تعداد نشریات | 43 |
تعداد شمارهها | 1,677 |
تعداد مقالات | 13,681 |
تعداد مشاهده مقاله | 31,753,954 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 12,551,269 |
بررسی مختصات زبانی در دیوان خطی خاوری کوزه کنانی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
فنون ادبی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقاله 7، دوره 14، شماره 4 - شماره پیاپی 41، دی 1401، صفحه 121-148 اصل مقاله (975.41 K) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22108/liar.2022.133640.2170 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نویسنده | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نرجس سپهر نژاد* | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
دکتری تخصصی زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
چکیده | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
حاج میرزا معصوم خاوری کوزهکنانی شاعر و عالم دینی قرن سیزدهم هجری و از سخنوران دورة بازگشت ادبی است. آثار منظوم نفیس خطی خاوری حدود بیست و پنج هزار بیت است که بهشیوة شاعران عصر بازگشت سروده شده است. این آثار نشان میدهد خاوری شاعرانی مانند ابوالعلاء گنجوی، فلکی شروانی، خاقانی، جامی، نظامی و محتشم کاشانی را در سرودن اشعار در نظر داشته است و بهنوعی احیاکنندة شیوة آنان است. پرسش پیش روی مقاله این است که با توجه به کاوش ویژگیهای زبانی و بررسی آنها در سه سطح آوایی، لغوی، نحوی، باید نسبت شعری خاوری را با کدام دورة ادب فارسی (خراسانی یا عراقی) در عصر بازگشت بررسی کرد؟ در این مقاله نشان داده شد که جغرافیای محل زندگی شاعر در آذربایجان و کاشان تأثیری شگرف بر زبان و بیان شاعر گذاشته است و کلام شاعر متأثر از محیط و اوضاع محل زندگی اوست. استباط کلی ما این است که خاوری با توجه به شخصیت مذهبیاش شعر و ادب را همانند ابزاری برای انتقال مفاهیم دوستداشتنی و مؤکد خود به کار برده است. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کلیدواژهها | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
خاوری؛ سبک شناسی؛ شعر بازگشت ادبی؛ ویژگیهای سبکی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
اصل مقاله | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقدمه بازگشت ادبی دورهای در تاریخ ادبیات ایران از نیمة دوم قرن دوازدهم تا پیدایش ادبیات مشروطه در اوایل قرن چهاردهم است. به احتمال قوی، نخستینبار استاد ملکالشعرای بهار تعبیر بازگشت را به کار برده است. قالب شعر در دورة بازگشت ادبی بدون هرگونه ابتکاری است. قصیده، غزل، مثنوی، قطعه و رباعی... از معمولیترین قالبهایی است که شاعران این دوره به آن توجه داشتهاند. همچنین وزن شعر نیز بیانگر تحول و تازگی خاصی نیست. از ویژگیهای سببک دورة بازگشت ادبی عبارت است از: دو گروه شدن شاعران ـ عدهای (مانند صبا، مجمر، یغما) شغلشان شاعری بود و عدهای هم (مانند میرزا حبیب اصفهانی، قائممقام فراهانی و نشاط اصفهانی) افزونبر اشتغال به حرفههای دیگر، شعر نیز میسرودند؛ افزونی حجم شعرها و شمار شاعران نسبتبه دورة های پیشین؛ استحکامیافتن بیشتر اشعار با بازگشت به اصول اولیة شعر سبک خراسانی. ناگفته پیداست شاعران صاحب سبک خراسانی و عراقی و آذربایجانی در شعر دورههای بعد تأثیر بسزایی داشتهاند؛ مضامین شعری آنان با موسیقی شعری یا صنعتهای ظریف ادبی همواره توجه شاعران بهویژه شاعران دورة بازگشت ادبی را به خود جلب کرده است. «انجمن خاقان» از یکسو وارث تجربههای دو انجمن مشتاق و نشاط بود و اعضای آن شاعران و ادیبان کارآزمودة آشنا به دقایق شعر قدیم بودند؛ ازسوی دیگر بهسبب ارتباط آن با دربار فتحعلی شاه که بهشیوة دربار سلطان محمود غزنوی و سنجر سلجوقی نظام یافته بود و شاعران را مینواخت و بدانها صله میداد، شاعران بسیاری را به امید گرفتن صله و لقب، به خود خواند که محور همة آنها ملکالشعرا صبای کاشانی بود. 1ـ1 جنبة نوآوری پژوهش در مقالة حاضر، ضمن اعلام کار تصحیح دیوان خاوری کوزهکنانی و معرفی نسخ موجود آن، به بررسی ویژگیهای زبانی آثار وی پرداختهایم و نسبت شعر وی را با شعرای قبل از او سنجیدهایم و نشان دادهایم که تغییر جغرافیای سکونت شاعر بر زبان شعری او تأثیر بسزایی داشته است. 1ـ2پیشینة پژوهش متأسفانه نسخة خطی آثار خاوری تاکنون به زینت طبع آراسته نشده است و هیچ مقاله یا پژوهش جامعی وجود ندارد که به همة جوانب مختلف سبکی و بلاغی این اثر بپردازد؛ اما برخی پژوهشگران در تحقیقات پراکنده تنها اشارهای به نام این شاعر و آثار وی داشتهاند؛ حتی گاهی دیده میشود آثار ایشان و نوة دختری او، حجتالاسلام و المسلمین سیّد احمد فخرالواعظین خاوری کاشانی جابهجا در برخی پژوهشها آمده است. نکتة تأملبرانگیز اینکه استاد ملکالشعرای بهار ضمن خطابة خود دربارة سبک شعر و شعرا که در انجمن ادبی ایران بیان کرد، دربارة سبک شعری خاوری کوزهکنانی چنین گفته است: «سبک شعر خاوری کوزهکنانی را میگویند پخته و ساده است به سبک ابوالعلای گنجوی و فلکی شروانی شعر گفته است» (بهار، 1311: 749). گفتنی است بیشتر تذکرهنویسان ـ از ثمر نائینی تذکرهنویس، معاصر خاوری کوزهکنانی تا امروز ـ به اشاراتی دربارة زندگی خاوری پرداختهاند و برخی ابیات وی را ذکر کردهاند. مقالاتی دربارة خاوری کوزهکنانی به چاپ رسیده است که به برخی از آنها در ادامه اشاره میشود. البته هیچکدام از تذکرهنویسان و نویسندگان مقالات مذکور بهجز استاد بهار به سبک شعری وی اشاره نداشتهاند و نسبت وی را به شاعران قبل از او نسنجیدهاند. از آثار متنوع و گوناگون خاوری تاکنون چیزی به چاپ نرسیده است؛ مگر کتاب احسنالقصص یا قصة یوسف و زلیخا که متأسفانه آقای عباس منظوریِ خطاط آن را بهاشتباه به نام خاوری شیرازی چاپ کرده است و چاپی ناقص است. ازجمله مقالات دربارة خاوری کوزهکنانی عبارت است از:
1ـ3 بیان مسئله 1ـ3ـ1 آثار و احوال خاوری کوزهکنانی حاج میرزامعصوم خاوری کوزهکنانی از دانشمندان، شاعران آیینی و مذهبی و «از عرفای برجستة قرن سیزدهم هجری و از مفسران، مفاخر، سخنوران و سخنسنجان برگزیدۀ آذربایجان است. وی از اعیان قریۀ کوزهکنان، از توابع تبریز است» (تربیت، 1235: 143). «خاوری از عرفای روزگار و از سالکان طریقت بود که بر مسالک سلوک واقف و از مصاحبان اهل معارف میباشد» (هدایت: 1385: 259‑258). «سلسله نسبش منتهی به قدوه المحققین شمسالحق تبریزی» است (گرجینژاد، 1343: 63). او بهلحاظ اخلاقی از «نکوخلقان دوران و از مشاهیر سخنسنجان ایران است» (قاجار، 1346، ج 2: 694). وی از بزرگان شعرای عصر خود به شمار میرفت. او مردی بسیار سخنسنج بود که از «علوم رسمی استحضاری وافی و از رسوم سخنوری استبصاری کافی؛ در نظم و نثر قادر، و در این دو فنّ شریف ماهر؛ دراری منظومهاش، غیرت عقد پروین و لآلی منثورهاش رشک درّ ثمین» است (رک. گرجینژاد، 1343: 63). خاوری در اوان جوانی، علوم ادبی و رسوم عربی را تحصیل کرد و پس از کسب معارف و کمالات خاکبوسی زیارت ثامنالائمّه، علی بن موسی الرضا (ع) را هوس کرد. پس از زیارت آن مرقد مطهّر به عزم تجارت و سیاحت به نواحی مرکزی ایران رفت؛ چنانکه «خاک دارالمؤمنین کاشان دامنش را در تصرف» میآورد (رک. قاجار، 1346، ج 2: 695). خاوری کوزهکنانی در کاشان، دیار ادبا و فضلا، بهسبب ذوق ادبیاش به عضویت محفل ادبی صبا پذیرفته شد. «نظر به اشتراک صناعت و حسن احوال» و «نظر به رتبة کمال و سلامت حال» «مقبول خاطر استاد فن و یگانه زمن فتحعلی خان صبا ملکالشعرا» قرار میگیرد (رک. دنبلی، 1342، ج 1: 190‑191). شاعر پرآوازة آن روزگار، فتحعلی خان صبای کاشانی بهسبب علاقة بسیارش به خاوری کوزهکنانی، یکی از برادرزادگان خود را به حبالة نکاح او درآورد؛ ثمرة این ازدواج دختری بود که بعدها همسر علامه سیّد هاشم واعظ شد که مادر سیّد احمد فخرالواعظین خاوری کاشانی است. سیّد احمد فخرالواعظین خاروی کاشانی نوة دختری خاوری کوزهکنانی است؛ بهطوری که بعدها خاوری کاشانی نیز تخلص خود را از جدّ بزرگوارش خاوری کوزهکنانی اقتباس کرده است. خاوری کوزهکنانی در اواسط عمر بنابر استطاعت مالی، توفیق طواف کعبه معظمه را مییابد و به قصد زیارت بیتاللهالحرام و مدینة منورّه از راه عراق به سرزمین عتبات عالیات و بعد به حجاز سفر میکند. آثار خاوری کوزهکنانی عبارت است از: مثنوی احسنالقصص (یوسف و زلیخا)؛ مثنوی تحفةالحرمین؛ مثنوی نصیحةالنظام؛ قصاید و غزلیات؛ ترکیببند؛ رباعیات. آرامگاه خاوری کوزهکنانی در قبرستان قدیم پنجهشاه (گذر آقا رحیم کاشان) است که متأسفانه بهسبب تسطیح قبرستان تخریب شده است. آرامگاه خاوری کاشانی نیز در ایوان آیینهکاری زیارت حضرت هارون بن موسی بن جعفر (ع) (پنجهشاه کاشان) واقع شده است. 2ـ معرفی نسخ موجود از آثار خاوری کوزهکنانی الف) معرفی نسخة نفیس منحصربهفرد برای تصحیح میرزا معصوم خاوری کوزهکنانی، مجموعه نفیس خطی به شمارة 369-1، کتابخانة آستان قدس رضوی. ب) دیگر نسخ موجود برای مقابله و نقد و بررسی 1ـ احسن القصص (یوسف و زلیخا): خاوری کوزهکنانی، شمارة 87918، شمارة قفسه 14186، کتابخانة مجلس شورای اسلامی. 2ـ احسن القصص (یوسف و زلیخا): خاوری کوزهکنانی، شمارة 4825، کتابخانة ملی ملک. 3ـ نسخة خطی خاوری کوزهکنانی متعلق به آقای عباس بهنیا که به کتابخانة کاشانشناسی واگذار کرده است و یکی از مهمترین اسناد موجود در اثبات احسن القصص (مثنوی یوسف و زلیخا) میرزا معصوم خاوری کوزهکنانی است. 1
3ـ ویژگیهای زبانی شعر دورة بازگشت ادبی درمجموع نمیتوان برای زبان شاعرانه در دورة بازگشت ویژگیهایی ارائه داد که نشان دهد دارای نوعی کمال و فرهیختگی است. شاید این سادگی زبان هم واکنشی برای گریز از زبان پرمضمون شیوة شاعران عصر صفوی باشد؛ وگرنه کسانی مانند آذر و هاتف و... آن مقدار هم از دانش و آگاهی به دور نیستند. دلیل عمدة زبان ساده و نهچندان برجستة شعر دورة بازگشت شاید این باشد که همة آنان در وادی تقلید قرار دارند (مدرسزاده، 1397: 342). گفتنی است زبان شعر دورة یادشده پیروی و تقلید از شعر دورة عراقی و سبک خراسانی است.
4ـ ویژگیهای سبکی شعر خاوری میرزا معصوم خاوری شاعری تواناست که در انواع فنون سخن طبعآزمایی کرده است. اشعار وی ازنظر زبانی طبق قواعد نحوی و زبانی سدة سیزده (دورة بازگشت ادبی) بوده است؛ ولی مانند همة شاعران این دورة که به تقلید از قدما پرداختهاند، اشارات سبکی او نیز گاهی به همین شکل است. آثارش ازنظر زبانی از ویژگیهای سبک خراسانی و ازنظر معنایی و فکری از ویژگیهای سبک عراقی و شیوة آذربایجانی تأثیر پذیرفته است. در اشعار او پیروی از شعرای عرب و عجم دیده میشود. لحن شعری او عربی با کاربرد الفاظ دری است و انواع صنایع ادبی و آرایهها و صور خیال در شعر او بهزیبایی به کار رفته است. خاوری را میتوان پل ارتباطی میان شاعران خراسانی و آذربایجانی و کاشانی دانست؛ بنابراین چنانکه میدانیم حتی «شعر آذربایجانی» نیز برپایة شعر خراسانی قرن ششم است؛ اما ارزشهای ادبی فکری آن به مقدار زیادی با آنچه در خراسان بود، متفاوت و دیگرگون است؛ بهگونهای که برخی را تشویق کرده است شعر آذربایجانی را سبکی مستقل به شمار آورند (مدرسزاده، 1397: 94). شعر خاوری نسبتبه همعصران خود پختهتر و سنجیدهتر است. وی در سرودن مثنویهایش به تقلید از نظامی و به تقابل با جامی برآمده است. در قصاید نیز به تقلید از خاقانی و در قطعهسرایی به پیروی از انوری قطعاتی بسیار پندآموز و حکیمانه و اخلاقی سروده است. همچنین در سرودن حکایات به تقلید از بوستان سعدی، اشعاری تقلیدی سروده است. خاوری در سرودن ترکیببند عاشورایی به تبعیت از محتشم کاشانی و صباحی بیدگلی ترکیببندی هجدهبندی سروده است. میرمعصوم خاوری قصیدهای طولانی لامیه را به پیروی از امیر معزی سروده است که در نوع خود کمنظیر است. 2 همچنین در سرودن مادهتاریخ یگانة روزگار خود بوده است؛ آثار میراث فرهنگی و تاریخی کاشان که مادهتاریخهایی از او بر کتیبه دارند، گواه بر این مدعاست. گفتنی است با انس با اثر مخطوط خاوری، این شاعر سخنسنج سخنپرداز، توانستهایم با بررسی ویژگیهای زبانی دیوان او در سه شاخة سبکشناسی (آوایی، لغوی، نحوی) نتایج مطلوب آن را در این مقاله ذکر کنیم. 3
5ـ ویژگیهای سبکی زبانی دیوان خطی حاج میرزا معصوم خاوری کوزهکنانی در ادامه به نمونههایی از ویژگیهای زبانی شعر خاوری، از نامآوران دورة بازگشت ادبی، اشاره میشود تا تصویری روشن بهصورت اجمالی از زبان شعر او در قالب مثنوی، قصیده، غزل، قطعه، رباعی نشان داده شود. 5ـ1 ویژگیهای آوایی ـ تفخیم
ـ ابدال ابدال یعنی بدلشدن و جایگزینشدن حرفی به حرف دیگر. در بیت زیر تبدیل حرف ش به ژ (کشکول = کژکول) دیده میشود.
ـ تخفیف واژه
(هسته هسته بهجای آهسته آهسته)
(کاظمه بهجای کاظمین) ـ آوردن دو حرف اضافه برای یک متمم
(به سیما در) (برای نمونههای دیگر رک. اح، ص 130 «به مژگان در») ـ تخفیف مشدّد
(عمامه بهجای عمّامه)
(قلاده بهجای قلّاده) ـ تخفیف واژه
(گسنه بهجای گرسنه) البته این واژه ابدال نیز دارد؛ در زبان عامیانه گشنه نیز کاربرد دارد. در کاشان نیز گشنه را بهجای گرسنه بسیار به کار میبرند. (برای نمونههای دیگر رک. «ستاده بهجای استاده»؛ (اح، ص 207) «فلاطون بهجای افلاطون» (آ، ص 207).) ـ تشدید مخفّف
شکر مشدد خوانده میشود. ـ آوردن دو ساکن کنار هم
اماله 4
همچنین واژه «همیونْتْ» بهجز اماله ویژگی دو ساکن کنار هم را نیز داراست.
اشباع
(نیز نک. اح، صص 57، 286، 359) ـ آوردن «ت» بهجای «ه»
اصل واژه اجازت است که در حالت وقف «ه» میشود. (نیز اجازت: ص 213، صص 266، 265، 350، 354؛ اشارت: اح، صص 267، 295، 322، 344، 353، 383) 5ـ2 ویژگیهای لغوی ـ «بنامیزد» ادات تحسین و شگفتی
(برای نمونههای دیگر رک. اح، صص 326، 347، 338) ـ کثرت پسوند کاف
(نمونههای دیگر: محصلکی: آ، ص 156؛ رعدکی، مورکی، ابرکی: آ، ص 159؛ نالان ترک: اح، ص 276) ـ کاربرد لغات فارسی قدیمی انگله: تکمه، دکمه (دکمههایی که با نخ درست میشود) 5
نیوشنده: شنونده
رنگ: گوزن
فگار: محزون
(نمونههای دیگر: خداوند : صاحب: اح، ص 26؛ کژدم: عقرب: اح، ص 118؛ پشت دوتا: کمر خم کردن: اح، ص 148؛ دورباشان: حامیان: اح، ص 334) ـ کاربرد لغات عربی قدیمی خیشوم: اندرون بینی، بیخ بینی
کلفت: رنج
مرغوله: موی پیشانی اسب
(نمونههای دیگر: غنوده: خوابیده: اح، ص 132؛ بار: اجازه: اح، ص 154؛ برثن: چنگال: آ، ص 176؛ دستور: وزیر: اح، ص 262؛ اح، ص 407؛ شوخ ، گستاخ: اح، ص 232) ـ کاربرد لغات پهلوی اندر:
5ـ3 ویژگیهای نحوی ـ فراوانی کاربرد «به» سوگند قسمخوردن در شعر بهگونهای متأثر از شخصیت مذهبی شاعر است.
ـ کاربرد افعال کهن اقبال کردند:
شد: رفت:
خست: مجروحکردن:
پرداخت:
نسپرید:
(نمونههای دیگر: شنفتند: شنیدند: اح، ص 262؛ کم از آن گرفتم: بیتوجهی کردم: اح، ص 197؛ خستند: آزردند: اح، ص 299) ـ مصدر آمدشدن:
ـ فعل در وجه مصدری خورد:
جابهجایی اجرای فعل: شد آمد:
رخت باید:
ـ مقدمداشتن «می» بر نون «نفی»
ـ کاربرد« می» در آخر فعل خواستمی:
دیدیمی، گرفتیمی:
(نمونههای دیگر: ساختندی/ پرداختندی: اح، ص 136؛ داشتندی: اح، ص 288؛ انباشتندی/ برداشتندی: اح، ص 133، اح، ص 299؛ افروختندی/ سوختندی: اح، ص 340) ـ کاربرد افعال نیشابوری
شنیدستم:
(نمونههای دیگر: ندیدستی: آ، ص 141؛ دیدستم: اح، ص 334) ـ کاربرد واژة ترکی خاوری، این شاعر آذریزبان، بنابر خاستگاه و موطن اصلی خود (منطقة آذربایجان) پس از مهاجرت به کاشان نیز بهطور خودآگاه یا ناخودآگاه گاهی واژه و بیشتر ابیات ترکی را در لابهلای اشعار فارسی میآورد و زبان آذری را چاشنی زبان پارسی دری میکند. از همه مهمتر، او در دستگاه شاهان قاجار میزیسته است که همگی ترکزبان بودهاند و زبانش تلفیقی از شیوة آذربایجانی و مکتب ادبی کاشان است که در نوع خود کمنظیر است. هُمتُلی: پرخوری
(نمونة دیگر: اَخچه: آ، ص 55) همچنین واژة «ترک و تازی» از واژههای خاص دیوان او به شمار میرود که به گونههای مختلف در دیوان او دیده میشود:
(نیز رک. صص 24، 37، 45، 55، 71، 199 و...) ـ کاربرد لغات عربی ذکر کلمات عربی در دیوان خاوری بیانگر چند نکتة تأملبرانگیز است: 1) نشانة حفظ آیات و روایات و احادیث و ضربالمثلهای عربی است و اینکه از علما و مفسران دورة قاجار و بازگشت ادبی بوده است؛ بهطوریکه دلش مخزن امالکتاب و لبش معجز فصلالخطاب است. 2) نشاندهندة عرصة مطالعات وی در دیوانهای شعری عرب و عجم و کسب رسوم عربی در اول جوانی و قبل از مهاجرت وی به کاشان است. 3) مأنوسبودن و نشستوبرخاست با عربزبانان در طول سفرهایی که به سرزمینهای شام و حجاز و عراق داشته است، این تأثیر را در اشعار وی نشان میدهد. 4) چنانکه در هر دورهای دانستن زبان عربی از هنرها بوده است و پایة آموزش مکتبخانهای به شمار میرفته است، خاوری نیز از آن برکنار نیست. 5) میتوان بهنوعی شعر او را فقیهانه دانست. امالکتاب، فصل الخطاب:چ
(نمونههای دیگر: معالقصّه: آ، ص 43؛ مالایطاق، علیالاتفاق: آ، ص 55؛ اولی اجنحه: آ، ص 76؛ کالبشاره، کالرساله: آ، ص 152؛ مغتسل، ماحصل: آ، ص 182؛ عفاکالله: اح، ص 319؛ تعالیالله: اح، ص342؛ عینالکلمات: اح، ص 388) همچنین در دیوان خاوری کلمات «اهلاً» و «ویحک» 6 نیز در جایجای آثار او به کار رفته است. اهلاً:
ویحک:
ـ کاربرد لغت و اصطلاحات کاشانی خاوری کوزهکنانی (کاشانی) چنان دلبسته و شیفتة کاشان، دیار ادبا و فضلا، بوده است که در اشعارش نیز این دلبستگی را نشان میدهد و تحت تأثیر محیط کاشان قرار میگیرد. او در لابهلا و گوشة اشعارش چاشنیهای زیبایی از لهجة شیرین کاشانی را یادآور میشود و این میتواند بیانگر سه نکته باشد: 1) ماندگارشدن لغات کاشانی در اشعار او؛ 2) انس با محیط ادبی و فضای فرهنگی کاشان و مأنوسشدن با لهجة کاشانی؛ 3) درصد لغات و اصطلاحات کاشانی در شعر او بیش از کلمات آذری، خود را نشان میدهد. این امر بیانگر آن است که شاعر این شهر را همانند وطن دوم پذیرفته است و او را الحق میتوان شاعری کاشانی به شمار آورد. به یاد داشته باشیم که شاعر پس از اقامت در کاشان به آذربایجان بازنگشته است؛ درنتیجه، لهجة کاشی را فراموش نکرده است. او تا آخر عمر در کاشان ماند و هر روز بیش از قبل، از لهجه و فرهنگ بومی کاشان تأثیر پذیرفت. پاکار:
(پاکار از اصطلاحات شغلی شعربافی در کاشان است.) شعربافی:
تقاص:
(تقاص: نوعی عقوبت پس دادن) حالیبهحالی:
(دل از درد حالیبهحالی شدن: اصطلاح کاشانی است.) اُشتلم:
(اشتلم: زور) گوش بر آیه بودن:
(گوش بر آیه بودن: در کاشان میگویند "فلانی گوشش به آیه هست": یعنی 1) حواسش جمع حرفزدن ما هست؛ 2) میفهمد و خودش را به آن راه میزند؛ 3) دو نفر که گفتوگو میکنند ازعمد بهگونهای حرف میزنند که نفر سوم بفهمد و گوشزدی به طرف بشود.) جوابی یا ثوابی:
جوابی یا ثوابی: یا جوابم را بده یا خیالم را راحت کن و جزایم کن؛ ثواب اینجا معنی منفی دارد. غیظ و غضب:
در کاشان غیظ و نغضب و غیظ و غضب بسیار کاربرد دارد و به هر دو شکل میآید؛ یعنی خشم به همراه چهره درهم کشیدن و اوج عصبانیت. گیسوبریده: زن بیحیا
رونما: هدیه
پاانداز:
(پاانداز: هدیهای که داماد برای عروس هنگام ورود به خانة بخت میدهد.) ـ لغات در معانی خاص چه به معنی چو، وقتیکه:
تماشایی به معنی تماشاچیان:
کجا به معنی کی:
ضمناً بیت فوق فعل نشاید کرد نیز از ویژگیهای سبکی خراسانی است (نشاید کرد خصمی با ستاره/ شود خصم ار ستاره چیست کاره). ـ آوردن «ت» بر سر فعل و اسم فکرت:
ـ کاربرد افعال دعایی در دیوان خاوری افعال دعایی بسیاری دیده میشود؛ زیرا شاعر خود از عارفان روزگار است و پیوسته درحال ذکر اوراد و ثناگویی است و همیشه دست به دعا برمیداشته است (تأثیرگذاری شخصیت مذهبی شاعر). مرساد:
مبیناد:
مبادت/ دهادت:
ـ لغات خاص شاعر در دیوان خاوری کوزهکنانی چندین واژه بهتکرار، چشمنوازی میکند که از واژههای خاص آثار اوست و هیچکدام از این لغات بیدلیل نیامده است که به ذکر آنها میپردازیم: 1) خاور خاوری ترکیبات بسیار زیبایی را با این کلمه ساخته است؛ به اعتبار اینکه خود اهل آذربایجان است و خود را از خاوران معرفی میکند و تخلص وی نیز در شعر «خاوری» است.
ازجمله ترکیباتی که با خاور آمده است: مهر خاور:
اتفاقاً خاوری کتابی نیز به نام مهر خاور دارد که نگارنده 8 آن را تصحیح کرده است. (نیز رک. آ، ص 245؛ اح، صص 93‑406) خسرو خاور:
خورشید خاور:
(نیز رک. همان: اح، صص 162، 168، 399) زندان خاور:
2) معصوم این واژه در دیوان خاوری بسامد دارد و این به دو دلیل است: الف) ارادت خاوری به خاندان چهارده معصوم علیهمالسلام؛ ب) نام خاوری میرزا معصوم است و علاقه به این واژه ممکن است در ضمیر ناخودآگاه شاعر باشد که این لغت بهتکرار آمده است و البته تأملبرانگیز است.
نیز در این بیت، طفل معصوم یکی از ترکیباتی است که در لهجة کاشانی بسیار به کار میرود و از ویژگیهای سبک شخصی شاعر و تأثیر محیط کاشان بر شعر وی است.
(نمونههای دیگر: آ، صص 31، 165، 233) 3) ماحضر خاوری پیوسته در سفر و حضر بوده است و از گیتینوردان روزگار خود به شمار میرود؛ بنابراین همیشه غذای ماحضری (حاضری) داشته است و این واژه از لغات خاص او به شمار میآید؛ درنتیجه این کلمه در دیوان وی بسیار است.
(نیز رک. همان: صص 115، 251 و...) 4) زنبورک؛ زنبوره؛ زنبورهخیز؛ زنبورهریز دورة زندگی شاعر در زمان جنگ ایران و روس بوده است و شاهان قاجار از زنبورهها و شترهای جنگی استفاده میکردند؛ توپها را بر کوهان شتران میبستند و این شتران را قطارقطار برای رزمایش آماده میکردند؛ خاوری نیز با دیدن این صحنهها این لغات خاص را در دیوان بهشکل زیبایی میآورد که در نوع خود کمنظیر است:
ضربالمثل نادر «شتر زمبولک خونه» 9 در کاشان یادداشتبرداری شده است که به افراد موذی و پر سروصدا میگویند. 5) بذله خاوری با توجه به اینکه از بذلهگویان و بذلهسنجان و نادرهطبعان روزگار خود بوده است؛ بنابراین با این واژه ترکیباتی بسیار زیبا و جالب میسازد که تأملبرانگیز است و شعر او را به گونة دیگر کرده است.
بذلهگوش:
بذلهگویان:
(نیز بذله: ص 211؛ بذله: صص 129، 132، 135، 187، 272، 345، 367، 403 و...) 6) سنج با توجه به اینکه خاوری در ابتدای پذیرفتهشدن در دربار خاقان شعرشناس (فتحعلی شاه) اشعارش سنجیده شد و خود نیز از سخنسنجان و قافیهسنجان و داوران آن دورة بوده است، لغت «سنج» مانند نظامی 10 همواره در ترکیبات زیبای او خودنمایی میکند و از واژههای خاص دیوان او به شمار میرود که فراوانی بسیاری دارد: قافیهسنج:
نواسنج:
سخنسنج:
گهرسنج:
نغمهسنج:
بذلهسنج:
افسانهسنج:
این واژه برآمده از روحیة نقّادی و سخنسنجی شاعر در دورة بازگشت است که بهگونهای شعر این دوره با شعر ادوار پیش سنجیده میشود. ـ ترکیبات و لغات تازه در شعر خاوری خمپاره:
دفترخانه:
ـ کاربرد واژههای عربی کمکاربرد استفاده از واژههای عربی در شعر دورة بازگشت نتیجة تمرین شاعران برای توانمندی در پیروی و تقلید از شعر دورههای گذشته بهویژه اشعار دورة غزنوی و شاعرانی مانند منوچهری دامغانی است. خاوری نیز کاربرد واژهها و ترکیبات عربی را نوعی هنر و مفاخره میداند و مهارتی خاص در کاربرد این واژهها دارد؛ حتی بیشتر اوقات میکوشد قافیههای عربی از نوع مهجور و متروک استفاده کند که کلامش را فاخرتر نشان دهد. اصطناعات:
اضغاث و احلام:
ضبّاط حجال:
(نیز: معقل: آ، ص 27؛ رمی حجار: آ، ص 77؛ میزاب طلا: آ، ص 79؛ حرّاسی: آ، ص 150؛ غلاظ و شداد: آ، ص 169؛ اشهب: آ، ص 157؛ معلم: آ، ص 162؛ مدغم: آ، ص 163؛ منضم: آ، ص 163؛ حسّاد: آ، ص 167؛ مضیف: اح، ص 34؛ تسویلات: اح، ص 351؛ ارامل: اح، ص 426 و...) ـ پربسامدترین واژههای دیوان خاوری 1) عیسی و مریم خاوری با توجه به شعر شاعران آذربایجان (خاقانی و مجیرالدین بیلقانی) بسیار از لغاتی استفاده کرده است که تلمیح به آیین مسیحیت و ترسایان دارد؛ چنانکه میدانیم این واژهها در شعر شاعران منطقة اران جایگاه ویژه و منحصربهفردی دارد و از دلایل عمدهای که میتوان برای این مسئله بیان کرد، چنین است: 1ـ موقعیت جغرافیایی اران (آذربایجان) و همسایگی با مناطق مسیحینشین؛ 2ـ غیرمسلمان بودن مادر خاقانی و مجیرالدین بیلقانی؛ 3ـ سفر به مناطق مسیحینشین.
خاقانی شاعر تناقضهای هنری است. او در زندگی شخصی هم با همین مسئله روبهرو بوده است؛ بنابراین در اوج اعتقاد به اسلام و پیامبراسلام (ص) از آیین مسیح سخن می گوید (مدرسزاده، 1397: 100). 2) برخاستن و نشستن در دیوان خاوری بسان سعدی دو کلمة «نشستن و برخاستن» 11 جایگاه ویژهای دارد و این دو گاهی بهشکل مصدری و گاه بهشکل فعل به کار میرود. کاربرد آن چند دلیل عمده میتواند داشته باشد: الف) نشستوبرخاست در مجالس علما، فضلا، شعرا، انجمنهای ادبی و در دربار خاقان؛ ب) نشستوبرخاست با قومیتهای مختلف مانند اعراب بادیهنشین در سفرهای شام و حجاز و عراق و...؛ ج) نشستوبرخاست کاروانیان و شتران با شنیدن آوای جَرَس.
3) فرزانه خاوری نیز به سبک شعرای دورة سبک عراقی مانند نظامی 12 از این واژه بسیار استفاده کرده است؛ بهویژه برای سه شخصیت گرامی «مادر»، «همسر (بانو)» و «فرزند». فرزانه مادر:
فرزانه بانو:
فرزانه فرزند:
(نیز: فرزانه فرزند: اح، صص 344، 355، 420 و...) 4) افسون و افسانه خاوری این شاعر افسانهخوان و افسانهسنج و حکایتپرداز که توانسته است با افسانههایش افسونگری کند، پیوسته در سرتاسر آثارش بهویژه مثنوی احسنالقصص و حکایتهای دلپذیرش، این دو واژه را بسیار به کار برده است و از پرپسامدترین واژههای دیوان اوست. ناگفته نماند یکی از رقابتهای همیشگی شاعران پرداختن به داستان یوسف و زلیخاست؛ برخی شاعران در این داستان قرآنی طبعآزمایی کردهاند و خاوری کوزهکنانی در این میان گوی سبقت را ربوده و توانسته است این مثنوی را با اشاره به نکاتی ظریف و دقیق بهطور احسن در تقابل با جامی (خاتمالشعرا) برآید و روایت کند.
(نیز: افسانه: آ، ص 51، 162، 202، 147، 247، 248، 251، 282، 358، 351 و... ؛ فسون، افسون و افسانه: آ، ص 57، 215، 208، 216، 238، 428 و...) 5) سالخورد و خردسال از دیگر کلمات پربسامد دیوان خاوری، دو واژة سالخورد و خردسال است. شاعر بیشتر عمر گرانبهایش را در سفر گذرانده و در کاروان همواره سالخوردگان فرتوت و خردسالگان نازنین میدیده است؛ پیوسته این دو گروه سنی نیازمند مراقبت و همراهی هستند و به قولی ناتواناند و زودتر در معرض آسیب و خطر و بیماری و یا حتی جاماندن از قافله قرار میگیرند؛ بنابراین خاوری هر لحظه این دو واژه در ذهنش تداعی میشود و آنها را در شعر منعکس میکند:
بیت فوق بیتی از ترکیببند عاشورایی شاعر است که به یاران سالخورده حضرت اباعبداله الحسین (ع) و فرزند خردسال و نوجوان ایشان در دشت کربلا اشاره دارد.
(نیز: اح، صص 191، 145 و...) 6) اعظم خاوری نیز به پیروی از شاعران قبل از خود، ازجمله خاقانی 13 از واژة «اعظم» استفاده میکند و ترکیباتی فاخر با آن میسازد. او از عارفان روزگار خود بوده است و همواره تاریخ انبیا و اولیاءالله را در خاطر دارد؛ نیز پیوسته به اسماء اعظم و اذکاری اشاره دارد که پیامبران الهی به آنها قسم یاد میکنند و این داستانهای عبرتآموز قرآنی را چاشنی اشعارش قرار میدهد؛ بنابراین کلمة «اعظم» واژة پرکاربرد دیوان او شده و ترکیبهای جالبی با آن درست کرده است که به یکی دو نمونه بسنده میکنیم: اسم اعظم:
(نمونههای دیگر: خاقان اعظم: آ، ص 142؛ وزیر اعظم: آ، ص 162؛ نیّر اعظم: آ، ص 184؛ سلطان اعظم: آ، ص 187؛ اسماء اعظم: آ، ص 178؛ دستور اعظم: آ، ص 176، آ، ص 261؛ داور اعظم: آ، صص 185، 214؛ دریای اعظم: آ، ص 206؛ رود اعظم: آ، ص 208)
6ـ نتیجه بررسی گذرا و محدود پژوهشگران در این مقاله نشان میدهد: 1) خاوری کوزهکنانی از داوران و سخنسنجان انجمن ادبی صبا و انجمن ادبی خاقان بوده است. زبان و فکر شاعر محصول همصدایی شاعران مطرح آن زمان در بازگشت به سبکهای گذشته بود؛ نیز انجمن ادبی در آن روزگار نهادی است که برای اولینبار در تاریخ شعر فارسی دری خود را مؤثر و راهگشا نشان میدهد. 2) زبان شعر خاوری مثل بیشتر شاعران عصر بازگشت، ساده و پخته و روان و البته متأثر از شعر قرن ششم به بعد است. 3) در شعر خاوری برخی ویژگیهای آوایی، لغوی، نحوی سبک خراسانی دیده میشود و ازنظر زبانی، سبک شعر خاوری تقلید از سبک خراسانی و سبک عراقی است؛ نیز الهاماتی از سبک آذربایجانی دارد که در نوع خود کمنظیر است. 4) دلیل اصلی زبان ساده و نهچندان برجستة شعر دورة بازگشت میتواند این باشد که همة آنان در وادی تقلید قرار دارند و به این سبب شعر همه یکسان و نزدیک به هم است. گویی شعرها همه یکسان تحریر یافتهاند؛ مگر در شکل ظاهریشان که با رنگ و مرکب متفاوتی نوشته شدهاند. 5) مذهبیبودن شعر خاوری، دیوان او را بهگونهای منحصربهفرد و شایانِ یادکرد قرار داده است. 6) مهاجرت خاوری در اوان جوانی از آذربایجان به کاشان بیانگر وجود مکتب ادبی مستقل به نام مکتب ادبی کاشان است که او را به خود جذب کرده و در شکلگیری شعر او اثربخش بوده است. 7) خاوری مهاجرت کسانی مانند کلیم از همدان، وحشی از یزد، طالب از آمل و یغما از جندق را در ذهن خود داشته که کاشان را برای اقامت برگزیده است و این امر در سبک شخصی و سبک شعری او ازنظر ویژگیهای زبانی و فکری و ادبی تأثیر بسزایی داشته است. 8) اشعار خاوری نسبتبه همعصرانش از ابهام و پیچیدگی به دور است؛ ولی داشتن برخی ویژگیهای خاص و ترکیبات زیبا و نادر و کاربرد لغات به سبک خراسانی و عراقی و شیوة آذربایجانی و اینکه شاعری انجمنی بوده، شعر او را در کاشان از گونهای دیگر کرده است. همة اینها نهتنها ویژگیهای زبانی او را نشان میدهد، بلکه در سبک شخصی وی نیز تأثیرهای بسزایی داشته است. همین امر توانسته شعر خاوری کوزهکنانی را در بین همنوعان خود بهشیوهای خاص و برجسته نشان دهد.
پینوشت
خاوری کوزهکنانی:
خاقانی:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مراجع | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 453 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 260 |