یافته‌های حاصل از بررسی مشخصات جمعیت‌شناسی پاسخ‌دهندگان نشان‌ می‌دهد که از نظرجنسیت; زن، از نظر سن; رده سنی 36-25، از نظر تحصیلات; مدرک کارشناسی اکثریت جامعه آماری پژوهش را تشکیل می‌دادند. جدول زیر ابعاد وشاخص­های سرمایه اجتماعی را نشان می­دهد.

جدول 1-ابعاد و شاخص­های سرمایه اجتماعی

بین بنیاد توسعه کارآفرینی با مؤسسه سپهر شاخص‌های صداقت، تعهد به اهداف سازمان و ارزش­ها و اهداف مشترک، بین بنیاد توسعه کارآفرینی با مؤسسه بهار شاخص‌های صداقت و داشتن روابط گرم، بین بنیاد توسعه کارآفرینی با مؤسسه خانه هدی شاخص‌های عضو خانواده مشترک بودن و داشتن ارزش‌ها و اهداف مشترک و در آخر بین بنیاد توسعه کارآفرینی و سازمان­های همکار شاخص‌  ارزش­ها و اهداف مشترک از میانگین بالایی برخوردار بوده­است. در نتیجه بنابر نتایج حاصل از آمار توصیفی، سطح مطلوبیت  شاخص‌های سرمایه اجتماعی بین بنیاد توسعه کارآفرینی و هریک از سازمان­ها به تفکیک و بطور کلی از حد متوسط بالاتر است. نتایج حاصل از آمار استنباطی نشان می­دهد که برابری میانگین متغیر  و ابعاد سرمایه اجتماعی (رابطه­ای، ساختاری و شناختی)  بین سه سازمان با بنیاد توسعه کارآفرینی زنان و جوانان پذیرفته شده­ است.

مقدمه و بیان مسئله

پیدایش فردگرایی توأم با تحولات تاریخی که به استقرار مدرنیته و صنعتی‌شدن جوامع انجامید، نفع‌طلبی‌های خودخواهانه و فردگرا، کاهش تعهدات شهروندی و مسئولیت اجتماعی را در پی داشت. نگرانی از این مسائل باعث توجه مجدد به مسئله عمل جمعی در حوزه عمومی و رفتار‌ها و گرایش‌های مقوم آن ازجمله رفتار‌های داوطلبانه و امور خیریه شده است. یکی از منابع فرهنگی برای ارتقای سرمایۀ اجتماعی در کشور، تأکید بر نوع‌دوستی و خیر و احسان است (میرزایی، 1395). پیوند‌ها، ارتباطات بین مردم و همبستگی عمومی، به‌عنوان یک منبع حیاتی و ثروت ملی است که با خلق هنجار‌ها و اعتماد متقابل، باعث نزدیکی انسان‌ها به یکدیگر و همگرایی اجتماعی می‌شود. امروزه شبکه‌ها نقش ارزنده‌ای در عرضه و به اشتراک‌گذاری دستاورد‌ها، ‌ایده‌ها و تجارب موفق به‌عنوان تولیدکننده سرمایۀ اجتماعی دارند که عمدتاً مبتنی بر عوامل فرهنگی و اجتماعی است. وجوه گوناگون پیوند‌ها، همکاری‌ها، اعتماد متقابل و ارتباطات میان اعضای یک شبکه موجب تحقق اهداف اعضا می‌شود و می‌تواند خلاقیت بین اعضا و سازمان‌های مختلف را تقویت کند و راه‌های جدیدی برای تبیین آن به وجود آورد. مطالعه موردی در این پژوهش، شبکه سازمان‌های خیریه اعم از بنیاد توسعه کارآفرینی زنان و جوانان و سازمان‌های همکار آن شامل بهار خرمشهر (سازمان خیریه واقع در خرمشهر)، خانه هدی (سازمان خیریه واقع در زاهدان) و مؤسسه سپهر (سازمان خیریه واقع در قائن) است.

هدف از این پژوهش، مقایسه سرمایۀ اجتماعی و ابعاد آن (بعد ساختاری، بعد ارتباطی و بعد شناختی) به‌عنوان زیرساخت‌های لازم در ایجاد ارتباط بین سازمان‌های مذکور با بنیاد توسعه کارآفرینی است. با توجه به اینکه سازمان‌های مردم‌نهاد برای ایجاد توسعه اجتماعی، نیاز به سرمایۀ اجتماعی به‌عنوان یکی از عوامل پیشبرد ارتباطات سازمانی و درنتیجه، افزایش بهره‌وری و کارآمدی خود اذعان دارند، چنین پژوهشی می‌تواند به بهبود‌های عمده‌ای در این مسئله منجر شود. مسئله این پژوهش، سنجش میزان قوی‌بودن سرمایۀ اجتماعی بین بنیاد توسعه کارآفرینی زنان و جوانان با هرکدام از سازمان‌های خانه هدی، بهار خرمشهر و مؤسسه قائن است و ذکر این نکته که برای پیشبرد بهتر اهداف آیا تفاوتی بین وضعیت سرمایۀ اجتماعی در شبکه بین سازمان‌های فوق با بنیاد توسعه کارآفرینی وجود دارد یا خیر و نیز این مسئله که کدام عوامل در این شبکه نیاز به تقویت دارند، از سؤال‌های این پژوهش‌اند.

2- ادبیات پژوهش

1-2- معرفی سرمایۀ اجتماعی

یکی از جنبه‌های مهم در توسعه پایدار اجتماعی، استفاده از مفهوم سرمایۀ اجتماعی آن است. هرچند واژه سرمایه اساساً در قلمرو اقتصادی به کار گرفته می‌شود، از حدود دو دهه گذشته در قلمرو اجتماعی مورد پذیرش رو به فزاینده‌ای قرار گرفته و در حال حاضر به‌عنوان یکی از موارد مهم در توسعه یافتگی مطرح است (مرکز ملی آمایش، ۱۳۸۵).

2-2- تعاریف سرمایۀ اجتماعی

سرمایۀ اجتماعی را این‌گونه تعریف می‌کنند: سرمایۀ اجتماعی شیء واحد نیست؛ بلکه انواع چیز‌های گوناگون است که دو ویژگی مشترک دارند: همه آنها شامل جنبه‌ای از یک ساخت اجتماعی هستند و کنش‌های معین افراد در درون ساختار را تسهیل می‌کنند. سرمایۀ اجتماعی مانند شکل‌های دیگر سرمایه مولد است و دستیابی به هدف‌های معینی را که در نبود آن دست‌یافتنی نخواهد بود، امکان‌پذیر می‌سازد. سرمایۀ اجتماعی موجب ارتقای سطح همکاری اعضای جامعه و پایین‌آمدن سطح هزینه‌های تبادلات و ارتباطات می‌شود. بر اساس این تعریف، مفاهیمی نظیر جامعه مدنی و نهاد‌های اجتماعی نیز دارای ارتباط مفهومی نزدیک به سرمایۀ اجتماعی می‌شوند (Fukuyama, 1995).

مفهوم سرمایه اجتماعی نشان‌دهندة‌ آن است که چگونه ساختار اجتماعی یک گروه می‌تواند به‌عنوان منبعی برای افراد آن گروه عمل کند. کلمن[1] وجود سرمایة اجتماعی را در اعتماد، اطلاع‌‌رسانی و ضمانت اجراهای کارآمد و وجود روابط با اقتدار می‌داند (شارع پور، 1380).

سرمایۀ اجتماعی سازمانی (OSC) منبعی است که ماهیت روابط اجتماعی را در یک سازمان نشان می‌دهد و ازطریق تمایل به هدف مشترک و اعتماد مشترک بین اعضای یک سازمان شناسایی شده است (Abili, 2015: 203-210).  کیفیت سازمان از منظر سرمایۀ اجتماعی مبتنی بر ویژگی‌های روابط اجتماعی موجود است که در آن کارکنان ۱) دربارۀ ارزش‌های سازمانی یاد می‌گیرند و سعی می‌کنند آنها را به دست آورند، ۲) اعتماد و کمک به یکدیگر را مبنای همکاری خود قرار دهند و ۳) بتوانند به‌واسطۀ این سرمایه از یکدیگر یاد بگیرند و یکدیگر را درک کنند (Pastoriza et al, 2009: 47-489).

3-2- سرمایۀ اجتماعی بین سازمانی

بیشتر پژوهش‌های انجام‌شده درخصوص اعتماد و اهمیت آن برای سرمایة اجتماعی مربوط به سه دستة کلی است؛ اعتماد میان افراد (تعمیم‌یافته)، اعتماد میان فرد و نزدیکان (بین شخصی)، اعتماد فرد به نظام‌های اجتماعی (بنیادین). موضوع سرمایة اجتماعی می‌تواند در سطح گروه و سازمان (سرمایة اجتماعی پیوندی) بروز و ظهورکند؛ بنابراین، این مفهوم در قالب «سرمایة اجتماعی بین‌سازمانی» نشان داده می‌شود (قریشی و همکاران، ۱۴۰۰: ۴76-451). دو نوع سرمایۀ اجتماعی وجود دارد شامل سرمایۀ اجتماعی داخلی و سرمایۀ اجتماعی خارجی. سرمایۀ اجتماعی داخلی به ساختار و محتوای روابط میان کارکنان و واحد‌های سازمانی اشاره دارد. این نوع سرمایۀ اجتماعی دارای سه بعد ساختاری، ارتباطی و شناختی است. سرمایۀ اجتماعی خارجی به روابط متقابل بین شرکت‌ها و عناصر ذینفع خارجی اشاره می‌کند که توانایی پیش‌بینی سازمانی را در تعامل با محیط فراهم می‌کنند و فرصت‌هایی را برای مدیریت فراهم می‌آورند (Abili, 2011: 203-210). سرمایة اجتماعی برون‌گروهی سبب تقویت منابع واطلاعات بین افراد می‌شود، حلقه‌های ارتباط و پیوند میان افراد را گسترش می‌دهد، هویت‌های عام و گسترده میان اعضای جامعه ایجاد می‌کند و امکان نشر اطلاعات و تعامل میان هویت‌ها را فراهم می‌کند، باعث اتصال و پیوند افراد متفاوت از بخش‌های گوناگون جامعه به یکدیگر می‌شود و درنتیجه عاملی مؤثر برای مدیریت مشارکتی اجتماع‌محور است (استعلاجی وهمکاران، 1396: 571). سرمایة اجتماعی برون‌گروهی موجب می‌شود افراد از رفتارهای فرصت‌طلبانه، بی‌اعتمادی، فرقه‌گرایی، تک‌روی و اسرافی پرهیز کنند و درعوض برای تداوم خوشنامی در گروه و رعایت ارزش‌های اجتماعی به همکاری، مدارا، صرفه‌جویی، مراقبت از اموال عمومی، قانونگرایی، برقراری رابطة متقابل مبتنی بر اعتماد عام، عرضة اطلاعات شفاف و پایین‌آوردن هزینة مبادلات روی‌آورند (زرافشانی و همکاران، 1394: 131-146). دیدگاه بین سازمانی سرمایۀ اجتماعی نشان می‌دهد روش مدیریتی یک سازمان در ارتباط با عوامل خارجی (سازمان‌ها/ مشتریان/ ...) می‌تواند منبع مهمی برای شناسایی و بهره‌برداری از فرصت‌های جدید باشد (Manev et al, 2017). برای جریان سرمایۀ اجتماعی میان سازمان‌ها، حضور عوامل اصلی مانند زمان، تعامل و وابستگی متقابل، ضروری است (Nahapiet and Sumantra, 1998: 242-266). سرمایة اجتماعی عناصری نظیر اعتماد و عمل متقابل و آمادگی‌های افراد را برای کنش مشارکتی و همیارانه شامل می‌شود و زیربنای ایجاد نوآوری و خلاقیت و پویایی‌های سازمانی به‌شمار می‌آید (جمشیدی و میرهادی، 1400: 288). سرمایة اجتماعی بین سازمانی، مجموعه‌ای از منابع اجتماعی تعبیه‌شده در شبکه‌ای از روابط بین‌سازمانی، شکل‌گرفته از تعامل میان بازیگران و فرایندهای مختلف موجود در آن معرفی‌ شده است (Min and Chen, 2008).

2-4- ابعاد سرمایۀ اجتماعی

1-4-2- بعد ساختاری[2]

ابعاد ساختاری به ارتباط غیر شخصی بین افراد یا واحدها اشاره دارد و نشان می‌دهد دسترسی‌ها چگونه است و با چه شیوه‌ای کارکنان در تعامل با یکدیگر به یادگیری، اشتراک‌گذاری و تبادل اطلاعات، ایده‌ها و دانش‌ها می‌پردازند (Abili, 2015: 203-210) روابط شبکه بر ترکیب و تبادل دانش تأثیر می‌گذارد و همچنین پیش‌بینی ارزش‌ها تحت تأثیر چنین تبادل‌هایی قرار می‌گیرد  242-266): Nahapiet and Sumatra, 1998). تعامل اجتماعی میان اعضای یک جامعه مجازی، موجب دسترسی به طیف وسیعی از منابع دانش می‌شود و همچنین، روابط شبکه فرصتی را برای ترکیب و تبادل دانش فراهم می‌‌کند. هرچقدر روابط بین سازمان‌ها قوی باشد، احتمال ایجاد کسب دانش و انتقال آن به یکدیگر بیشتر می‌شود 82-111) (Hansen, 1999:؛ 146-165) (Inkpen and Tsang, 2005:؛ بنابراین، زمانی که دانش بسیار پیچیده باشد، جذب و انتقال آن باید در قالب تعاملات نزدیک و به‌صورت مکرر و شدید ایجاد شود؛ زیرا این تعاملات، شرکت‌ها را قادر می‌سازد تا روشی را برای تبادل اطلاعات پیچیده به کار برند و آن را توسعه دهند (Nahapiet and Sumantra, 1998: 242-266).

2-4-2- بعد ارتباطی[3]

بعد ارتباطی به روابط بین افراد اشاره دارد و تمرکز آن بر روابط خاص، مانند احترام، دوستی و صداقت است که بر رفتارسازمان‌ها تأثیر می‌گذارد و نشان می‌دهد میزان اعتماد در میان سازمان‌ها به چه میزان است، در صورت نیاز چه میزان به یکدیگر اطمینان می‌دهد، چگونه آنها صادقانه با یکدیگرند و چقدر احساسات خود را به اشتراک می‌گذارند و به یکدیگر احترام می‌گذارند. برخلاف سرمایه ساختاری که بر میزان روابط تأکید می‌کند، سرمایه ارتباطی بر کیفیت روابط در سازمان‌ها تمرکز دارد (Abili, 2015: 203-210). در میان عوامل کلیدی در بعد ارتباطی، اعتماد، شناسایی و هنجارهای متقابل نقش مهمی در روابط دارند  .(Nahapiet and Sumantra, 1998: 242-266)

الف) اعتماد:

مطالعات جامعه‌شناختی به صورت‌های مختلف به موضوع اعتماد و اهمیت آن برای سرمایة اجتماعی و فواید آن پرداخته‌اند. موضوع سرمایة اجتماعی، آن‌گونه که در دسته‌بندی‌های آن مشاهده می‌شود، می‌تواند در سطح گروه و سازمان (سرمایة اجتماعی پیوندی) بروز و ظهور کند؛ بنابراین، این مفهوم در قالب «سرمایة اجتماعی بین‌سازمانی» نشان داده می‌شود (قریشی و همکاران، 1400: 451-476).

سرمایۀ اجتماعی به اعتماد وابسته است. روابط، همکاری و تعهد متقابل که از مشخصات سرمایۀ اجتماعی هستند، نمی‌توانند بدون اعتماد شکل گیرند. بدون اعتماد، سرمایۀ اجتماعی نمی‌تواند توسعه یابد. بوردیو[4] معتقد است سازمان‌ها باید تعهداتشان براساس اعتمادسازی باشد تا ارتباطات مفید را گسترش دهند. پاتنام[5] و کلمن اعتماد را به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های سرمایۀ اجتماعی تعریف می‌کنند. پیچیدگی و نداشتن اطمینان ذاتی در ماهیت کسب‌وکار امروزی و حجم همکاری‌های متقابل، اثربخشی روابط کاری را پیچیده کرده‌ است. در شرایط پیچیده و عدم قطعیت، تنها هنگامی حفظ همکاری‌های اثربخش امکان‌پذیر خواهد بود که ارتباطات، روشن باشند و این اتفاق زمانی صورت می‌پذیرید که اعتماد و اطمینان متقابل به وجود آید  (Moorman, 1990: 10-107).

اعتماد می‌تواند ازطریق تبادل و اشتراک‌گذاری دانش و ترکیب، پتانسیل بیشتری برای ایجاد ارزش داشته باشد ) Nahapiet and Sumantra, 1998: 242-266). درواقع اعتماد بین سازمانی عبارت است از اعتقاد سازمان به اینکه سازمان دیگر براساس انتظارات آن سازمان در روابطش رفتار کند ( Kumar, 1996: 92-106). اعتماد منجر به تمایل به ادامه ارتباط بین سازمان‌ها می‌شود (20-38 : 1994 Morgan and Hunt) و کلید حفظ تداوم و رضایت در روابط بین آنها است ( 23-310: Anderson and Weitz, 1989).

ب)شناسایی: شناسایی به‌عنوان یک منبع مؤثر برای ترکیب و تبادل دانش شناخته می‌شود. درمقابل شناسایی گروه، هویت‌های متمایز و متناقض درون گروه‌ها می‌توانند موانع مهمی برای به اشتراک‌گذاری اطلاعات، یادگیری و ایجاد دانش به وجود آوردند. دانش ارزشمند در افراد تعبیه شده است و آنها نمی‌توانند دانش خود را به کار گیرند، مگر اینکه شخص دیگری به‌عنوان همتای خود شناخته شود و این سهم به نفع آنها است (Sumantra, 1998: 242-266. (Nahapiet and.

ج) هنجار: استوارت[6] اهمیت هنجارهای اجتماعی، صداقت و کار تیمی را به‌عنوان ویژگی‌های کلیدی شرکت‌های دانش‌محور یادآور می‌شود. تمایل به ارزش‌گذاری و پاسخ به تنوع، داشتن روحیه انتقادپذیری و تحمل شکست از نمونه هنجارهای تعاملی هستند و می‌توانند پایه قوی برای ایجاد همکاری باشند (قلیچ لی و مشبکی، 1385).

3-4-2- بعد شناختی [7]

این بعد به مفاهیم و زبان مشترک اشاره دارد و درواقع به‌عنوان یک مکانیزم اتصال‌دهنده، به افراد در ادغام و یکپارچه‌سازی منابع کمک می‌کند؛ درنتیجه باعث کاهش تضاد، تسهیل ارتباطات و ایجاد اهداف مشترک می‌شود (Alguezaui and Filieri, 2010: 891-909). مهم‌ترین جنبه‌های این ابعاد عبارت‌اند از زبان و کدهای مشترک، حکایات مشترک و ارزش‌های مشترک (Nahapiet and sumuntra, 1998: 242-266)؛ (قدم زن جلالی، 1390: 38-30).

الف) ارزش مشترک: ارزش مشترک به‌عنوان میزانی که شرکا دربارۀ چگونگی رفتار، اهداف و سیاست‌ها چه مهم و غیرمهم، مناسب‌بودن یا نامناسب بودن، درست یا غلط بودن، درک مشترکی داشته باشند، تعریف می‌شود .(Morgan and (Hunt, 1994: 20-38 ارزش‌های مشترک به‌عنوان راهنمای رفتاری بنیادین عمل می‌کند. وجود ارزش‌های مشترک، باعث می‌شود عملکرد همکاری مشترک به حداکثر برسد ((Kashyap and Sicadas, 2012: 586-593. شباهت ازنظر اهداف و استراتژی‌ها عامل مهمی در تقویت روابط بین سازمان است؛ بنابراین، سازمان‌ها باید برای توافق بر سر اهداف مشترک، کاهش عدم اطمینان و حذف نگرانی از امنیت اطلاعات، تلاش کنند تا بهره‌وری به اشتراک‌گذاری دانش بین یکدیگر را به حداکثر برسانند ( chen, et al, 2012: 106-118).

 ب) زبان مشترک: به دلایل مختلفی زبان مشترک بر شرایط ترکیب و تعادل دانش تأثیر می‌گذارد. نخست اینکه، زبان کارکرد مستقیم و مهمی در روابط اجتماعی دارد؛ زیرا ابزاری است که ازطریق آن افراد با یکدیگر بحث می‌کنند، اطلاعات را مبادله می‌کنند و از یکدیگر سؤال می‌پرسند. دوم اینکه زبان بر ادراک ما تأثیر می‌گذارد (Nahapiet and Sumantra, 1998: 242-266). سوم اینکه زبان مشترک قابلیت ترکیب اطلاعات را افزایش می‌دهد (قلیچ لی و مشبکی، 1385: 125- 147)؛ بنابراین، زبان مشترک می‌تواند بر فرایندهای مدیریت دانش ازجمله انتقال و تبادل دانش تأثیرگذار باشد.

ج) حکایات مشترک: محققان معتقدند اسطوره‌ها، داستان‌ها و استعاره‌ها ابزار قدرتمندی در اجتماعات برای ایجاد، تبادل و نگهداری مجموعه‌های غنی معانی فراهم می‌کنند (Karkoulian, et la, 2008: 20-409). از اجتماعی‌سازی و داستان‌سرایی به‌عنوان شیوه‌های مؤثر در اشتراک‌گذاری دانش ضمنی می‌توان نام برد که باعث خلق و انتقال تفسیرهای جدیدی از رویدادها می‌شوند و ترکیب اشکال مختلف دانش را تسهیل می‌کنند (قلیچ‌لی و مشبکی، 1385 : 125- 147). داستان‌سرایی به‌منظور ترویج همکاری نیز صورت می‌گیرد. بازگویی مؤثر موفقیت‌هایی که شنوندگان تجربه آن را داشته‌اند سبب می‌شود آنها نیز به بیان داستان خود دربارۀ موضوع تشویق شوند.

5-2- شبکه بنیاد توسعه کارآفرینی زنان و جوانان و سازمان‌های همکار آن

بنیاد توسعه کارآفرینی زنان و جوانان به‌عنوان یک سازمان غیرانتفاعی در سال 1384 با همت تعدادی از کارآفرینان و مدیران تشکیل شده است. مأموریتی که این سازمان دنبال می‌کند: توسعه فرهنگ کارآفرینی و ترویج تفکر خلاق و فراهم‌کردن زمینه برای کشف، پرورش و باروری استعدادهای خلاق کارآفرینانه در حوزه اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی. اقداماتی که این بنیاد انجام می‌دهد، ترویج و توسعه فرهنگ خلاقیت، سازماندهی و تدوین ایده‌های کارآفرینان و فراهم‌ساختن خدمات پشتیبانی در زمینه علمی، آموزشی، مشاوره‌ای هستند. یکی از سازمان‌های وابسته به بنیاد توسعه کارآفرینی، خانه هدی در زاهدان بود که در سال 1394 فعالیت‌های خود را آغاز کرد و پروژه توسعه ظرفیت نهادهای محلی، از سال 1390 بین خانه هدی و بنیاد توسعه کارآفرینی زنان و جوانان کلید خورد. سازمان دیگری که اقدام به همکاری با بنیاد توسعه کارآفرینی کرد، مؤسسه بهار خرمشهر بود که در سال 1392 با حمایت سازمان منطقه آزاد اروند در کنار بنیاد توسعه کارآفرینی زنان و جوانان، شروع به فعالیت کرد تا بتواند به افزایش توان جامعه محلی بپردازد و طرح‌های پیشنهادی انجام‌شده بین آنها شامل توانمند‌سازی زنان سرپرست خانوار، جوانان صاحب ایده و نهادهای مدنی و سازمان مردم‌نهاد در دو شهر آبادان و خرمشهر بود. مورد سوم، طرح اتاق کارآفرینی در قائن بود که با همکاری بنیاد توسعه کارآفرینی در سال 1386 در قالب مؤسسه سپهر آغاز شده ‌بود و در این طرح دانش‌آموزان با مهارت‌های کارآفرینی و راه‌اندازی کسب‌وکار آشنا ‌شدند.

3- روش پژوهش

پژوهش مدنظر از منظر هدف، کاربردی و از منظر روش، توصیفی است. ابزار گردآوری داده‌ها پرسشنامه استاندارد انجمن سرمایۀ اجتماعی آمریکا است. از آنجا که این پرسشنامه، در تحقیقات متعدد داخلی مانند (حقیری‌زاده و سالاری، 1395) به کار برده و انطباق آن با مؤلفه‌های فرهنگی ازطریق تأیید روایی توسط خبرگان و نیز پایایی بالا با آزمون‌های آماری تأیید شده است، محققان کاربرد آن را برای این پژوهش مناسب تشخیص دادند. سؤال‌های پرسشنامه شامل دو قسمت است: الف) سؤالات تخصصی: مشتمل بر سه بعد و 12 سؤال است. ابعاد این پرسشنامه عبارت‌اند از بعد شناختی با دو مؤلفه، بعد رابطه‌ای با هفت مؤلفه و بعد ساختاری با سه مؤلفه که برای طراحی آن از طیف 5 گزینه‌ای لیکرت (1- کاملاً مخالفم تا 5- کاملاً موافقم) استفاده شده است. ب) سؤالات عمومی: در سؤالات عمومی سعی شد اطلاعات کلی و جمعیت‌شناسی شامل جنسیت، سن، میزان تحصیلات در رابطه با پاسخ‌دهندگان جمع‌آوری شوند. این پرسشنامه چون بارها در تحقیقات از آن استفاده شده، روایی محتوایی آن تأیید شده است (سرمد و همکاران، 1390)؛ (معانی‌پور، 1391)؛ (حقیری‌زاده و سالاری، 1395). همچنین، برای تعیین پایایی ابزار گردآوری داده‌ها از روش آلفای کرونباخ به کمک نرم‌افزار SPSS استفاده شد و برای سنجش پایایی پرسشنامه، ضریب آلفای کرونباخ 833.0 برآورد شد که نشان‌دهنده پایایی پرسشنامه است. جامعه آماری در پژوهش را مدیران و کارشناسان شاغل در سازمان‌های همکار بنیاد توسعه کارآفرینی شامل می‌شوند که عبارت‌اند از: بهار خرمشهر به تعداد 5 نفر، مؤسسه سپهر به تعداد 2 نفر و خانه هدی به تعداد 9 نفر که چون تعداد جامعه محدود است، در این پژوهش جامعه آماری با تعداد نمونه برابری می‌کند. پس از گردآوردی داده‌های خام و استخراج آنها، برای تحلیل داده‌های به‌دست‌آمده از جامعه آماری، از روش‌های آمار توصیفی برای توصیف ابعاد و شاخص‌های آنها با استفاده از میانگین و انحراف معیار و همچنین، از آمار استنباطی برای آزمودن فرضیه‌های تحقیق و همچنین استفاده از آزمون کروسکال والیس برای برابری میانگین سرمایۀ اجتماعی و ابعاد آن بهره گرفته‌ می‌شود و در پایان طی جلسه گروه تمرکز با مدیران و کارشناسان به بحث دربارۀ نتایج فرضیه‌ها پرداخته‌ شد.

1-3- فرضیه‌های تحقیق

فرضیه اصلی

- میزان سرمایۀ اجتماعی در شبکه بین سازمان‌های همکار بنیاد توسعه کارآفرینی زنان و جوانان تفاوت معناداری ندارد.

فرضیه‌های فرعی

- بعد ساختاری سرمایۀ اجتماعی در شبکه بین سازمان‌های همکار بنیاد توسعه کارآفرینی زنان و جوانان تفاوت معناداری ندارد.

- بعد رابطه‌ای سرمایۀ اجتماعی در شبکه بین سازمان‌های همکار بنیاد توسعه کارآفرینی زنان و جوانان تفاوت معناداری ندارد.

- بعد شناختی سرمایۀ اجتماعی در شبکه بین سازمان‌های همکار بنیاد توسعه کارآفرینی زنان و جوانان تفاوت معناداری ندارد.

2-3- مدل مفهومی پژوهش

شکل 3-2-1 مدل مفهومی پژوهش را نشان می‌دهد. همان‌طور که در شکل دیده می‌شود خطوط سیاه رنگ مربوط به فرضیه اصلی این پژوهش (مقایسه سرمایۀ اجتماعی بنیاد کارآفرینی با مؤسسات همکار) و خطوط نقطه‌چین مربوط به فرضیات فرعی (مقایسه ابعاد سرمایۀ اجتماعی بنیاد کارآفرینی و مؤسسات همکار) است.

شکل1 -مدل مفهومی پژوهش

شکل 3-2-1: مدل مفهومی پژوهش

Figure 3-2-1: conceptual model of the research

4- یافته‌های تحقیق

1-4- یافته‌های حاصل از آمار توصیفی

یافته‌های حاصل از بررسی مشخصات جمعیت‌شناسی پاسخ‌دهندگان نشان‌ می‌دهند از نظر جنسیت، اکثریت (93.0) را زن، ازنظر سن (56.0)، در رده سنی 36-25، ازنظر تحصیلات (5.0)، در مدرک کارشناسی، اکثریت جامعه آماری پژوهش را تشکیل می‌دادند.

- درجداول (4-1-1)، (4-1-2) و (4-1-3) میانگین و انحراف معیار شاخص‌های سرمایۀ اجتماعی در بین سه سازمان همکار با بنیاد توسعه کارآفرینی به تفکیک نشان داده می‌‌شود و در جدول (4-1-4) میانگین و انحراف معیار شاخص‌های سرمایۀ اجتماعی در بین سه سازمان همکار با بنیاد توسعه کارآفرینی به‌طور کلی نشان داده ‌می‌شود.

 در جدول (4-1-1) نشان داده می‌شود بین بنیاد توسعه کارآفرینی زنان و جوانان با مؤسسه سپهر، شاخص‌های «صداقت»، «تعهد به اهداف سازمان»، «ارزش‌ها و اهداف مشترک» با میانگین (4.5) نسبت به شاخص‌های دیگر از میانگین بالایی برخوردار است و شاخص‌های «انتقادپذیری»، «برتری منافع سازمان بر منافع فردی»، «شناخت براساس تجارب»، «روابط گرم» و «ساختار ارتباطی تسهیل‌کننده برای آموزش و پژوهش» از میانگین پایینی برخوردارند. با توجه به اینکه تمامی شاخص‌ها از حد متوسط (3) بالاترند، سطح مطلوبیت شاخص‌های سرمایۀ اجتماعی بین دو سازمان از حد متوسط بالاتر است.

جدول 1-1-4- آماره توصیفی شاخص‌های سرمایۀ اجتماعی بین بنیادتوسعه کارآفرینی و مؤسسه سپهر

Table 4-1-1-Descriptive statistics of social capital indicators between Entrepreneurship Development Foundation and Sepehr Institute

- درجدول (4-1-2) نشان داده می‌شود بین بنیاد توسعه کارآفرینی زنان و جوانان با مؤسسه بهار خرمشهر ، شاخص‌های «صداقت» و «داشتن روابط گرم» با نمره میانگین (4.80) بالاترین نمره میانگین و شاخص‌ «شناخت براساس تجارب» با نمره میانگین (4) کمترین نمره میانگین را بین شاخص‌ها دارا هستند. با توجه به اینکه تمامی شاخص‌ها از نمره (4) بالاترند، شاخص‌های سرمایۀ اجتماعی در وضعیت خوب به بالا هستند.

جدول 2-1-4- آماره توصیفی شاخص‌های سرمایۀ اجتماعی بین بنیادتوسعه کارآفرینی و بهار خرمشهر

Table 4-1-2-Descriptive statistics of social capital indicators between Entrepreneurship Development Foundation and khoramshahr bahar Institute

- در جدول (4-1-3) نشان داده می‌شود بین بنیاد توسعه کارآفرینی زنان و جوانان با مؤسسه خانه هدی که شاخص‌های «عضو خانواده مشترک بودن» و «داشتن ارزش‌ها و اهداف مشترک» با نمره میانگین (4.89) بالاترین میانگین و شاخص‌ داشتن «روحیه انتقادپذیری» با نمره میانگین (3.67) کمترین نمره را در بین شاخص‌ها داراست و با توجه به اینکه به‌جز دو شاخص‌ انتقادپذیری و کارتیمی که از حد متوسط بالاترند و تمامی شاخص‌ها در حد خوب به بالا (4) ارزیابی می‌شوند، شاخص‌های سرمایۀ اجتماعی در بین دو سازمان بنیاد و خانه هدی در وضعیت خوبی به سر می‌برند.

جدول 4-1-3- آماره توصیفی شاخص‌های سرمایۀ اجتماعی بین بنیادتوسعه کارآفرینی و خانه هدی

Table 4-1-3-Descriptive statistics of social capital indicators between Entrepreneurship Development Foundation and hoda House Institute

- در جدول (4-1-4) نشان داده می‌شود بین بنیاد توسعه کارآفرینی و سازمان‌های همکار شاخص‌های «ارزش و اهداف مشترک» با نمره میانگین ( 4.75) به ترتیب بالاترین و «روحیه انتقادپذیری» با «نمره میانگین (3.88)» پایین‌ترین نمره را دارند و با توجه به اینکه به‌جز شاخص‌ روحیه انتقادپذیری تمامی متغیرها در حد خوب به (4) بالاترند، شاخص‌های سرمایۀ اجتماعی در وضعیت خوب به بالا قرار دارند.

جدول 4-1-4- آماره توصیفی شاخص‌های سرمایۀ اجتماعی بین بنیاد توسعه ‌کارآفرینی و سازمان‌های همکار

Table 4-1-4-Descriptive statistics of social capital indicators between Entrepreneurship Development Foundation and partner organizations

2-4- یافته‌های حاصل از آمار استنباطی

در این پژوهش، از آزمون کروسکال - والیس برای آزمودن فرضیه‌های پژوهش استفاده شده است که برای مقایسه یک متغیر کمی غیرنرمال بین بیش از دوگروه مستقل و همچنین، مقایسه یک متغیر رتبه‌ای بین بیش از دو گروه مستقل، از این آزمون استفاده می‌شود (اصغری جعفرآبادی و محمدی، 1393: 182-145).

 _{H0 = µ1 = µ2  =µ3}                       با یکدیگر مساوی است میانگین متغیرها  

 _{H1 = µ1 ≠ µ2 ≠µ3}                     مساوی نیست میانگین متغیرها با یکدیگر  

فرضیه اصلی تحقیق، برابری میانگین متغیر سرمایۀ اجتماعی را بین سه سازمان خانه هدی، بهار خرمشهر و مؤسسه سپهر با استفاده از آزمون کروسکال-والیس می‌سنجد و نشان می‌دهد درصد معناداری این آزمون برای متغیر سرمایۀ اجتماعی برابر با 0.1780 است و چون درصد معناداری متغیر بزرگ‌تر از 0.05 است، پس فرضیه صفر مبنی بر برابری میانگین متغیر سرمایۀ اجتماعی بین سه سازمان پذیرفته می‌شود.

فرضیه فرعی اول این تحقیق، برابری میانگین بعد ساختاری بین سازمان‌های همکار با بنیاد توسعه کارآفرینی را می‌سنجد و نشان می‌دهد درصد معناداری این آزمون برای بعد ساختاری سرمایۀ اجتماعی برابر 0.088 است و چون درصد معناداری برای این بعد بزرگ‌تر از 0.05 است، پس فرضیه صفر مبنی بر برابری میانگین بعد ساختاری سرمایۀ اجتماعی بین سه سازمان پذیرفته می‌شود.

فرضیه فرعی دوم تحقیق، برابری میانگین بعد رابطه‌ای سرمایۀ اجتماعی بین سازمان‌های همکار با بنیاد توسعه کارآفرینی را می‌سنجد و نشان می‌دهد درصد معناداری این آزمون برای بعد رابطه‌ای سرمایۀ اجتماعی برابر 0.300 است و چون درصد معناداری برای این بعد بزرگ‌تر از 0.05 است، پس فرضیه صفر مبنی بر برابری میانگین بعد ساختاری سرمایۀ اجتماعی بین سه سازمان پذیرفته می‌شود.

فرضیه فرعی سوم تحقیق، برابری میانگین بعد شناختی سرمایۀ اجتماعی بین سازمان‌های همکار با بنیاد توسعه کارآفرینی را می‌سنجد و نشان می‌دهد درصد معناداری این آزمون برای بعد شناختی سرمایۀ اجتماعی برابر 0.181 است و چون درصد معناداری برای این بعد بزرگ‌تر از 0.05 است، پس فرضیه صفر مبنی بر برابری میانگین بعد شناختی سرمایۀ اجتماعی بین سه سازمان پذیرفته می‌شود.

5- نتیجه‌گیری

1-5- نتایج آمار توصیفی

در بین مؤسسه سپهر و بنیاد توسعه کارآفرینی متغیرهای صداقت، تعهد به اهداف و داشتن ارزش‌ها و اهداف مشترک بالاترین نمره میانگین و داشتن روحیه انتقادپذیری، برتری منافع سازمان به منافع فردی، شناخت و همکاری براساس تجارب، داشتن روابط گرم بین سازمان‌ها و ساختار ارتباطی تسهیل‌کننده برای آموزش و پژوهش کمترین نمره ارزشیابی را در سطح متوسط در بین متغیرهای سرمایۀ اجتماعی دارند و این نشان می‌دهد نداشتن روحیه انتقادپذیری و همچنین، در اولویت ندانستن منافع سازمانی و اینکه دو سازمان برای شناخت و همکاری مایل نبودند که تجربه‌هایشان را در اختیار یکدیگر قرار دهند و نیز نبود رابطه گرم و صمیمانه بین دو سازمان و نبود ساختار ارتباطی تسهیل‌کننده برای آموزش و پژوهش بین دو سازمان می‌تواند تا حدودی مانع از ارتباط بین دو سازمان شود و نیز بالابودن میزان صداقت بین دو سازمان و اینکه تعهد خاصی نسبت به تحقق اهداف مشترک دارند و نیز داشتن ارزش‌ها و اهداف مشترک، باعث شد ارتباط بین دو سازمان در سطح خوبی انجام شود که کاملاً با نظرات مدیر سازمان همسو بود.

در بین شاخص‌های سرمایۀ اجتماعی، عضو خانواده مشترک بودن و داشتن ارزش‌ها و اهداف مشترک بیشترین تأثیر را در ارتباط بین خانه هدی و بنیاد توسعه کارآفرینی در سطح بسیار خوب داشته ‌است و این نتایج حاکی از این است که دو سازمان خانه هدی و بنیاد توسعه کارآفرینی، خود را به‌عنوان اعضای یک خانواده مشترک می‌دانند و این نتیجه دور از انتظار نبود؛ زیرا خانه هدی زیر نظر بنیاد توسعه کارآفرینی شکل گرفته ‌بود و با وجود اینکه اکنون به‌عنوان واحد مجزا در کنار بنیاد توسعه کارآفرینی فعالیت می‌کند، خود را عضوی از بنیاد توسعه کارآفرینی بداند و همچنین، داشتن ارزش‌ها و اهداف مشترک باعث ایجاد ارتباط بین دو سازمان شده است. همچنین، نداشتن روحیه انتقادپذیری به‌عنوان کمتربن نمره ارزشیابی در بین شاخص‌ها تا حدودی مانع این رابطه می‌شود.

نتایج وضعیت سرمایۀ اجتماعی بین بهار خرمشهر و بنیاد توسعه کارآفرینی حاکی از آن است که شاخص‌های صداقت و داشتن روابط گرم و صمیمانه بین دو سازمان در سطح بسیار خوب ارزیابی می‌شود و درواقع این نشان می‌دهد تا چه اندازه دو سازمان با یکدیگر به‌طور صادقانه رفتار می‌کنند و همچنین، چقدر روابط بین آنها گرم و صمیمانه است و عوامل فوق باعث شده است این پارامترها در بالابردن کیفیت روابط بین دو سازمان نقش بسزایی داشته باشد. شاخص شناخت براساس تجارب کمترین مقدار ارزشیابی را در بین شاخص‌ها داشته ‌است و این نشان می‌دهد این شاخص در مقایسه با شاخص‌های دیگر در روابط بین سازمانی، کمتر احساس می‌شود. همچنین، از آنجا که نمره خوبی به آن اختصاص داده‌ شده، توانسته است کمترین تأثیر را در نبود ارتباط بین دو سازمان موجب شود و می‌توان گفت رابطه بین دو سازمان تا حدودی براساس شناخت و همکاری براساس تجارب از یکدیگر است.

درخصوص وضعیت سرمایۀ اجتماعی بین هر سه سازمان همکار با بنیاد توسعه کارآفرینی، نتایج نشان می‌دهند داشتن ارزش‌ها و اهداف مشترک بین سه سازمان باعث تقویت ارتباط سه سازمان با بنیاد توسعه کارآفرینی شده است و این نشان می‌دهد در برقراری ارتباط بین سه سازمان با بنیاد، داشتن ارزش و اهداف مشترک که همان توسعه توانمندسازی و ایجاد فرهنگ خلاق بوده، نقش بسزایی داشته است که البته این نتیجه دور از انتظار نیست؛ زیرا به گفته مدیران و کارشناسان این سازمان‌ها، برای شکل‌گیری روابط بین سازمان‌های همکار و بنیاد توسعه کارآفرینی بیش از هر چیز باید سازمان‌ها ارزش‌ها و اهداف مشترک داشته ‌باشند و بعد از آن، به فکر برقراری رابطه با یکدیگر باشند. روحیه انتقادپذیری در میان شاخص‌ها در بین سه سازمان با بنیاد نمره کمتری داشته و نشان‌دهنده این است که سازمان‌ها روحیه انتقادپذیری ضعیفی دارند و نبود این شاخص می‌تواند مانع از ارتباط بین سازمان‌ها ‌شود.

2-5- نتایج آمار استنباطی

آزمون کروسکال نشان داد میزان سرمایۀ اجتماعی بین سه سازمان همکار با بنیاد برابر است و طی نظرخواهی از مدیران و کارشناسان سازمان‌ها، آنها این یافته را پذیرفتند که نگرش به عوامل ایجادکننده سرمایۀ اجتماعی شامل صداقت، کارتیمی، تعهد به اهداف، روابط گرم و نیز ارزش‌ها و اهداف مشترک، از طرف بنیاد توسعه کارآفرینی به‌طور عادلانه بین سه سازمان خانه هدی، بهار خرمشهر و مؤسسه سپهر توزیع شده و از این نظر، بنیاد توسعه کارآفرینی تعصب خاصی نسبت به یک سازمان نداشته است؛ حتی با وجود اینکه خانه هدی زیر نظر بنیاد توسعه کارآفرینی شکل گرفته بود و امکان داشت از این نظر، سرمایۀ اجتماعی در خانه هدی تفاوت معنادار با سازمان‌های بهار خرمشهر و مؤسسه سپهر داشته باشد که به‌عنوان سازمان‌های مستقل با بنیاد همکاری می‌کردند؛ ولی نتایج، عکس این موضوع را نشان داد و اینکه این سه سازمان ازنظر سرمایۀ اجتماعی تفاوت معناداری با یکدیگر نداشتند.

درخصوص بعد رابطه‌ای سرمایۀ اجتماعی در شبکه مشتمل بر بنیاد توسعه کارآفرینی و سازمان‌های همکار، نشان داده ‌شد این بعد سرمایۀ اجتماعی که تمرکز آن بیشتر بر کیفیت روابط است ازجمله: احترام و میزان اعتماد و دوستی که به‌نوبۀخود بر رفتار سازمان نیز تأثیر می‌گذارد، در سازمان‌های همکار بنیاد توسعه کارآفرینی، وضعیت یکسانی دارد و بنا به نظرات مدیران و کارشناسان حاضر در جلسه، همکاری سازمان‌ها با بنیاد توسعه کارآفرینی بیشتر بر پایه صداقت، کارتیمی، تعهد به اهداف و همچنین، همکاری به‌عنوان الزام شکل گرفته است و اینکه حاضرند صادقانه با یکدیگر همکاری کنند و احساسات خود را به اشتراک بگذارند.

در بررسی بعد شناختی سرمایۀ اجتماعی در شبکه مشتمل بر ینیاد توسعه کارآفرینی و سازمان‌های همکار نشان‌ داده‌ شد سازمان‌ها وضعیت یکسانی دارند و بنا به نظرات مدیران و کارشناسان حاضر در جلسه، همکاری سازمان‌ها با بنیاد توسعه کارآفرینی بیشتر براساس میزان پایبندی به ارزش‌ها و اهداف مشترک شکل گرفته‌ است؛ به طوری‌ که میانگین بعد شناختی سرمایۀ اجتماعی که به ترتیب در رابطه بین سازمان‌های همکار و بنیاد به دست آمده است که برابر (بهار خرمشهر =8.6، خانه هدی=9.1 و مؤسسه سپهر=8 که همگی بالاتر از (مقدار میانگین) ارزیابی شدند، گواه بر صحت ادعای نظرات مدیران و کارشناسان سازمان‌های همکار است.

وضعیت بعد ساختاری در میان سه سازمان همکار با یکدیگر یکسان است و این نشان می‌دهد بنا به نظر مدیران و کارشناسان سازمان‌ها، روابط بین هرکدام از سازمان‌ها با بنیاد، مستحکم و مستمر است و برای آموزش و پژوهش از روابط بین سازمانی ساده و دردسترس استفاده می‌شود؛ مانند ایجاد دوره‌های آموزشی، جلسات کاری و کانال‌های آموزشی و همچنین، روابط گرمی بین آنها حاکم است.

6- جمع بندی و پیشنهادات

در این تحقیق، سعی بر آن بود که به موضوع سرمایۀ اجتماعی در شبکه سازمان‌های خیریه توجه شود. در مطالعه ادبیات این پژوهش نیز مشخص شد تحلیل‌های سرمایۀ اجتماعی در شبکه‌ها موضوع جدیدی است و با توجه به اهمیت شبکه‌سازی در ارتقا و توسعه عملکرد در سازمان‌های خیریه، لزوم انجام چنین تحلیل‌هایی در سازمان‌های ایرانی ضروری به نظر می‌رسد. تعداد معدودی پژوهش نیز به‌تازگی (در سال‌های 2021 و 2022) به موضوع اهمیت شبکه در سازمان‌های مردم‌نهاد پرداخته‌اند؛ برای مثال، (Khalili et al, 2021) به محاسن ایجاد سرمایۀ اجتماعی بین زنان روستایی آسیب‌دیده از خسارات طوفان در بنگلادش، با سمن‌های فعال در زمینه بازیابی بعد از حادثه و ساختار شبکه‌های ایجادشده بین آنان می‌پردازد. در تحقیق (Tan‐Mullins,2021) ایجاد سرمایۀ اجتماعی بین اجتماعات محلی در حال بازیابی پس از طوفان در فیلیپین و ابعاد مختلف آن بررسی شده و بر نقش محوری سمن‌ها تأکید شده است.

 فعالیت‌های گروه‌های خودیار ایجادشده از سمن‌های محلی در توسعه محلی نیز بنا به نتایج تحقیق (Nichols, 2021) می‌تواند یکی از روش‌های ایجاد سرمایۀ اجتماعی در سمن‌ها باشد. این مقاله مبتنی بر نتایج کیفی 64 مصاحبه و 6 گروه تمرکز، فرضیات خود را بیان می‌دارد. مقاله (Zihnioğlu and Dalkıran, 2022) به نقش سمن‌ها در ایجاد انسجام اجتماعی در بین پناهندگان سوری در ترکیه از طریق سرمایۀ اجتماعی می‌پردازد. (Ajates, 2021) نیز به نقش سمن‌ها در جلب همکاری ذینفعان در بهینه‌سازی مشارکتی شبکه‌های غذایی جایگزین پرداخته است که موجب کاهش ریسک خواهد شد.

نتایج این تحقیق نشان داده‌اند بنیاد توسعه کارآفرینی زنان و جوانان و سازمان‌های همکار آن، ازنظر ایجاد سرمایۀ اجتماعی در ارتباطات بین خود شرایط برابری دارند. به عبارت دیگر، بنیاد توسعه کارآفرینی به‌عنوان سازمان محوری در این شبکه، توانسته است ابعاد سرمایۀ اجتماعی شامل بعد شناختی، بعد ارتباطی و بعد ساختاری را به صورت تقریباً مساوی ایجاد کند. ازجمله شاخص‌های پررنگ در ایجاد چنین رابطه‌ای، شاخص‌های صداقت، تعهد به اهداف سازمان و ارزش‌ها و اهداف مشترک بوده است. همچنین، شاخص‌های انتقادپذیری، برتری منافع سازمان بر منافع فردی، شناخت براساس تجارب، روابط گرم و ساختار ارتباطی تسهیل‌کننده برای آموزش و پژوهش از نمرات کمتری برخوردار بوده‌اند؛ بنابراین، توصیه اصلی برای بنیاد کارآفرینی زنان و جوانان، تلاش در جهت ساختاردهی به امور آموزش و پژوهش و نیز مستندسازی تجربیات و گردش آن در سازمان است. رواج روحیه انتقادپذیری بین مدیران و ترویج آن در شبکه ارتباطی و تلاش برای ایجاد صمیمت و روابط گرم، دو توصیه دیگر محققان به این سازمان است.

با توجه به اینکه یافته اصلی این پژوهش، برابری سه عنصر سرمایۀ اجتماعی بوده است که بنا به جلسات تحلیل نتایج با اساتید همکار با بنیاد کارآفرینی، جزو نقاط قوت شبکه بنیاد است، به نظر می‌رسد این برابری می‌تواند منجر به تشکیل روابط پایدار در شبکه‌های ارتباطی و کاری بین سازمان‌ها شود. به عبارت دیگر، سازمان مردم‌نهادی که قصد تشکیل شبکه کاری دارد، باید تلاش کند عناصر سرمایۀ اجتماعی را به‌صورت مساوی در ارتباطات شبکه‌ای خود به وجود آورد. اثبات چنین موضوعی از دایره این تحقیق خارج است و به محققین آتی پیشنهاد می‌شود.

7- منابع فارسی

[1] . Coleman

[2] . Structural Dimension

[3]. Relational Dimension

[4] . Bourdieu

[5] . Putnam

[6] . Stewart   

[7] . Cognitive Dimension