نقد رد العجز علی (الی) الصدر در کتاب‌های بلاغی

مقدمه

برای درک و آگاهی از ارزش علوم بلاغی در مقیاس اثرگذاری بر مخاطب همین بس که دربارة آن چنین آمده است: «سزاوارترین علوم پس از شناخت خداوند، جلّ‌وعلا، برای یادگیری و حفظ، علم بلاغت و شناخت فصاحت است... به‌جهت اینکه خداوند در آن تألیفی نیکو و ترکیبی تازه درانداخته است و ازاین‌رو، سزاوار است انسان این علم را بر دیگر علوم پس از علم توحید و شناخت عدل و تصدیق وعده و وعید او مقدم نماید» (عسکری، 1998: 9)؛ ازهمین‌روی در این فن، بررسی‌های گوناگون و انگاره‌های متفاوتی ارائه شده است. از دیگر سوی، با همة دوراندیشی و نکته‌سنجی‌هایی که درباب مسائل مختلف علوم بلاغی بیان شده است، «باز هم اختلاف در تشخیص یا نامگذاری همچنان باقی است» (سلامه، 1952: 132). با بررسی کتاب‌های بلاغی به‌روشنی می‌توان پی‌برد که برای بسیاری از مقولات و جستارها در قلمرو بلاغت نمی‌توان تعریف جامع و مانعی به دست داد؛ بسیاری از تعریف‌ها برحسب ظاهر، مقارن و نزدیک به هم می‌نماید؛ اما در شرح و بسط شواهد، پراکندگی و تفاوت فراوانی نمایان است و این مسئله دربارة صنایع بدیعی، یکی از شاخه‌های اصلی بلاغت، مصداق بیشتری دارد. آنگونه که گفته‌اند: «بدیع، بیشتر از معانی و بیان، همواره دستخوش بازی و اصطلاح‌تراشی بیکاری‌های دوران انحطاط فرهنگی بوده است» (شفیعی‌کدکنی، 1368: 293).

یکی از بحث‌انگیزترین مباحث بلاغی بدیعی، صنعت رد العجز علی (الی) الصدر است که در کتاب‌های بلاغی با عنوان‌های المطابقه، رد الصدر علی الخفذ، رد العجز على الصدر، مطابق و مُصَدَر، متصادر، تصدیر، بُنسری، هم‌آغاز و پایانی (رد الصدر علی العجز) و... آمده است. عده‌ای هم آن را «رد الصدر الی العجز» نامیده‌اند. این صنعت ادبی از جنبه‌های گوناگون بررسی‌پذیر است که در ادامه به آن پرداخته می‌شود. تعریفِ کلی و گاهی مبهمِ این صنعت ادبی در کتاب‌های بلاغی، درهم‌آمیختگی این صنعت با صنایعی دیگری مانند جناس، اشتقاق، شبه‌اشتقاق، تسهیم، تردید، تشابه‌الأطراف، ذوقافیتین، توشیح و یا یکی از اقسام جناس و نیز دسته‌بندی‌های گوناگونی را درپی داشته است؛ درنتیجه هدف ما در این پژوهش، بررسی و ارائة تعریفی دقیق و تعیین مرز این صنعت با دیگر صنایعی است که با آن هم‌پوشانی دارد تا بدین وسیله از دسته‌بندی‌های مختلف و پراکندگی رهایی یابد؛ «بنابراین، این تفاوت‌های نهانی باید مورد بحث قرار گیرد و دقایق روشن شود و همین تفاوت‌های نهانی یعنی علوم بلاغی» (علوی‌مقدم، 1372: 300).

1ـ2 پیشینة پژوهش

دربارة صنعت رد العجز علی الصدر مقالاتی نوشته شده است که به جنبه‌های دیگری به‌جز موضوع مدّنظر ما پرداخته‌اند؛ ازجمله: «تحلیل و بررسی دیدگاه اندیشمندان علوم بلاغی در زمینة تصدیر» که در این مقاله به آن چیزی پرداخته است که موجب اختلاف نام این آرایه نزد ادبای عرب و ایرانی گشته شده است. اینکه این براساس تداعی معانی و زیبایی‌شناسی، بهتر است رد العجز علی الصدر خوانده شود (پارسا، 1391: 26‑9). مقالة دیگری با عنوان «تصدیر و نقد آرای بدیعیان دربارة آن» است. در این مقاله نتیجه می‌گیرند اگر علمای بدیع اندکی بیشتر در این باب تأمّل و دقت می‌کردند و به تصدیر توسّع بیشتری می‌بخشیدند، انواع بیشتری از صورت‌های موجود از تکرار واژه می‌توانست در زیر چتر تصدیر تعریف شود (پورنامداریان و دیگران، 1398: 20‑1).

2ـ بحث و بررسی

دربارة صنعت رد الصدرعلی (الی) العجز، اولین نکته آن است که در چه نوع سخنی،نظم یا نثر،کاربرد بیشتری دارد. در این‌باره در کتاب‌های بلاغی دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. برخی آن را ویژة نثر و بعضی دیگر ویژة نظم دانسته‌اند؛ برخی نیز آن را به هر دو گونة کلام (نظم و نثر) مربوط دانسته‌اند. آثار بلاغی‌ای که این صنعت را شامل هر دو حوزة نثر می‌دانند، عبارت‌اند از:

بدایع الصنایع (حسینی نیشابوری، 1384: 114، 112، 111)؛ انوارالبلاغه (مازندانی، 1376: 358)؛ رساله بیان بدیع (فندرسکی، 1381: 141‑139)؛ زیبایی‌های سخن یا علم بدیع در زبان فارسی (دایی جواد: 1334: 154)؛ درر الأدب در فن معانی، بیان، بدیع (آق‌اولی، 1373: 217‑216)؛ معالم‌البلاغه در علم معانی و بیان و بدیع (رجایی، 1359: 407)؛ علوم بلاغی (مردوخی، 1378: 88).

نویسندگان آثار زیر این آرایة ادبی را تنها شامل کلام منظوم دانسته‌اند:

رادویانی (13764: 27)؛ تاج‌الحلاوی (1383: 26)؛ رامی تبریزی (1341: 23)؛ شمس فخری اصفهانی (1389: 262‑261)؛ جام هروی (1399: 199)؛ شهاب انصاری (1956: 46)؛ آقاسردار (1355: 141)؛ هدایت (1383: 88)؛ ذکائی بیضائی (1364: 190)؛ گرکانی (1377: 251)؛ تقوی (1363: 322)؛ آهنی (1360: 236)؛ اسفندیارپور (1388: 83)؛ فشارکی (1387: 46)؛ وحیدیان کامیار (1394: 41)؛ شمیسا (1398: 73)؛ کزازی (1396: 69)؛ همایی (1389: 55)؛ زاهدی (1346: 324)؛ نوروزی (1378: 79)؛ عقدایی (1396: 15)؛ صادقیان (1387: 69)؛ راستگو (1397: 53‑52)؛ بهزادی اندوهجردی (1375: 63)؛ خزائلی و سادات ناصری (1334: 92)؛ قندیل (1369: 275)؛ قنبری (1368: 97)؛ احمدنژاد (1382: 125).

2ـ1 تعریف

رویة کتاب‌های بلاغی نسبت‌به این آرایه به چند گونه است؛ برخی درپی تعریفی از این صنعت برآمده‌اند و بعضی دیگر تعریفی ارائه نداده‌اند و فقط به شاهدمثال پرداخته‌اند. بر این اساس، می‌توان این آثار را به سه دسته تقسیم کرد:

الف: برخی از کتاب‌های بلاغی این صنعت را چنین تعریف کرده‌اند:

ترجمان‌البلاغه: «فی المطابقه: معنی مطابقه آنست کی دو لفظ بهم آرند، چون شاعر لفظی را به اول بیت یاد کنذ، و باز همان را بآخر قافیه گردانذ، آن را پارسی‌گویان مطابق خوانند. فاما دبیران آن را رد الصدر علی الفخذ خوانند، یعنی پس و پیش. و مطابق آن را خوانند این گروه کی پارسی‌گویان آن را متضاد خوانند» (رادویانی، 1362: 28).

حدایق‌السحر: «بیان انواع رد العجز على الصدر: ... و این صنعت جنان بود کی دبیر یا شاعر باول سخن منثور یا باول بیت لفظی کویذ و بآخر همان لفظ باز آرد و این صنعت بر شش نوع است» (وطواط، 1362: 18).

تعریف این دو کتاب، کم‌وبیش در کتاب نویسندگان زیر تکرار شده است: شمس فخری اصفهانی (1389: 265‑363)؛ حسینی نیشابوری (1384: 115‑111)؛ کاشفی (1369: 99)؛ مازندانی (1376: 362‑357)؛ شهاب انصاری (1956: 46)؛ فندرسکی (1381: 139)؛ آق‌اولی (1373: 216)؛ میرزا عبدالعظیم خان (1308: 10‑9)؛ رجایی (1359: 407)؛ ذکائی بیضائی (1364: 190)؛ تقوی (1363: 322)؛ دایی جواد (1334: 154)؛ زاهدی (1346: 324)؛ همایی (1389: 55)؛ کزازی (1396: 73‑69)؛ وحیدیان کامیار (1394: 41)؛ فشارکی (1387: 46)؛ اسفندیارپور (1388: 93‑83)؛ راستگو (1397: 54)؛ مرتضایی (1394: 118)؛ صادقیان (1387: 69)؛ عقدایی (1396: 16)؛ نوروزی (1378: 80)؛ محبتی (1386: 78)؛ احمدنژاد (1382: 125)؛ انوری و عالی‌عباس‌آباد (1393: 23)؛ قندیل (1369: 275)؛ قنبری (1368: 97)؛ خزائلی و سادات ناصری (1334: 92)؛ قنبری (1368: 98)؛ طباطبایی (1386: 68‑66)؛ مسعودی (1370: 102‑101)؛ رنجبر (1385: 76)؛ ثامنی (1341: 113‑111)؛ بهزادی اندوهجردی (1375: 63).

مؤلف المعجم فی معاییر اشعار العجم چنین آورده است: ردالصدر الی العجز: «صنعتی دیگر هست کی آنرا رد الصدر الی العجز خوانند، و جون آنج در آخر بیت آمذه باشد در اول دیکری باز آرند آنرا رد العجز الی الصدر کویند» (رازی، 1327: 11‑110).

ب: نویسندگان کتاب‌های زیر دربارة این صنعت تعریفی ارائه نداده‌اند و تنها به ذکر انواع تقسیم‌بندی‌های آن پرداخته‌اند: تاج الحلاوی (1383: 29‑26)؛ رامی تبریزی (1341: 26‑23)؛ آقاسردار (1355: 141)؛ هدایت (1383: 90).

ج: بعضی از کتاب‌های بلاغی فارسی این صنعت را در نظم و نثر بررسی کرده‌اند.

تعریفی که در کتاب‌های بلاغی، از کارکرد این صنعت در نثر ارائه شده، با آنچه دربارة نظم بیان شده، متفاوت است. از میان این آثار می‌توان به شواهد زیر اشاره کرد: مؤلف معیار جمالی، برحسب دیدگاه و نظر شمس قیس، چنین می‌نویسد: «بیان انواع رد العجز على الصدر... و این صنعت مشتمل است بر دو قسم: قسم اول و رد العجز على الصدر است. قسم دویم رد الصدر علی العجز... قسم دوم رد الصدر على العجز و این قسم نیز بر دو نوع است: نوع اول از قسم دوم و این نوع همان باشد که شاعر یا منشی کلمه‌ای در اول بیت با در قرینه و اسجاع بیاورد و این کلمه بعینها لفظا و معنا در عجز آورده بی تفاوت و نقصان» (شمس فخری اصفهانی، 1389: 263). «نوع دوم و این همچنان است که نوع اول، الا آنکه آن کلمه که در صدر آمده باشد در عجز، بعینها بازآید؛ اما به معنی مختلف [باشد]» (همان: 265).

صاحب جامع‌الصنایع چنین آورده است: «رد العجز على الصدر: و این صنعت چنان است که لفظی را که در او قافیه باشد به صدر بیت برد و متقدمان این لفظ را متفق اللفظ و المعنی می‌آوردند» (جام هروی، 1399: 199).

مؤلف رسالة بیان و بدیع چنین می‌نویسد: «و در نظم عبارت از آنست که یکی از دو لفظ مکرر یا ملحق به متجانس از راه اشتقاق، یا ملحق به متجانس از راه شبه‌اشتقاق، در آخر آن یا صدر مصراع ثانی» (فندرسکی، 1381: 141).

مؤلف دررالأدب چنین گفته است: «و رد عجز بر صدر در بیت آنست که یکی از دو لفظ مکررین یا متجانسین و یا ملحقین بمتجانسین در آخر بیت و لفظ دیگر در صدر مصراع اول یا وسط یا آخر یا در اول مصراع ثانی باشد» (آق‌اولی، 1373 : 217).

نویسندة معالم‌البلاغه تعریف این صنعت را موقوف بر دانستن دو امر می‌داند: نخستینِ آن بیان شد؛ دربارة نظم چنین آورده است: «اما در نظم عبارت از این است که یکی از دو لفظ سابق‌الذکر در عجز یعنی آخر بیت ذکر شده باشد و لفظ دیگر در صدر یا در حشو مصراع اول یا در عروض یا در ابتدا واقع شده باشد» (رجایی، 1359: 408).

مؤلف ابدع البدایع معتقد است: «رد العجز على الصدر: که "تصدیر" نیز گویند آن است که متکلم یکی از دو کلمه متفق اللفظ و معنی یا متفق اللفظ یا متشابه در اشتقاق یا شبه‌اشتقاق را در آخر کلام بیاورد، در صورتی که آن کلمة دیگر را در اول کلام آورده باشد» (گرکانی، 1377: 251).

صاحب کتاب معانی بیان چنین می‌نویسد: «رد العجر على الصدر: آنست که یکی از دو کلمۀ متکرر یا متجانس یا ملحق بتجانس را آخر بیت و دیگری را پیش از آن در یکی از مواضع پنجگانه زیر بیاورند، در صدر مصراع اول و حشو و آخر مصراع اول و صدر مصراع دوم و حشو مصراع دوم» (آهنی، 1360: 236).

2ـ1ـ1 تعریف این صنعت در کتاب‌های عربی

این صنعت در کتاب‌های بلاغی عربی، با عنوان‌های «رد اعجاز الکلام علی ما تقدمها» (ابن‌معتز، 1395: 157)، «توشیح» (قدامه، 1302: 167)، «التصدیر» (حاتمی، 1979: 162)، «رد اعجاز بر صدور» (ابن ‌ابی‌الاصبع، 1368: 100)، «رد الاعجاز علی الصدور» (عسکری، 1998: 351)، «رد عجز علی الصدره» (باقلانی، 1971: 93)، «التصدیر» (ابن‌رشیق قیروانی، ج 1: 3)، «رد العجز علی الصدر» (رازی، 2004: 63)، (تفتازانی، 2013: 689)، (سبکی، 2003، ج 2: 293)، (علوی، 2007 م: 408)، «رد العجز الی الصدر» (سکاکی، 1987: 430) آمده است.

نخستین کسی که از این صنعت سخن گفته، مؤلف البدیع است. وی در این باره چنین می‌نویسد: «و هو رد اعجاز الکلام علی ما تقدمها» و آن بازگرداندن عجز سخن به صدر آن است. ایشان تعریفی از این صنعت به دست نداده است و آن را با مثال‌هایی از نظم و نثر در سه قسمت آورده است (ابن‌معتز، 1395: 157).

نویسندة الصناعتین چنین آورده است: «فاول ما ینبغی ان تعلمه انک اذا قدمت الفاظاً تقتضی جواباً فالمرضی ان تاتی بتلک الالفاظ بالجواب، و لا تنتقل عنها الی غیرها مما هو فی معناها.» (عسکری، 1998: 351).

این صنعت در کتاب العمده فی محاسن الشعر و آدابه و نقده، بر عکس اسلاف، با عنوان «باب التصدیر» چنین آمده است: «و هو: ان یرد اعجاز الکلام علی صدوره فیدل بعضه علی بعض و یسهل استخراج قوافی الشعر اذا کان کذلک و تقتضیها الصنعه، و یکسب البیت الذی یکون فیه ابهه، و یکسوه رونقا و دیباجه، و یزید مائیه و طلاوه» (ابن‌رشیق قیروانی، 1353، ج 1: 3).

فی رد العجز علی الصدر: «و هو عبارتٌ عن کل کلام وُجِدَ فی نصفه الاخیر لفظاً یشابهُ لفظاً موجودا فی الأول» (رازی، 2004: 63؛ العلوی، 2007 م: 408).

«و منه ای و من اللفظی رد العجز علی الصدر و هو فی النثر ان یجعل احد اللفظین المکررین ای المتفقین فی اللفظ و المعنی او المتجانسین ای المتشابهین فی اللفظ دون المعنی و الملحقین بهما ای بالمتجانسین اللذین یجمعهما الاشتقاق او شبه‌الاشتقاق فی اول الفقره و قد عرفت معناها و اللفظ الاخر فی آخرها ای آخر الفقره.» ... «(و) . هو (فی النظم ان یکون احدهما) ای احد الفظین المکررین او المتجانسین او الملحقین بهما [اشتقاقاً او شبه‌الاشتقاق] (فی آخر البیت و) اللفظ (الآخر فی صدر المصراع الاول او حشو او آخره او صدر) المصراع (الثانی)» (تفتازانی، 1370: 92‑91؛ تفتازانی، 1308: 450؛ خطیب القزوینی، 1980: 294؛ المدنی شیرازی، 1304، ج 3: 94‑95؛ هاشمی، 1383: 356‑355).

صاحب الاتقان فی علوم القرآن چنین آورده است: تصدیر: «و اما تصدیر آن است که همان لفظ عیناً در اول آیه آمده باشد، رد العجز علی الصدر نیز نامیده می‌شود» (سیوطی، 1386: 326).

در کتاب محاسن الکلام چنین تعریف شده است: «المنظوم و المنثور، رد الاعجاز علی الصدور و ذالک علی ضروب، منها ما یتفق معنی العجز و الصدر و منها ما یختلف معناها و الثانی ابدع و احسن» (مرغینانی، 1364: 18).

صاحب نهایه الارب فی فنون الادب چنین آورده است: «هو کلام منثور او منظوم یلاقی آخر اوله بوجه من الوجه» (النویری، بی‌تا، ج 7: 109).

2ـ1ـ2 تفاوت تعریف رد العجز علی الصدر در نظم و نثر

براساس آنچه در مطالب پیشین گذشت، به این نتیجه می‌رسیم که این صنعت در کتاب‌های عربی، در نثر و نظم بررسی شده است؛ عنوان برای هر دو، رد العجز علی الصدر است؛ اما در بعضی از این کتاب‌ها تعریف ارائه‌شده برای این صنعت در نثر با نظم متفاوت است که در ادامه به آن می‌پردازیم.

 الف: رد العجز علی الصدر فی النثر: «هو ان یجعل احد اللفظین المکررین او المتجانسین او الملحقین بهما بان جمعهما اشتقاق او شبه فی اول الفقره ثم تعاد فی آخرها» (بازگرداندن پایان سخن به آغاز آن: الف) ردالعجز علی الصدر، در نثر اینگونه است که یکی از دو لفظ تکرارشده یا متجانس یا ملحق‌شده به دو متجانس که اشتقاق یا شبه‌اشتقاق آن دو را گرد آورده است، در آغاز فقره قرار گیرد سپس در پایان فقره تکرار شود (هاشمی، 1383: 355).

این تعریف مبنای شماری از کتاب‌های فارسی «گروه الف» قرار گرفته است و این صنعت را، چه در نثر و چه در نظم، بر این اساس برای این صنعت ذکر کرده‌اند. البته تعریفی که در کتاب‌های عربی برای این صنعت در نظم آمده است، برعکس نثر است.

ب: ردالعجز علی الصدر فی النظم: «هو ان یکون احدهما فی آخر البیت و الاخر یکون اما فی صدر المصراع الاول او فی حشو او فی آخره و اما فی صدر المصراع الثانی» (بازگرداندن واژة پایانی به آغاز، در شعر بدینگونه است که یکی از آن دو واژه در آخر بیت قرار گیرد و دیگری یا در آغاز مصراع اول یا در وسط آن یا در آخرش و یا در آغاز مصراع دوم» (همان: 356).

ذکر این نکته ضروری است که دانشمندان علوم بلاغی عربی و فارسی این صنعت را در نظم و نثر واکاویده و بررسی کرده‌اند؛ اما به‌سبب کارکرد بیشتر این صنعت در نظم، کتاب‌های بلاغی معاصر اغلب به این جنبه پرداخته‌اند.

2ـ2 تقسیم‌بندی‌های این صنعت در کتاب‌های بلاغی

تعریف‌هایی که در کتاب‌های بلاغی ذکر شده، باعث دسته‌بندی‌های مختلفی از این صنعت شده است که در ادامه به چگونگی آنها می‌پردازیم:

جدول شمارة 1: تصدیر براساس تعریف رادویانی

چنانکه در تقسیم‌بندی این صنعت در دو کتاب ترجمان‌البلاغه و حدائق‌السحر دیده می‌شود، مؤلف حدائق‌السحر در این تقسیم‌بندی تحت تأثیر ترجمان‌البلاغه بوده است. در هر دو کتاب فقط به دو نمونه، گونه‌های اول و سوم، تکرار اشاره شده است. بقیه اشاره به جناس و اشتقاق و شبه‌اشتقاق دارد؛ هرچند اینها خود نیز گونه‌ای از تکرار هستند. از همین روی، با توجه به تعریفی که از این صنعت ارائه خواهیم داد، بهتر و مناسب‌تر آن است که برای پرهیز از تکرار مکررات، از این تقسیم‌بندی‌ها صرف‌نظر کرد و آنها را در بخش‌های ویژة خود، یعنی همان جناس و اشتقاق و شبه‌اشتقاق، بررسی کرد.

تقسیم‌بندی جدول فوق را نویسندگان زیر تکرار کرده‌اند: وطواط (1362: 24-18)؛ تاج الحلاوی (1383: 29‑26)؛ رامی تبریزی (1341: 26‑23)؛ هدایت (1383: 90‑88)، آق‌اولی (1381: 219‑216). البته مؤلف دررالأدب (آق‌اولی) اشاره‌ای به حشو و عجز در مصراع دوم نکرده و شاهدمثال نیز نیاورده است.

شمس قیس در المعجم این صنعت را به دو دستة کلی، یعنی «رد الصدر الی العجز» و «رد العجز الی الصدر» تقسیم می‌کند (رازی، 1327: 311‑310). صاحب معیار جمالی نیز مانند شمس قیس این صنعت را به دو نوع تقسیم کرده؛ اما برای هریک دو فرع قائل شده است. بدین‌ترتیب در کتاب معیار جمالی «رد الصدر الی عجز» و «رد العجز الی الصدر» هریک به دو نوع تقسیم می‌شود (شمس فخری اصفهانی، 1389: 262‑261).

گونه‌های تکرار لفظ در کتاب ابدع‌البدایع به قرار زیر است:

جدول شمارة 2: تصدیر، کتاب ابدع البدایع

جدول شمارة 3: تصدیر در کتاب انوارالبلاغه

نویسندگان زیر این تقسیم‌بندی را به ‌همین شیوه در کتاب‌های خود تکرار کرده‌اند: فندرسکی (1381: 146‑139)؛ آقاسردار (1355: 149‑141)؛ رجایی (1359: 410‑407)؛ تقوی (1363: 323‑322)؛ دایی جواد (1334: 163‑154)؛ آهنی (1360: 236)؛ زاهدی (1346: 324).

مؤلف کتاب بدایع‌الصنایع دربارة این صنعت چنین می‌گوید: «پیش شعرای عجم عبارت است از آنکه لفظی را در صدر یعنی اول مصراع اول، یا در حشو مصراع اول، یعنی وسط او آرند و باز همان لفظ را به همان معنی در عجز یعنی آخر بیت ذکر کنند یا آنکه یکی از دو لفظ را که میان ایشان تجنیس باشد یا اشتقاق یا شبه‌اشتقاق در صدر یا حشو مصراع اول آرند و دیگری را در عجز؛ پس بنابراین، این صنعت را هشت نوع باشد: به اعتبار ضرب چهار نوع لفظ در دو نوع محل که صدر و حشو مذکور است» (حسینی نیشابوری، 1384: 112)؛ در ادامه می‌افزاید: «و پیش فصحای عرب، رد العجز علی الصدر در نظم عبارت است از آنکه یک لفظ را از یک نوع از انواع چهارگانه لفظ که مذکور شد در صدر بیت یا در حشو مصراع اول یا آخر آن یا ابتدای مصراع ثانی آرند، و لفظی دیگر از همان نوع در عجز؛ پس بنابراین انواع این صنعت شانزده باشد به اعتبار ضرب چهار نوع در چهار نوع محل. و از این شانزده نوع هشت نوع آن است که مذکور شد، و هشت نوع دیگر این است که مذکور می‌شود» (حسینی نیشابوری، 1384: 114).

جدول شمارة 4: تصدیر در کتاب بدایع الصنایع

جدول شمارة 5: تصدیر در کتاب بدایع‌الأفکار

مؤلف بدایع‌الأفکار هشت گونه یاد می‌کند که مطابق با هشت گونه‌ای است که صاحب بدایع‌الصنایع در مرحلة نخست برای تقسیم‌بندی‌های این صنعت ـ «پیش شعرای عجم...» (حسینی نیشابوری، 1384: 115‑112) ـ یاد می‌کند. این تقسیم بندی در کتاب رساله بیان بدیع نیز آمده است (فندرسکی، 1381: 146‑139).

 کتاب البدیع، دربارة رد العجز علی الصدر فقط به ذکر صدر و عجز پرداخته و دسته‌بندی نکرده است (میرزا عبدالعظیم خان، 1308: 10‑9).

مؤلف نقدالشعر دربارة این صنعت چنین می‌گوید: «این صنعت دو نوع متمایز دارد؛ یکی آنکه گفته شد؛ یعنی کلمة اول بیت در آخر اعاده شود [رد العجز على الصدر] و دیگر کلمه‌ای که در اواسط مصراع اول آمده در آخر بیت بیاورند و در این صورت آن را رد العجز على الحشو خوانند» (ذکائی بیضائی، 1364: 193‑190). در ادامه می‌نویسد: «انواع دیگری نیز برای صنعت رد العجز على الصدر ذکر نموده‌اند که چون به دقت ملاحظه شود از این دو نوع خارج نیست و ذکرش زائد به نظر می‌رسد» (همان: 193‑190).

نویسندة فنون بلاغت و صناعات ادبی نیز فقط به تعریف و توضیح رد العجز على الصدر و رد الصدر على العجز و نقد نظر شمس قیس در این زمینه پرداخته و تقسیم‌بندی‌ای ارائه نکرده است (همایی، 1389: 57‑56).

نویسندة کتاب زیباشناسی سخن پارسی تحت سه عنوان به بخش‌بندی این صنعت پرداخته و هرکدام را در دو بخش آورده است که شش نوع می‌شود. ایشان در این باره چنین آورده است: «بنسری را گونه‌هایی است؛ رشید وطواط شش گونه برای آن برشمرده است؛ ملاحسین واعظ کاشفی هشت گونه؛ و نجفقلی میرزا، برنامیده به آقا سردار شانزده گونه. ما آنچه را بیشتر کاربرد دارد، در پی یاد می‌کنیم» (کزازی، 1396: 69).

جدول شمارة 6: تصدیر براساس کتاب زیباشناسی سخن پارسی

جدول شمارة 7: تصدیر براساس بدیع از دیدگاه زیبایی‌شناسی، شمیسا

وحیدیان کامیار (1394: 42‑41) فقط به دو نوع رد الصدر الی العجز، رد العجز الی الصدر پرداخته و معتقد است گاه واژه‌ها دقیقاً در آغاز یا پایان بیت نیست (همان: 41).

این تقسیم‌بندی در کتاب نقد بدیع نیز آمده است (فشارکی، 1387: 49‑46).

جدول شمارة 8: تصدیر در کتاب عروسان سخن، هوشمند اسفندیارپور

چنانکه بیان شد که بعضی بدیع‌نویسان آن را صنعت تکرار گفته‌اند و پذیرش آن را به نام تصدیر نادرست دانسته‌اند (اسفندیارپور، 1388: 90).

جدول شمارة 9: تصدیر در کتاب هنر سخن‌آرایی راستگو

جدول شمارة 10: رد العجز الی (علی) الصدر در بدیع از بلاغت مرتضایی

جدول شمارة 11: رد العجز علی الصدر ـ تصدیر ـ در زیور سخن در بدیع فارسی از صادقیان

صدر             حشو                  عروض                           ابتدا                   حشو                  ضرب یا عجز

با توجه به این تقسیم بندی، رد الصدر على العجز، چنانکه از نامش برمی‌آید، بازبردن واژة آمده در صدر بیت به عجز است؛ یعنی به پایان همان بیت. به سخن دیگر، تکرار واژة آغازین بیت در پایان آن است.

تکرار هریک از حشو (در مصراع اول و دوم) و عروض و ابتدا در محل‌های بعد از خود، انواع فرعی این آرایه را به وجود می‌آورد (عقدایی، 1396: 16).

زیورهای سخن (صناعات ادبی): به دو نوع رد الصدر إلى العجز (بردن صدر به عجز) و رد العجز الى الصدر (بردن دنباله به آغاز) بسنده کرده است (نوروزی، 1378: 80‑79)، کتاب فنون ادبی (احمدنژاد، 1382: 125)، بلاغت بدیع و بیان (انوری و عالی عباس‌آباد، 1393: 19‑17) و گوهرکده، فقط به تعریف رد الصدر الى العجز یا (على العجز) و شاهدمثال بسنده کرده است (قنبری، 1368: 97)؛ کتاب‌های زیر نیز فقط به شاهدمثال بسنده کرده‌اند: کتاب بدیع و قافیه (خزائلی و سادات ناصری، 1334: 92)؛ هنر بدیع (طباطبایی، 1386: 69‑65)؛ زبان شعر (مسعودی، 1370: 102‑101).

جدول شمارة 12: ردالعجز علی الصدر در بدیع رنجبر

در دسته بندی‌هایی که از این صنعت در کتاب‌های بلاغی آمده است، دو نکته جلب توجه می‌کند:

1) اول قسم از وی آن است کی لفظی را در اول بیت آورده باشند و همان لفظ را بعینه قافیه کنند (تکرار)؛

2) قسم دوم هم همین گونه است؛ اما به معنی مخالف (جناس تام).

این دو تقسیم در همة کتاب‌های بلاغی آمده است: برخی از کتاب‌ها قسم دوم را بلیغ‌تر و پسندیده‌تر دانسته و دربارة آن چنین اظهار نظر کرده‌اند: «و قسم دوم هم برین حد بوذ؛ ولیکن بمعنی مخالف و این قسم بلیغ‌تر و پسندیده‌تر بوذ» (رادویانی، 1364: 28). در جای دیگری چنین آمده است: «اگر کلمة صدر بیت و کلمه عجز به معنی مختلف آید بهتر باشد» (شهاب انصاری، 1956: 46).

مؤلف کنزالفوائد معتقد است: «این صنعت مدور به هشت دائره هم هست، و این صنعت را بسیار نوع است؛ اما به‌حقیقت پسندیده از همین یک نوع بیش نیست و این را مطابقه نیز گویند. اگر کلمة صدر بیت و کلمة عجز به معنیِ مختلف آید بهتر است» (همان، 1956: 46).

در کتاب نقد بدیع چنین آمده است: «این صنعت موقعی ارزش شعری بیشتری پیدا می‌کند که به‌گونة جناس بیاید» (فشارکی، 1387: 46).

برخی دیگر از کتاب‌های بلاغی، در این زمینه نظر دیگری دارند: مؤلف معیار جمالی در نقد رشید وطواط چنین گفته است: «و دیگر آنکه او در استشهاد نوع پنجم آورده است که "واستغفروا ربکم انه کان غفار" و در نوع ششم آورده که "قال انی لعملکم من القالین." و چون به‌حقیقت نگاه کنی این صنعت اشتقاق است و شرح آن در موضع خود گفته شود الا قسم اول که آن را رد العجز على الصدر خوانند» (شمس فخری اصفهانی، 1389: 262‑261).

یکی دیگر از کتاب‌های بلاغی در این زمینه چنین گفته است: «جلال‌الدین همایی در انواع ردها (رد العجز إلى الصدر و...) که درحقیقت زیرمجموعة تکرار است ـ اعتقاد دارد که دو واژه‌ای که تکرار شده‌اند، اگر با هم جناس تام داشته باشند، بر زیبایی صنعت افزوده می‌شود؛ اما نگارنده معتقد است همانطور که از عنوان "تکرار" برمی‌آید، باید واژة مکرر، به یک معنی باشد؛ اگرنه تکرار محسوب نمی‌شود و جناس تام است. فرض کنید کلمة "رود" در ابتدای بیتی در معنی مشهورش (رودخانه) آمده و در انتهای بیت هم ذکر شده؛ اما به معنی فرزند. این مقوله را ما نمی‌توانیم رد العجز الى الصدر بدانیم؛ چراکه این دو "رود" تکرار یکدیگر نیستند و این دو واژه علی‌رغم ظاهر یکسان معنای مختلف دارند؛ پس دو واژة متفاوت محسوب می‌شوند و ما در اینگونه موارد با کاربرد جناس تام مواجهیم» (مرتضایی، 1394: 113).

تعریفی که از این صنعت ارائه خواهیم داد، به دیدگاه مرتضایی نزدیک است.

2ـ3 مخالفان این دیدگاه

قبل از پرداختن به این بحث، ذکر مطلبی از صاحب العمده خالی از لطف نیست. ایشان معتقد است: «و التصدیر قریب من التردید، و الفرق بینهما ان التصدیر مخصوص بالقوافی ترد علی الصدور، فلا تجد تصدیر تصدیراً الا کذالک حیث وقع من کتب المؤلفین، و ان لم یذکروا فیه فرقاً، و التردید یقع فی اضعاف البیت» (ابن‌رشیق قیروانی، 1353، ج 1: 3).

چنانکه دیده می‌شود، ایشان معتقد است تصدیر به تردید نزدیک است؛ ناهمگونی میان آن دو این است که تصدیر ویژة قافیه‌هایی است که به آغاز (صدر) بیت برمی‌گردد؛ ولی تردید در دیگر پاره و بخش‌های بیت ـ حشو، عروض، ابتدا ـ رخ می‌دهد.

مؤلف انوارالبلاغه چنین گفته است: «و صاحب مفتاح زیاده نموده بر این اقسام وقوع احد لفظین را در وسط مصراع ثانی و بنابر این چهار قسم دیگر به هم می‌رسد. ... و اکثر ارباب این فن این را اعتبار ننموده‌اند به اعتبار آنکه رد العجز على الصدر در آن منتفی است؛ چه وسط مصراع ثانی صدارتی ندارد نسبت‌به آخر مصراع ثانی به خلاف صدر مصراع ثانی و ما تقدم او که فی‌الجمله صدارت در آنها متصور است» (مازندانی، 1376: 362).

صاحب کنزالفوائد چنین اظهارنظر کرده است: «... و این صنعت مدور به هشت دائره هم هست و این صنعت را بسیار نوع است؛ اما به‌حقیقت پسندیده از همین یک نوع بیش نیست و این را مطابق نیز گویند. اگر کلمة صدر بیت و کلمة عجز به معنی مختلف آید بهتر باشد» (شهاب انصاری، 1956: 46).

در معیار جمالی چنین می‌خوانیم: «قسم دویم رد الصدر علی العجز، و آنچه مولانا رشیدالدین وطواط طاب ثراه در حدایق‌السحر آورده است که این صنعت بر شش نوع است و کلمه‌ای که در حشو بیت افتد، آن را از قبیل صدر گرفته‌اند، بی‌توجه است» (شمس فخری اصفهانی، 1389: 260)؛ «چراکه اسم باید که مسمی باشد و در تسمیة این صنعت [هیچ]کس نیاورده است که رد الحشو على العجز و رکن حشو را صدر خواندن بی‌توجیه باشد» (همان، 1389: 261).

با وجود همة تقسیم‌بندی‌هایی که مؤلف ابدع‌البدایع در این باره بیان کرده است، سرانجام چنین می‌نویسد: «و از ضرب این یازده وجه در چهار وجه، چهل و چهار صورت پیدا شود. بعضی از مؤلفین رنجی برده‌اند که برای هریک مثالی به دست آرند و ممکن است زحمتی در این باب کشید؛ ولی پس از درک مطلب چند مثال کافی و استقصاء امثله بی‌حاصل است» (گرکانی، 1377: 251).

حتی مؤلف معالم‌البلاغه با آنکه مخالفتی در این زمینه ندارد، چنین می‌نویسد: «در اینجا بخاطر اختصار فقط بذکر امثله اقسام چهارگانه شق اول اکتفا می‌شود و استخراج امثله باقی بعهده ناظر است» (رجایی، 1359: 408).

صاحب نقدالشعر معتقد است: «انواع دیگری نیز برای صنعت رد العجز على الصدر ذکر نموده‌اند که چون به‌دقت ملاحظه شود، از این دو نوع خارج نیست و ذکرش زائد به نظر می‌رسد» (ذکائی بیضائی، 1364: 192).

باآنکه مؤلف زیباشناسی سخن پارسی مخالفتی در این زمینه ندارد و دسته‌بندی‌هایی در این زمینه ارائه داده، معتقد است: «بنسری را گونه‌هایی است؛ رشید وطواط شش‌گونه برای آن برشمرده است؛ ملاحسین واعظ کاشفی هشت‌گونه و نجفقلی میرزا برنامیده به آقا سردار شانزده گونه. ما آنچه را بیشتر کاربرد دارد درپی یاد می‌کنیم» (کزازی، 1396: 69).

اما مؤلف بدیع نو معتقد است: «بعضی از بلاغیون بیکار با برگرداندن این حشوها به صدر، عروض، ابتدا و عجز، ردهایی دیگر نیز ازقبیل: رد الحشو إلى الصدر، رد الحشو إلى العروض و... ساخته‌اند که مسخره و مضحک بودن آنها أظهر من الشمس است و محصول بیماری صنعت‌تراشی» (مرتضایی، 1394: 116).

سرانجام صاحب هنر سخن آرایی (فن بدیع) چنین می‌نویسد: «نکتة دیگر اینکه بدیعیان برای رد العجز، گونه‌هایی برشمرده‌اند و گاه آنها را تا ۴۴ رسانده‌اند؛ گونه‌هایی که از دیدگاه زیباشناختی ارزشی نیز ندارند» (راستگو، 1397: 54).

2ـ4 بررسی و تحلیل

براساس آنچه گذشت، کتاب‌های بلاغی به پیروی از عروضیان، برای هر بیت، شش موضع در نظر گرفته‌اند که عبارت است از: صدر، حشو، عروض، ابتدا، حشو، عَجُز؛ و بر همین اصل و بنیان به دسته‌بندی و بررسی این صنعت پرداخته‌اند.

از بررسی‌های بالا مشخص می‌شود «آفت تکرار، غبار عادت، بسندگی به ظاهر کلام و عدم توجه و دقت به بطن کلام و...» (رخشنده‌مند، 1390: 118) از جمله اموری است که باعث تعریف‌های متفاوت، ناقص و کلی از این صنعت و نیز سبب دسته‌بندی های ناهمگون و همچنین تداخل و هم‌پوشانی در تعریف‌ها و مصداق‌های آن با دیگر صنایع ازجمله جناس، اشتقاق و شبه‌اشتقاق شده است. تا آنجا که بعضی از دانشمندان بلاغی آن را ذیل توشیح (باقلانی، 2009: 140)، تسهیم (خفاجی، 1952: 153) و یا یکی از اقسام جناس (ابن‌اثیر، 1939، ج 1: 261‑251) و یا به تردید نزدیک دانسته‌اند (ابن‌رشیق قیروانی، 1353، ج 1: 3؛ تهانوی، 1317، ج 2: 1248). این مسئله و مسائلی از این قبیل، باعث سردرگمی بلاغت‌دوستان و بلاغت‌پژوهان شده است؛ ازاین‌روی، برای اینکه تعریف کمابیش فراگیری از این صنعت به دست داده شود ـ آنگونه که آشفتگی و دسته‌بندی و تقسیم‌بندی‌های گوناگون را درپی نداشته باشد، نخست مطالبی را توضیح می‌دهیم و سپس براساس این توضیحات به ارائة تعریف خواهیم پرداخت.

بدانسان که گذشت، شماری از کتاب‌های بلاغی فارسی، تعریفی از این صنعت ارائه داده‌اند که چنین بود: «لفظی را که در اول بیت ذکر شده در آخر بیاورند». این کتاب‌ها فقط به این صنعت ازنظر نظم پرداخته‌اند و آن را به چند قسمت دسته‌بندی کرده‌اند. عده‌ای دیگر از این کتاب‌ها برای کارکرد این صنعت، هم به جنبة نظم و هم به نثر توجه داشته‌اند و برای هرکدام تعریفی مستقل ارائه داده‌اند؛ نیز به جنبه‌های اختلاف یا اشتراک معنی دو لفظ و نیز اشتقاق یا شبه‌اشتقاق اشاره داشته‌اند که نتیجة آن شاید با اندکی اختلاف چنین است: «این صنعت در نثر، به‌اتفاق جمهور فصحای عرب و شعرای عجم، چنان باشد که لفظی را در اول فقره آرند و باز همان لفظ را به همان معنی در آخر همان فقره ذکر کنند» (حسینی نیشابوری، 1384: 111). این تعریف مطابق تعریف کتاب‌هایی است که فقط به جنبة نظم این صنعت توجه داشته‌اند.

اما دربارة نظم چنین آورده‌اند: «و رد عجز بر صدر در بیت آن است که یکی از دو لفظ مکررین یا متجانسین و یا ملحقین بمتجانسین در آخر بیت و لفظ دیگر در صدر مصراع اول یا وسط یا آخر یا در اول مصراع ثانی باشد» (آق‌اولی، 1373: 217).

چنانکه مشخص است و گذشت، این تعریف مطابق تعریف کتاب‌های بلاغی عربی است که «عجز به صدر و... برگردد».

مؤلف الصناعتین نیز دربارة این صنعت چنین آورده است: «نخستین چیزی که سزاوار دانستن می‌باشد، آن است که هرگاه الفاظی را که مقتضی جوابی است مقدم داشتی آن الفاظ را طوری بیاوری که با جواب همراه باشد و از آن الفاظ به الفاظ دیگری که در معنی مترادف آن است منتقل نشوی» (ابوهلال عسکری، 1372: 501). گویا ابوهلال در این تعریف به تأثیر و ارزش تکرار واژه دقت داشته که ذکر مترادف آن را روا و شایسته ندانسته است.

بنابراین، در تمایز میان رد العجز علی الصدر و جناس باید چنین گفت: در ردالعجز علی الصدر یک واژه، با معنی واحد تکرار می‌شود؛ اما در جناس، الفاظ یکی و معانی مختلف است. با ارائة چنین شاخصه و وجه ممیزه‌ای، مصداق‌های این صنعت با دیگر صنایع هم‌پوشانی نخواهد داشت.

بر این اساس، در تعریف این صنعت باید گفت: رد العجز علی (الی) الصدر: عبارت است از تکرار یک واژه با «معنی واحد» در پایان و آغاز بیت.

با این تعریف، دیگر نیازی به تقسیم حشو، عروض و ابتدا نیست؛ حال اگر محققی به دسته‌بندی‌های حشو و عروض و ابتدا توجه کند، باز منافاتی با تعریف ارائه‌شده ندارد. هرچند چنانکه پیشتر هم بیان شد، صاحب العمده در این باره معتقد است: «تصدیر به تردید نزدیک است. تفاوت بین آن دو این است که تصدیر ویژة قافیه‌هایی است که به صدر بیت بازگردانده می‌شوند؛ اما تردید در سایر قسمت‌های بیت (حشو، عروض و ابتدا) روی می‌دهد» (ابن‌رشیق قیروانی، 1353، ج 1: 3).

نکتة دیگری که از تعریف ارائه‌شده استنباط می‌شود، مربوط‌به عملکرد این صنعت در نثر است که بلاغت‌نویسان آن را در نثر نیز شایستة تحقیق دانسته‌اند. گفتنی است کارکرد هنری این صنعت و نیز تقسیم‌بندی‌هایی ازقبیل صدر و عجز و... بیش از آنکه در نثر باشد، مربوط‌به نظم است؛ نیز در نثر مصداق تکرار یک واژه، با معنی واحد نیست؛ بلکه زیبایی آنها ناشی از جناس و چیزهای دیگر است؛ پس سزاوارتر آن است که، برحسب نظر معاصران، این صنعت را ویژة نظم بدانیم.

3ـ نتیجه‌

با توجه به پیشینة بحث، رهاورد مطابقت و سنجش کتاب‌های بلاغی، حکایت از تطور و تغییر اندک بلاغت دارد؛ بدانسان که کتاب‌های تدوین‌شده در این فن اغلب رونوشت و برگرفته از یکدیگرند و این رمزی از ایستایی و فترت مشهود در پیشرفت بلاغت است. شماری از صنایع ادبی، آنگونه مقارن هستند که گویا درهم تنیده‌اند و یا مرز متمایز و روشنی ندارند. شارحان کتاب‌های بلاغی، به همة جوانب راز و رمز بلاغی نپرداخته‌اند؛ بلکه به تعریف‌ها و به سرمشق و نمونة موجز پیشین، چند مثال دیگر افزوده‌اند؛ ازهمین‌رو، به‌سبب کاستی‌ها و نارسایی‌ها در دسته‌بندی مطالب بلاغت، توجه و دقت تازه به این موضوع سزاوار است.

پیداست که برای پژوهش و کاوش در این جستار باید به چند پرسمان بسزا توجه کرد: نخست اینکه «آیا به‌طورکلی آنچه در تعریف رد الصدر علی الصدر آمده، جامع و مانع است یا کلی و مبهم؟»؛ دوم اینکه «آیا نمی‌توان تفاوتی مرزآفرین میان رد الصدر علی الصدر، جناس، اشتقاق، شبه‌اشتقاق و... یافت؟»؛ سوم اینکه «این دسته‌بندی‌های مختلف چگونه در زیبایی‌شناسی نظم و نثر تأثیر دارند؟» چنانکه دیده شد، در تعریف این صنعت و مصداق‌های آن اختلاف نظر بسیار است؛ به‌گونه‌ای که گاه حدود تعریف این صنعت در کتاب‌هایی بلاغی، سایة دیگر صنایع را به‌دنبال خود کشیده است و با صنایعی دیگر مانند جناس، اشتقاق، شبه‌اشتقاق و... ـ حتی بعضی از بلاغیون آن را با تسهیم، تردید و یا ذیل توشیح و یا یکی از اقسام جناس، تشابه الاطراف و ذوقافیتین ـ درهم آمیخته‌اند. این مطلب تقسیم‌بندی‌های گوناگون و مختلف و نیز شواهد مشترکی از این صنعت و نیز تکرار مکررات را درپی داشته است و به‌راستی کمک شایانی به پیشرفت و علمی‌شدن این فن نداشته است؛ بنابراین با توجه به آنچه پیشتر گفته شد، با دقت‌نظرِ بیشتر می‌توان تعریف‌های دقیق‌تر و روشن‌تری برای آنها به دست داد و مرز آنها را تفکیک کرد تا طالبان و دانشجویان از سردرگمی نجات یابند و زمینة تحقیق و پژوهش و شناخت بیشتر و دقیق برای آنان فراهم شود.

سپاسگزاری

این اثر تحت حمایت مادّی صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران کشور (ISNF) برگرفته‌شده از طرح شمارة 99001923 انجام شده است.

This work is based upon research funded by Iran National Science Foundation under project No 99001923