تغییرات جمعیت و پراکنش فضایی تریپس‌‌های مزارع لوبیا (Phaseolus vulgaris L.) در استان لرستان، غرب ایران

مقدمه

حبوبات پس از غلات، مهم‌‌ترین منبع غذایی بشر است و لوبیا از مهم‌‌ترین حبوبات در جهان محسوب می‌‌شود. لوبیا ازنظر سطح زیر کشت جهانی، مقام اول را در بین حبوبات دارد و در عین حال هفتمین محصول عمدۀ غذایی جهان است. در ایران سطح زیر کشت لوبیا در سال 1399 – 1400 حدود 76335 هکتار و مقدار تولید آن 166604 تن بوده است. استان‌‌های فارس، لرستان، زنجان، مرکزی، چهارمحال و بختیاری و خوزستان مهم‌‌ترین مناطق کشت این محصول هستند. سطح زیر کشت لوبیا در استان‌‌ لرستان 15887 هکتار و میزان تولید این محصول 33965 کیلوگرم بوده و میانگین عملکرد آن در استان 2138 کیلوگرم گزارش شده است (Anonymous, 2023). عوامل متعددی روی عملکرد لوبیا مؤثرند که به وجود آفات، بیماری‌‌های گیاهی و علف‌‌های هرز اشاره می‌‌شود. در بین آفات، کنۀ ‌‌تارتن ‌‌دولکه‌‌ای (Tetranychus urticae Koch)، تریپس پیاز (Thrips tabaci Lindeman)، زنجرک (Empoasca fabae Harris)، کرم پیله‌‌خوار (Helicoverpa armigera Hubner)، کرم طوقه‌‌بر (Agrotis segetum Denis & Schiffermueller)، انواع شته‌‌ها مثل شتۀ لوبیا چشم‌‌بلبلی (Aphis craccivora Koch) و مگس لوبیا (Hylemia cilicrura Rondani) از این گیاه در مراحل مختلف رشدی تغذیه می‌‌کنند (Khanjani, 2006).

یکی از آفات مهم لوبیا در ابتدای فصل رشدی آن در ایران و بسیاری از کشورهای جهان گونه‌‌های مختلف تریپس (Thrips) است. این آفت به‌‌ویژه در سال‌‌های اخیر موجب کاهش کمی و کیفی این محصول شده است. تریپس‌‌ها حشرات کوچکی از راستۀ بال‌‌ریشکداران هستند و به‌دلیل سازگاری زیاد با شرایط اقلیمی متفاوت، در بیشتر مناطق دنیا پراکنده شده‌‌اند (Mound, 1968). تریپس‌‌های آفت گیاهی از قسمت‌‌های مختلف گیاهان شامل برگ، گلبرگ، پرچم، گرده، بذور درحال رشد و شیرۀ سلول‌‌های میوه تغذیه می‌‌کنند (Mound & Kibby, 1998). تریپس‌‌ها در مزارع لوبیای کنیا باعث ایجاد 40 تا 60 درصد خسارت ازطریق ریزش گل‌‌ها، عدم تلقیح گل‌‌ها و بدشکلی غلاف‌‌ها و درنتیجه کاهش بازارپسندی آنها می‌شوند؛ همچنین در اثر تغذیۀ آنها، سطح غلاف‌‌ها به رنگ نقره‌‌ای درمی‌‌آید و باعث ایجاد خسارتی در حدود 20 درصد دیگر به محصول می‌‌شود (Nderitu et al., 2001).

 سعیدی و رضوانی در پژوهش خود، فون بال‌‌ریشکداران منطقۀ لردگان استان چهارمحال و بختیاری را مطالعه و گونۀ تریپس پیاز T. tabaci را گونۀ غالب این مزارع معرفی کردند (Saeedi & Rezvani, 2001). میرابلو و میری در بررسی فون بال‌‌ریشکداران مزارع لوبیای همدان نشان دادند گونۀ تریپس پیاز، گونۀ غالب این مزارع است (Mirab-balou & Miri, 2016). در مطالعۀ Shoeibi et al. (2016)، گونۀ تریپس پیاز در جایگاه گونۀ غالب با فراوانی 75/65 درصد در کنار دیگر تریپس‌‌ها از مزارع لوبیای استان مرکزی جمع‌‌آوری و معرفی شد. کوچارچیک و لگوتوفسکا فراوانی و تغییرات جمعیت گونۀ Thrips tabaci (بالغ‌‌ها و پوره‌‌های آن) را طی سال‌‌های 1999 و 2000 روی تره‌‌فرنگی‌‌های کاشته‌‌شده به‌‌صورت تک‌‌محصولی و بین محصولی با محصولات هویج، شبدر و لوبیا بررسی کردند (Kucharczyk & Legutowska, 2002). میرابلو و میری در مطالعۀ خود نتیجه گرفتند که الگوی پراکنش فضایی مراحل بالغ تریپس پیاز در یونجه به‌‌صورت تصادفی است؛ ولی مجموع مراحل بالغ و نابالغ به‌‌صورت تجمعی است (Mirab-balou & Miri, 2019). نشان دادند پراکنش فضایی دو گونۀ تریپس پیاز و تریپس گندم در مزارع گندم شهرستان اهواز برای مراحل لارو و مجموع لارو و بالغ به‌‌صورت تجمعی است؛ اما پراکنش مراحل بالغ به‌‌صورت تصادفی است (Ramezani & Zandi Sohani, 2014).

از آنجا که شهرستان سلسله سهم مهمی در تولید لوبیا در استان لرستان دارد و همچنین تریپس‌‌ها و خسارت آنها در مزارع لوبیای این شهرستان به‌‌وفور دیده می‌شود و با توجه به اینکه تاکنون مطالعه‌‌ای درزمینۀ‌‌ بیواکولوژی آنها در استان لرستان صورت نگرفته است، این پژوهش با هدف بررسی تغییرات جمعیت، تنوع گونه‌‌ای و پراکنش فضایی تریپس‌‌ها در مزارع لوبیا انجام شد.

مواد و روش‌ها

به‌‌منظور جمع‌‌آوری تریپس‌‌های مرتبط با لوبیا (Phaseolus vulgaris L.) در سال 1400، نمونه‌‌برداری‌‌ها از دو مزرعه به مساحت به‌‌طور تقریبی یک هکتار واقع در روستاهای چم‌‌تکله (طول جغرافیایی 48.08992600 و عرض جغرافیایی 33.73412100 و ارتفاع از سطح دریا 1431 متر) و درتنگ (طول جغرافیایی 48.27316867 و عرض جغرافیایی 33.93603567 و ارتفاع از سطح دریا 1738 متر) در شهرستان سلسله (استان لرستان) صورت گرفت. این دو روستا به فاصلۀ 50 کیلومتر از هم قرار گرفته‌‌اند. واحد نمونه‌‌برداری برگ گیاه لوبیا انتخاب و نمونه‌‌برداری به‌‌صورت هفتگی و طی مراحل رشدی لوبیا انجام شد. در هر نوبت، ضمن حرکت تصادفی در مزرعه به‌‌صورت W شکل، از هر مزرعه 20 برگ میانی از بوتۀ لوبیا انتخاب و به‌‌طور تصادفی بعد از هر 50 قدم نمونه‌‌برداری شد؛ سپس علاوه‌‌بر تعداد حشرات کامل تریپس، تعداد مراحل نابالغ آن نیز شمارش و ثبت شد. برای شمارش دقیق تریپس‌‌ها، پس از بررسی دقیق در زیر استریومیکروسکوپ، برخی نمونه‌‌ها جدا شد؛ سپس از بعضی نمونه‌‌ها اسلاید میکروسکوپی تهیه و درنهایت تعداد نمونه‌‌ها ثبت شد.

نمونه‌‌برداری‌‌ها براساس مراحل رشدی لوبیا از ابتدای جوانه‌‌زنی (نیمۀ دوم اردیبهشت‌‌ماه) تا پایان خشک‌‌شدن برگ‌‌ها (اواخر مردادماه) انجام شد؛ بدین‌‌منظور برگ‌‌های لوبیا روی سینی سفید لعابی به ابعاد 22 × 32 سانتی‌‌متر (که برای جلوگیری از پرواز سریع حشرات کامل، با محلول آب و گلیسیرین مرطوب شده بود) تکانده شد. تریپس‌‌های داخل سینی با استفاده از قلم‌‌موی ظریف آغشته به الکل، به‌‌سرعت از سطح سینی جمع‌‌آوری و به داخل میکروتیوب‌‌های کوچک پلاستیکی با حجم پنج سی‌‌سی و حاوی الکل 75 درصد منتقل شد. روی هر میکروتیوب برچسبی حاوی تاریخ نمونه‌‌برداری، محل جمع‌‌آوری، مرحلۀ رشدی لوبیا و شمارۀ مزرعه چسبانده شد؛ همچنین با توجه به اینکه لاروهای تریپس‌‌ها در حین تغذیه به برگ چسبیده‌‌اند و با تکاندن به‌‌راحتی جدا نمی‌‌شوند، تعداد 20 برگ درون نایلون پلاستیکی قرار داده و پس از انتقال به آزمایشگاه، در زیر استریومیکروسکوپ نسبت به شمارش آنها اقدام شد.

به‌‌منظور تعیین تعداد نمونۀ مناسب، ابتدا نمونه‌‌برداری اولیه با تعداد 30 نمونه (برگ) انجام شد؛ سپس با استفاده از داده‌‌های به‌‌دست‌‌آمده، خطای نسبی (RV) تعیین شد که دقت نمونه‌‌برداری اولیه را نشان می‌‌دهد. در مرحلۀ بعد تعداد نمونۀ مناسب از فرمول (1) تعیین و در پایان، تعداد 20 نمونه (برگ) برای انجام این پژوهش در نظر گرفته شد (Southwood & Henderson, 2000).

N: تعداد نمونۀ مناسب، D: حداکثرمیزان خطای قابل قبول، t: مقدار جدول استیودنت، m: میانگین داده‌‌های نمونه‌‌برداری اولیه و S: انحراف معیار داده‌‌های نمونه‌‌برداری اولیه.

شاخص‌‌های تنوع زیستی با استفاده از نرم‌‌افزار PAST (Hammer & Harper, 2001) به شرح زیر محاسبه شد:

الف) شاخص تنوع گونه‌‌ای شانون - وینر: این شاخص از رابطۀ 2 محاسبه شد که در آن H' تابع شانون - وینر، S تعداد گونه‌‌ها و Pi نسبت یا وفور گونۀ i ام و بر‌حسب نسبتی از کل افراد است ((Shannon & Weaner, 1949.

ب) شاخص تنوع گونه‌‌ای سیمپسون: این شاخص از رابطۀ 3 محاسبه شد (Simpson, 1949) که در آن 1-D شاخص تنوع سیمپسون و Pi نسبت افراد گونۀ i ام در جامعه است.

ج) شاخص یکنواختی پیلو: این شاخص از رابطۀ 4 محاسبه شد (Pielou, 1975).

د) شاخص غنای مارگالف: این شاخص از رابطۀ 5 محاسبه شد (Margalef, 1958).

به‌‌منظور تعیین چگونگی پراکنش فضایی تریپس‌‌ پیاز و تریپس‌‌ گل از شاخص‌‌های مهم پراکنش مانند قانون توان تیلور و شاخص آیوائو استفاده شد (Southwood & Henderson, 2000). در این مطالعه از تجمیع شمارش لارو و حشرات بالغ استفاده شد؛ همچنین به‌‌منظور بررسی اثر دما و رطوبت روی تراکم جمعیت تریپس‌‌ها، از رابطۀ رگرسیون خطی چندگانه بین میانگین دمای روزانه، میانگین رطوبت نسبی روزانه و تراکم جمعیت تریپس‌‌ها در هر تاریخ نمونه‌‌برداری استفاده شد.

تجزیه و تحلیل داده‌‌ها

برای محاسبۀ فراوانی نسبی تریپس‌‌ها از نرم‌‌افزار Excel2016 استفاده شد؛ همچنین برای محاسبۀ شاخص‌‌های تنوع زیستی و مقایسۀ داده‌‌های تنوع بین مناطق مختلف از آزمون T-Test استفاده شد. آزمون‌‌های آماری با استفاده از نرم‌‌افزار SPSS,23 انجام شد.

نتایج

تریپس‌‌های مرتبط با لوبیا در مزارع شهرستان سلسله

در این پژوهش، 12 گونه تریپس از مزارع لوبیای شهرستان سلسله جمع‌‌آوری شد که در بین آنها تریپس پیاز، Thrips tabaci Lindeman، با فراوانی 43/69 درصد از کل نمونه‌‌های جمع‌‌آوری‌‌شده، گونۀ غالب بود، پس از آن تریپس گل، Frankliniella intonsa (Trybom)، با فراوانی 11/12 درصد در رتبۀ دوم قرار گرفت و دیگر گونه‌‌های جمع‌‌آوری‌‌شده با نسبت‌های کمتر (مجموع کل گونه‌‌های باقی‌‌مانده 46/18 درصد) در مزارع لوبیا یافت شد (شکل 1).

خانوادۀ Aeolothripidae: از این خانواده تنها دو گونۀ شکارگر به اسامی Aeolothrips intermedius Bagnall (با فراوانی 63/6 درصد) و A. collaris Priesner (با فراوانی 13/1 درصد) جمع‌‌آوری شد.

خانوادۀ Thripidae: از این خانواده هشت گونه متعلق به هفت جنس به اسامی Thrips tabaci Lindeman (با فراوانی 43/69 درصد)، Frankliniella intonsa (Trybom) (با فراوانی 11/12 درصد)، Tenothrips frici (Uzel) (با فراوانی 76/4 درصد)، T. trehernei Priesner (با فراوانی 8/2 درصد)، Odontothrips confusus Priesner (با فراوانی 5/1 درصد)، Scolothrips longicornis Priesner (با فراوانی 3/1 درصد)، Neohydatothrips gracilicornis (Williams) (با فراوانی 09/0 درصد) و Microcephalothrips abdominalis (Crawford) (با فراوانی 08/0 درصد) جمع‌‌آوری و شناسایی شد. در بین گونه‌‌های یادشده فقط گونۀ S. longicornis شکارگر بود و بقیۀ گونه‌‌ها گیاه‌‌خوار بودند.

خانوادۀ Phlaeothripidae: از این خانواده یک گونۀ گیاه‌‌خوار به نام Haplothrips reuteri (Karny) (با فراوانی 1/0 درصد) و یک گونۀ شکارگر به نام H. globiceps Bagnall (با فراوانی 07/0 درصد) جمع‌‌آوری شد.

تغییرات جمعیت تریپس‌‌های مرتبط با لوبیا در مزارع شهرستان سلسله

روند تغییرات جمعیت تریپس پیاز و ترپیس گل در هر دو روستای چم‌‌تکله و درتنگ نشان داد فعالیت هر دو گونۀ تریپس در مزارع لوبیا از 17 خردادماه شروع شده و تا پایان برداشت لوبیا ادامه داشته است. بیشترین تراکم تریپس پیاز و تریپس گل در روستای چم‌‌تکله به ترتیب 99/4 ± 35/166 و 38/1 ± 85/16 و در روستای درتنگ به ترتیب 61/3 ± 3/159 و 32/1 ± 6/22 تریپس در واحد نمونه‌‌برداری به دست آمد. با توجه به اطلاعات به‌‌دست‌‌آمده نتیجه گرفته می‌‌شود که جمعیت تریپس پیاز در روستاهای چم‌‌تکله و درتنگ به ترتیب 87/9 و 04/7 برابر تریپس گل بوده است.

روند تغییرات جمعیت تریپس پیاز در هر دو روستای چم‌‌تکله و درتنگ نشان داد در تاریخ 17 خردادماه فعالیت آن شروع و کم‌‌کم به تراکم آن افزوده شد و در مرحلۀ رشد رویشی لوبیا سیر صعودی به خود گرفت؛ تا اینکه در مرحلۀ رشد زایشی و در تاریخ 26 تیرماه به بیشترین تراکم جمعیتی رسید و پس از این مرحله، نمودار سیر نزولی در پیش گرفت؛ تا اینکه در تاریخ 23 مردادماه به کمترین میزان جمعیت خود رسید (شکل 2).

روند تغییرات جمعیت تریپس گل در هر دو روستای چم‌‌تکله و درتنگ نشان داد تریپس گل در تاریخ 17 خردادماه در مزرعه فعالیت خود را آغاز کرد و به ترتیب به تراکم آن افزوده شد و نمودار سیر صعودی به خود گرفت؛ تا اینکه در مرحلۀ اوایل غلاف‌‌بندی و در سوم مردادماه به بیشترین تراکم جمعیت رسید و پس از این مرحله از تراکم تریپس کاسته شد و نمودار سیر نزولی در پیش گرفت؛ تا اینکه در 23 مردادماه به کمترین میزان جمعیت خود رسید (شکل 3).

با بررسی تأثیر دما و رطوبت بر تغییرات جمعیت تریپس‌‌ها با استفاده از رگرسیون خطی چندگانه (جدول 1) مشاهده شد که در هر دو منطقۀ مطالعه‌‌شده، رابطۀ مستقیم بین جمعیت تریپس گل با میانگین دمای روزانه وجود دارد؛ به طوری که این رابطه ازنظر آماری نیز معنی‌‌دار بود (P_value<0.05)؛ اما در بقیۀ موارد هیچ‌‌گونه رابطۀ معنی‌‌داری مشاهده نشد. با توجه به نموارهای 2 و 3 نتیجه گرفته می‌‌شود که در ابتدای فصل رشدی با میانگین دمای کم، جمعیت مراحل بالغ تریپس پیاز و تریپس گل نیز کم بوده است و هرچقدر میانگین دما در طول دورۀ نمونه‌‌برداری افزایش پیدا کرده، جمعیت تریپس‌‌ها نیز زیاد شده و نمودار سیر صعودی گرفته است؛ همچنین در هر دو روستای چم‌‌تکله و درتنگ همزمان با دورۀ غلاف‌‌بندی لوبیا، میانگین دما و رطوبت نسبی روندی کاهشی پیدا کرده است که این تغییرات روی جمعیت تریپس پیاز و تریپس گل تأثیر گذاشته و باعث کاهش جمعیت آنها شده و نمودار سیر نزولی به خود گرفته است (شکل‌‌های 2 و 3).

براساس آنالیزهای تنوع زیستی تریپس‌‌ها در مزارع لوبیا، در هر دو روستای مطالعه‌‌شده بیشترین مقادیر شاخص‌‌های تنوع زیستی و همچنین یکنواختی در مرحلۀ زایشی لوبیا مشاهده شد؛ به طوری که بیشترین مقادیر شاخص تنوع شانون - وینر، سیمپسون، یکنواختی پیلو و غنای مارگالف در روستای چم‌‌تکله به ترتیب مقادیر 94/2، 93/0، 95/0 و 98/2 و در روستای درتنگ به ترتیب برابر با 89/2، 91/0، 94/0 و 74/2 به دست آمد (جدول 2).

جدول 1- رابطۀ رگرسیون چندگانه بین میانگین تراکم تریپس پیاز و تریپس گل با میانگین دما و رطوبت نسبی طی روزهای مختلف نمونه‌‌برداری در سال 1400

Table 1 - Multiple regression relationship between the average density of onion thrips and flower thrips with the average temperature and relative humidity during different days of sampling in the year 2020.

جدول 2- مقادیر عددی شاخص‌‌های تنوع زیستی در مزارع لوبیا در روستاهای چم‌‌تکله و درتنگ (شهرستان سلسله) در سال 1400

Table 2 - Numerical values of biodiversity indices in bean fields in Cham-Takleh and Dartang villages (Selseleh County) in the year 2021.

* Vegetative stage i.e. germination, leaf development, formation of side shoots, stem elongation, tuber formation.

** reproductive stage i.e. inflorescence emergence and flowering

شکل 1- درصد فراوانی گونه‌‌های تریپس شناسایی‌‌شده در مزارع لوبیای شهرستان سلسله (استان لرستان) در سال 1400

Figure 1 - Percentage of abundance of identified thrips species in bean fields of Selseleh County (Lorestan Province) in the year 2021.

شکل 2- تغییرات جمعیت تریپس پیاز و تریپس گل (همزمان با دما و رطوبت طی روزهای مختلف نمونه‌‌برداری) در مزارع لوبیای روستای درتنگ (شهرستان سلسله، استان لرستان) در سال 1400

Figure 2 - Population dynamics of onion thrips and flower thrips (concurrent with temperature and humidity during different days of sampling) in bean fields of Dartang village (Selseleh County, Lorestan Province) in the year 2021.

شکل 3- تغییرات جمعیت تریپس پیاز و تریپس گل (همزمان با دما و رطوبت طی روزهای مختلف نمونه‌‌برداری) در مزارع لوبیای روستای چم‌‌تکله (شهرستان سلسله، استان لرستان) در سال 1400

Figure 3 - Population dynamics of onion thrips and flower thrips (concurrent with temperature and humidity during different days of sampling) in bean fields of Cham-Takleh village (Selseleh County, Lorestan Province) in the year 2021.

پراکنش فضایی تریپس‌‌های مرتبط با لوبیا در مزارع شهرستان سلسله

نتایج بررسی پراکنش فضایی تریپس پیاز و تریپس گل با استفاده از روش‌‌های رگرسیونی تیلور و آیوائو در جدول 3 نشان داده شده است. براساس نتایج به‌‌دست‌‌آمده، پراکنش فضایی تریپس پیاز براساس روش‌‌های تیلور و آیوائو در هر دو روستای چم‌‌تکله و درتنگ از نوع تصادفی است و پراکنش فضایی تریپس گل با استفاده از هر دو روش تیلور و آیوائو از نوع تجمعی به دست آمد. برای نتیجه‌‌گیری نهایی، دقت آماری دو مدل در برازش داده‌‌های جمع‌‌آوری‌‌شده مقایسه شد و بر این اساس با توجه به اینکه مدل آیوائو دقت بیشتری در برازش داده‌‌ها دارد، نتایج آن مطمئن‌‌تر تشخیص داده شد؛ بدین ترتیب پراکنش فضایی برای تریپس پیاز از نوع تصادفی و برای تریپس گل از نوع تجمعی تعیین شد.

جدول 3- نتایج حاصل از مدل‌‌های رگرسیونی تیلور و آیوائو در تعیین پراکنش فضایی (مجموع لارو و حشرۀ بالغ) تریپس پیاز و تریپس گل در سال 1400

Table 3 - Results from Taylor's and Iwao's regression models in determining the spatial distribution (total of larvae and adult insects) of onion thrips and flower thrips in the year 2021.

بحث

درزمینۀ شناسایی فون بال‌‌ریشکداران مزارع لوبیا در ایران، به نتایج Saeedi & Rezvani (2001) در منطقۀ لردگان استان چهارمحال و بختیاری اشاره می‌‌شود که گونه‌‌های T. tabaci، Aeolothrips intermedius وsp.  Odontothrips را جمع‌‌آوری و تریپس پیاز T. tabaci را گونۀ غالب این مزارع معرفی کرده‌‌اند؛ همچنین در مطالعات مرتبط با تریپس‌‌های لوبیا در مزارع همدان، تریپس پیاز، گونۀ غالب معرفی شده است (Mirab-balou & Miri, 2016). در مطالعۀ دیگری که در مزارع لوبیای استان مرکزی صورت گرفت، تریپس پیاز در جایگاه گونۀ غالب با فراوانی 75/65 درصد در کنار دیگر تریپس‌‌ها جمع‌‌آوری و معرفی شد (Shoeibi et al., 2016). مطالعات انجام‌‌شده روی فون بال‌‌ریشکداران مزارع لوبیا نشان داد گونۀ تریپس پیاز، گونۀ غالب است که با نتایج این مطالعه نیز همخوانی دارد؛ زیرا در این پژوهش نیز تریپس پیاز، گونۀ غالب معرفی شد. هرچند در اکثر مزارع لوبیای ایران و همچنین در برخی اکوسیستم‌‌ها، تریپس پیاز، گونۀ غالب معرفی شده است (Mirab-balou & Miri, 2020)، در دیگر کشورها با توجه به وضعیت آب و هوایی منطقه، گونه‌‌های مشابه یا متفاوتی روی لوبیا فعالیت دارند؛ به طوری که در مزارع لوبیا در کشور کنیا، Frankliniella occidentalis Pergande، گونۀ غالب این مزارع معرفی شده است (Kasina et al., 2009). نتایج این مطالعه با پژوهش حاضر متفاوت است؛ به طوری که در این مطالعه، تریپس غربی گل جمع‌‌آوری نشد که این اختلاف ممکن است به نوع منطقه، شرایط آب و هوایی و همچنین نحوۀ نمونه‌‌برداری و نوع بال‌‌ریشکداران فعال در اکوسیستم‌‌های مختلف مربوط باشد. در بررسی فون تریپس‌‌های مزارع باقلا در منطقۀ بیسکرای الجزایر، گونۀ Haliday Odontothrips loti با فراوانی 47 درصد، گونۀ غالب این مزارع معرفی شده است (Razi et al., 2013)؛ هرچند در مطالعۀ حاضر جنس Odontothrips جمع‌‌آوری شد، گونۀ آن (O. confusus) با مطالعۀ Razavi et al. (2013) متفاوت بود که این اختلاف را می‌‌شود به نوع محصول و منطقۀ مطالعه‌‌شده نسبت داد.

سیل و استنسلی فراوانی فصلی و چگونگی پراکنش گونۀ Thrips palmi Karny را طی شش‌‌سال روی گیاه لوبیا در جنوب فلوریدا بررسی کردند (Seal & Stansly, 2000). کوچاریک و لگوتوفسکا فراوانی و تغییرات جمعیت گونۀ Thrips tabaci (بالغ‌‌ها و پوره‌‌های آن) را در سال‌‌های 1999 و 2000 روی تره‌‌فرنگی‌‌های کاشته‌‌شده به‌‌صورت تک‌‌محصولی و بین محصولی با محصولات هویج، شبدر و لوبیا بررسی کردند و طبق نتایج آنها بالغ‌‌ها و لاروهای این گونه بیشتر روی تره‌‌فرنگی‌‌هایی قرار داشتند که به‌‌صورت تک‌‌کشتی کاشته شده بودند (Kucharczyk & Legutowska, 2002). بیشترین و کمترین جمعیت این گونه به ترتیب در گیاهان تره‌‌فرنگی و لوبیا بود. نتایج این مطالعه با پژوهش حاضر متفاوت است؛ به طوری که در پژوهش حاضر تریپس پیاز، گونۀ غالب با بیشترین فراوانی برای لوبیا بود؛ اما در مطالعۀ Kucharczyk & Legutowska (2002) تریپس پیاز بیشترین جمعیت را روی تره‌‌فرنگی داشت که ممکن است دلیل این اختلاف نوع سیستم کاشت باشد؛ به طوری که در سیستم چندکشتی وقتی تره‌‌فرنگی‌‌ها بین محصولاتی مانند هویج، شبدر و لوبیا کشت شد، این گونه تمایل بیش‌‌تری به تغذیه از این محصول داشته است.

میرابلو و میری تغییرات جمعیت و پراکنش فضایی تریپس پیاز در چین‌‌های مختلف یونجه را بررسی کردند و براساس نتیجۀ پژوهش آنها الگوی پراکنش فضایی مراحل بالغ به‌‌صورت تصادفی به دست آمد (Mirab-balou & Miri, 2019). رمضانی و زندی نشان دادند پراکنش فضایی دو گونۀ تریپس پیاز و تریپس گندم در مزارع گندم شهرستان اهواز برای مراحل لارو و مجموع لارو و بالغ به‌‌صورت تجمعی است؛ اما پراکنش مراحل بالغ به‌‌صورت تصادفی است (Ramezani & Zandi Sohani, 2014). این مطالعات نتایج پژوهش حاضر مبنی‌‌بر به‌‌صورت تصادفی بودن پراکنش فضایی تریپس پیاز را تأیید می‌‌کند؛ همچنین مطالعات مختلفی نشان دادند که مدل آیوائو برای برآورد پراکنش فضایی تریپس‌‌ها مناسب‌‌تر از مدل تیلور است که در این پژوهش نیز به‌‌خوبی مشاهده شد (Ramezani & Zandi Sohani, 2014; Miri et al., 2017; Mirab-balou & Miri, 2019).

نتیجه‌‌گیری کلی

نتایج این مطالعه نشان داد فعالیت تریپس پیاز و تریپس گل در مزارع لوبیا از 17 خردادماه شروع شده و تا پایان برداشت لوبیا ادامه داشته است؛ همچنین بیشترین تراکم تریپس پیاز و تریپس گل به ترتیب در روستاهای چم‌‌تکله و درتنگ 99/4 ± 35/166 - 38/1 ± 85/16 و 61/3 ± 3/159 - 32/1 ± 6/22 تریپس در واحد نمونه‌‌برداری بود. پراکنش فضایی تریپس پیاز از نوع تصادفی و پراکنش فضایی تریپس گل از نوع تجمعی به دست آمد؛ همچنین براساس نتایج تنوع زیستی تریپس‌‌ها در مزارع لوبیا، بیشترین مقادیر شاخص‌‌های شانون - وینر، سیمپسون و یکنواختی پیلو در مرحلۀ زایشی لوبیا به دست آمد. با توجه به اینکه پیک جمعیتی تریپس پیاز و تریپس گل به ترتیب در مراحل زایشی و غلاف‌‌بندی لوبیا در مزرعه مشاهده شد و به‌‌دلیل اینکه در این مرحله از گیاه لوبیا، تریپس‌‌ها خسارت زیادی را به محصول لوبیا وارد می‌‌کنند، باید اقدامات مدیریتی مناسبی را برای کشاورزان منطقه ارائه کرد تا از خسارت به محصول لوبیا جلوگیری شود.

سپاسگزاری

بدین‌‌وسیله از جناب آقای دکتر بهزاد میری برای کمک در آنالیزهای آماری تشکر و قدردانی می‌‌شود. این مقاله بخشی از رسالۀ دکترای نویسندۀ اول است و با حمایت مالی دانشگاه لرستان انجام شد.