ارزیابی ژئومورفوسایت‌ها و ژئوکانزرویشنِ ژئوپارک پیشنهادی غرب خراسان رضوی با استفاده از مدل بومی شایان یگانه و همکاران و مقایسۀ این مدل با مدل‌های جهانی کومانسکو، فاسولاس، بریلها

مقدمه

ژئوتوریسم یکی از حوزه‌های جدید گردشگری است که به‌طور کامل از اصول گردشگری تبعیت می‌کند و ترکیبی از زمین‌شناسی، ژئومورفولوژی، چشم‌اندازهای طبیعی، ناهمواری‌ها، سنگ‌ها و کانی‌ها با تأکید بر فرآیندهای به‌وجود‌آورندۀ این اشکال است (Özşahin, 2017: 260). ژئوتوریسم، توریسم را به ژئوسایت‌ها، ژئومورفوسایت و حفاظت ژئودایورسیتی سوق می‌دهد (Newsome & Dowling, 2010: 3). برای تعیین چنین سایت‌هایی لازم است که از سایت‌های مستعد، شناسایی و ارزیابی صورت بگیرد. از مفهوم ژئوسایت‌ها و ژئومورفوسایت‌ها به نظر می‌رسد که برای هدف ارزیابی و تعیین نقاط توریستی خلق شده باشد. ایران گسترۀ وسیعی از پدیده‌های زمین‌شناختی و ژئومورفولوژیکی دارد که ژئوتوریسم به‌تازگی در آن پا گرفته است و مراحل اولیۀ توسعه را طی می‌کند. فلات ایران به‌دلیل جایگاه ویژه و پیچیدۀ خود پدیده‌های مورفولوژیکی شگفت انگیزی همچون غارهای متعدّد، خورها و خلیج‌ها، چشمه‌های آب معدنی و کارستیک، گل‌فشان‌ها، چشمه‌های نفتی، گازفشان‌ها، تالاب‌ها، کویرها و ماسه‌زارها را ایجاد کرده است (قنواتی و همکاران، 1391: 76). نگهداری و کشف ژئودایورسیتی و ارزیابی‌ آن می‌تواند هدف‌های ژئوکانزرویشن (حفاظت از میراث زمین‌شناختی) باشد و به‌عنوان اساس فعالیت‌های ژئوتوریسمی خاص قلمداد شود (Cleal, 2007: 24; Brilha, 2015: 26). شاید یکی از ابزارهای خیلی مهم برای برنامه‌ریزان تهیۀ نقشه‌های ژئوتوریستی و حفاظتی باشد؛ زیرا می‌تواند ضمن درآمدزایی، حفاظت‌ هم صورت بگیرد (Artugyan, 2017: 154).

مبانی نظری پژوهش

ژئوسایت‌ها به‌عنوان قسمت‌هایی از زمین خاکی تعریف می‌شوند که اهمیت ویژه‌ای برای تفسیر تاریخ زمین، موضوعات زمین‌شناسی و ژئومورفیک دارند و به‌دلیل درک یا بهره‌برداری انسانی یک ارزش علمی، تاریخی-فرهنگی، روحانی و یا اقتصادی-اجتماعی را نمایش می‌دهند. ژئوسایت‌ها و ژئومورفوسایت‌ها می‌توانند مطابق خصوصیت غالبشان به چند گروه تقسیم شوند؛ برای مثال، رسوب‌شناسی، چینه‌شناسی، آتشفشانی، ژئومورفولوژیک، سنگ‌شناسی یا معدن شناسی (Reynard, 2004: 124). ژئومورفوسایت‌ها اجزا اصلی توسعۀ ژئوتوریسم هستند که به لطف ادراک انسان ارزش‌های خاصی مانند علمی، فرهنگی، تاریخی، زیبایی و اقتصادی-اجتماعی به دست آورده‌اند (Panizza, 2001: 4). Burek & Prosser (2008) تفاوت بین اصطلاح کانزرویشن (حفاظت) و پروتکشن (مراقبت) را اینگونه بیان می‌کنند: «در مراقبت می‌تواند برای متوقف‌کردن تغییرات، پدیده‌ای از دسترس دور نگه داشته شود؛ در‌حالی که کانزرویشن یک فعالیت یا عزمی از حفاظت است که با برجسته‌نمایی پدیده‌های ژئولوژیکی و ژئومورفولوژیکی، فرآیندها و سایت‌ها، ضمن استفاده از آنها، علاقه‌مندان و انسان‌ها به خودی‌خود در حفظ پدیده‌ها کوشا باشند» (Andrasanu, 2009: 15).

دو رویکرد اصلی برای ارزیابی ژئوسایت‌ها و ژئومورفوسایت‌ها وجود دارد: اولین رویکرد بر‌مبنای روش تخصصی و کیفی است و دومین رویکرد مربوط به کمّی‌شدن ارزش سایت‌هاست تا پتانسیل سایت‌ها تعیین شود (Pereira & Pereira, 2010: 216). روش‌های ارزیابی ژئوسایت‌ها تا سال 2001 میلادی بر ارزش علمی ژئوسایت‌ها متمرکز بود؛ ولی اغلب محققان برای ارزیابی ژئوسایت‌ها ارزش مکمل را نادیده می‌گرفتند امروزه مدل‌های زیادی برای ارزیابی ژئوسایت‌ها وجود دارد؛ ولی کارایی آنها در همه‌جا یکسان نیست. به همین منظور، روش‌های گوناگون باید به روش تطبیقی و مقایسه‌ای در مناطق مختلف، آنالیز و بررسی شود (Cocean & Cocean, 2017: 71). در پژوهش حاضر کوشش شده است تا ژئومورفوسایت‌ها و ژئوسایت‌های ژئوپارک پیشنهادی غرب خراسان رضوی براساس مدل بومی شایان یگانه و همکاران ارزیابی و با سه مدل ارزیابی ژئومورفوسایت‌ها در دنیا (بریلها، کومانسکو، فاسولاس) مطابقت داده شود و در‌نهایت، میزان اهمیت ژئوکانزرویشن منطقه بیان شود.

پیشینۀ پژوهش

بررسی آثار منتشر‌شده دربارۀ ارزیابی ژئومورفوسایت‌ها حکایت از تازه‌بودن این قسمت از ژئوتوریسم دارد.

 Reynard et al. (2007) در پژوهشی با عنوان روشی برای ارزیابی مقادیر علمی و اضافی ژئومورفوسیت‌ها یک مدل را در ارزیابی ژئومورفوسایت‌ها در درۀ belino در کشور سوئیس ارائه دادند و به این نتیجه رسیدند که ناحیۀ کارستی بیشترین امتیازهای ژئومورفوتوریستی را دارد.

 de Lima et al.(2010) پژوهشی با عنوان فهرست‌بندی میراث زمین‌شناسی در سرزمین‌های بزرگ: پیشنهاد روش‌شناختی در برزیل انجام دادند. آنها با استفاده از معیارهای ارزیابی ژئومورفوسایت‌ها در گذشته یک روش ارزیابی را معرفی و به‌دنبال آن ژئومورفوسایت‌های برزیل را ارزیابی کردند. نتایج پژوهش این مدل می‌تواند با کمی تغییرات در دیگر نقاط هم استفاده‌کردنی باشد.

Comanescu et al. (2011) پژوهشی با عنوان ارزیابی ژئومورفوسایت‌ها در درۀ ویستیا (کوه‌های فاگاراس-کارپات، رومانی) انجام دادند. آنها جاذبه‌های ژئومورفوسایت‌های درۀ vista  را بررسی و ارزیابی کردند. نتایج نشان داد که نمرات از ۰/۱۸۷ تا ۰/۴ پراکنده است.

Fassoulas et al. (2012) پژوهشی با عنوان ارزیابی کمّی ژئوتوپ‌ها به‌عنوان ابزاری مؤثر برای مدیریت میراث ژئومیراث انجام دادند. آنها روش کمّی ژئوتوپ‌ها را برای محافظت از میراث زمین‌شناسی ارائه کردند. به‌گونه‌ای که بیشتر ارزش‌ها نمره‌ای از 1 تا 10 دارد. نتایج کار الزاماتی را برای مدیریت و حفاظت کافی از میراث جغرافیایی منطقه وضع و اولویت‌های توسعۀ گردشگری پایدار را (ژئوتوریسم و فعالیت‌های گردشگری آموزشی و حفاظت از ژئوتوپ‌ها) بیان می‌کند.

Brilha (2015) در پژوهشی با عنوان فهرست‌برداری و ارزیابی کمّی ژئوسایت‌ها و مکان‌های دارای ژئودایورسیتی نقاط ضعف و قوت ارزیابی‌ها را بررسی و یک معیار برای ارزیابی ژئوسایت‌ها و ژئودایورسیتی بیان می‌کند. در‌نهایت، نتایج این مقاله به ارائۀ فهرست‌برداری و ارزیابی ژئودایورسیتی و ژئوسایت‌ها کمک فراونی کرده است.

Kubalíková & Kirchner (2015) در پژوهشی با عنوان ارزیابی ژئوسایت‌ها و ژئومورفوسایت‌ها به‌عنوان ابزاری برای حفاظت میراث زمین و ژئوتوریسم (مطالعۀ موردی: کوهستان ویزوویکا، ورچوینا بخش جنوب‌شرقی جمهوری چک) ژئومورفوسایت‌ها را در هایلند کشور چک (Vizovická vrchovina Highland (Czech Republic)) ارزیابی و فرصت‌ها، نقاط ضعف و توانایی‌های ژئومورفوسایت‌ها را بررسی کردند. نتایج کار نقاط مستعد را برای توسعۀ گردشگری با مدلی ساده بیان می‌کند.

Cocean & Cocean (2017) در پژوهشی با عنوان ارزیابی دره‌ها برای شناسایی ژئومورفوسایت‌ها و ارزش ژئوتوریسم در کوه‌های اپوسنی رومانی یک مطالعۀ مقایسه‌‌ای دربارۀ ارزیابی ژئومورفوسایت‌ها در رومانی داشته‌اند و 53 تنگ در کوه‌های Apuseni را ارزیابی کرده‌اند و در نهایت، به این نتیجه رسیده‌اند که مناظر کارستیک و تنگ‌ها می‌توانند محفاظت شوند.

 Carrión-Mero et al.(2020) در پژوهشی با عنوان ارزیابی ژئومورفوسایت ها برای ژئوتوریسم در بخش شمالی "روتا اسکوندیدا" (کیتو، اکوادور) ژئومورفوسایت‌ها را به روش IELIG برای گردشگری در بخش شمالی Ruta Escondida در کیوتو اکوادور ارزیابی و مخاطره‌ها و حفاظت از منطقه را با مدل Swot بررسی کرده‌اند. نتایج کار نشان می‌دهد در این پژوهش ژئومورفوسایت‌ها نمره‌های بالا و خیلی بالای ارزشی را دارند و گاهی خطر‌های تاریخی و فرهنگی آنها را تهدید می‌کند.

 Arora et al. (2020) در پژوهشی با عنوان ارزیابی ژئومورفوسایت‌ها برای توسعۀ ژئوتوریسم علمی در آندامان شمالی و میانی، هند ژئوسایت‌ها را با مدل رینارد برای توسعۀ ژئوتوریسم در شمال و مرکز  Andamanهند ارزیابی کرده‌‌اند. نتایج نشان می‌دهد جزیرۀ آندامان، ژئومورفوسایت‌های ویژه و بکری دارد که به‌لحاظ بیوتوریسم حائز اهمیت است. دست‌کم چهار ژئومورفوسایت با روش رینارد ارزیابی شده است که می‌تواند باعث توسعه ژئوتوریسم در منطقه شود.

 Raeisi et al.(2022) در پژوهشی با عنوان ارزیابی ژئوسایت‌ها و ژئومورفوسایت‌ها در کویر لوت منطقۀ شهداد برای توسعه بالقوۀ ژئوتوریسم ژئوسایت‌ها و ژئومورفوسایت‌های دشت لوت را به روش رینارد بررسی و ارزیابی کردند و نتیجه گرفتند که ژئومورفوسایت‌های منطقه، ارش فراوانی دارد و می‌تواند منجر به پیشرفت اقتصاد و فرهنگ در صنعت گردشگری شود.

در ایران نیز پژوهش‌های چشمگیری در این زمینه صورت گرفته است.

مقصودی و عرب عامری (1396) در پژوهشی با عنوان ارزیابی کمّی ژئوسایت‌های نمکی استان سمنان با روش‌های بریلها و پرالونگ با تأکید بر ژئوسایت‌های غرب استان ژئوسایت‌های نمکی استان سمنان را با روش بریلها و پرالونگ ارزیابی کردند و نتیجه گرفتند که ژئوسایت‌های گنبد نمکی جنوب سمنان، معدن کوهدشت کهن و معدن ملحه به‌ترتیب بیشترین امتیاز‌ها را دارند.

زنگنه اسدی و همکاران (1397) در پژوهشی با عنوان ارزیابی ژئومورفوسایت‌های ژئوپارک پیشنهادی غرب خراسان رضوی به روش بریلها به‌منظور حفاظت از میراث زمین‌شناختی ژئومورفوسایت‌های غرب خراسان رضوی را به روش بریلها ارزیابی و ارزش‌های حفاظتی آن را بررسی کردند. نتایج پژوهش نشان داد که ژئومورفوسایت‌های حاصل از فرسایش آب در مرتبۀ بالاتری نسبت به دیگر ژئومورفوسایت‌ها قرار دارند.

سالاری (1398) در پژوهشی با عنوان ارزیابی ژئومورفوسایت‌ها و واکاوری قوت‌ها و ضعف‌های آنها با به‌کارگیری مدل‌های GAM و M-GAM (مطالعۀ موردی: شهرستان سردشت) ژئومورفوسایت‌ها و راه‌های حفاظتی شهرستان سردشت را با استفاده از مدل‌های GAM و M-GAM ارزیابی کرد و نشان داد که ارزش اصلی نسبت به ارزش افزوده عیار بیشتری دارد و در ارزش اصلی عیار حفاظتی نسبت به معیار علمی و زیبایی‌شناختی ارزش بیشتری دارد. از‌طرفی، بیان داشته است که وجود راهبرد ژئوکانزرویشن بسته به توسعۀ زیرساخت‌ها، یک ضرورت است.

مقصودی و همکاران (1398) پژوهشی با عنوان شناسایی و ارزیابی پیش ژئوسایت‌های استان زنجان و ارزیابی تأثیر آن بر توسعۀ گردشگری پایدار انجام دادند. آنها با دو مدل زوروس و کوبالی کوا، پیش‌ژئوسایت‌های استان زنجان و تأثیر آن را بر توسعۀ گردشگری پایدار ارزیابی کرده‌اند. نتایج نشان داد که غار کتله‌خور و کوه‌های رنگی آلاداغ لار در هر دو مدل بیشترین ارزش را دارند. همچنین، نتایج نشان داده است این پیش ژئوسایت‌ها می‌توانند تأثیراتی بر بهبود وضعیت کمّی و کیفی صنایع دستی، افزایش تعامل اجتماعی و بهبود وضعیت معابر داشته باشند.

کامران و همکاران (1399) پژوهشی با عنوان ارزیابی توانمندی‌های ژئوسایت‌های منتخب استان اصفهان با مدل بریلها انجام دادند. آنها با استفاده از مدل بریلها، توانمندی ژئوسایت‌های منتخب استان اصفهان را ارزیابی کردند و نتیجه گرفتند که کویر متین‌آباد بیشترین ارزش علمی را دارد و کویر متین‌آباد، آبشار سمیرم و کوه‌های صفه و کلاه‌قاضی با امتیاز 360 بیشترین ارزش آموزشی را دارند.

سعادتی‌فر و همکاران (1400) در پژوهشی با عنوان اهمیت زمین گردشگری و پیشنهادی برای ژئوپارک: یک اولویت در اقتصاد منطقۀ شمال غرب نیشابور-خراسان رضوی ژئومورفوسایت‌ها را با مدل کومانسکو در غرب نیشابور ارزیابی کردند و نشان دادند که معدن فیروزه، آبشار بار و معادن نمک به‌ترتیب جایگاه اول تا سوم را دارند.

ابراهیم‌پور و همکاران (1401) در پژوهشی با عنوان بررسی توانمندی‌های ژئوتوریستی استان اردبیل با استفاده از مدل کوبالیکوا و مدل فیولت (مطالعۀ موردی: نیر، نمین، سرعین) ژئوتوریسم سه منطقۀ نیر، نمین و سرعین را به‌صورت مقایسه‌ای بررسی کردند و در‌نهایت، دریافتند که منطقۀ سرعین بیشترین و منطقۀ نمین کمترین جاذبۀ ژئوتوریستی را دارد.

عابدینی و همکاران (1401) در پژوهشی با عنوان ارزیابی توانمندی‌های توسعۀ گردشگری پایدار ژئومورفوسایت‌ها با استفاده از مدل کومانسکو و مدل پائوولووا (مطالعۀ موردی: مسیر توریستی سبلان تا گردنۀ حیران) توانمندی‌های گردشگری پایدار ژئومورفوسایت‌ها را با روش کومانسکو و پالوولوا در منطقۀ سبلان و حیران بررسی مقایسه‌ای کردند. نتایج نشان داد که جنگل فندوقلو در این منطقه نسبت به سایر مناطق توریستی قابلیت بیشتری برای جذب گردشگر دارد. نداشتن برنامه‌ریزی و زیرساخت‌های گردشگری یکی از عامل‌های اصلی برای جاذبۀ کمتر دیگر ژئومورفوسایت‌هاست.

روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر مبتنی بر تحلیل قیاسی و تطبیقی است که در آن از‌بین مدل‌های مختلف، 3 مدل پرکاربرد در دنیا به‌علاوه یک روش بومی که در سال 1395 به‌عنوان رویکرد جدید در مجلۀ مطالعات گردشگری دانشگاه علامه‌طباطبایی چاپ‌شده، بررسی و مقایسه شده است تا نواقص مدل بومی بررسی شود. برای جمع‌آوری اطلاعات از روش اسنادی، نقشه‌های مبنا و پایه مانند نقشه‌های توپوگرافی با مقیاس 1:50000، زمین‌شناسی با مقیاس 1:100000، روش میدانی، حضور در سایت‌های شناسایی‌شده، عکسبرداری (شکل1 سمت چپ) و برداشت موقعیت ازسوی GPS استفاده شده است. امتیازها ابعاد مختلف محاسباتی و بصری دارد. به همین خاطر از مشاهده‌های مستقیم و نرم‌افزارها (GIS، Envi، Excel و Google Earth) استفاده می‌شود (شکل1 سمت راست).

شکل1: برداشت میدانی ژئوسایت‌ها (سمت راست) و آنالیز نرم‌افزاری (سمت چپ) (منبع: نگارندگان، 1401)

Figure 1: Field Survey Of Geosites (Right Side) And Software Analysis (Left Side).

مدل بومی شایان یگانه و همکاران (1395) که برای استفاده در ژئوپارک‌های ایران طراحی شده است، با ارزش کلی (رابطۀ 1) و با 8 ارزش علمی (رابطۀ 2)، آموزشی (رابطۀ 3)، ارائۀ خدمات (رابطۀ 4)، محافظت و مراقبت (رابطۀ 5)، فرهنگی (رابطۀ 6)، زیبایی-اکولوژیکی (رابطۀ 7)، اقتصادی (رابطۀ 8) و بومی‌شده (رابطۀ 9) محاسبه شده است.

رابطۀ 1: VTG=(0/2^[1]*Vs) + (0/2*Ve) + (0/1* Vts) + (0/1*Vp) +(0/1*Vc) +(0/1*Vae)             +(0/1*Vep) + (0/1 Vi)

به‌گونه‌ای که: Vtg= ارزش کل ژئومورفوسایت،  Vs= ارزش علمی، Ve = ارزش آموزشی، Vts = زیرساخت‌های خدماتی، Vp= ارزش محافظتی و مراقبتی، Vc= ارزش فرهنگی، Vae = ارزش اکولوژیکی و زیبایی‌شناختی، Vep = ارزش اقتصادی و Vi = ارزش بومی‌شده.

هر‌کدام از ارزش‌ها به‌ترتیب نمره‌ای که دارند با رابطه‌های زیر محاسبه می‌شود:

رابطۀ 2:            Vs= ((14^[2]*IR)+(8*SK)+(6/5*HE)+(4*M)+(9*D)+(1*F)+(8*I))/ (49/5)

به‌گونه‌ای که: Vs = ارزش علمی،  IR= ذاتی، نادر‌بودن، SK = دانش علمی، HE = تاریخچۀ زمین، M = مورفولوژی، D = تنوع، F = جشنواره و I = کامل‌بودن.

رابطۀ 3:                                Ve=((15*EX)+(5*EF)+(10*EU)+(3*IN))/ 33

به‌گونه‌ای که: Ve = ارزش آموزشی، EX = الگوبودن، شفافیت، EF = تسهیلات آموزشی، EU = استفاده برای آموزش و IN = تفسیر‌پذیری.

رابطۀ 4:                      Vts=((8/5*TS)+(6*LP)+(15* A)+(4*RWV)+5*L))/(38/5)

به‌گونه‌ای که: Vts = ارزش زیرساخت‌های خدمات، TS = خدمات توریستی، LP = محصولات محلی، A = دسترسی، RWV = ارتباط با دیگر ارزش‌ها و L = موقعیت و لجستیک.

رابطۀ 5:        Vp= ((11*PA)+(13*RT)+(9*CP)+(6*V)+(5*IU)+(8*LGP)+(2*RD))/54

به‌گونه‌ای که: Vp= ارزش محافظت و مراقبت، PA = فعالیت‌های مراقبتی، RT = مخاطره‌ها و تهدیدها، CP = وضعیت رایج،  V= آسیب پذیری، IU = شدت استفاده، LGP = حفاظت رسمی و دولتی و RD = میزان تنزل رتبه.

رابطۀ 6:                   Vc=((12*CC)+(8*H)+(5*RA)+(3*R)+(2*L)+(1*S))/31

به‌گونه‌ای که: Vc = ارزش فرهنگی، CC = ملاک فرهنگی، H = تاریخی، RA = مذهبی و هنری، R = آیین و رسوم، L = ادبی و S = سمبولیک.

رابطۀ 7:              Vae =((11/5*EV) + (10/5*AP) + (15*VI) + (3*Co) + (4*DL) + (1*SS) + (3*QO) + (6*NP) + (2*FL)) /56

به‌گونه‌ای که: Vae = ارزش اکولوژیکی-زیبایی‌شناختی، EV = ارزش اکولوژیکی، AP = زیبایی‌شناختی-چشم‌انداز، VI = قابلیت مشاهده، Co = رنگ، DL = تفاوت سطح، SS = ساختار فضایی، QO = کیفیت رخنمون، NP = تعداد نقاط دیدنی و FL = چهارچوب منظره.

رابطۀ 8:               Vep=((7*TS) + (5/5*EP) + (3*NV) + (4*I) + (1*LU) + (3*PD))/(23/5)

به‌گونه‌ای که: EPV = ارزش پتانسیل اقتصادی، TS = ارائۀ زیرساخت‌های توریستی، EP = پتانسیل اقتصادی، NV = تعداد بازدیدکنندگان، I = جاذبه، LU = محدودیت استفاده و PD = تراکم جمعیت.

رابطۀ 9:                                            Vi= (PAE + CCH+ER+RSV+L +LCW)/6

به‌گونه‌ای که: Vi = ارزش بومی‌شده، PAE = آگاهی و سواد عموم مردم، CCH = تغییرات آب‌و‌هوایی، ER = فرسایش‌پذیری، RSV = مذهب و نگاه عمومی جامعه به ژئوتوریسم، L = باغداران و مالکان زمین‌هایی با ژئومورفوسایت و LCW = سطح رفاه جامعه است.

ارزش حفاظتی در مدل شایان یگانه و همکاران با ارزش کل برابر است؛ یعنی هر ژئوسایتی که بیشترین نمره را در کل ارزش‌ها گرفته است، ارزش نگهداری بیشتری را داراست. شایان یگانه ارزش‌ها را از 1 تا 5 نمره‌گذاری کردند؛ به‌طوری که نمرۀ 1 ضعیف‌ترین ارزش و نمرۀ 5 بالاترین ارزش را داراست.

ژوزه بریلها (2015) مانند دیگر محققان از دو معیار اصلی علمی و مکمل استفاده کرده است. در روش بریلها، ژئوسایت‌ها و ژئومورفوسایت‌ها بر‌اساس 4 معیار اصلی علمی، پتانسیل آموزشی، پتانسیل توریستی و مخاطرۀ کاهش رتبه (ارزش حفاظتی) امتیازدهی می‌شوند (رابطۀ 10).

رابطۀ 10:              V port = (35* Dge + 20*Papd+ 20*Lp + 15*Acc + 10*Dp)/100

که در آن V port = ارزش حفاظتی، Dge = قابلیت زوال عنصر زمین‌شناسی، Papd = نزدیکی به فعالیت‌ها و عواملی که باعث تخریب می‌شوند،  Lp= حفاظت قانونی، Acc = در‌دسترس‌بودن و Dp = تراکم جمعیت است. اگر اعداد به‌دست‌آمده کمتر از 200 باشد، ارزش حفاظتی کم و اگر اعداد بین 200-300 باشد، ارزش حفاظتی متوسط و اگر بین 300-400 باشد، ارزش حفاظتی بالاست.

مدل کومانسکو بر پنج ارزش علمی، زیبایی‌شناختی، فرهنگی، اقتصادی و مدیریتی استوار است که این پنج ارزش با فرمول‌های ارائه‌شده محاسبه شده است؛ البته امتیاز هریک از ارزش‌ها براساس چند زیرمعیار و به‌صورت میانگین‌گیری به دست می‌آید. پس از محاسبات اولیه، زیرمعیارها و ارزش‌ها با رابطۀ 11 ارزش کلی یک ژئومورفوسایت محاسبه می‌شود؛ زیرا ارزیابی حفاظتی را نیز مشخص می‌کند.

رابطۀ 11:                                 Vt =(20*Vs +20*Vm+20*Vc +20*Va+20*Ve)/100

که در آن  V_t= ارزش کلی (حفاظتی)، Vs = ارزش علمی، Vm = ارزش مدیریتی، Vc = ارزش فرهنگی، Va = ارزش زیبایی‌شناختی و Ve  ارزش اقتصادی است.

Fassoulas et al. (2012) روشی از چند معیار (نمره‌ای از 1 تا 10) را برای بررسی کمّی ژئوسایت‌ها  و با هدف محافظت از میراث زمین‌شناسی ارائه کردند که طبق فرمول رابطۀ 12 محاسبه می‌شود.

رابطۀ 12:                                   Vport ={Scientific +Fecol+ (11- integrity)}/3

که در آن  Vport= ارزش حفاظتی،  Scientific= ارزش علمی، Fecol = نمرۀ اکولوژی (از تقسیم تأثیر نمرۀ حفاظتی بر وضعیت اکولوژی به دست می‌آید) و integrity = کامل‌بودن ژئومورفوسایت است.

در دنیا برای هر ارزیابی و معرفی هر ژئوپارک چند مرحله وجود دارد. ابتدا خود‌اظهاری متخصصان امر است که با‌توجه به پارامترهای متریک و غیر‌متریک که در مدل‌ها قرار دارد، متخصصان نمرۀ ژئومورفوسایت را اعلام می‌کنند؛ برای مثال، وقتی در ارزش مسافت گفته می‌شود تا 10 کیلومتر نمرۀ 1 دارد و بین 10 تا 15 نمرۀ 2 و .... به جامعۀ آماری پاسخ‌دهنده نیازی نیست و خود ارزیاب محلی با‌توجه به داده‌هایی که در‌دسترس دارد، نمره‌گذاری می‌کند. در مرحلۀ بعد ارزیابان یونسکو برای صحت‌سنجی به منطقه می‌آیند و نمره‌ها را می‌سنجند؛ بنابراین نمره‌های محاسبه‌شده با‌توجه به شیوه‌نامه‌‌های هر ارزش ازسوی نویسندگان داده شده است.

به‌طور کلی تفاوت مدل بومی شایان یگانه با دیگر مدل‌ها عبارت است از:

• تعداد معیارهای ارزیابی ژئومورفوسایت‌ها 8 ارزش (علمی، آموزشی، ارائۀ خدمات، محافظت و مراقبت، فرهنگی، زیبایی-اکولوژیکی، اقتصادی و بومی‌شده) است. در‌صورتی که بریلها 4 ارزش، کومانسکو 5 ارزش و فاسولاس 4 ارزش را بررسی کرده است.
• مدل بومی شایان از برآیند و ترکیب تمامی صاحب‌نظران و طراحان مدل تا سال 2017 استفاده کرده‌اند و بسته به تأکید آنها تأکید بیشتری بر ارزش‌ها داشته‌اند.
• تعدادی از مؤلفه‌ها با‌توجه به تفاوت فرهنگ و مذهب و ... مخصوص ایران است که باید بررسی اختصاصی شده باشد. در‌صورتی که در مدل‌های خارجی به این موارد توجه نشده است.

معرفی منطقۀ بررسی‌شده

محدودۀ مطالعه‌شده با مساحتی معادل 4257 کیلومتر مربع در غرب خراسان رضوی واقع است که طول جغرافیایی منطقۀ بین 56 درجه و 42 دقیقه تا 57 درجه و 38 دقیقۀ شرقی و عرض جغرافیایی آن بین 35 درجه و 42 دقیقه تا 36 درجه و 33 دقیقه شمالی است. نوار افیولیتی واقع در شمال منطقه از سری افیولیتی کرتاسه، سنگ‌های رسوبی همراه و نیز توده‌های نفوذی دیوریت، گابرویی و گرانیتی تشکیل شده است. تنوع رنگ در برونزدهای این رشته کوه در کشور بی‌نظیر است. این منطقه چیدمانی از فرآیندهای ساختمانی، آبی و بادی است (شکل 2).

شکل2: موقعیت جغرافیایی ژئوپارک پیشنهادی و ژئومورفوسایت‌های واقع در آن (منبع: نگارندگان، 1401)

Figure 2: Geographical Location Of The Proposed Geopark And The Geomorphosites Located In It. Source

یافته های پژوهش و تجزیه‌و‌تحلیل

44 ژئومورفوسایت در ژئوپارک پیشنهادی غرب خراسان رضوی انتخاب شده است که مشخصات جاذبۀ هر‌کدام در جدول 1 آمده است.

جدول1: مختصات و معرفی برخی از جاذبه‌های ژئومورفوسایت‌ها در ژئوپارک پیشنهادی غرب خراسان رضوی

Table 1: Coordinates And Introduction Of Some Geomorphosite Attractions In The Proposed West Khorasan Razavi Geopark

منبع: نگارندگان، 1401

بیشتر ژئومورفوسایت‌ها در نیمۀ شمالی منطقه بوده‌اند و بیشتر از نوع کوهستانی و فرسایش آبی هستند. ژئومورفوسایت‌های جنوب و غرب منطقه از نوع فرسایش بادی هستند. برخی از ژئومورفوسایت‌ها در شکل 3 نشان داده شده است.

شکل3: عکس ژئومورفوسایت‌های ژئوپارک پیشنهادی سمت راست: برخان، عکس میانی: کوه مخروطی و عکس سمت چپ: ستون سنگی (اشکال قارچی) (منبع: نگارندگان، 1401)

Figure 3: Geomorphosites Of The Proposed Geopark. Right Photo: Stone Column (Mushroom Shapes), Middle Photo: Conical Mountain And Left Photo: Barkhan.

ارزیابی ارزش علمی و آموزشی ژئومورفوسایت‌ها

با ارزیابی علمی و آموزشی 44 ژئومورفوسایت منطقه با مدل‌های شایان یگانه و همکاران، بریلها، کومانسکو و فاسولاس می‌توان گفت توفیت و درۀ گسلی (با نمرۀ بیشتر از4) بیشترین نمره‌های علمی و نشست روداب و واریزه (با نمرۀ بیشتر از 4) بیشترین نمره‌های آموزشی را در روش شایان و همکاران دارند. در مدل بریلها، ژئومورفوسایت‌های هیدرولوژی ارزش علمی فراوانی دارند. ریپل مارک، پیکان‌های ماسه‌ای و کویرهای پفکی نیز به‌ترتیب کمترین نمره‌ها را دارند. فراوانی این اشکال و ناشناخته‌بودن از عوامل اصلی کم‌بودن نمرۀ این ژئومورفوسایت‌هاست. در ارتباط با ارزش آموزشی با استفاده از مدل بریلها، تنها رودخانۀ کال شور توانسته است با ارزش 300 در طبقۀ بالای ارزشی قرار بگیرد. دشت ریگی، نبکا، اشکال قارچی و نشست روداب کمترین نمره‌های ارزش آموزشی را داشته‌اند. در روش فاسولاس، افیولیت ملانژ و رودخانۀ کال شور، بیشترین و اشکال ترسیمی و مئاندر کمترین ارزش‌های آموزشی را دارند. در روش کومانسکو، مخروط افکنۀ ریوند و رودخانۀ کال شور هرکدام با نمرۀ 13 بیشترین و مئاندر و دق سبزوار هر‌کدام با نمرۀ 6/7 کمترین ارزش‌ها را در قسمت علمی دارند. نقشه‌های شکل (4) ارزش علمی هر 4 مدل و ارزش آموزشی را با مدل‌های شایان یگانه و همکاران، فاسولاس و همکاران و بریلها به‌صورت نمودار نشان می‌دهد. نمرۀ فرآیندهای آبی به مراتب بیشتر از فرآیندهای بادی است.

شکل4: سمت راست، ارزش علمی ژئومورفوسایت‌ها؛ سمت چپ، ارزش آموزشی ژئومورفوسایت‌ها به‌صورت نمودار. (منبع: نگارندگان، 1401)

Figure 4: Right Side, The Scientific Value Of Geomorphosites; On The Left Side, The Educational Value Of Geomorphosites In The Form Of A Diagram.

ارزیابی ارزش‌های خدماتی، فرهنگی، زیبایی‌شناختی و محافظتی ژئومورفوسایت‌ها

در مدل شایان و همکاران، اشکال ترسیمی، نبکا و سیف کمترین نمره‌ها را در ارائۀ خدمات دارند. این ژئومورفوسایت‌ها در مناطق کویری قرار دارند که با جاده‌ها، سایت‌های فرهنگی و نیز اقامتگاه‌ها فاصله دارند. قنات شیخ‌الاسلامی، افیولیت ملانژ و اشکال ستونی، بیشترین ارزش‌های ارائۀ خدمات را دارند. اشکال قارچی بیشترین و هرم‌های ماسه‌ای کمترین نمره‌های ارزش محافظتی را دارند. آبرنگ‌کردن بیشترین نمرۀ ارزش فرهنگی را دارد. از‌منظر زیبایی و اکولوژیکی افیولیت ملانژها بیشترین و ریپل مارک کمترین نمره را دارند. در معیار توریستی مدل بریلها، قنات شیخ‌الاسلامی بیشترین امتیازها را دارد. در ارزش تنزل رتبه، ناپیوستگی بیشترین ارزش را دارد. در این معیار اغلب ژئومورفوسایت‌ها (30 ژئومورفوسایت) در طبقۀ پایین قرار گرفته‌اند. این امر حکایت از دخالت‌نکردن انسان در نزدیکی ژئومورفوسایت‌ها و دوری از مراکز جمعیتی و مراکز تفریحی دارد. آبشار بفره و غار پروند کمترین نمره‌ها را دارند که دسترسی‌نداشتن انسان به این ژئومورفوسایت‌ها از عوامل اصلی برای این کاهش نمره است. در قسمت زیبایی‌شناختی مدل کومانسکو، ژئومورفوسایت‌های مخروط‌افکنه بیشترین و قنات شیخ‌الاسلامی کمترین ارزش‌ها را دارد. در این ارزش عواملی همچون قابلیت مشاهده، ساختار فضایی، تفاوت سطح، قاب چشم‌انداز و تضاد رنگ‌ها باعث شده است تا ژئومورفوسایت‌هایی همچون غار و اشکال ستونی که به‌ظاهر زیبا هستند، نمره بالایی بگیرند. در مدل فاسولاس، افیولیت ملانژ بیشترین و مئاندر کمترین ارزش‌ها را در قسمت توریستی دارد. از مهم‌ترین دلایل نمره‌های بیشتر در این بخش بحث زیر‌ساخت‌ها به‌ویژه دسترسی و امنیت است که در موارد پیشگفته وجود دارد.

ارزیابی ارزش اکولوژی، اقتصادی، مدیریتی، کاربری زمین و بومی‌شدۀ ژئومورفوسایت‌ها

در مدل شایان یگانه و همکاران، آبرنگ‌کردن (65/3)، قنات شیخ‌الاسلامی (49/3) و رودخانۀ کال شور (39/3)، بیشترین و غار پروند (47/1)، اشکال ترسیمی (71/1) و چشمه (92/1) کمترین ارزش اقتصادی را دارند. زیرساخت‌ها، تولید محصولات در مجاورت ژئومورفوسایت‌ها و نزدیکی به جمعیت از‌جمله بالا‌بودن ارزش اقتصادی ژئومورفوسایت‌های ذکر‌شده است. در مدل کومانسکو، مخروط‌افکنه و کال شور هر‌کدام با 8/12و افیولیت ملانژ و سد کمیز هر‌کدام با نمره12 بیشترین و کویر نمک (6)، آبشار بفره و اشکال ترسیمی هر‌کدام با 4/6 کمترین ارزش‌ها را در قسمت اقتصادی دارند. اشکال قارچی (8/12)، سد کمیز (8/11)، میکرو چین و آبرنگ‌کردن هر‌کدام با 6/11 بیشترین و هرم‌های ماسه‌ای (8)، معدن (2/9) آبشار بفره (4/9) کمترین ارزش‌ها را در بخش مدیریتی دارند. در مدل فاسولاس، مخروط‌افکنه (10)، آتشفشان گسلی، گالی فرم‌های درختی، کویر نمک، هرم‌های ماسه‌ای هر‌کدام با نمرۀ 5/7 بیشترین و اشکال بادی، توفیت‌های نهاردان، میکرو چین و غیره با نمرۀ 1 کمترین ارزش‌ها را در بخش اکولوژیکی دارند. در بخش حفاظت و مراقبت، مخروط‌افکنه (6)، افیولیت ملانژ (8/5)، کویر نمک و آتشفشان گسلی هر‌کدام با 5/5 امتیاز بیشترین و مئاندر (1/2) و گسل (2/2) کمترین ارزش‌ها را دارند. بالا‌بودن ارزش‌های علمی، توریستی و اقتصادی از دلایل بالا‌بودن ارزش حفاطتی ژئومورفوسایت‌ها به روش فاسولاس و همکاران است.

ارزش حفاظتی ژئومورفوسایت‌های ژئوپارک پیشنهادی غرب خراسان رضوی

نمرۀ ژئوکانزرویشن ژئومورفوسایت‌ها در مدل‌های مختلف محاسبه‌شده و پس از معادل‌سازی و یکسان‌سازی نمره‌ها، در جدول 2 قرار داده شده است. مدیران و برنامه‌ریزان گردشگری باید ژئومورفوسایت‌ها و ژئوسایت‌هایی را برای ژئوکانزرویشن در اولویت قرار بدهند که بیشترین امتیاز را گرفته‌اند. برخی از ژئومورفوسایت‌ها به‌دلیل ارزش علمی و برخی به‌دلیل جنبۀ آموزشی و یا توریستی در اولویت حفاظت قرار می‌گیرند.

جدول2: نمره‌های ژئوکانزرویشن با 4 مدل شایان یگانه و همکاران، بریلها، فاسولاس، کومانسکو و مقایسۀ آنها با یکدیگر

Table 2: Geoconservation Scores With Four Models Of Shayan Yeganeh Et Al., Brillha, Fasolas, Comanescu And Comparing Them With Each Other

منبع: نگارندگان، 1401

نتایج جدول 2 نشان می‌دهد که ژئومورفوسایت‌هایی که نیاز به حفاظت بیشتر دارند، به‌طور تقریبی در همۀ مدل‌ها مشابه هم هستند. انحراف معیار و پراکندگی داده‌ها در کل ارزیابی‌ها به کمتر از 87/0 می‌رسد. روش شایان و همکاران به روش بریلها در امتیاز‌ها نزدیک‌تر است؛ زیرا نهایت اختلاف این مدل در‌مجموع به 8 نمره و اختلاف در هر ژئومورفوسایت به 18/0 نمره می‌رسد. این اختلاف برای هر ژئومورفوسایت در مدل کومانسکو به ۱ و فاسولاس به 75/1نمره می‌رسد. اگر داده‌های ارزیابی این جدول به‌صورت نمودار شکل 5 نشان داده شود، نمرۀ ژئوکانزرویشن ژئومورفوسایت‌ها و نیز تفاوت و تشابه انوع مدل‌ها بیشتر مشخص می‌شود. در یک نگاه کلی نمره‌های ژئوکانزرویشن در ارتفاعات شمال و شرق نقشه نسبت به نواحی کویری در جنوب نقشه بیشتر است. رودخانۀ کال شور، آبرنگ‌کردن، قنات شیخ‌الاسلامی، افیولیت ملانژها، سد کمیز، واریزه، مخروط‌افکنه، آبخوانداری، بندسارها و اشکال قارچی بیشترین نمره ها را برای ژئوکانزرویشن دارند.

شکل5: نقشۀ ژئوکانزرویشن با نمودار هر‌یک از ژئومورفوسایت‌ها با 4 مدل شایان یگانه و همکاران، بریلها، فاسولاس و همکاران و کومانسکو (منبع: نگارندگان، 1401)

Figure 5: Geoconservation Map With A Diagram Of Each Geomorphosite With Four Models By Shayan Yeganeh Et Al., Brillha, Fasoulas Et Al., And Comanescu.

نتیجه‌گیری

بر‌اساس یافته‌های پژوهش حاضر می‌توان نتیجه گرفت که مدل شایان یگانه و همکاران پوشش خوبی از ارزیابی توان ژئومورفوتوریستی دارد. پس از ارزیابی توان ژئومورفوتوریسم برای هر ژئوپارک می‌توان میزان حفاظت از آن را نیز محاسبه کرد. رودخانۀ کال شور، آبرنگ‌کردن، قنات شیخ‌الاسلامی، افیولیت ملانژها، سد کمیز، واریزه، مخروط‌افکنه، آبخوانداری، بندسارها و اشکال قارچی به‌ترتیب 10 ژئومورفوسایتی هستند که بیشترین نمره‌های ژئوکانزرویشن را دارند. اشکال ترسیمی، ریپل مارک، مئاندر، دایک نهالدان، دق سبزوار، گسل، لایه‌های عمود، هرم‌های ماسه‌ای، میکروچین و دشت ریگی به‌ترتیب ضعیف‌ترین نمره‌ها را در ژئوکانزرویشن دارند. درمجموع، می‌توان گفت که ژئومورفوسایت‌هایی که زیرمجموعۀ آبی هستند در همۀ مدل‌ها بیشترین نمره‌ها را گرفته‌اند و در‌مقابل، ژئومورفوسایت‌های فرسایش بادی کمترین نمره‌ها را دارند. برخی ژئومورفوسایت‌ها از‌قبیل آبرنگ‌کردن، کوه‌های مخروطی، سد کمیز و توفیت‌های نهاردان در رتبۀ اول قرار نگرفته بودند؛ اما از آنجایی که به‌طور تقریبی در هر چهار معیار نمره‌های بالایی داشتند، در لیست 10 ژئومورفوسایت اول قرار گرفتند. فراوانی ژئومورفوسایت‌ها، نبود زیرساخت‌های توریستی و دور‌بودن از مراکز جمعیتی و خدماتی باعث شده است که اشکال بادی نتوانند نمره‌های لازم را برای قرار‌گرفتن در لیست بالای ارزشی کسب کنند. با اختلاف بسیار کم در مدل‌های بریلها، کومانسکو و فاسولاس نیز از‌بین 10 ژئومورفوسایت‌ بالای لیست حداقل 7 ژئومورفوسایت در بالاترین ارزش حفاظتی قرار دارند. آنچه از مقایسۀ مدل‌ها با یکدیگر می توان نتیجه گرفت این است که مدل شایان یگانه و همکاران با مدل بریلها بیشترین مطابقت را داشته است و برای ارزیابی مناطق افیولیتی و کویری می‌توان از مدل بریلها نیز استفاده کرد. مدل بومی شایان یگانه برای مناطق کوهستانی و دشتی گرم و خشک طراحی شده است و به نظر می‌رسد برای مناطق ساحلی و سرد و مرطوب تغییرات اندکی باید داده شود.

[1] . در قسمت رویکردها گفته شد که تمامی مدل‌ها معتقدند 40 درصد ارزش یک ژئومورفوسایت به دو ارزش علمی و آموزشی بستگی دارد. بنابر این 60 درصد ارزش دیگر به ارزش‌های اقتصادی، زیر‌ساخت‌های خدماتی، محافظتی و مراقبتی، فرهنگی، اکولوژیکی و زیبایی‌شناسی و بومی اختصاص پیدا می‌کند.

[2] . همان‌طور که در مقالۀ سال 1395 دانشگاه علامه‌طباطبایی برای مدل بومی شایان یگانه طراحی شده است از برآیند تأثیر و تأکید مدل‌های مختلف جهانی به دست آمده است؛ یعنی اگر از 15 نفر 14 نفر تأکید داشته باشند ضرایب 14 خواهد شد.