشی /r/ در نظر گرفت. در تولید صدای کناری /l/ ، نوک زبان به لثه بالا می­چسبد؛ ولی بقیه حاشیه­های زبان تا اطراف کام باز هستند و هوا به‌راحتی از دو طرف دهان، بدون آنکه سایش ایجاد شود، خارج می­شود. در تولید صدای لرزشی /r/، نوک زبان با لثه بالا تماس ملایم برقرار می­کند؛ ولی دو طرف زبان با دیواره دندان‌های آسیای بالا مسیر هوا را مسدود می­کنند و فشار هوا باعث می­شود نوک زبان از لثه جدا شود (ثمره، 1378: 75-67). بنابراین، گرفتگی مجرای صوتی در تولید /l/ کمتر از /r/ است. در گروه واکه­ها نیز، با لحاظ میزان باز بودن مجرای صوتی در فضای واکه­ای، می­توان آن‌ها را به سه دسته تقسیم کرد: واکه­های بسته شامل واکه­های افراشتهِ پسین و پیشین، واکه­های نیمه­باز شامل واکه­های میانی و نهایتاً واکه­های باز شامل واکه­های افتادهِ پسین و پیشین. مطابق با این تقسیم­بندی، درجه رسایی واکه­های بسته باید کمتر از واکه­های نیمه­باز و واکه­های نیمه­باز کمتر از واکه­های باز باشد. با لحاظ این مطلب، می­توان جدول (1) را به‌صورت جدول (2) گسترش داد:

 

جدول 2- سلسله‌مراتب رسایی طبقات عمده آوایی براساس زیرطبقات واجی

Table 2- Sonority hierarchy of major sound classes based on phonemic subclasses

درجه رسایی	طبقات عمده آوایی
10	واکه­های باز
9	واکه­های نیمه باز
8	واکه­های بسته
7	غلت­ها
6	کناری
5	لرزشی
4	خیشومی­ها
3	سایشی­ها
2	انسایشی­ها
1	انسدادی­ها

 

در جدول (2) باز هم می­توان برخی طبقات عمده آوایی را به زیرطبقات کوچکتری تقسیم کرد. از آنجا که واکداری ارزش بی­نشان آواهای رسا و بیواکی ارزش بی­نشان آواهای غیررسا (گرفته) است (بی­جن­خان، 1392: 83)، پس، می­توان همخوان­های گرفته (انسدادی­ها، انسایشی­ها و سایشی­ها) را برحسب معیار واکدار/ بیواکی به دو زیرمجموعه جدا تفکیک کرد و به همه گرفته‌های واکدار، صرف­نظر از نوع گرفتگی، رتبه بالاتری از رسایی نسبت به گرفته­های بیواک اختصاص داد. با احتساب این مسئله، می­توان جدول (2) را به‌صورت جدول (3) بازطراحی کرد و به یک سلسله‌مراتب تفصیلی­تری از رسایی براساس معیار واکدار/ بیواکی دست یافت: 

 

جدول 3- سلسله‌مراتب رسایی زیرطبقات عمده واجی براساس معیار واکدار/ بیواکی

Table 3- Sonority hierarchy of phonemic subclasses based on voicing

درجه رسایی	طبقات آوایی
13	واکه‌های باز
12	واکه‌های نیمه­باز
11	واکه‌های بسته
10	غلت­ها
9	کناری
8	لرزشی
7	خیشومی­ها
6	سایشی­های واکدار
5	انسایشی­های واکدار
4	انسدادی­های واکدار
3	سایشی­های بیواک
2	انسایشی­های بیواک
1	انسدادی­های بیواک

 

در این پژوهش، این مدل از سلسله‌مراتب رسایی به‌عنوان فرضیه مطرح می­شود و در ادامه تلاش می­شود این فرضیه از رهگذر مطالعات آکوستیکی و محاسبات آماری (ضریب همبستگی) محک زده شود و نتیجه حاصل با مدل پارکر(2008)  مقایسه گردد.

این پژوهش با احتساب مقدمه شامل پنج بخش است. پس از مقدمه که به تشریح مسئله می­پردازد، در بخش دوم پیشینه پژوهش­های انجام‌شده ارائه می­گردد. در بخش سوم روش انجام پژوهش و نوع داده­ها تبیین می­شود. بخش­ چهارم که بدنه اصلی پژوهش را تشکیل می­دهد، به تجزیه و تحلیل داده­ها در دو زیربخش جداگانه (آکوستیکی و آماری) می­پردازد و سرانجام در بخش پنجم نتیجه­گیری پژوهش ارائه می‌شود.  

 

2. پیشینه پژوهش

شاید پانینی^[21] را بتوان به­عنوان اولین کسی قلمداد کرد که به مفهوم رسایی پرداخته است (Parker, 2002). اگرچه خود او واضع اصطلاح رسایی نیست؛ اما در سال 500 قبل از میلاد و در حین بررسی زبان سانسکریت، او واج­های این زبان را بر مبنای درجه باز­بودن دهان به 14 دسته طبیعی تقسیم­بندی کرد. امروزه نیز آنچه که از رسایی مدنظر است، از دیدگاه تولیدی با درجه باز بودن مجرای صوتی و عبور آزادانه هوای ششی مرتبط است. از آن زمان به بعد تا اواسط قرن هجدهم پژوهش­های مختلفی در خصوص دسته­بندی آواها با توجه به درجه باز و بسته بودن مجرای صوتی دربارۀ آواهای زبان‌های مختلف شکل گرفت که هر کدام به نوعی نزدیک به مفهوم رساییِ مورد اشاره پانینی بودند. در سال 1765 دبروسز^[22] فرانسوی از اصطلاحات بلندی صدا^[23] و نرمی^[24] بهره برد تا صداهای زبان فرانسه را طبقه­بندی کند)  Parker, 2002 ; Cited in Ohala, 1990 ). این دو معیار که به چگونگی ادراک صدا در گوش اشاره دارند، باز هم با سازوکار درک صداهای رسا ارتباط دارند؛ زیرا بلندی و نرمی همبسته شنیداری شدت هستند و شدت هم یکی از عوامل تأثیرگذار بر رسایی است.

در قرن نوزدهم، رسایی با اقبال بیشتری از جانب زبان‌شناسان مواجه شد و افراد بیشتری در زبان‌های مختلف به بررسی این مسئله پرداختند؛ اما همگی آن‌ها کم و بیش معیار باز بودن مجرای دهان و بلندی صدا را مدنظر قرار می­دادند. از میان این افراد می­توان به ولف^[25] (1871)، سیورز^[26] (1885) و ویت­نی^[27] (1889) اشاره کرد .(Parker, 2002)

در قرن بیستم و در مکتب پراگ، تروبتسکوی^[28] (1939) طبقه­بندی جامعی از تقابل­های واجی را ارائه داد. از آن زمان به بعد، دیگر واج‏شناسان به ویژه واج­شناسان زایشی بر مبنای همین تقابل­ها تلاش می­کردند واج­های زبان را بر مبنای نشانداری/ بی­نشانی دسته­بندی کنند؛ به طوری که  عضوی که دارای یک مشخصه خاص بود نشاندار و عضو فاقد آن بی­نشان محسوب می­شد. در این راه، رسایی نیز به‌عنوان یک معیار برای طبقه­بندی واج­ها مورد توجه قرار گرفت و ابتدا در یک دسته­بندی کلی، همخوان­ها به دو گروه گرفته و غیرگرفته تقسیم شدند؛ اما چالشی که وجود داشت این بود که میزان رسایی در بین اعضای همخوان­های گرفته و غیرگرفته دارای ارزش یکسانی نبود. همین مسئله سرآغاز پژوهش­هایی شد که در آن‌ها واج­شناسان تلاش می­کردند رسایی را به‌صورت سلسله‌مراتبی بازنمایی کنند. در این راستا، بنا به گفته پارکر (2002)، بیش از 100 نوع نظام سلسله‌مراتبی برای رسایی واج­ها در زبان‌های مختلف پیشنهاد شد که تعداد زیادی از آن‌ها در یک یا چند مسئله جزئی با هم تفاوت داشتند. اما مهمتر از همۀ آن‌ها کار کلمنتس(1990) بود که امروزه نیز مورد توافق و استناد اکثر واج­شناسان است (در بخش مقدمه به سلسله‌مراتب رسایی پیشنهادی او اشاره شد). 

در سال‌های آغازین قرن بیست و یکم، علاوه‌بر پژوهش پیرامون سلسله‌مراتب رسایی، پژوهش­های دیگری در خصوص جنبه­های دیگر رسایی (مانند اصل توالی رسایی، اصل توزیع رسایی و اصل حداقل فاصله رسایی) درباره زبان‌های مختلف صورت گرفت و بر مبنای آن‌ها توجیهاتی در خصوص شکل­گیری خوشه­های مجاز و غیرمجاز، تولید هجاها و ترکیبات بزرگتر از هجا ارائه شد. از طرف دیگر، در پرتو مطالعات انجام‌شده پیرامون رسایی، تأثیر این پدیده بر برخی فرایندهای واجی و واج-واژی زبان‌های مختلف نیز بررسی شد. از میان همه پژوهش­های انجام‌شده پیرامون رسایی، مطالعات پارکر (2002 & 2008) از مهمترین و برجسته­ترین کارهای هستند که به‌طور مستقیم مبحث رسایی را از منظر مطالعات آکوستیکی در کانون توجه خود قرار داده­اند. در این پژوهش­ها، پارکر با انجام مطالعه آکوستیکی، نوعی سلسله‌مراتب رسایی ارائه کرده و ادعا کرده است که می­تواند جنبه جهانی داشته و در زبان‌های دیگر هم صادق باشد. با لحاظ این مطلب که یکی از پرسش­های مهم این پژوهش بررسی میزان تطابق سلسله‌مراتب رسایی حاصل از نتایج این پژوهش در زبان فارسی با سلسله‌مراتب رسایی پارکر است، لذا در این قسمت ابتدا پژوهش‌های او با تفصیل بیشتر مورد بررسی و مداقه قرار می­گیرند و سپس در ادامه، پژوهش­های پژوهشگران ایرانی بررسی می­شود.

پارکر (2002) در بخشی از رساله دکتری خود با عنوان «کمی­سازی اصل رسایی»^[29] تلاش می­کند تا رسایی را از نظر آکوستیکی بررسی کند. او برای این کار سه مؤلفه آکوستیکی (شدت، فرکانس سازه اول(F₁) و دیرش^[30]) و دو مؤلفه آیرودینامیکی^[31] (حداکثر فشار هوای درون دهان[32] و جریان هوای دهان و بینی[33]) را مورد مطالعه قرار داده است. در این پژوهش او تمام واج­های زبان‌های انگلیسی و اسپانیایی را در درون کلمات تکهجایی با الگوی CVC و در درون جملات حامل[34] به کار برد و سپس از هشت گویشور انگلیسی­زبان (چهار مرد و چهار زن) و هشت گویشور اسپانیایی‌زبان (چهار مرد و چهار زن) خواست تا این جملات را سه بار بخوانند و او جملات را ضبط می­کرد.[35] البته در هر بار خوانش، چینش جملات با یکدیگر تفاوت داشت. او با اندازه­گیری و تجزیه و تحلیل آماری این پنج مؤلفه و مقایسه میزان ضریب همبستگی و انحراف معیار آن‌ها به این نتیجه رسید که شدت دارای بیشترین میزان تأثیر بر رسایی است. بر همین اساس، او بهترین روش برای اندازه­گیری میزان رسایی هر آوا را اندازه­گیری میزان شدت آن می­داند .(Parker, 2002: 2, 5, 88, 105, 106, 295) در نهایت، پارکر (2002) سلسله‌مراتب رسایی زیر (جدول 4) را برای طبقات واجی ارائه کرد و به هر طبقه یک درجه رسایی اختصاص داد و مدعی شد که این نوع درجه­بندی برای رسایی جنبه جهانی دارد و می­تواند به‌عنوان بخشی از دستور جهانی[36] لحاظ شود:

 

جدول 4- سلسله مراتب رسایی از دیدگاه پارکر (2002)

Table 4- Sonority hierarchy (Parker, 2002)

نمایه رسایی	گروه واجی
16	واکه‌های افتاده
15	واکه‌های میانی غیر از /ə/
14	واکه‌های افراشته غیر از /ɨ/
13	واکه­/ə /
12	واکه­/ɨ/
11	غلت­ها
10	/r/
9	کناری­ها
8	زنشی­ها
7	لرزشی­ها
6	خیشومی­ها
5	/h/
4	سایشی­های واکدار
3	انسایشی­ها و انسدادی­های واکدار/  سایشی­های بیواک
2	سایشی­های بیواک/ انسایشی­ها و انسدادی­های واکدار
1	انسدادی­ها و انسایشی­های بیواک

در پژوهش دیگری، پارکر(2008) به بررسی «افزایش سطح صدا به‌عنوان همبسته فیزیکی رسایی»^[37] می­پردازد. در این پژوهش، او تلاش می­کند با تکیه بر ویژگی آکوستیکی شدت، نمودار سلسله‌مراتب رسایی قبلی خود (Parker, 2002) را بهبود ببخشد. در این مطالعه، او علاوه‌بر واج­های زبان‌های انگلیسی و اسپانیایی، واج­های زبان کچوا[38] را هم در واژه­ها و جملات حامل قرار داده و از پنج گویشور هر کدام از این زبان‌ها می­خواهد که این جملات را پنج بار بخوانند. البته در هر بار خواندن او ترتیب جملات را به‌صورت تصادفی تغییر می­دهد. از رهگذر این مرحله، او برای هر واج در هر زبان 25 نمونه^[39] به دست می­آورد و سپس از طریق نرم­افزار پرَت^[40] هر واج را از منظر شدت مورد مطالعه قرار می­دهد. وی برای واکه­ها بیشینه شدت و برای همخوان­ها کمینه شدت را اندازه­گیری می­کند. البته برای مطالعه واکه­ها او فرکانس بسامد پایه را هم مورد بررسی قرار داد؛ اما تحلیل­های او نشان داد که پارامتر شدت برجسته­تر و واضح­تر از بسامد پایه در تعیین نمایه رسایی عمل می­کند. بر این اساس، او سلسله‌مراتب رسایی سال 2002 خود را به شرح زیر تغییر می دهد و اصلاح می­کند:

 

جدول 5 – سلسله‌مراتب رسایی از دیدگاه پارکر  (2008)

Table 5- Sonority hierarchy (Parker, 2008)

نمایه رسایی	گروه واجی
17	واکه‌های افتاده
16	واکه‌های کناری میانی غیر از /ə/
15	واکه‌های کناری افراشته غیر از /ɨ/
14	واکه­ داخلی میانی/ə /
13	واکه­ داخلی افراشته/ɨ/
12	غلت­ها
11	ناسوده لثوی / ɹ /
10	زنشی­ها
9	کناری­ها
8	لرزشی­ها
7	خیشومی­ها
6	سایشی­های واکدار
5	انسایشی­های واکدار
4	انسدادی­های واکدار
3	سایشی­های بیواک
2	انسایشی­های بیواک
1	انسدادی­های بیواک

 

در حوزه آواشناسی و واج­شناسی زبان فارسی و گویش‌های آن چند پژوهش پیرامون مسئله رسایی انجام شده است (سجادی، 1386؛ موسوی، 1387؛ مهربان، 1389؛ استاجی، 1390؛ بسطامی­فر، 1390؛ کامبوزیا، تاج آبادی و  بختیاری، 1391؛ علی­نژاد و عطایی، 1392؛ نویدی باغی، 1392؛ طاهرلو، 1395؛ کامبوزیا، یعقوبی و مالمیر، 1397) که وجه اشتراک همه آن‌ها پرداختن به اصل توالی رسایی و بررسی آن در سطح خوشه­های همخوانی است؛ اما نکته حائز اهمیت این است که در هیچ کدام از پژوهش‌های انجام‌شده، برای سنجش میزان رساییِ واج­های زبان فارسی کار آزمایشگاهی- آکوستیکی صورت نگرفته و هیچ کدام از آن‌ها میزان و درجه رساییِ واج­های مختلف این زبان را به‌طور مستقل مورد مطالعه قرار نداده­اند­. فقط بی­جن­خان (1399: 128-112) در چارچوب انگاره منبع – صافی،[41] برای آواهای رسا چند پارامتر آکوستیکی از جمله منظم­بودن،[42] فرکانس پایه (زیروبمی)، صافی بسامدی[43] و ناپیوستگی[44] را معرفی کرده و آن‌ها را بر روی آواهای یک مصرع از گلستان سعدی آزمایش کرده است.

در پژوهش­های دیگری نیز که پیرامون ساختار هجا صورت گرفته (نقشبندی، 1389؛ بی­جن­خان و احمدی، 1390؛ بی­جن‌خان، 1392؛ تاج­آبادی، 1394؛ علی­نژاد، 1395؛ منصوری، 1395؛ سلیمی و کامبوزیا، 1399) به مسئله رسایی اشاره شده است؛ اما در همه  این پژوهش­ها، عمدتاً سلسله‌مراتب رساییِ پیشنهادی توسط پژوهشگران غیرایرانی که مربوط به درجه رساییِ واج­های زبان‌های دیگر است، مبنای پژوهش­ قرار گرفته است. برای مثال، نقشبندی (1389) در پژوهش خود به پایگان رسایی ارائه‌شده توسط گلداسمیت[45] (1990: 110-111) استناد کرده است. مهربان (1389) و بی­جن­خان و احمدی (1390) مدل پارکر (2002) را مبنا قرار داده­اند. تاج­آبادی (1394)، طاهرلو(1395) و کامبوزیا، یعقوبی و مالمیر (1397) به مدل گوسکوا[46](2004) استناد کرده­اند. بی­جن­خان (120:1392) پژوهش رُکا و جانسون^[47](1999) را مبنای تعیین سلسله‌مراتب رسایی برای واج­های زبان فارسی در نظر گرفته است. علی­نژاد (187:1395) به دوانمو^[48](2008) به نقل از یسپرسن^[49] (1904) استناد کرده و مقیاس رسایی را تا 13 درجه تعریف کرده است. منصوری(1395) در قالب مدل سه وجهی ناندیسکان^[50] (1997) به بررسی اصل توالی رسایی در واژه­های تک هجایی با ساختارCVCC  پرداخته و بر اساس سه مؤلفه واکداری ذاتی،^[51] میزان بست همخوانی^[52] و ارتفاع واکه،^[53] نظام سلسله‌مراتب رسایی را از بالاترین تا پایین­ترین درجه در ده طبقه تقسیم­بندی کرده است.

درست است که کلیّت سلسله‌مراتب رسایی برای طبقات عمده آوایی مورد تأیید همه واج­شناسان است؛ اما نظر به زبان­ویژه بودن تعداد و ماهیت واج­ها در هر طبقه آوایی، ضروری است این سلسله‌مراتب به طور خاص و از طریق مطالعات آکوستیکی برای زبان فارسی نیز تعریف و تبیین شود. با عنایت به اهمیت و ضرورت این موضوع، در این پژوهش ابتدا درجه رسایی واج­های مختلف زبان فارسی از طریق مطالعات آکوستیکی بررسی می‌شود و سپس با مدل پارکر(2008)  مقایسه می­شود.

 

3. روش انجام پژوهش

روش تحقیق در این پژوهش از نوع آکوستیکی- تحلیلی است. کلیات روش تحقیق در این پژوهش به این صورت است که ابتدا هجای مورد مطالعه انتخاب شده، سپس بر مبنای این هجا، داده­های این پژوهش به گونه­ای گردآوری شده­اند که تمامی 29 واج زبان فارسی را در بر بگیرند. بعد از انتخاب داده­ها، همه آن‌ها در قالب جملات حامل استفاده شده و توسط 10 گویشور تک­زبانه فارسی­زبان سه بار خوانده و ضبط شده­اند. در مرحله بعد، فایل ضبط‌شده داده­ها مورد تجزیه و تحلیل آکوستیکی قرار گرفتند.  لازم به توضیح است که برای بررسی میزان تأثیر دیگر پارامترهای آکوستیکی، علاوه‌بر شدت، پارامترهای دیگری مانند F₀، F₁ و دیرش نیز مورد مطالعه قرار گرفتند؛ اما مقایسه آماری ضریب همبستگی و انحراف معیار پارامترها نشان داد که همبسته شدت، همبسته معنادارتری نسبت به  پارامترهای دیگر برای تعیین درجه رسایی است؛ از این رو، ما در این مقاله برروی شدت متمرکز شدیم و تنها نتایج آماری مربوط به متغیر شدت را ارائه می­دهیم. پارامتر شدت در تمامی نمونه­واج­های زبان فارسی در نرم­افزار پرَت اندازه­گیری شده­ است. سپس، براساس میانگین کلی ضریب همبستگی پیرسون،[54] رابطه بین داده­ها و درجه رسایی هر واج استخراج شده و در نهایت سلسل‌ مراتب رسایی زبان فارسی ارائه گردیده است و پس از آن میزان تطابق این مدل با مدل پارکر(2008)  مقایسه ­شده است. البته در ادامه این مبحث، جزئیات دقیق­تر این روش تشریح می­شود.

 

1-3. هجای مورد مطالعه

از میان سه ساخت هجای ممکن در زبان فارسی (CV، CVC وCVCC)، هجای CVC برای جمع­آوری داده­های این پژوهش انتخاب شد و همه 29 واج زبان فارسی در قالب این ساخت هجایی مورد مطالعه قرار گرفتند. علت انتخاب این هجا به  این دلیل است که از آنجا که قرار است مدل نهایی با مدل پارکر (2008) مقایسه شود؛ بنابراین، باید روش­شناسی هر دو پژوهش یکسان باشد. علی­رغم اینکه تنوع ساخت هجا در زبان انگلیسی بسیار بیشتر از زبان فارسی است، با این حال، پارکر نیز فقط بر روی هجای CVC تمرکز کرده و علت نپرداختن به انواع دیگر هجا با آغازه و پایانه پیچیده را تلاش برای «به حداقل رساندن تأثیرات هم­تولیدی در خوشه­های همخوانی» ذکر کرده است (Parker, 2002: 93; 2008). در خصوص همخوان‌ها، پارکر (2002: 95-96) آن‌ها را یک­بار در موقعیت آغازه و یک­بار در موقعیت پایانه هجای CVC به کار برده است. در رابطه با داده­های زبان فارسی نیز دقیقاً از همین رویه در این پژوهش استفاده شده است. لازم به ذکر است در موارد معدودی که واژه تک­هجاییِ مدنظر در بافت مورد مطالعه، در زبان فارسی موجود نیست، از هجای موجود در واژه­های چندهجایی و یا پوچواژه­ها^[55] (البته در موارد بسیار اندک) استفاده ­شده است.

 

2-3. داده­ها

در این پژوهش، از سه مجموعه داده استفاده شده است. در مجموعۀ اول داده­ها، تمام 23 همخوان زبان فارسی در جایگاه آغازه هجا به کار رفته­اند. در مجموعۀ دوم، تمام 23 همخوان زبان فارسی در جایگاه پایانه هجا مورد استفاده قرار گرفته­اند. برای 6 واکه­ این زبان نیز یک مجموعه جداگانه در نظر گرفته شده است. در انتخاب داده­ها تلاش شده است که برای ثابت نگه داشتن شرایط تولیدی، در هر مجموعه همه همخوان­ها در بافت یکسان و همه واکه­ها نیز در بافت یکسان به کار روند. در مجموعۀ اول، تمام همخوان­های زبان فارسی در جایگاه آغازه هجای CVC به گونه­ای به کار رفته­اند که هسته و همخوان پایانه همه هجا­ها به /―ɑm/ ختم می­شود.

 

جدول6 - مجموعه اول داده­ها­ ویژه همخوان­ها در جایگاه آغازه هجای CVC در بافت―ɑm

Table 6- The first section of data (consonants in initial position of CVC in ―ɑm)

واژه یا هجای حاملِ همخوان هدف	همخوان هدف	شماره
بام	/b/	1
پام (در واژه پامچال یا شکل کوتاه شده «پای من»)	/p/	2
تام	/t/	3
دام	/d/	4
کام	/c/	5
گام	/Ɉ/	6
قام (در واژه­هایی مانند مقام و ضرغام)	/G/	7
عام	/ʔ/	8
وام	/v/	9
فام	/f/	10
سام	/s/	11
زام (در واژه­هایی مانند فرزام و زامبی)	/z/	12
شام	/ʃ/	13
ژام (در واژه­ ژامبون)	/ʒ/	14
هام (در واژه­هایی مانند پرهام، رهام، هامبورگ)	/h/	15
خام	/x/	16
چام (واژه قدیمی به معنی راه پر پیچ و خم)	/tʃ/	17
جام	/dʒ/	18
مام (در واژه­هایی مانند زمام و تمام)	/m/	19
نام	/n/	20
لام (حرف الفبا و در واژه­هایی مانند اسلام، کلام)	/l/	21
رام	/r/	22
یام (در واژه­هایی مانند پیام، قیام، نیام، صیام)	/j/	23

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

در مجموعه دوم، تمام همخوان­های زبان فارسی در جایگاه پایانی هجای CVC به شکلی به کار رفته­اند که همخوان آغازه و هسته همه هجا­ها با /bɑ―/ آغاز می­شود. همان طور که ملاحظه می­شود، در هر دو مجموعه همه همخوان­ها در مجاورت یک واکه یکسان (/ɑ/) به کار رفته­اند؛ بنابراین، به لحاظ تولیدی دارای شرایط یکسانی هستند.

 

جدول7 - مجموعه دوم داده­ها­ ویژه همخوان­ها در جایگاه پایانه هجای CVC در بافت bɑ―

Table 7- The second section of data (consonants in final position of CVC in bɑ―)

واژه یا هجای حاملِ همخوان هدف	همخوان هدف	شماره
باب	/b/	1
باپ	/p/	2
بات(در واژه­هایی مانند رباط و باتلاق)	/t/	3
باد	/d/	4
باک(در واژه­هایی مانند بی­باک و باکتری)	/c/	5
باگ (واژه قرضی در علوم کامپیوتر به معنی مشکل نرم­افزاری)	/Ɉ/	6
باغ	/G/	7
باع (در واژه­هایی مانند اشباع، اتباع)	/ʔ/	8
باو (در واژه­  نوباوگان)	/v/	9
باف (در واژه­هایی مانند بافته و زرباف)	/f/	10
باس (در واژه­هایی مانند باسلق و باسکول)	/s/	11
باز	/z/	12
باش (به‌عنوان فعل امر یا هجای اول کلمه باشگاه)	/ʃ/	13
باژ (واژه قدیمی به معنی خراج)	/ʒ/	14
باه (در واژه­ تباه)	/h/	15
باخ (در واژه­ باختیم)	/x/	16
باچ (نام خانوادگی)	/tʃ/	17
باج	/dʒ/	18
بام	/m/	19
بان (در واژه­هایی مانند نگهبان، دربان)	/n/	20
بال	/l/	21
بار	/r/	22
بای (بای بای در گونه­گفتار کودکان)	/j/	23

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

در مجموعه سوم، همه واکه­ها در واژه­هایی مورد استفاده قرار گرفته­اند که دارای آغازه و پایانه یکسان هستند /s―r/)). 

 

جدول8 - مجموعه سوم داده­ها­ ویژه واکه­ها در جایگاه هسته هجای  CVC در بافت s―r

Table 8- The third section of data (vowels in CVC in s―r frame)

واژه‌های حاملِ واکه هدف	واکه‌های زبان فارسی	شماره
سَر	/a/	1
سِر	/e/	2
سُر	/o/	3
سار	/ɑ/	4
سیر	/i/	5
سور	/u/	6

بعد از مشخص کردن داده­های مدنظر طبق الگوی CVC، هر کدام از آن‌ها در درون یک جمله حامل قرار گرفتند. جمله حاملِ مورد استفاده برای همه داده­های این پژوهش به صورت «این ...... است»  می­باشد. دلایل انتخاب این قالب به شرح زیر است:

الف. بعد از ضمیر اشاره «این» می­توان هم اسم و هم صفت به کار برد و این ویژگی، جملات حامل را دستوری و معنا­دار می­کند؛ در نتیجه به‌لحاظ روان­شناختی، گویشور آن‌ها را به شکل طبیعی­تر می­خواند؛ مانند:

«این بام است.» (بام در جایگاه اسم)

«این خام است.»  (خام در جایگاه صفت)

ب. در این جمله حامل، چون فعل ربطی «است» به کار رفته؛ بنابراین، واژه مدنظر در هر جمله، نقشِ هستۀ تکیه­بر را ایفا می­کند و این کار باعث می­شود این واژه و در نتیجه واج هدف واضح­تر خوانده شود و نهایتاً در نرم­افزار دقیق­تر تحلیل شود.

ج. انتخاب این بافت از این نظر مفید است که حتی در موارد معدودی که به­ناچار از پوچ­واژه استفاده شده است و جمله ظاهراً معنای متعارفی برای فارسی­زبانان ندارد، گویشور می­تواند فرض کند که مثلاً آن واژه فرضی را در جایی دیده و می­خواهد به آن اشاره کند؛ مانند «این باخ است».

بعد از آنکه تمام داده­های هدف در درون جمله حامل قرار گرفت، چون قرار است هر گویشور سه بار آن‌ها را بخواند، لذا برای جلوگیری از یکنواختی در خوانش و عادت­پذیری ناخودآگاه ذهنی برای هر گویشور، چینش جملات به شکل تصادفی جابه­جا شدند و جملات در سه مجموعه با سه ترتیب مختلف ساماندهی ­شدند. در هر مجموعه 52 جمله به شرح ذیل وجود دارد:

الف. در 23 جمله، همه همخوان­های زبان فارسی در جایگاه آغازه واژه یا هجای هدف ظاهر شده­اند.

ب. در 23 جمله، همه همخوان­های زبان فارسی در جایگاه پایانه واژه یا هجای هدف ظاهر شده­اند.

ج. در 6 جمله، همه واکه­های زبان فارسی در جایگاه هسته واژه یا هجای هدف ظاهر شده­اند.

 

3-3. گویشوران و نحوه ضبط داده­ها

تعداد 10 گویشور میانسال فارسی­زبان (5 مرد و 5 زن در رده سنی 30 تا 40 سال) که سواد خواندن و نوشتن فارسی دارند، برای این پژوهش انتخاب شده­اند. همه گویشوران شرکت­کننده، تک­زبانه بودند و به گونه فارسی معاصر معیار تکلم می­کردند و هیچ گونه مشکل زبانی در تولید و درک گفتار نداشتند. علاوه‌بر این، هیچ کدام از این گویشوران از هدف انجام این کار و یا نوع واج­های هدف آگاهی نداشتند. پیش از شروع کار ضبط، برای آشنایی با شیوه کار، متن داده­ها به گویشوران داده شد و از آن‌ها خواسته شد جملات را مرورکنند تا در حین ضبط با مشکلی مواجه نشوند. کار ضبط برای همه گویشوران با استفاده از میکروفونSamson Go و با رعایت فاصله 10 سانتی­متری از دهان گوینده و از طریق نرم­افزار  WavePadدر یک محیط کاملاً ساکت انجام شده است. نحوه ضبط داده­ها به این صورت بود که هر گویشور سه مجموعه از جملات که هر کدام حاوی 52 جمله حامل بود را به­صورت طبیعی، بی­نشان و بدون تأکید بر روی هیچ واژه­ای  خواندند و صدای آن‌ها ضبط ­شد. چینش جملات حامل در هر 3 مجموعه کاملاً متفاوت بود.

 

4. تجزیه و تحلیل داده­ها

4- 1. تجزیه و تحلیل آکوستیکی

پس از مرحله ضبط داده­ها، شدت هر واج در تمام نمونه­ها به طور جداگانه اندازه­گیری شد. برای این کار، با استفاده از نرم­افزار پرَت، واج‏های هدف به‌صورت دستی تقطیع شدند. طبق روش پارکر (2008) برای همخوان­ها شدت کمینه در محدوده مدنظر اندازه­گیری شد. به‌عنوان نمونه­ای از روش کار، نحوه اندازه­گیری شدت صوت کمینه در همخوان [d] در طیف نگاشت جمله «این دام است» در شکل (1) مشخص شده است:

 

شکل 1- طیف منحنی شدت صوت همخوان [d] در واژه «دام»

Figure 1- Intensity spectrum of [d] for the word “dɑm”

 

برای بررسی واکه­ها شدت در محدوده حداکثر اندازه­گیری شد. مطابق با شکل (2)، طیف بیشینه شدت صوت [a] در واژه «سَر» مشخص شده است.

شکل 2- طیف بیشینه شدت صوت [a] در واژه «سَر»

Figure 2- Intensity spectrum of [a] for the word “sar”

 

برای بررسی همخوان­های انسایشی که همخوان­های مرکب هستند از بخش انسدادی، حداقل شدت و از بخش سایشی هم حداقل شدت اندازه­گیری و سپس میانگین گرفته شده است. برای انسدادی­های دمیده هم از دو بخش گرفتگی و دمش حداقل شدت ثبت شد و سپس میانگین­گیری شد. با در نظر گرفتن ملاحظات فوق،  برای هر همخوان 60 نمونه و برای هر واکه 30 نمونه به دست آمد. علت اینکه تعداد نمونه خوانشِ همخوان­ها دو برابر تعداد واکه­ها است، این است که هر همخوان دو بار (یک­بار در جایگاه آغازه و یک­بار در جایگاه پایانه) در هجای CVC به‌کاررفته و بعد توسط هر گویشور سه بار خوانده شده است:   

60 ═ 3 (تکرار) × 2(جایگاه) × 10(تعداد گویشوران)

اما واکه­ها چون بنا بر ضرورتِ ساختِ هجای مورد مطالعه، فقط یک­بار (در جایگاه هسته) به کار رفته­اند، هر گویشور سه بار هر واکه را خوانده و در مجموع هر واکه 30 بار تکرار شده است:

30 ═ 3 (تکرار) × 1(جایگاه) × 10(تعداد گویشوران)

پارکر (2002:106) با استناد به لدفوگد (1993: 245) رسایی را از منظر شدت آکوستیکی به‌صورت زیر تعریف می­کند: «بلندی نسبی یک صدا در مقایسه با دیگر صداهایی که تکیه، دیرش و زیروبمی یکسانی دارند». بر این اساس، پارکر (2002:106-108) معتقد است برای کنترل این عوامل (تکیه، دیرش و زیروبمی) در سطح جملات حامل لازم است که شدت هر واجِ هدف با شدت یک نقطه برجستهِ ثابت^[56] در همان جمله مقایسه شود. او برای این کار  شدت واج /n/ در جمله حامل[57] را از شدت هر واجِ هدف کم کرد و این کار را برای همه نمونه­ها انجام داد. در قیاس با کار پارکر، در این مطالعه نیز صدای /n/ در جمله حامل (این ....... است) به‌عنوان یک نقطه برجسته ثابت در نظر گرفته شد و سپس در هر جمله حامل، میزان شدت آن از میزان شدت هر واج هدف کم شد. با لحاظ موارد فوق، مقادیر مربوط به شدت برای هر واج مشخص شد. 

 

2-4. تجزیه و تحلیل آماری

فرمول محاسبه میانگین وزنی: = SUMPRODUCT(C1:Cn,B1:Bn)/SUM(B1:Bn)   

Figure 3- Grand weighted means of intensity for voiceless stops in coda position of CVC for female participants

 

 

جدول10- شدت همخوان­های آغازه در گویشوران مرد Table 10- Intensity of onset consonants for males					جدول9 - شدت همخوان­های آغازه در گویشوران زن Table 9- Intensity of onset consonants for females
همخوان	میانگین	تعداد نمونه	انحراف معیار		همخوان	میانگین	تعداد نمونه	انحراف معیار
p	-15.4	15	6.20		p	-15.49	15	5.71
t	-14.63	15	6.98		t	-16.44	15	5.92
c	-7.58	12	3.83		c	-13.97	15	7.31
ʔ	-10.99	15	11.86		ʔ	-3.64	12	3.51
b	-3.51	15	8.12		b	-5.08	15	8.77
d	-11.01	14	7.65		d	-8.03	15	10.34
Ɉ	-7.43	14	6.98		Ɉ	-11.23	15	9.22
G	-8.96	14	5.92		G	-7.71	15	9.00
tʃ	-11.14	15	4.79		tʃ	-11.04	15	6.25
dʒ	-7.96	15	7.29		dʒ	-6.58	13	6.22
f	-20.24	14	5.43		f	-22.08	15	9.14
s	-10.33	15	8.80		s	-14.79	15	9.21
ʃ	-11.81	15	6.45		ʃ	-13.07	14	7.61
h	-14.26	14	4.72		h	-19.64	15	8.08
x	-14.58	15	5.38		x	-18.52	15	9.15
v	-7.34	15	4.15		v	-5.25	15	6.96
z	-6.95	15	5.22		z	-8.59	15	4.05
ʒ	-7.42	15	8.97		ʒ	-8.11	15	7.22
m	-0.39	15	2.98		m	2.07	14	5.32
n	-0.41	14	3.34		n	1.69	15	6.49
r	-2.56	14	3.11		r	-13.82	15	9.97
l	-0.82	15	2.86		l	-2.13	15	8.38
j	-3.99	15	3.68		j	-5.92	14	7.33
گروه همخوان	میانگین وزنی	تعداد نمونه	انحراف معیار		گروه همخوان	میانگین وزنی	تعداد نمونه	انحراف معیار
p t c ʔ	-12.39	57	3.042		p t c ʔ	-12.84	57	4.882
tʃ	-11.14	15	4.79		tʃ	-11.04	15	6.25
f s h ʃ x	-14.16	73	3.381		f s h ʃ x	-17.68	74	3.272
b d Ɉ G	-7.65	57	2.803		b d Ɉ G	-8.0125	60	2.200
dʒ	-7.96	15	7.29		dʒ	-6.58	13	6.22
v z ʒ	-7.23	45	.208		v z ʒ	-7.31	45	1.491
m n	-0.39	29	.010		m n	1.87	29	.193
l r	-1.66	29	.885		l r	-7.97	30	5.945
j	-3.99	15	3.68		j	-5.9	15	7.33

 

 

در جداول زیر (11 و 12) میزان شدت همخوان­ها در جایگاه پایانه به تفکیک جنسیت آورده شده است.

 

جدول 12- شدت همخوان­های پایانه در گویشوران مرد Table 12- Intensity of coda consonants for males					جدول 11- شدت همخوان­های پایانه در گویشوران زن Table 11- Intensity of coda consonants for females
همخوان	میانگین	تعداد نمونه	انحراف معیار		همخوان	میانگین	تعداد نمونه	انحراف معیار
p	-15.93	15	4.11		p	-19.07	15	5.88
t	-16.89	15	6.32		t	-18.57	15	6.18
c	-16.16	15	5.48		c	-21.55	8	3.10
ʔ	-16.5	15	9.27		ʔ	-20.22	12	6.68
b	-10.47	14	5.89		b	-13.09	13	4.24
d	-14.81	15	7.47		d	-17.17	12	4.61
Ɉ	-12.47	15	4.81		Ɉ	-17.42	15	6.50
G	-18.49	13	5.34		G	-17.27	15	6.68
tʃ	-11.74	13	4.23		tʃ	-17.04	15	8.53
dʒ	-11	15	5.98		dʒ	-15.49	15	5.76
f	-15.43	12	4.36		f	-21.79	15	9.14
s	-12.45	14	7.56		s	-18.97	15	11.45
ʃ	-11.67	15	8.86		ʃ	-19.32	13	9.21
h	-10.89	15	7.48		h	-16.07	13	7.03
x	-12.71	15	8.17		x	-22.75	15	9.45
v	-8.8	15	5.36		v	-14.18	15	7.00
z	-10.22	15	10.18		z	-14.95	15	8.29
ʒ	-3.79	15	4.52		ʒ	-13.4	15	4.72
m	-1.91	15	5.52		m	-2.44	15	6.23
n	-0.45	11	4.59		n	-8.93	15	7.95
r	-3.67	14	5.92		r	-15.99	15	5.63
l	-0.61	9	4.25		l	-11.79	15	7.73
j	-3.83	14	5.96		j	-10.28	15	7.83
گروه همخوان	میانگین وزنی	تعداد نمونه	انحراف معیار		گروه همخوان	میانگین وزنی	تعداد نمونه	انحراف معیار
p t c ʔ	-16.37	60	.365		p t c ʔ	-19.59	50	1.061
tʃ	-11.74	15	4.23		tʃ	-17.04	15	8.53
f s h ʃ x	-12.51	71	1.478		f s h ʃ x	-19.89	71	2.341
b d Ɉ G	-13.96	57	2.932		b d Ɉ G	-16.30	55	1.805
dʒ	-11	15	5.98		dʒ	-15.49	15	5.76
v z ʒ	-7.60	45	2.789		v z ʒ	-14.17	45	.640
m n	-1.29	26	.736		m n	-5.685	30	3.300
l r	-2.47	23	1.527		l r	-13.89	30	2.136
j	-3.83	14	5.96		j	-10.28	15	7.83

 

در ادامه،  میزان شدت واکه­ها به تفکیک جنسیت ارائه شده است:

جدول 14- شدت واکه‌ها در گویشوران مرد Table 14- Intensity of vowels for males					جدول 13- شدت واکه‌ها در گویشوران زن Table 13- Intensity of vowels for females
واکه	میانگین	تعداد نمونه	انحراف معیار		واکه	میانگین	تعداد نمونه	انحراف معیار
ɑ	12.77	15	6.68		ɑ	11.40	15	6.36
a	12.18	15	6.56		o	10.66	15	5.82
e	11.87	15	5.12		a	10.61	15	5.61
o	11.57	14	5.18		e	10.51	15	6.15
u	9.79	15	2.25		u	9.68	14	3.89
i	9.27	15	2.54		i	9.57	15	4.56
گروه واکه	میانگین وزنی	تعداد نمونه	انحراف معیار		گروه واکه	میانگین وزنی	تعداد نمونه	انحراف معیار
i, u	9.53	30	.264		i, u	9.62	29	.056
e, o	11.72	29	.153		e, o	10.58	30	.076
a, ɑ	12.47	30	.300		a, ɑ	11	30	.402

 

پس از استخراج میانگین به‌صورت تکی و گروهی (جداول بالا)، باید میزان رابطه بین شدت هر واج یا گروه واجی با درجه رسایی ارائه‌شده در فرضیه پژوهش مشخص شود. برای انجام این کار از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. به‌لحاظ آماری، هر چه مقدار این ضریب همبستگی به عدد 1 نزدیک­تر باشد، فرضیه بیشتر مورد تأیید است. مطابق با روش پارکر(2002, 2008)  از آنجا که پارامتر شدت در این پژوهش­ها در دو گروه زنان و مردان در دو جایگاه آغازه و پایانه به دو صورت تکی و گروهی محاسبه شده است؛ بنابراین، باید ضریب همبستگی در 8 حالت محاسبه شود و سپس میانگین کل آن‌ها استخراج شود:

8 ═ 2رویکرد (تکی و گروهی) × 2جایگاه (آغازه و پایانه) × 2جنسیت (زن ، مرد)

چون در فرضیه پژوهش، درجه رسایی همخوان­ها و واکه­ها با هم ارائه شده است؛ از این رو، برای محاسبه ضریب همبستگی، شدت واکه­ها هم با همخوان­های آغازه و هم با همخوان­های پایانه محاسبه می­شود. در جداول (15 تا 22) به تفکیک، داده­های مربوط به این 8 حالت ارائه شده است. در ستون سمت راست هر جدول درجه رسایی هر واج یا گروه واجی بر مبنای فرضیه مطرح‌شده در جدول (3) (بخش مقدمه) آورده شده است و در پایان هر جدول ضریب همبستگی بین درجه رسایی و میانگین هر واج یا میانگین وزنی هر گروه واجی محاسبه شده است. سطح معناداری اگر کمتر از 05/0 باشد، نشان‌دهنده معنادار بودن رابطه بین دو متغیر است.

 

 

جدول16- ضریب همبستگی بین شدت همخوان­های آغازه و واکه­ها با درجه رسایی آن‌ها طبق فرضیه (گروه مردان، رویکرد تکی) Table 16- Correlation coefficient between intensity of onset consonants and vowels with the sonority indices of the hypothesis (males, individual phonemes)				جدول15- ضریب همبستگی بین شدت همخوان­های آغازه و واکه­ها با درجه رسایی آن‌ها طبق فرضیه (گروه زنان، رویکرد تکی) Table 15- Correlation coefficient between intensity of onset consonants and vowels with the sonority indices of the hypothesis (females, individual phonemes)
همخوان آغازه و واکه	میانگین	درجه رسایی فرضیه		همخوان آغازه و واکه	میانگین	درجه رسایی فرضیه
p	-15/4	1		p	-15/49	1
t	-14/63	1		t	-16/44	1
c	-7/58	1		c	-13/97	1
ʔ	-10/99	1		ʔ	-3/64	1
tʃ	-11/14	2		tʃ	-11/04	2
f	-20/24	3		f	-22/08	3
s	-10/33	3		s	-14/79	3
ʃ	-11/81	3		ʃ	-13/07	3
h	-14/26	3		h	-19/64	3
x	-14/58	3		x	-18/52	3
b	-3/51	4		b	-5/08	4
d	-11/01	4		d	-8/03	4
Ɉ	-7/43	4		Ɉ	-11/23	4
G	-8/96	4		G	-7/71	4
dʒ	-7/96	5		dʒ	-6/58	5
v	-7/34	6		v	-5/25	6
z	-6/95	6		z	-8/59	6
ʒ	-7/42	6		ʒ	-8/11	6
m	-0/39	7		m	2/07	7
n	-0/41	7		n	1/69	7
r	-2/56	8		r	-13/82	8
l	-0/82	9		l	-2/13	9
j	-3/99	10		j	-5/92	10
i	9/27	11		i	9/57	11
u	9/79	11		u	9/68	11
o	11/57	12		o	10/66	12
e	11/87	12		e	10/51	12
a	12/18	13		a	10/61	13
ɑ	12/77	13		ɑ	11/4	13
Total Correlation = 0/92255				Total Correlation = 0/8439
Sig = 0/000				Sig = 0/000

 

در جداول بالا مقایسه ضرایب همبستگی به‌دست‌آمده نشان می­دهد، میزان شدت همخوان­های آغازه و واکه­ها به‌صورت تکی در گروه مردان تناسب بیشتری با نمایه­های رسایی ارائه‌شده در فرضیه دارد.

 

 

جدول 18- ضریب همبستگی بین شدت همخوان­های پایانه و واکه­ها با درجه رسایی آن‌ها طبق فرضیه (گروه مردان، رویکرد تکی) Table 18- Correlation coefficient between intensity of coda consonants and vowels  with the sonority indices of the hypothesis (males, individual phonemes)				جدول 17- ضریب همبستگی بین شدت همخوان­های پایانه و واکه­ها با درجه رسایی آن‌ها طبق فرضیه (گروه زنان، رویکرد تکی) Table 17- Correlation coefficient between intensity of coda consonants and vowels with the sonority indices of the hypothesis (females, individual phonemes)
همخوان پایانه و واکه	میانگین	درجه رسایی فرضیه		همخوان پایانه و واکه	میانگین	درجه رسایی فرضیه
p	-15/93	1		p	-19/07	1
t	-16/89	1		t	-18/57	1
c	-16/16	1		c	-21/55	1
ʔ	-16/5	1		ʔ	-20/22	1
tʃ	-11/74	2		tʃ	-17/04	2
f	-15/43	3		f	-21/79	3
s	-12/45	3		s	-18/97	3
ʃ	-11/67	3		ʃ	-19/32	3
h	-10/89	3		h	-16/07	3
x	-12/71	3		x	-22/75	3
b	-10/47	4		b	-13/09	4
d	-14/81	4		d	-17/17	4
Ɉ	-12/47	4		Ɉ	-17/42	4
G	-18/49	4		G	-17/27	4
dʒ	-11	5		dʒ	-15/49	5
v	-8/8	6		v	-14/18	6
z	-10/22	6		z	-14/95	6
ʒ	-3/79	6		ʒ	-13/4	6
m	-1/91	7		m	-2/44	7
n	-0/45	7		n	-8/93	7
r	-3/67	8		r	-15/99	8
l	-0/61	9		l	-11/79	9
j	-3/83	10		j	-10/28	10
i	9/27	11		i	9/57	11
u	9/79	11		u	9/68	11
o	11/57	12		o	10/66	12
e	11/87	12		e	10/51	12
a	12/18	13		a	10/61	13
ɑ	12/77	13		ɑ	11/4	13
Total Correlation = 0/94809				Total Correlation = 0/8999
Sig = 0/000				Sig = 0/000

 

مقایسه ضرایب همبستگی به‌دست‌آمده در جداول (17) و (18) نیز نشان می­دهد، میزان شدت همخوان­های پایانه و واکه­ها به‌صورت تکی در گروه مردان  تناسب بیشتری با نمایه­های رسایی ارائه‌شده در فرضیه دارد؛ ولی به طور کلی تفاوت بین گروه مردان و زنان در جایگاه پایانه کمتر از آغازه است. 

 

جدول20 - ضریب همبستگی بین شدت همخوان­های آغازه و واکه­ها با درجه رسایی آن‌ها طبق فرضیه (گروه مردان، رویکرد گروهی) Table 20- Correlation coefficient between intensity of onset consonants and vowels with the sonority indices of the hypothesis (males, phonemic classes)				جدول 19- ضریب همبستگی بین شدت همخوان­های آغازه و واکه­ها با درجه رسایی آن‌ها طبق فرضیه (گروه زنان، رویکرد گروهی) Table 19- Correlation coefficient between intensity of onset consonants and vowels with the sonority indices of the hypothesis (females, phonemic classes)
گروه همخوان و وا که	میانگین وزنی	درجه رسایی بر اساس فرضیه		گروه همخوان و واکه	میانگین وزنی	درجه رسایی بر اساس فرضیه
p t c ʔ	-12/3905	1		p t c ʔ	-12/8453	1
tʃ	-11/14	2		tʃ	-11/04	2
f s h ʃ x	-14/1616	3		f s h ʃ x	-17/6815	3
b d Ɉ G	-7/65351	4		b d Ɉ G	-8/0125	4
dʒ	-7/96	5		dʒ	-6/58	5
v z ʒ	-7/23667	6		v z ʒ	-7/31667	6
m n	-0/39966	7		m n	1/873448	7
l r	-1/66	8		l r	-7/975	8
j	-3/99	9		j	-5/92	9
i, u	9/53	10		i u	9/623103	10
o, e	11/72517	11		o e	10/585	11
a, ɑ	12/475	12		a, ɑ	11/005	12
Total Correlation = 0/927531				Total Correlation = 0/866611
Sig = 0/000				Sig = 0/000

 

مقایسه ضریب همبستگی گروهی بین شدت همخوان­های آغازه و واکه­ها با درجه رسایی در دو گروه زنان و مردان نشان می­دهد این مقدار در گروه مردان بالاتر از گروه زنان است. البته همان طور که پیش‌تر هم مشاهده شد، چون مقدار ضریب همبستگی به‌صورت تکی در گروه مردان بالاتر از زنان بود، در حالت گروهی نیز پیش­بینی می­شد که چنین اتفاقی بیفتد.

 

جدول 22- ضریب همبستگی بین شدت همخوان­های پایانه و واکه­ها با درجه رسایی آن‌ها طبق فرضیه (گروه مردان، رویکرد گروهی) Table 22- Correlation coefficient between intensity of coda consonants and vowels with the sonority indices of the hypothesis (males, phonemic classes)				جدول 21- ضریب همبستگی بین شدت همخوان­های پایانه و واکه­ها با درجه رسایی آن‌ها طبق فرضیه (گروه زنان، رویکرد گروهی) Table 21- Correlation coefficient between intensity of coda consonants and vowels with the sonority indices of the hypothesis (females, phonemic classes)
گروه همخوان و واکه	میانگین وزنی	درجه رسایی بر اساس فرضیه		گروه همخوان و واکه	میانگین وزنی	درجه رسایی بر اساس فرضیه
p t c ʔ	-16/37	1		p t c ʔ	-19/5928	1
tʃ	-11/74	2		tʃ	-17/04	2
f s h ʃ x	-12/5142	3		f s h ʃ x	-19/8975	3
b d Ɉ G	-13/9675	4		b d Ɉ G	-16/3011	4
dʒ	-11	5		dʒ	-15/49	5
v z ʒ	-7/60333	6		v z ʒ	-14/1767	6
m n	-1/29231	7		m n	-5/685	7
l r	-2/47261	8		l r	-13/89	8
j	-3/83	9		j	-10/28	9
i, u	9/53	10		i u	9/623103	10
o, e	11/72517	11		o e	10/585	11
a, ɑ	12/475	12		a, ɑ	11/005	12
Total Correlation = 0/94036				Total Correlation = 0/8783
Sig = 0/000				Sig = 0/000

اکنون با استفاده از داده­های مستخرج از جداول (15) تا (22) می­توان ضریب همبستگی نهایی بین میزان شدت و درجه رسایی را در 8 حالت ذکرشده به‌صورت زیر تجمیع کرد:

 

جدول 23- ضریب همبستگی نهایی بین شدت و درجه رسایی

Table 23- Final correlation between intensity and sonority

	همخوان­های پایانه + واکه­ها		همخوان­های آغازه + واکه­ها
میانگین	زنان	مردان	زنان	مردان
90/0	90/0	95/0	84/0	92/0	واج­ها به‌صورت تکی
91/0	88/0	94/0	87/0	93/0	واج­ها به‌صورت گروهی
905/0	89/0	945/0	855/0	92/0	میانگین کل

 

همانطور که در جدول (23) ملاحظه می­شود، ضریب همبستگی بین شدت و درجه رسایی واج­ها هم به‌صورت تکی و هم به‌صورت گروهی به طور میانگین90/0 و 91/0 و به طور کل  905/0  است. به‌لحاظ آماری ضریب همبستگی بین 7/۰ تا ۱ نشان‌دهنده همبستگی قوی است و چون مقادیر به‌دست‌آمده به عدد 1 نزدیک هستند، پس  فرضیه پژوهش (جدول 3) به‌صورت مستقیم و در جهت مثبت تأیید می‏شود. مقدار این ضریب همبستگی در پارکر(2008)  نیز برابر با 91/0 است. انجام آزمون سطح معناداری در هر 8 حالت نیز عدد کمتر از 05/0 را نشان می­دهد و این امر یعنی آنکه رابطه بین دو متغیر(شدت و نمایه رسایی) کاملاً معنا­دار است. از طرف دیگر، می­توان  نمودار رگرسیون شدت و نهایتاً معادله خطی آن را استخراج کرد. برای این منظور، به‌عنوان نمونه، داده­های جدول (18) که رابطه بین شدت همخوان­های پایانه و واکه­ها با درجه رسایی آن‌ها را در گروه مردان نشان می­دهد در اکسل بررسی شد و نمودار رگرسیون آن به‌صورت زیر مشخص شد:

 

شکل 4- نمودار رگرسیون شدت

Figure 4- Intensity regression scatterplot

 

برای تعیین معادله خط از فرمول y= b + ax استفاده شده است. در این فرمول، y نشان‌دهنده نمایه رسایی (محور عمودی در شکل 4) و x نشان‌دهنده پارامتر شدت (محور افقی) است. b عرض از مبدأ نام دارد؛ یعنی فاصله­ای که خط، محور عمودی را قطع می­کندکه در نمودار بالا 14. 8  است و a هم شیب خط است که از طریق فرمول زیر به دست می­آید:

a= tanθ

در فرمول شیب خط، θ زاویه­ای است که خط با محور افقی می­سازد.  برای به دست آوردن tanθ ضلع مقابل بر ضلع مجاور تقسیم می‏شود. حاصل این تقسیم عدد 36/0  است. در این حالت می­توان گفت تقریباً با هر واحد افزایش در شدت، درجه رسایی به اندازه 36/0 افزایش می­یابد. با قرار دادن این داده­ها در فرمول y = b + ax ، معادله خطی شدت به شرح زیر به دست می­آید:   

 

(R²=0.89)

پس از محاسبه معادله شیب خط، ضریب تعیین معادله (R²) نیز برابر با 89/0 به دست آمده است و این بدین معنا است که 89% تغییرات رسایی از تغییرات متغیر مستقل شدت نتیجه می­شود و این امر تأییدی بر رابطه میان میزان شدت و درجه رسایی است. در معادله شیب خط، با قرار دادن درجه شدت هر واج به جای dB  می­توان نمایه رسایی آن را به طور تقریبی مشخص کرد.  

پس از تأیید فرضیه پژوهش بر مبنای مطالعات آکوستیکی شدت، جایگیری واج­های زبان فارسی در طبقات واجی فرضیه انجام شد و در نهایت، ساختار سلسله‌مراتب رسایی واج­های این زبان در قالب جدول (24) به‌عنوان خروجی اصلی شکل گرفت:  

 

جدول 24- جدول نهایی سلسله‌مراتب رسایی واج­های زبان فارسی

Table 24- Final sonority hierarchy of Persian phonemes

درجه رسایی	طبقات آوایی
13	واکه­های باز / ɑ , a/
12	واکه­های نیمه­باز/ e , o/
11	واکه­های بسته /i , u/
10	غلت­ /j/
9	کناری/l/
8	لرزشی/r/
7	خیشومی­ها/m , n/
6	سایشی­های واکدار /v , z , ʒ/
5	انسایشی­های واکدار  /dʒ/
4	انسدادی­های واکدار /b , d , ɟ , G/
3	سایشی­های بیواک /f , s , ʃ , h , χ/
2	نسایشی­های بیواک  /tʃ/
1	انسدادی­های بیواک /p , t , c , ʔ/

 

از طرف دیگر، با مقایسه  مدل سلسله‌مراتب رسایی حاصل از این پژوهش در زبان فارسی با مدل ارائه‌شده توسط پارکر (2008) )جدول شماره 5( مشخص می­شود که با آن تطابق کامل دارد و می­توان ادعا کرد مدل ارائه‌شده وی در زبان فارسی نیز تأیید می­شود. علاوه‌بر این، از دیگر یافته­های این پژوهش می­توان به مقدار ضریب همبستگی به تفکیک جنسیت و جایگاه نیز اشاره کرد:

الف. اگرچه میانگین ضریب همبستگی شدت در هر دو گروه مردان و زنان بالاست و به طور کلی رابطه بین شدت و رسایی تأیید می‏شود؛ اما از نظر مقایسه این دو جنسیت، میانگین ضریب همبستگی شدت در گروه مردان در هر دو جایگاه آغازه و پایانه نسبت به گروه زنان بالاتر است، لذا می­توان گفت فرضیه درجه رسایی در گروه مردان نسبت به زنان بهتر محقق می­شود.

ب. از نظر مقایسه جایگاه همخوان، میانگین ضریب همبستگی شدت در هر دو گروه مردان و زنان (هم به‌صورت تکی و هم به‌صورت گروهی) در جایگاه پایانه بالاتر جایگاه آغازه می­باشد، لذا می­توان گفت فرضیه درجه رسایی در جایگاه پایانه نسبت به آغازه بهتر محقق می­گردد.

 

جدول25 - ضریب همبستگی شدت در گروه مردان در هر دو جایگاه آغازه و پایانه

Table 25- Intensity correlation in men (initial and final positions)

همخوان­های پایانه + واکه­ها	همخوان­های آغازه + واکه­ها
مردان	مردان
95/0	92/0	واج­ها به‌صورت تکی
94/0	93/0	واج­ها به‌صورت گروهی
945/0	925/0	میانگین کل

 

جدول26 - ضریب همبستگی شدت در گروه زنان در هر دو جایگاه آغازه و پایانه

Table 26- Intensity correlation in women (initial and final positions)

همخوان­های پایانه + واکه­ها	همخوان­های آغازه + واکه­ها
زنان	زنان
90/0	84/0	واج­ها به‌صورت تکی
88/0	87/0	واج­ها به‌صورت گروهی
89/0	855/0	میانگین کل

 

5. نتیجه­گیری

هدف این پژوهش این بود که براساس مطالعه آکوستیکی شدت صوت درجه رساییِ واج­های زبان فارسی استخراج شود، سپس سلسله‌مراتب رسایی آن‌ها نسبت به هم ترسیم شود و نهایتاً با سلسله‌مراتب رسایی ارائه‌شده توسط پارکر (2008) مقایسه ­شود. نتایج پژوهش با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون بین شدت و درجه رسایی هر واج و گروه واجی نشان داده شد. با توجه به اینکه این ضریب به‌صورت تکی و گروهی به طور میانگین به ترتیب90/0 و 91/0 به دست آمد، پس به‌لحاظ آماری فرضیه پژوهش مورد تأیید قرار ­گرفت و سپس نمودار رگرسیون خطی و معادله شیب خط برای شدت محاسبه شد و در نهایت، مدل سلسله‌مراتب رسایی زبان فارسی ارائه شد. علاوه‌بر این، مقایسه این مدل با مدل ارائه‌شده توسط پارکر (2008) نشان داد که با آن کاملاً تطابق دارد و می­توان ادعا کرد مدل ارائه‌شده وی در زبان فارسی نیز تأیید می­شود.

 

[1]. sonority

[2]. Sonority Sequencing Principle (SSP)

[3]. Syllable Contact Law (SCL)

[4]. Minimum sonority distance

[5]. Sonority dispersion

[6]. trigger

[7]. intensity

[8] P. Ladefoged

[9] K. Johnson

^[10]. length

^[11]. stress

^[12]. pitch

[13]. binary

[14]. relative

^[15]. gradient

[16]. hierarchical order

[17]. S. Parker 

[18]. universal

^[19]. S. Frisch

[20]. index

^[21]. Panini

^[22]. Ch. De Brosses

[23]. loudness  

[24]. softness

[25]. O. Wolf

^[26]. E. Sievers

^[27]. W. Whitney

^[28]. N. Trubetzkoy

[29]. Quantifying sonority principle

[30]. duration

[31] . آیرودینامیک شاخه­ای از دانش فیزیک است که به بررسی رفتار جریان هوا و اثرات آن بر اجسام متحرک موجود در مسیر می­پردازد.

[32]. peak intraoral air pressure

[33]. oral plus nasal air flow

[34]. carrier sentences

[35] . دستگاه ضبط صدا در پژوهش پارکر (2002) شامل یک ماسک مخروطی‌شکل بود که بر روی دهان و بینی هر گویشور قرار می­گرفت و به یک محفظه رابط مبدل وصل می­شد. این ماسک به گونه‌ای طراحی شده بود که بدون آنکه مزاحمتی برای دم و بازدم فرد ایجاد کند، سیگنال‌های صوتی را می­گرفت و به یک پردازنده به نام PCquirer منتقل می­کرد. هر دو بخش سخت­افزاری و نرم­افزاری این دستگاه توسط واحد پژوهش و توسعه سیکان در لس آنجلس(Los Angeles Scicon R & D) طراحی شده بود.

[36]. Universal Grammar

[37]. Sound level protrusions as physical correlates of sonority

[38]. Quechua                                                                                     .(Gordon, 2005) زبانی که در کشور پرو صحبت می­شود

[39]. token

[40]. Praat

[41]. source- filter model 

[42]. periodicity

[43]. frequency filter 

[44]. discontinuity

[45]. J. Goldsmith

[46]. M. Gouskava

[47]. I. Rocca & W. Johnson

[48]. S. Duanmu

[49]. O. Jespersen

[50]. A. Gnanadesikan

^[51]. inherent voicing

^[52]. consonantal stricture

^[53]. vowel height

[54]. Pearson's Correlation Coefficient overall mean

[55]. nonce words

[56]. consistent landmark

[57] . جمله حامل در پژوهش پارکر به صورت I wanna…. بوده است.

[58]. segment

[59]. class

[60]. Grand Weighted Mean (GWM)

تعداد مشاهده مقاله: 329

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 395