بررسی فلوریستیک منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ آلمابلاغ اسدآباد در استان همدان، ایران

مقدمه

در دهه‌های اخیر تمام افراد و مجامع بین‌‌المللی و جهانی به لزوم حفاظت از محیط زیست توجه کرده‌‌اند. کاهش تنوع زیستی، آلودگی محیط زیست، دخالت‌های انسانی در محیط‌‌های طبیعی و بهره‌برداری مداوم از منابع محیط زیست که حاصل پیکار انسان با طبیعت است، در استفادۀ نادرست انسان از سرزمین و مدیریت غلط یا روش بهره‌برداری نادرست ریشه دارد و درمجموع نشان‌‌دهندۀ استفادۀ غیر منطقی انسان از زمین است؛ به طوری که به‌‌تدریج توان جذب و ترمیم زیست‌سپهر را اشباع کرده است.

توسعۀ بی‌رویۀ فعالیت‌های اقتصادی انسان و همچنین اتکای بی‌واسطه و وابستگی معیشتی قشر بسیاری از جمعیت روبه‌‌رشد جهان به طبیعت، روزبه‌‌روز از تنوع طبیعی اکوسیستم‌ها و زیستگاهها می‌کاهد و محدودیت‌های بیشتری را برای زندگی و بقای حیات وحش فراهم می‌کند. در میان عوامل بی‌شماری که گونه‌ها را تهدید می‌کند، تخریب زیستگاهها، فرایند اصلی محسوب می‌شود. شواهد موجود نشان می‌دهد نظم اکوسیستم‌ها بر اثر دخالت‌های متعدد به هم خورده و سبب کاهش تنوع زیستی و ترکیب و تنوع گونه‌ای و کاهش ظرفیت‌ها در برخی از اکوسیستم‌ها شده است؛ از این رو با توجه به تخریب‌های صورت‌‌گرفته، اندازه‌گیری تنوع زیستی، ترکیب و تنوع گونه‌ای، یکنواختی و تعداد گونه در ارزیابی وضعیت اکولوژیکی اکوسیستم‌ها از اهمیت زیادی برخوردار است (Goodman, 1975)؛ با این وجود به‌‌دلیل محدودیت‌های مالی، حفاظت از منابع تنوع زیستی در سطح گسترده امکان‌‌پذیر نیست؛ بنابراین اجرای برنامه‌های حفاظتی از گونه‌ها و اکوسیستم‌ها فقط به نقاط مشخصی محدود شده است که امروزه «مناطق حفاظت‌‌شده: مناطقی که ازنظر حفاظت دارای ارزش راهبردی‌اند و به‌‌منظور حراست، ترمیم و احیای حیات جانوری و گیاهی و جلوگیری از انهدام تدریجی آنها انتخاب می‌شوند» تعریف شده‌اند (Madjnoonian, 1999). امروزه مناطق تحت حفاظت، مفیدترین اشکال بهره‌وری پایدار و چندجانبه از سرزمین شناخته می‌شوند (Khajeddin & Yeganeh, 2010). کشور ایران، سرزمینی وسیع و کم‌‌نظیر با جاذبه‌های طبیعی فراوان است. وضعیت زمین‌‌شناسی، عوامل خاک‌شناختی، شرایط اقلیمی، روند تکامل و تاریخ زیستی از مهم‌‌ترین عوامل ایجاد تنوع زیستی ایران به شمار می‌آید. 5/10 درصد از مساحت ایران به مناطق حفاظت‌‌شده اختصاص پیدا کرده است تا در این مناطق، زیستگاههای گیاهی و جانوری کشور حفظ و حراست شود. یکی از اساسی‌ترین اقدامات به دنبال برنامه‌ریزی‌های حفاظتی در مناطق حفاظت‌‌شده، شناخت منابع زیستی پایه مانند فلور و پوشش گیاهی است. در حقیقت، بدون شناخت گیاهان در جایگاه جزء بسیار مهم اکوسیستم و حفاظت از آنها، حفظ پایداری آن اکوسیستم، حفظ کل اکوسیستم و درنهایت، حفظ کل اکوسیستم جهانی (اکوسفر) درعمل غیر ممکن خواهد بود (Madjnoonian, 1999). توجه به نقش پایه‌ای گیاهان در شکل‌گیری اکوسیستم‌های طبیعی و همچنین شناخت دقیق گونه‌های گیاهی و توان بالقوۀ منابع موجود در هر منطقه، برای برنامه‌ریزی دربارۀ توسعۀ پایدار و مدیریت منابع طبیعی کشور یاری‌‌دهنده خواهد بود (Jamzad, 2008). شناسایی و معرفی رستنی‌های یک منطقه و مطالعۀ تنوع گونه‌های گیاهی، زمینه‌ساز پژوهش‌های بوم‌شناسی، جنگلداری، کشاورزی و گیاهان دارویی است و اهمیت ویژه‌ای دارد (Tabad et al., 2016) و ازجمله نتایج آن به امکان شناسایی گیاهان هر منطقه، دسترسی آسان و سریع به گونه‌های گیاهی منطقه، آگاهی از پتانسیل و قابلیت‌های رویشی منطقه، شناسایی گونه‌های درحال انقراض و کمک به حفظ گونه‌های گیاهی و ذخایر ژنتیکی، شناسایی گیاهان دارویی و کمک به تعیین پوشش گیاهی منطقۀ مطالعه‌‌شده اشاره می‌‌شود (Karimi, 2010). سازگان‌‌شناسی گیاه یکی از شاخه‌های بسیار قدیمی و مهم علم گیاه‌شناسی و شامل مجموعه فعالیت‌‌هایی است که به‌‌منظور سازماندهی و ثبت تنوع گیاهان انجام می‌شود (Sanandaji & Mozaffarian, 2010).

هر قسمت از کشور پهناور ایران ویژگی و تنوع زیستی خاصی دارد و ترکیب منحصربه‌‌فردی از عناصر مختلف زیستی در آن شکل گرفته است (Jalilian et al., 2014)؛ به طوری که شمار گونه‌‌های گیاهی ایران (بیش از 8000 گونه) حدود دو سوم گونه‌‌های گیاهی قارۀ اروپا است (Ghahremaninejad & Nejad Falatoury, 2016; Ghahremaninejad et al., 2017). این 8000 گونۀ گیاهی متعلق به 150 تیره و 1727 گونه از آنها (22 درصد)، از گونه‌های بوم‌‌زاد (انحصاری) است که به نوعی در خطر انقراض قرار دارند (Jalili & jamzad, 1999)؛ همچنین طبق آخرین بررسی دربارۀ گونه‌های انحصاری ایران (Noroozi et al., 2019)، در ایران 2597 گونۀ گیاهی (30 درصد) انحصاری و نیمه‌‌انحصاری وجود دارد که متعلق به 359 جنس از 65 تیره است. حدود چهارپنجم سطح ایران در ارتفاع بالاتر از هزار متر از سطح دریا واقع شده (Zohary, 1973) و تأثیر به‌‌سزایی در ایجاد تنوع زیستی این سرزمین داشته است. در بین این ارتفاعات، رشته‌‌کوه زاگرس از شمال غرب تا جنوب غرب ایران گسترش دارد و با جذب رطوبت ابرهای باران‌زا از نواحی غربی با مبدأ دریای مدیترانه، شرایط لازم را برای استقرار و گسترش بسیاری از گونه‌های گیاهی فراهم می‌کند (Pourbabaei et al., 2012). از ویژگی‌های مهم دیگر کشور ایران که همواره باعث توجه تاکسونومیست‌های گیاهی شده است، در برگرفتن چهار منطقۀ جغرافیایی عمده یعنی ایرانی - تورانی، اروپا - سیبری، صحرا - عربستان و سودانی است.

وجود بخش‌‌هایی از زاگرس مرکزی در استان همدان باعث تنوع فلوریستیک و پوشش گیاهی این استان شده است. با توجه به اینکه تعیین فهرست فلوریستیک، طیف زیستی و کورولوژی گونه‌های گیاهی هر منطقه، مطالعه‌ای اولیه برای سایر پژوهش‌ها محسوب می‌شود، هدف از این پژوهش فراهم‌‌آوردن اطلاعات پایه‌ای فلوریستیک است تا گونه‌های گیاهی موجود در منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ آلمابلاغ تعیین و پتانسیل آن شناسایی شود؛ درنتیجه انجام برنامه‌های مدیریتی مناسب برای حفظ این رویشگاه امکان‌‌پذیر شود؛ زیرا بدون داشتن اطلاعات دربارۀ پوشش گیاهی و مطالعات فلوریستیک و نیز منابع زیستگاهی این منطقه، امکان ارائۀ راهکارهای اصولی برای حفاظت از ذخیره‌گاههای ژنتیکی گیاهی و انجام برنامه‌ریزی‌های دقیق و آگاهانه برای حفظ، احیا و گسترش آن وجود ندارد. نتایج حاصل از این پژوهش به تعیین هرچه دقیق‌تر تنوع گونه‌ای در استان همدان و درنهایت در کشور کمک خواهد کرد و این مطالعات امکان مقایسه را میان مناطق مختلف ازلحاظ تنوع گونه‌ای فراهم می‌کند؛ همین‌‌طور پژوهش حاضر به شناخت گونه‌های گیاهی باارزش، گونه‌های نادر و گونه‌های درحال انقراض استان و به ارائۀ راهکارهای حفاظت از آنها کمک می‌‌کند.

تاریخچۀ موضوع و پیشینۀ پژوهش

تنوع گیاهی زیاد ایران و پیش‌‌نیازبودن این مطالعات برای انجام سایر مطالعات بوم‌شناختی سبب شده است که مطالعات فراوانی در رابطه با فلور مناطق مختلف کشور انجام شود؛ به طوری که از دیرباز پژوهشگران خارجی و در چند دهۀ اخیر گیاه‌شناسان علاقه‌مند ایرانی، فلور غنی و متنوع ایران را مطالعه کرده‌اند و نمونه‌های گیاهی فراوانی نیز از مناطق مختلف کشور جمع‌آوری شده است؛ اما با وجود این هنوز مناطق بسیاری نظیر مناطق کوهستانی دوردست و نقاط مرزی وجود دارند که پوشش گیاهی آنها کمتر بررسی شده است.

از مطالعات متعدد فلوریستیک در مناطق مختلف ایران و به‌‌ویژه ارتفاعات زاگرس به مطالعۀ جنگل‌‌های چهارزبر کرمانشاه (Hamzehee et al., 2008)، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ مانشت و قلارنگ در استان ایلام (Darvishnia et al., 2012)، حوزۀ نوژیان در استان لرستان ((Mehrnia & Ramak, 2014، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ شیمبار در استان خوزستان (Dinarvand et al., 2015)، منطقۀ دزلی در استان کردستان (Omidipour et al., 2018)، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ شیدا در استان چهارمحال و بختیاری (Vahabi et al., 2018)، منطقۀ اسلام‌‌آباد غرب در استان کرمانشاه (Dehshiri et al., 2019)، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ دینارکوه در استان ایلام ((Bagheri and Heydari, 2020، منطقۀ لیلاخ شهرستان دهگلان در استان کردستان (Tabad et al., 2021)، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ قلاجه در استان کرمانشاه (Nemati Peykani et al., 2021)، منطقۀ گلستان‌‌کوه اصفهان (Akhavan Roofigar & Bagheri, 2021)، فلور ماندابی استان کرمانشاه (Khanhasani et al., 2021) و کوه دمیرلی در استان زنجان ((Mahmoodi et al., 2022 اشاره می‌‌شود (جدول 1). ازجمله مطالعات فلوریستیک منطقه‌ای در استان همدان نیز به منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ لشکردر ملایر(Safikhani et al., 2003)، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ خانگرمز در شهرستان تویسرکان (Safikhani et al., 2006)، منطقۀ کیان نهاوند (Safikhani et al., 2007)، رستنی‌های آلپی بخشی از کوه الوند (Dehshiri et al., 2016)، فلور ماندابی استان همدان (Safikhani et al., 2018) و منطقۀ گاماسیاب نهاوند (Safikhani, 2022) اشاره می‌‌شود.

روش کار و شیوۀ انجام مطالعه

منطقۀ مطالعه‌‌شده

موقعیت جغرافیایی

منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ آلمابلاغ به مساحت 9696 هکتار با مختصات جغرافیایی '۵۳ و°۳۴ تا '۵۷ و°۳۴ عرض شمالی و '۰۷ و °۴۸ تا '۱۲ و°۴۸ طول شرقی با سیمایی کوهستانی و تپه‌‌ماهوری در شمال شهرستان اسدآباد و 35 کیلومتری شمال غربی شهرستان همدان واقع شده و ازطریق محور اصلی همدان – کرمانشاه، در محل گردنۀ اسدآباد ازطریق جادۀ انحرافی ایستگاه مخابراتی قدس جدید دردسترس است. این منطقه در مجاورت ۱۷ روستا قرار دارد که از مهم‌‌ترین آنها به ملحمدره، تاج‌آباد، ترخین‌آباد، بیاج، چنار علیا، محمد‌آباد، پیرملو، قرآکند و باباعلی اشاره می‌‌شود. حداقل ارتفاع منطقه از سطح دریا 2200 متر و بلندترین ارتفاع آن قلۀ آلمابلاغ با ارتفاع 2946 متر از سطح دریاست. ادامۀ این رشته‌‌کوه در جنوب شرقی منطقه به کوههای الوند متصل می‌شود. منابع آبی منطقه شامل چندین رودخانه ازجمله رود اختاچی و چندین چشمه و قنات ازجمله چشمۀ شفیع‌خان، چشمۀ شبدر، چشمۀ سیب و قنات پشت دربند است (شکل‌های 1 تا 4).

پوشش گیاهی و حیات جانوری

منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ آلمابلاغ با توجه به شیب، جهت و همچنین برخورداری از نزولات جوی، از پوشش گیاهی بسیار مناسب با تنوع گونه‌ای فراوان، با شکل‌های رویشی علفی، بوته‌ای و درخت و درختچه‌ای و با کاربردهای دارویی و ... برخوردار است. ریختارهای گیاهی منطقه شامل ریختارهای اصلی آب‌‌پسند، آبراهه‌ای، صخره‌روی و مرتعی است. در ریختار مرتعی، گیاه غالبAstragalus verus Olivier  همراه با سایر گونه‌های گیاهی، چند ریختار فرعی مرتعی را تشکیل می‌دهد. منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ آلمابلاغ به‌‌دلیل دارابودن پوشش گیاهی مناسب و منابع آب، از تنوع جانوری مناسبی نیز برخوردار است؛ به طوری که زیستگاه مناسبی برای رده‌های مختلف جانوری ازجمله پستانداران، پرندگان و خزندگان فراهم کرده است. قوچ و میش شاخص‌ترین گونه‌های‌‌ جانوری منطقه به شمار می‌‌رود و به‌‌دلیل وسعت منطقه و همچنین همجواری با منطقۀ حفاظت‌شدۀ خانگرمز و کوه کرکسین، سازگاری این گونه‌ها با منطقه افزایش یافته است. گرگ، خفاش، خرگوش، شغال، روباه، تشی، کفتار، گراز، راسو، سنجاب زمینی، ول، دوپای کوچک، جرد ایرانی، خارپشت ایرانی، خدنگ و هامستر از پستانداران این منطقه محسوب می‌شوند. پرندگان این زیستگاه چهرۀ غالب جانوری منطقه را تشکیل می‌دهند. پرندگانی نظیر عقاب طلایی، عقاب دشتی، شاهین، دلیجه، قرقی، سارگپه، کبک، تیهو، قمری، فاخته، انواع چکاوک، انواع سار، توکا، انواع سهره، انواع زرده‌‌پر و سینه‌‌سرخ، سبزقبا، جغد کوچک، هدهد، دارکوب، سنگ‌‌چشم، شاه‌‌بوف، کمرکولی، چلچلۀ کوهی، دم‌‌جنبانک، زاغ نوک‌‌سرخ و زنبورخوار ازجمله پرندگان موجود در منطقه هستند. از دوزیستان منطقه، قورباغۀ درختی، قورباغۀ معمولی مردابی، وزغ پابیلچه‌ای و وزغ سبز هستند؛ همچنین خزندگانی از راستۀ سوسمارها و مارها نظیر آگامای قفقازی، آگامای وزغی، لاسرتای ایرانی، کورمار تاتاری، کفچه‌‌مار، مار پلنگی، یله مار، افعی البرز و اسلینک در این منطقه زیست می‌‌کنند؛ همین‌‌طور گونه‌های متنوعی از پروانه‌ها و عنکبوت‌ها در این منطقه شناسایی شده است.

جدول 1- برخی از مطالعات فلوریستیک انجام‌‌شده طی یک دهۀ اخیر در کشور

Table 1 - Some floristic studies conducted in the country over the past decade.

شکل 1- موقعیت و محدودۀ منطقۀ آلمابلاغ در استان همدان و شهرستان اسدآباد

Figure 1- Location and boundaries of the Almabolaq region in Hamadan Province and Asadabad County.

شکل 2- موقعیت منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ آلمابلاغ نسبت به سایر مناطق حفاظت‌‌شدۀ استان همدان

Figure 2 - Location of the Almabolaq Protected Area in relation to other protected areas in Hamadan Province.

شکل 3- نمایی از منطقۀ آلمابلاغ (عکس از نویسنده)

Figure 3 - A view of the Almabolaq region (Photo by the author).

شکل 4- نمایی از کوه آلمابلاغ (عکس از نویسنده)

Figure 4 - A view of Almabolaq Mountain (Photo by the author).

آب و هوا

براساس طبقه‌‌بندی سازمان هواشناسی کشور، منطقۀ آلمابلاغ در زیرگروه سرد و خشک قرار می‌‌گیرد؛ به طوری‌ که آب و هوای منطقه در زمستان سرد و در تابستان معتدل است. میزان متوسط بارندگی آن بین سال‌های 1378 تا 1385 برابر با 2/443 میلی‌متر گزارش شده است. میانگین دمای هوای سالانه 77/10 درجۀ سانتی‌گراد، حداکثر متوسط ماهانه در مردادماه 1/30 درجۀ سانتی‌گراد و حداقل متوسط ماهانۀ دما در بهمن‌‌ماه 6/5- درجۀ سانتی‌گراد است. حداکثر مطلق دما در منطقه 34 درجۀ سانتی‌گراد در مردادماه و حداقل مطلق دمای منطقه 13- درجۀ سانتی‌گراد در ماههای بهمن و اسفند است. در شکل 5 نمودار آمبروترمیک منطقۀ آلمابلاغ براساس آمار ایستگاه هواشناسی گردنۀ اسدآباد نشان داده شده است.

شکل 5- منحنی آمبروترمیک منطقۀ آلمابلاغ براساس آمار ایستگاه هواشناسی گردنۀ اسدآباد

Figure 5 - The Ombrothermic curve of the Almabolaq region based on the data from the Asadabad Pass meteorological station.

جمع‌‌آوری و شناسایی نمونه‌‌های گیاهی

روش استفاده‌‌شده به‌‌منظور جمع‌آوری گیاهان، تهیۀ نمونه‌های هرباریومی و شناسایی نمونه‌های گیاهی در این پژوهش، روش مرسوم مطالعات تاکسونومیک بوده است. ابتدا منطقۀ بررسی‌‌شده ازنظر جغرافیایی و فصلی تقسیم‌‌بندی شد. طی سال‌‌های 1373 لغایت 1399 در چندین نوبت طی فصول متفاوت رویشی با مراجعۀ مستقیم به نواحی مختلف منطقۀ بررسی‌‌شده، نمونه‌های گیاهی جمع‌آوری شد. هنگام مراجعه به منطقه ضمن همراه‌‌بردن وسایل لازم، نمونه‌های گیاهی کامل (دارای ساقه، ریشه، برگ و تا حد ممکن میوه) جمع‌آوری شد. یادداشت‌های مربوط به وضعیت بوم‌‌شناختی و شکل زیستی هریک از گونه‌ها به‌‌صورت مستقیم روی زمین انجام شد. پس از هر نوبت جمع‌آوری، نمونه‌ها با استفاده از وسایل لازم پرس و خشک و برای نگهداری در هرباریوم آماده شد (Jones & Luchsinger, 2014). اطلاعات هر نمونۀ گیاهی شامل طول و عرض جغرافیایی و ارتفاع محل رویش از سطح دریا با استفاده از دستگاه موقعیت‌‌یاب (GPS) ثبت و از آنها تصاویر دیجیتال تهیه شد؛ سپس اطلاعات نمونه‌های هرباریومی وارد نرم‌‌افزار هرباریوم شد. برای هریک از نمونه‌های جمع‌آوری‌‌شده، برچسبی دربردارندۀ اطلاعات مربوط به تیره، نام علمی، محل جمع‌آوری، تاریخ جمع‌آوری، ارتفاع محل جمع‌آوری، رویشگاه و نام جمع‌آوری‌‌کنندگان و شناسایی‌‌کننده چاپ و روی مقوای مربوط به گیاه چسبانده شد. نمونه‌های گیاهی یادشده در هرباریوم‌های مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان نگهداری می‌شود.

نمونه‌های هرباریومی آماده‌‌شده با استفاده از منابع گیاه‌شناسی نظیر فلورهای ایران (Asadi et al., 1988-2021)، فلور ایرانیکا (Rechinger, 1963-2015)، فلور عراق (Townsend and Guest, 1966-1985)، فلور ترکیه (Davis, 1965-1985) و فلور فلسطین (Zohary and feinbrun –Dothan, 1966-1986) شناسایی و نام‌‌گذاری شد. طبقه‌‌بندی گیاهان براساس نسخۀ چهارم تبارزایی نهاندانگان (APG IV: Angiosperm Phylogeny Group) (2016) ارائه شد. صحت نگارش اسامی علمی با مراجعه به پایگاه اینترنتی فهرست بین‌‌المللی اسامی گیاهان (IPNI: International Plant Names Index) ( (https:// www.ipni.org و مترادف‌‌بودن آنها با استفاده از پایگاههای اینترنتی (https://powo.science.kew.org ) POWO: Plants of the World Online و GBIF: the Global Biodiversity Information Facility (https://www.gbif.org) بررسی شد.

تعیین اشکال زیستی

اشکال زیستی هریک از گونه‌های گیاهی براساس طبقه‌بندی رانکایر (Raunkiaer, 1934) مشخص شد. طبق این روش، اشکال زیستی گیاهان برحسب موقعیت جوانۀ احیاکنندۀ‌ آنها نسبت به بستر رویش (خاک یا آب) تقسیم‌بندی می‌شود.

تعیین عناصر رویشی منطقه‌ای

کورولوژی (پراکنش جغرافیایی)، توصیف نحو‌ۀ انتشار گیاهان و تحلیل و تفسیر آنها است (Naishaboori, 2008). برای تعیین عناصر رویشی منطقه‌ای از فلور ایرانیکا (Rechinger, 1963-2015)، فلور ایران (Asadi et al., 1988-2021)، فلور ترکیه (Davis, 1965-1985) و فلور عراق (Townsend & Guest, 1966-1985) استفاده شده است. اصطلاحات و تعیین محدودۀ واحدهای اصلی فیتوژئوگرافیکی براساس پژوهش‌‌های کلاسیک موجود در این زمینه به‌‌ویژه Zohary (1973)، Takhtajan (1986) و Leonard (1988) است و بدین منظور عناصر گیاهانی نوشته شد که به یک تا چهار منطقۀ رویشی تعلق دارند و گیاهان دارای پراکنش گسترده در جهان، به عنوان عناصر رویشی جهان‌وطنی مشخص شد.

تعیین گیاهان دارویی و صنعتی

براساس منابع موجود دربارۀ گیاهان دارویی و کاربردی استان همدان (Kalvandi et al., 2007)، گیاهان دارای ارزش دارویی یا صنعتی در فهرست گیاهان منطقۀ بررسی‌‌شده مشخص شد.

تعیین گونه‌های انحصاری ایران و جایگاه حفاظتی آنها

کشور ایران یکی از مراکز مهم تنوع گیاهی دنیای قدیم به حساب می‌آید؛ به طوری که نزدیک به 22 درصد از 8000 گونۀ گیاهی فلور ایران انحصاری است (Ghahreman, 1994). با استفاده از کتاب فهرست قرمز گونه‌های گیاهی ایران (Jalili & Jamzad, 1999)، طبقات حفاظتی گیاهان انحصاری ایران که در منطقۀ بررسی‌‌شده پراکنش دارند، براساس طبقه‌‌بندی اتحادیۀ بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN: The International Union for Conservation of Nature) مشخص شد.

بحث و تحلیل یافته‌های پژوهش

در جدول 2 فهرست اسامی گیاهان منطقۀ بررسی‌‌شده به‌‌صورت الفبایی و به ترتیب تیره و نام علمی تنظیم و شکل زیستی، عنصر رویشی، گیاهان دارویی یا صنعتی و شمارۀ هرباریومی هر آرایه ارائه شده است. براساس این مطالعه، در منطقه درمجموع 275 آرایه از گیاهان آوندی (شامل 21 تک‌‌لپه، 153 دولپه و یک نهانزاد آوندی) متعلق به 50 تیره (شامل هفت تیرۀ تک‌‌لپه و 42 تیرۀ دولپه و یک تیرۀ نهانزاد آوندی) و 175 جنس (شامل 17 تک‌‌لپه، 157دولپه و یک نهانزاد آوندی) حضور دارند.

شکل 6 نمودار ستونی تعداد جنس‌های متعلق به هر تیره و شکل 7 نمودار تعداد گونه‌های گیاهی متعلق به هر تیره را در منطقۀ بررسی‌‌شده نشان می‌دهد (تیره‌های تک‌‌جنس یا تک‌‌گونه نشان داده نشده است). در جدول 3 فهرستی از تیره‌های بزرگ مشاهده‌‌شده در منطقه به همراه تعداد جنس‌ها و گونه‌های مربوط و همچنین اعداد متناسب با آنها در کل ایران ارائه شده است. با توجه به این فهرست و نمودارها مشخص می‌شود تیره‌های Lamiaceae با 14 جنس و 36 گونه،Fabaceae  با 11 جنس و 28 گونه، Asteraceae با 18 جنس و 28 گونه،  Brassicaceaeبا 15 جنس و 17 گونه، Caryophyllaceae با هفت جنس و 14 گونه، Apiaceae با 13 جنس و 13 گونه، Poaceae با 12 جنس و 17 گونه و Polygonaceae با پنج جنس و 10 گونه، تیره‌های گیاهی بزرگ‌‌تر منطقه هستند و سایر تیره‌ها در مراتب بعدی قرار دارند. بیشتر تیره‌ها دارای تعداد کمی گونه هستند؛ به طوری که 19 تیره (38 درصد) فقط با یک گونه نمایندگی می‌شوند، 23 تیره (46 درصد) کمتر از 10 گونه دارند و هشت تیرۀ باقیمانده (16 درصد) که ازجمله غنی‌ترین تیره‌های منطقه به حساب می‌آیند، با 10 تا 35 گونه، درمجموع 163 گونه (27/59 درصد از کل گونه‎ها) از 95 جنس (28/54 درصد کل جنس‌ها) را به خود اختصاص می‌دهند. تیرۀ Equisetaceae، تنها تیره از گیاهان نهانزاد آوندی در این منطقه است؛ همچنین هفت تیره شامل Juncaceae، Iridaceae، Cyperaceae، Colchicaceae، Araceae، Amaranthaceae و Liliaceae، تیره‌های تک‌‌لپۀ منطقه را تشکیل می‌دهند. جنس Astragalus L. (گون) که با 840 گونه، بزرگ‌‌ترین جنس ایران است (Ghahremaninejad and Joharchi, 2020) ، در منطقۀ آلمابلاغ هم با 17 گونه، بزرگ‌‌ترین جنس منطقه محسوب می‌شود و جنس‌های Salvia L. با هفت گونه، Silene L. با شش گونه، Rumex L. با پنج گونه وNepeta L.  با چهار گونه در مراتب بعدی قراردارند.

جدول 2- فهرست تاکسون‌های گیاهی منطقه، شکل زیستی، کورولوژی و شمارۀ هرباریومی هریک از گونه‌های گیاهی

Table 2 - List of plant taxa in the region, life form, phytogeography, and herbarium number for each plant species

علایم اختصاری:

- شکل زیستی: P: فانروفیت،T : تروفیت، H: همی‌کریپتوفیت، :Ch کامفیت و Cr: کریپتوفیت شامل: G _(rhiz): ژئوفیت ریزوم‌دار،G (bulb) : ژئوفیت بولب‌دار و G (tuber): ژئوفیت غده‌دار.

- عناصر رویشی: ES: اروپا - سیبری، IT: ایرانوتورانی، Kh-O: خلیج عمانی، Zag: زاگرسی و  :Cosmجهان‌‌وطنی.

- گیاهان دارویی یا صنعتی: *

Abbreviations:

- Life form: P: Phanerophyte, T: Therophyte, H: Hemicryptophyte, Ch: Chamaephyte, and Cr: Cryptophyte including: G (rhiz): Rhizomatous Geophyte, G (bulb): Bulbous Geophyte, and G (tuber): Tuberous Geophyte.

- Phytogeographical elements: ES: Euro-Siberian, IT: Iran-Turanian, Kh-O: Khalij-O-Omani, Zag: Zagros, and Cosm: Cosmopolitan.

- Medicinal or industrial plants: *

شکل 6- نمودار ستونی تعداد جنس‌های گیاهی متعلق به هر تیره در منطقۀ آلمابلاغ

Figure 6 - Column chart of the number of plant genera belonging to each family in the Almabolaq region.

شکل 7- نمودار ستونی تعداد گونه‌های گیاهی متعلق به هر تیره در منطقۀ آلمابلاغ

Figure 7 - Column chart of the number of plant species belonging to each family in the Almabolaq region.

جدول 3- مقایسۀ تعداد جنس‌ها و گونه‌های تیره‌های بزرگ منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ آلمابلاغ و ایران

Table 3 - Comparison of the number of genera and species of the large families in the Almabolaq Protected Area and Iran.

در جدول 4 فهرست گونه‌های انحصاری ایران که در منطقۀ آلمابلاغ پراکنش دارند و طبقات حفاظتی آنها در ایران، ارائه شده است. طبق این فهرست، 31 گونه (27/11 درصد) از گونه‌های گیاهی منطقۀ آلمابلاغ از گیاهان انحصاری ایران هستند. طبقۀ حفاظتی آنها در سطح کشور براساس کتاب فهرست قرمز گونه‌های گیاهی ایران (Jalili & Jamzad, 1999) مشخص شده است. در کتاب فهرست قرمز گونه‌های گیاهی ایران، برخی از گونه‌ها به‌‌دلیل کمبود داده‌های کافی برای تعیین طبقۀ حفاظتی، با نماد DD «کمبود داده‌ها» (Data Deficient) مشخص شده است که چهار گونه از گونه‌های انحصاری ایران را در منطقۀ مطالعه‌‌شده در بر می‌گیرد؛ به‌‌علاوه طبقۀ حفاظتی برخی گونه‌های گیاهی یا واحدهای تحت گونه‌ای انحصاری معرفی‌‌شده پس از انتشار این کتاب، تعیین نشده است (چهار گونه در منطقۀ مطالعه‌‌شده). در منطقۀ مطالعه‌‌شده طبقۀ حفاظتی سایر گونه‌های انحصاری در سطح کشور براساس کتاب فهرست قرمز گیاهان ایران در دو طبقۀ «کم‌‌خطر» (LR: Low Risk) (21 گونه) و «آسیب‌‌پذیر» (VU: Vulnerable) (دو گونه) قرار می‌گیرند. در شکل‌‌های 10 و 11 تصاویری از برخی از گیاهان انحصاری ایران نشان داده شده است که در منطقۀ آلمابلاغ پراکنش دارند.

شکل 8 نمودار درصد گونه‌های گیاهی متعلق به هریک از اشکال زیستی را در منطقۀ بررسی‌‌شده نشان می‌دهد. درصد اشکال زیستی گیاهان این منطقه به ترتیب شامل 135 گونه (09/49 درصد) همی‌کریپتوفیت، 59 گونه (45/21 درصد) تروفیت، 42 گونه (27/15 درصد) کریپتوفیت که شامل 14 گونه ژئوفیت پیازی (09/5 درصد)، 21 گونه ژئوفیت ریزوم‌دار (63/7 درصد) و هفت گونه ژئوفیت غده‌دار (54/2 درصد) می‌‌شود، 32 گونه (63/11 درصد) کامفیت و هفت گونه (54/2 درصد) فانروفیت است.

شکل 9 نمودار درصد گونه‌های گیاهی متعلق به هریک از عناصر رویشی (کوروتیپ) را در منطقۀ بررسی‌‌شده نشان می‌دهد. براساس این نمودار، 162 گونه (9/58 درصد) متعلق به عناصر رویشی ایرانی – تورانی، 60 گونه (81/21 درصد) متعلق به عناصر رویشی اروپا – سیبری / ایرانی – تورانی، 15 گونه (45/5 درصد) متعلق به عناصر رویشی اروپا – سیبری / ایرانی – تورانی / خلیج عمانی، نه گونه (27/3 درصد) متعلق به عناصر رویشی اروپا – سیبری / ایرانی – تورانی / خلیج عمانی / زاگرسی، 11 گونه (4 درصد) متعلق به عناصر رویشی ایرانی – تورانی / زاگرسی، هفت گونه (54/2 درصد) متعلق به عناصر رویشی ایرانی – تورانی / خلیج عمانی، هفت گونه (54/2 درصد) متعلق به عناصر رویشی اروپا – سیبری / ایرانی – تورانی / زاگرسی، دو گونه (72/0 درصد) متعلق به عناصر رویشی اروپا - سیبری و دو گونه (72/0 درصد) از عناصر رویشی جهان‌‌وطنی هستند.

جدول 4- فهرست گونه‌های گیاهی انحصاری ایران در منطقۀ بررسی‌‌شده و طبقات حفاظتی آنها

Table 4 - List of plant species endemic to Iran in the studied area and their conservation categories.

راهنما:

(-): فاقد طبقۀ حفاطتی، (DD): گونه‌های انحصاری دارای کمبود داده‌ها برای تعیین طبقۀ حفاظتی، (LR): گونه‌های انحصاری دارای طبقۀ حفاظتی «با خطر کم»، (VU): گونه‌های انحصاری دارای طبقۀ حفاظتی «آسیب‌‌پذیر»، (EN): گونه‌های انحصاری دارای طبقۀ حفاظتی «در معرض خطر» و (CR): گونه‌های انحصاری دارای طبقۀ حفاظتی «در بحران انقراض».

Guide:

(-): Lacking a conservation status, (DD): endemic species with deficient data to determine the conservation status, (LR): Least Concern endemic species, (VU): Vulnerable endemic species, (EN): Endangered endemic species, and (CR): Critically Endangered endemic species.

شکل 8- نمودار کلوچه‌ای درصد عناصر رویشی گونه‌های گیاهی منطقۀ آلمابلاغ

Figure 8 - Pie chart of the percentage of vegetation elements of plant species in the Almabolaq region.

شکل 9- نمودار کلوچه‌ای درصد اشکال زیستی گونه‌های گیاهی منطقۀ آلمابلاغ

Figure 9 - Pie chart of the percentage of life forms of plant species in the Almabolaq region.

نتیجه

به‌‌طور کلی فلور منطقۀ آلمابلاغ ازلحاظ تنوع گونه‌ای در وضعیت به‌‌نسبت مطلوبی است. عوامل تعیین‌‌کنندۀ بوم‌‌شناختی باعث تنوع ترکیب رستنی‌ها در هریک از ریختارها و تشکیل جوامع گیاهی مختلف در هریک از آنها شده و درنهایت عوامل متمایزکنندۀ بوم‌‌شناختی، ترکیبات متمایزی ازلحاظ فلوریستیک در هریک از جوامع گیاهی به وجود آورده است. بدین ترتیب تنوع عوامل بوم‌شناختی و همچنین برهمکنش این عوامل باعث به وجود آمدن شرایط متنوعی برای ایجاد تنوع در ترکیب رستنی‌های منطقه و زیادبودن تنوع گونه‌ای در آن شده است. باید به این نکته اشاره کرد که در این بررسی، عامل انسانی ازطریق چرای زودرس و مفرط، بوته‌کنی، آتش‌‌سوزی، جاده‌‌سازی و معدن‌‌کاوی عاملی مهم در تخریب پوشش گیاهی و درنتیجه کاهش تنوع فلوریستیک منطقه نسبت به وضعیت مطلوب بوده است.

تنوع گونه‌ای در هر منطقه تابع شرایط آب و هوایی و اقلیمی، توپوگرافی، بوم‌شناختی، تنوع زیستگاهها و رویشگاهها، وسعت منطقۀ بررسی‌‌شده و نوع مدیریت و وضعیت حفاظت از منطقه است؛ با این وجود مقایسۀ تعداد گونه‌های شناسایی‌‌شده در منطقۀ بررسی‌‌شده با مطالعات مناطق دیگر در چند سال اخیر (جدول 1) نشان می‌دهد منطقۀ آلمابلاغ نسبت به حوزۀ نوژیان استان لرستان (Mehrnia & Ramak, 2014)، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ شیدا در استان چهارمحال و بختیاری (Vahabi et al., 2018)، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ قلاجه در استان کرمانشاه (Nemati Peykani et al., 2021)، منطقۀ اسلام‌‌آباد غرب (Dehshiri et al., 2019) و کوه دمیرلی استان زنجان (Mahmoodi et al., 2022) تعداد گونه‌های کمتری دارد و نسبت به منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ مانشت قلارنگ استان ایلام (Darvishnia et al., 2012)، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ شیمبار استان خوزستان (Dinarvand et al., 2015)، منطقۀ لیلاخ شهرستان دهگلان در استان کردستان (Tabad et al., 2021)، جنگل‌‌های چهارزبر استان کرمانشاه (Hamzehee et al., 2008)، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ دینارکوه استان ایلام (Bagheri & Heydari, 2020) و منطقۀ دزلی استان کردستان (Omidpour et al., 2018) تعداد گونه‌های بیشتری دارد. در برخی از مطالعات انجام‌‌شده در استان همدان، Zarini (2010) طی بررسی فلور بخشی از ارتفاعات گرین شامل ارتفاعات بالاتر از 2800 متر از سطح دریا (فلور آلپی) در منطقۀ گاماسیاب نهاوند، 100 گونۀ گیاهی را از 76 جنس و 27 تیره شناسایی کرد؛ علاوه‌‌بر این در مطالعات فلوریستیک منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ لشکردر شهرستان ملایر (Safikhani et al., 2003) 267 گونه، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ خان گرمز در شهرستان تویسرکان (Safikhani et al., 2006) 214 گونه، منطقۀ کیان در شهرستان نهاوند (Safikhani et al., 2007) 404 گونه، در بخشی از ارتفاعات آلپی کوه الوند (Dehshiri et al., 2016) 108 گونه و در منطقۀ گاماسیاب نهاوند ((Safikhani, 2022 311 گونه شناسایی شده است. مطالعات مختلف حاکی از آن است که شباهت‌‌های فلوریستیکی بین مناطق، به‌‌شدت از فاصلۀ بین آنها تأثیر می‌‌گیرد (Coundit et al., 2002; McDonald et al., 2005). ازلحاظ مقایسه‌‌ای، بزرگ‌‌ترین تیره‌های گیاهی منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ آلمابلاغ، تیره‌های Lamiaceae (نعنا)، Fabaceae (پروانه‌‌آسا)، Asteraceae (کاسنی)، Brassicaceae (شب‌‌بو)، Apiaceae (چتریان)، Poaceae (گندمیان) و Caryophyllaceae (میخک) بودند که این تیره‌‌ها با ترتیبی مشابه یا اندکی متفاوت، تیره‌های غالب مناطق اشاره‌‌شده در جدول 1 را نیز تشکیل می‌دهند. تیره‌های یادشده درمجموع، 163 گونه معادل 27/59 درصد از فلور منطقۀ آلمابلاغ را در بر می‌گیرند. این تیره‌ها به‌‌طور اصولی به‌‌علت ماهیت تکاملی خود بیشترین تعداد گونه را در بیشتر نقاط ایران دارند (Hamzehee, 2016).

Ghahremaninejad & Agheli (2009) دلیل فراوانی گونه‌های تیرۀ  Asteraceae(کاسنی) در شرایط محیطی مختلف را به مقاوم‌‌بودن گونه‌های مختلف این تیره و همین‌‌طور به تخریب برخی از نقاط منطقه (به‌‌دلیل چرای دام) نسبت داده‌اند. Paypuzan & Jafari Kukhdan (2019) معتقدند فراوانی نسبی گیاهان تیرۀ کاسنی در مناطق به‌‌دلیل عوامل تکاملی، تنوع زیاد گونه‌های آن در کشور، سازش‌‌پذیری آنها به شرایط سخت کوهستانی، توانایی فوق‌‌العاده در ایجاد، انتشار و پراکنش بذرهای کوچک به‌‌واسطۀ مجهزبودن به عوامل انتشار نظیر کرک، جقه یا پاپوس، گیره، خار و غیره، اتخاذ مکانیسم‌های مقاومت به چرا در ساختار فیزیولوژیک و کاهش درجۀ خوش‌‌خوراکی ازطریق تولید ترکیبات شیمیایی و همچنین تغییر در ساختار ریخت‌شناختی نظیر ساقه و برگ‌های به‌‌شدت خارآلود در بسیاری از گونه‌های این تیره است. به عقیدۀet al.  Vafadar (2017)، در تیرۀ Apiaceae (چتریان)، فشار چرای دام کاهش می‌یابد؛ به‌‌علت آنکه بیشتر گیاهان، معطر و واجد صمغ و گاهی ترکیبات سمی هستند. طبق نظر Pairanj et al. (2011) در تیرۀ Lamiaceae (نعنا)، علاوه‌‌بر سازش‌های بوم‌شناختی، وجود متابولیت‌های ثانویۀ معطر از گروه روغن‌های اسانسی و ترکیبات ترپنی، باعث تمایل‌‌نداشتن دام‌ها به چرا و تغذیه از گونه‌های آن و درنتیجه گسترش بیشتر آنها در مناطق می‌شود. در تیرۀ Boraginaceae (گل گاوزبان) نیز وجود پوشش کرکی زبر و فراوان روی اندام‌های رویشی و زایشی مانع تعلیف آنها توسط دام می‌شود؛ همین‌‌طور برخورداری از ترکیبات مؤثر و دفاعی نیز سبب افزایش مقاومت آنها برای زیست و پراکنش در خرداقلیم‌های مختلف می‌شود. گسترش برخی گونه‌های تیرۀFabaceae  (پروانه‌‌آسا) نیز به‌‌دلیل خوش‌‌خوراک‌‌نبودن آنها برای دام است.Asri & Moradi  (2004)، فراوانی گیاهان دو تیرۀ‌ Poaceae (گندمیان) و Cyperaceae (اویارسلام) را در منطقه به وجود منبع رطوبتی نسبت داده‌اند؛ زیرا گیاهان تک‌‌لپه بیش از دولپه‌ای‌ها وابستگی خود را به محیط‌های مرطوب حفظ کرده‌اند و بنابراین بخشی از فلور را در مناطق به خود اختصاص می‌دهند.

تعداد 19 تیرۀ گیاهی در منطقۀ آلمابلاغ تک‌‌جنس و تک‌‌گونه‌ای هستند. جنس Astragalus L. (گون) با 17گونه بزرگ‌‌ترین جنس منطقۀ آلمابلاغ را تشکیل می‌دهد. همان‌‌طور که Maassoumi (2003) اشاره کرده است، ایران تحت سیطرۀ این جنس قرار دارد و گونستان‌های ایران، مهم‌ترین عناصر رویشی ایران را تشکیل می‌دهند. ناحیۀ ایرانی - تورانی خاستگاه اصلی و یکی از مراکز تنوع جنس گون در دنیای قدیم بوده و این جنس از این ناحیه به سایر نقاط گسترش یافته است (Maassoumi, 2000). پس از گون، جنس‌های Salvia L. (مریم گلی)، Silene L. (سیلن)، Rumex L. (ترشک) وNepeta L.  (پونه‌سا) به‌‌دلیل سازگاری و دامنۀ بردباری آنها به شرایط اقلیمی و بوم‌‌شناختی مختلف یا به‌‌علت چرانشدن توسط دام‌ها، ازلحاظ تعداد گونه در رتبه‌های بالاتری قرار دارند.

همان‌‌طور که در نتایج ارائه شد، در منطقۀ آلمابلاغ شکل زیستی همی‌کریپتوفیت با 09/49 درصد فراوان‌‌ترین شکل زیستی گیاهان است. براساس نظر Archibold (1995) فراوانی همی‌کریپتوفیت‌ها از آب و هوای سرد و ارتفاع تأثیر می‌‌گیرد. این گیاهان قادرند آب را ذخیره ‌کنند و برگ‌های خود را از دست دهند یا با کاهش اندازۀ برگ‌هایشان از رشد رویشی خود بکاهند. در این منطقه، 45/21 درصد از گونه‌ها تروفیت هستند. گیاهان تروفیت به‌‌طور چشمگیری با خشکی و دفعات کمتر بارندگی سازگار شده‌اند؛ زیرا این گیاهان دورۀ رویشی را به‌‌صورت بذر زندگی ‌می‌کنند (Asri, 2003). داشتن درجۀ انعطاف‌‌پذیری زیاد در سرعت رشد، اندازه و فنولوژی و غیر فعال ماندن در سال‌های افراط اقلیمی، مزیت اصلی یک‌ساله‌‌بودن است (Khedr et al., 2002). درصد زیاد تروفیت‌ها در منطقه ممکن است به‌‌علت بارندگی فصلی باشد (Galal & Fahmi, 2012). به نظرHeneidy & Bidak  (2001) در واقع، غالبیت تروفیت‌ها بر سایر اشکال زیستی، پاسخی به شرایط آب و هوای گرم خشک، تنوع توپوگرافی و تأثیر زیستی است. افزایش تروفیت‌ها استراتژی مؤثری برای جلوگیری از تلفات آب به‌‌دلیل خشکی شدید و کمبود آب است (Van Rooyen et al., 1990) و اهمیت آنها با کاهش بارندگی افزایش می‌یابد (Raunkiaer, 1934). با مقایسۀ مطالعات فلوریستیک اشاره‌‌شده درجدول 1 نیز دو شکل زیستی همی‌کریپتوفیت و تروفیت درصد بیشتری نسبت به سایر اشکال زیستی دارند؛ با این تفاوت که در نتایج Darvishnia et al., 2012، Vahabi et al., 2018، Omidipour et al., 2018، Tabad et al., 2021 و Mahmoodi et al., 2022 همی‌کریپتوفیت‌ها نسبت به تروفیت‌ها از درصد بیشتری برخوردارند؛ در حالی که در نتایج Hamzehee et al., 2008، Mehrnia & Ramak, 2014، Dinarvand et al., 2015، Dehshiri et al., 2019، Bagheri & Heydari, 2020 و Nemati peykani et al., 2021 درصد تروفیت‌ها بیشتر از همی‌کریپتوفیت‌ها است. در بین آنها، مطالعات Tabad et al., 2021، Bagheri & Heydari, 2020، Omidipour et al., 2018 و Nemati peykani et al., 2021 ازلحاظ فراوانی سایر اشکال زیستی (به ترتیب شامل کریپتوفیت‌ها، کامفیت‌ها و فانروفیت‌ها) با منطقۀ آلمابلاغ مطابقت دارد. حضور 63/11 درصد از کامفیت‌ها همچون جنس‌هایAcantholimon Boiss.  (کلاه میرحسن)، Acanthophyllum C.A.Mey. (چوبک) و Astragalus L (گون) در منطقۀ آلمابلاغ که بیشتر آنها گیاهان بالشتکی خاردار هستند، ممکن است به‌‌دلیل توانایی آنها در مقاومت دربرابر خشکسالی و چرا باشد (Danin, 1996; Galal & Fahmi, 2012). شکل کوسنی این گیاهان با تشعشعات شدید و مناطق خشک و بادگیر سازگار است (Kurschner, 1986)  و به چرا مقاومت دارند (Rauh, 1939; Hager, 1984; Klein, 1987). جنس‌های Acantholimon Boiss. و Acanthophyllum C.A.Mey. و گونه‌های خاردار جنس Astragalus L. با شکل رویشی بالشتکی، به‌‌طور عمده پوشش غالب و ویژۀ ارتفاعات بالای 2500 متر مناطق کوهستانی ایران است (Asri & Mehrnia, 2002; Abrari Vajari and Veskarami, 2005) و حضور آنها در جایگاه گیاهان خاص مناطق کوهستانی ایرانی تورانی با نتایج Darvishnia et al., 2012، Vahabi et al., 2018، Dehshiri et al., 2019، Nemati peykani et al., 2021،  Mahmoodi, et al., 2022و Tabad et al., 2021 مطابقت دارد. Noroozi et al. (2008) معتقدند تبدیل کاربری اراضی، برداشت درازمدت از گونه‌های چوبی و چرای شدید در البرز مرکزی و زاگرس باعث چیره‌‌شدن گونه‌های خاردار بالشتکی شده است.

فراوانی کریپتوفیت‌ها مانند تیره‌های Liliaceae (لاله) و Amaryllidaceae (نرگس) ناشی از سازگاری این گیاهان به چرا‌‌نشدن توسط دام به‌‌علت قرارگیری جوانه‌های انتهایی آنها در زیر خاک است (Roques et al., 2001). et al. Sharifi (2012) حضور درصد به‌‌نسبت زیاد همی‌کریپتوفیت‌ها و کریپتوفیت‌ها را نشانگر حفظ رطوبت خاک ناشی از ذوب برف در مدت فصل رویش گیاهان دانسته‌اند.

گونه‌های درختی و درختچه‌ای (فانروفیت‌ها) در منطقۀ آلمابلاغ تراکم کمی (54/2 درصد از کل گونه‌ها) دارند. به‌‌طور اصولی براساس اطلاعات بوم‌‌شناختی، با افزایش ارتفاع، از تراکم و تنوع گونه‌های درختی و درختچه‌ای کاسته و گیاهان علفی و بوته‌ای جایگزین آنها می‌شود. بدیهی است چنین گیاهانی قدرت بردباری و سازگاری بیشتری با شرایط نامساعد اقلیم کوهستانی نظیر افزایش سرعت باد و کاهش دما در ارتفاعات دارند؛ از این رو جایگزین درختان و درختچه‌ها شده‌اند. گونه‌های Crataegus meyeri Pojark., Crataegus pseudoheterophylla Pojark. subsp. pseudoheterophylla, Rosa canina L., Prunus microcarpa C.A.Mey., Rosa elymaitica Boiss. & Hausskn., Salix acmophylla Boiss., Tamarix ramosissima Ledeb درختان و درختچه‌های منطقۀ آلمابلاغ هستند.

توزیع جغرافیایی گیاهان منعکس‌‌کنندۀ شرایط آب و هوایی (Mobayen, 1991) و درواقع بازتاب تأثیرپذیری از ناحیه یا نواحی رویشی مختلف است (Asri, 1998). همان‌‌طور که اشاره شد، 9/58 درصد از گونه‌های گیاهی منطقۀ آلمابلاغ متعلق به ناحیۀ رویشی ایرانی - تورانی است که بیشترین درصد عناصر رویشی این منظقه را دربر می‌گیرد. حضور جنس‌هایی نظیر Allium L. (پیاز)، Acantholimon Boiss. (کلاه میرحسن)، Ferula L. (کما)، Echinops L. (شکرتیغال)، Astragalus L. (گون)، Dianthus L. (میخک)، Silene L. (سیلن)، Scrophularia L. (گل میمونی)، Phlomis L., (گوش بره)، Stachys L. (سنبله‌ای)، Alcea L (ختمی)، Cousinia Cass. (هزار خار)، Centaurea L. (گل گندم)، Onosma L. (زنگوله‌ای)، Onobrychis Mill. (اسپرس)، Euphorbia L. (فرفیون)، Scorzonera L. (شنگ اسبی) و Tulipa L. (لاله) که عناصر آنها به‌‌طور عمده در ناحیۀ رویشی ایرانی - تورانی تجمع یافته است، نشان از غالبیت رویش‌های ایرانی - تورانی در منطقۀ آلمابلاغ دارد. الگوی حضور عناصر ایرانی - تورانی با غالبیت بسیار زیاد، به‌‌طور تقریبی در همۀ نقاط قرارگرفته در ناحیۀ رویشی ایرانی – تورانی وجود دارد. در این منطقه، انواع گونه‌های پایا با شکل‌‌های بوته‌ای خاردار و بالشتکی همراه با گندمیان علفی و چندساله از جنس‌های Bromus L. (جارو علفی)، Hordeum L. (جو)، Poa L. (چمن) و Stipa L. (استپی) و همچنین وجود عوامل دیگری مانند ساختار زمین‌شناسی، نوع بستر و خاک آن بیانگر شرایط کوهستانی، مرتفع و سرد است.  Wendelbo & Hedge (1970) وجود جنس‌های Astragalus L.، Cousinia Cass. و Acantholimon Boiss. در منطقه را ویژگی بارز منطقۀ ایران و تورانی بیان می‌کنند. مقایسۀ مناطق مختلف مطالعه‌‌شده (جدول 1) نشان می‌دهد بیشترین درصد عناصر رویشی گیاهان آنها نیز متعلق به این ناحیۀ رویشی است. حضور بارز عناصر رویشی زاگرسی در منطقۀ مطالعه‌‌شده و مناطق مقایسه‌‌شده نشان می‌دهد که حضور این عناصر در رشته‌‌کوههای زاگرس عمومیت دارد و این رشته‌‌کوهها در ناحیۀ رویشی ایرانی - تورانی (بخش کوردو - زاگروزین (Zohary, 1973) قرار می‌‌گیرند. براساس نتایج این پژوهش، حدود 36/40 درصد از گونه‌های گیاهی شناسایی‌‌شده در منطقۀ آلمابلاغ پراکنش دو یا چندناحیه‌ای دارند که نشان‌‌دهندۀ تأثیرپذیری این منطقه از اقلیم، جریان‌های آب و هوایی و فلور سایر نواحی رویشی است؛ بنابراین پراکنش جغرافیایی گونه‌های موجود در هر منطقه تابع شرایط بوم‌‌شناختی و آب و هوایی آن منطقه است ((Ebrahimi Gjoti et al., 2006؛ البته حضور فراوان عناصر رویشی ایرانی - تورانی سبب شده است که فراوانی سایر عناصر رویشی خالص یا مشترک در منطقۀ مطالعه‌‌شده نیز کاهش یابد؛ به طوری که عناصر رویشی اروپا سیبری 72/0 درصد، عناصر رویشی مشترک ایرانی – تورانی / اروپا – سیبری 81/21 درصد، عناصر رویشی مشترک ایرانی – تورانی / زاگرسی 4 درصد، عناصر رویشی مشترک ایرانی – تورانی / خلیج عمانی 54/2 درصد و عناصر مشترک بیش از دو منطقۀ رویشی (چندمنطقه‌ای) و جهان‌‌وطنی، درمجموع 12 درصد ازگونه‌ها را به خود اختصاص داده است. کمبود نسبی سایر عناصر رویشی در منطقۀ آلمابلاغ مبین این نکتۀ مهم است که شرایط اقلیمی و بوم‌‌شناختی مناسب برای حضور بیشتر عناصر مربوط به این نواحی رویشی فراهم نیست و حضور برخی از عناصر گیاهی مربوط به این مناطق رویشی نشانگر دامنۀ بردباری و سازگاری بیشتر آنها نسبت به شرایط ویژۀ اقلیم کوهستانی است. طبق بررسی‌های et al. Noroozi (2020)، بیشتر گونه‌های زاگرس (71 درصد)، عناصر ایرانوتورانی و بقیۀ عناصر، دو یا چندمنطقه‌ای هستند.

گونه‌های Dianthus orientalis Adams subsp. obtusisquamosus (Boiss.) Rech.f., Pseudosedum multicaule (Boiss. & Buhse) Boriss., Lamium album L. Parietaria judaica L., Clastopus vestitus و(Desv.) Boiss, Dielsiocharis kotschyi O.E.Schulz  از گیاهان صخره‌‌روی در منطقۀ بررسی‌‌شده هستند.

براساس فهرست گیاهان ماندابی استان همدان (Safikhani et al., 2018)، گونه‌های Inula helenium L., Tripleurospermum disciforme (C.A.Mey.) Sch.Bip., Carex pachystylis J.Gay., Cyperus longus L., Equisetum arvense L., Coronilla varia L., Lathyrus boissieri Sirj., Lotus corniculatus L., Ononis spinosa L.,  Trifolium hybridum L., Trifolium pratense L., Hypericum perforatum L., Juncus articulatus L., Mentha longifolia (L.) Huds. var. amphilema Briq. ex Rech.f., Mentha longifolia (L.) Huds. var. asiatica (Boriss.) Rech.f., Mentha longifolia (L.) Huds. var. kermanensis Rech.f., Prunella vulgaris L., Epilobium frigidum Hausskn., Epilobium hirsutum L, Epilobium parviflorum Schreb., Plantago lagopus L., Plantago lanceolata L., Plantago major L., Veronica anagallis-aquatica L.  subsp. michauxii (Lam.) A.Jelen., Dactylis glomerata L. subsp. glomerata, Bistorta officinalis Delarbre, Rumex acetosa L., Rumex crispus L., Rumex obtusifolius L., Primula auriculata Lam., Delphinium lanigerum Boiss., Sanguisorba minor Scop. subsp. minor, Galium verum L. Salix acmophylla Boiss., Verbascum agrimoniifolium (K.Koch) Hub.-Mor.  subsp.  agrimoniifolium, Tamarix ramosissima Ledeb.  و Urtica dioica L. subsp. dioica از گونه‌های ماندابی منطقۀ بررسی‌‌شده محسوب می‌شوند و در کنار چشمه‌ها و آبراهه‌های منطقه رویش دارند.

111 گونه از گیاهان منطقه متعلق به 81 جنس و 35 خانواده دارای ارزش دارویی یا صنعتی هستند که در جدول 2 در ستونی مجزا مشخص شده است. در بین گیاهان دارویی منطقه باید به گیاه Primula auriculata Lam. (پامچال جویباری) اشاره کرد که از گیاهان ماندابی محسوب می‌شود، در چمن‌‌زارهای مرطوب رویش دارد، در استان همدان با نام توتیا شناخته می‌شود و اعتقاد بر این است که کشیدن دمگل‌‌های این گیاه بر چشم‌ها باعث از بین رفتن تاری چشم و چشم‌‌درد می‌شود؛ همچنین با استعمال آن ماهیچه‌های چشم ازجمله ماهیچه‌های حرکت‌‌دهندۀ عدسی چشم تقویت می‌‌شود؛ بنابراین افرادی که از این دارو استفاده می‌کنند، دیرتر به پیرچشمی مبتلا می‌شوند. توتیا ضدعفونی‌‌کنندۀ بسیار قوی است؛ بنابراین در گذشته با توجه به آلودگی‌های میکروبی فراوان، کسانی که از آن استفاده می‌‌‌کردند به چشم‌‌درد مبتلا نمی‌شده‌اند؛ همچنین توتیا سبب تحریک غدد اشکی و غدد مترشحۀ لبۀ پلک‌‌ها می‌‌شود و سطح کرۀ چشم را مرطوب و شفاف می‌کند و چون دافع رطوبات اضافی داخل چشم است، از تارشدن یا کم‌‌شدن نور چشم جلوگیری می‌کند. استفاده از این دارو خون‌‌رسانی به شبکیه و سایر قسمت‌‌های چشم را تنظیم می‌‌کند و چشم کمتر به شب‌‌کوری مبتلا می‌‌شود؛ همچنین در ترمیم بعضی از ضایعات چشمی نیز کمک‌‌کننده است (Najafi et al., 2005). پژوهش‌‌های اخیر آثار ترکیبات این گیاه را بر سرطان کولون و استفاده از آن در داروهای مربوط تأیید کرده است (Behzad et al., 2016; Sahranavard et al., 2018; Kurt-Celep et al., 2022).

ایران به‌‌دلیل گستردگی اقلیم‌های مختلف با اکوسیستم‌های متنوعی مواجه است که هرکدام ویژگی‌های خاصی دارند و روابط متفاوتی بر آنها حاکم است. شناخت این منابع عظیم خدادادی و درک روابط موجود بین رستنی‌ها و عوامل مؤثر بر آنها برای حفظ ثبات و پایداری این بخش از ثروت ملی ضروری است؛ در غیر این صورت دخل و تصرف‌‌های غیر اصولی که با هدف احیا، اصلاح و توسعۀ این منابع صورت می‌گیرد، حاصلی جز تخریب به همراه ندارد و هر روز شاهد اعلام آمار فزاینده پیرامون گسترش کویر و بیابان، کاهش سطح جنگل‌‌های صنعتی و حفاظتی، افزایش سطح مراتع کم‌‌بازده و غیره خواهیم بود. در این میان مناطق حفاظت‌‌شده، ظرفیت محدودی دارند. در بسیاری از این مناطق فعالیت‌هایی از قبیل راهسازی، استخراج معادن، کشاورزی، دامپروری و غیره وجود دارد که متأسفانه برخی از آنها با فلسفۀ وجودی این مناطق تضاد و تعارض دارد که باید به آن توجه شود؛ زیرا واردکردن فشار بیش‌‌ازحد به این مناطق عواقب جبران‌‌ناپذیر و خطرناکی در پی دارد؛ چون بهره‌برداری‌ها غیر اصولی بوده است و ضابطه‌مند نیست. این امر نیازمند اتخاذ سیستم‌‌های کلان و هماهنگ در سطح کشور و بین وزارتخانه‌های مرتبط با سازمان محیط زیست و سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری است؛ برای مثال در منطقۀ آلمابلاغ، اطراق عشایر برای مدتی طولانی و از زمان شروع فصل رویش گیاهان از عوامل جدی تهدید پوشش گیاهی به حساب می‌‌آید. جاده‌‌کشی برای نصب تجهیزات مخابراتی و همچنین معدن‌‌کاوی و احداث معدن (معدن سنگ آهن صبانور) که با تراشیدن و خاک‌‌برداری کوهها و تجمع باطله‌های حاصل از استخراج آهن در منطقه، آثار مخرب جبران‌‌ناپذیری بر پیکر پوشش گیاهی آن وارد کرده، از نمونه‌‌های بارز رعایت‌‌نشدن دستورالعمل‌‌های مناطق حفاظت‌‌شده است. پراکنش برخی از گونه‌های مهاجم از جنس‌های Lactuca L (کاهو)، Euphorbia L. (فرفیون)، Centaurea L (گل گندم)، Cousinia Cass (هزار خار)، Hypericum L. (گل راعی)، Chenopodium L (سلمه تره) و Echinops L. (شکرتیغال) نگران‌کننده و نشانگر مداخلۀ عامل انسانی و برهم‌‌خوردن تعادل منطقه از طرق مختلف نظیر چرای زودرس و مفرط، برداشت بی‌‌رویه و غیر اصولی گیاهان دارویی و معطر، تخریب رویشگاهها و از بین رفتن پوشش گیاهی است (Dehshiri & Mahdavar, 2016).

از آنجا که تعدادی از گیاهان این منطقه از گیاهان در معرض خطر انقراض هستند و ازنظر جایگاه حفاظتی در وضعیت بسیار نامناسبی قرار دارند، اگر حفاظت و حمایت جدی نشوند، در مدت زمانی نه چندان دور شاهد انقراض کامل آنها خواهیم بود. براساس این پژوهش، پیشنهاد می‌شود برای حفاظت و حمایت گونه‌های درحال انقراض، در نخستین گام، گونه‌های یادشده و عوامل تخریب طبیعی و غیر طبیعی شناسایی و سپس در صورت امکان عوامل تخریب کنترل شود. مهم‌‌ترین روش‌های جلوگیری از انقراض گونه‌ها، حفاظت از رویشگاههای در معرض تهدید ازطریق قرق و جلوگیری از ورود دام تا زمان رسیدن بذور گیاهان، بذرگیری و کشت بذرها در خزانه و انتقال به رویشگاهها، تکثیر مضاعف گونه‌های در معرض خطر، کشت بذور مربوط در باغ‌‌های گیاه‌شناسی و تکثیر مجدد گیاهان یادشده و بررسی مراحل فنولوژی و سازگاری آنها در طرح‌‌های تحقیقاتی است. نتایج این پژوهش با هدف شناسایی فلور و بررسی شکل زیستی و کورولوژی گیاهان منطقۀ آلمابلاغ، ضمن اینکه اساس بررسی‌ها و پژوهش‌‌های بوم‌شناسی در منطقه را تشکیل می‌‌دهد و راهکاری مناسب برای تعیین ظرفیت بوم‌‌شناختی منطقه از جنبه‌‌های مختلف فراهم کرده است، عامل مؤثری در سنجش و ارزیابی وضعیت کنونی و پیش‌‌بینی وضعیت آیندۀ این منطقه به شمار می‌رود و برای اعمال مدیریت صحیح اکوسیستم منطقه نقش به‌‌سزایی دارد.

سپاسگزاری

بدین‌‌وسیله از مساعدت و همکاری صمیمانۀ مسئولین محترم مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان و همچنین همکاران بخش تحقیقات منابع طبیعی مرکز همدان در انجام این پژوهش، تشکر و قدردانی می‌شود.

A-Dielsiochari kotschyi (Boiss.) O.E.Schulz

B-Astragalus patrius Maassoumi

C-Astragalus cyclophyllon Brck

A-Clastopus vestitus (Desv.) Boiss.

B-Achillea talagobica Boiss.

C-Astragalus straussii Hausskn. ex Bornm.

شکل 10- تصاویری از گیاهان انحصاری ایران در منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ آلمابلاغ

Figure 10 - Images of Iranian endemic plants in the Almabolaq Protected Area.