کیفیت زندگی شهری در شهر اصفهان: اولویت‌ها و مضامین برسازنده

مقدمه و بیان مسئله

اگرچه کیفیت زندگی مفهوم جدیدی نیست و می‌توان ردپای آن را در مباحث شادکامی ارسطو و پس از آن در آرای فیلسوفانی چون کیرکه‌گارد، ژان پل سارتر و دیگران پیدا کرد، مفهوم «کیفیت زندگی شهری»^[1] همراه با رشد شهرها به‌تدریج از سال 1920 درخور توجه متخصصان مسائل شهری قرار گرفت (علی‌اکبری و امینی، 1389؛ غفاری و همکاران، 1391). در آن سال‌ها و به‌ویژه از دهۀ 1960، کیفیت زندگی در قالب مجموعه‌ای از استانداردهای زندگی برای مقایسۀ کیفیت زندگی شهرهای جهان تعریف شد. استاندارد زندگی شرایط حداقلی را برای همۀ حوزه‌های زندگی تعیین می‌کند؛ به‌طوری که سطح زندگی شهروندان نباید پایین‌تر از آن قرار بگیرد. صرف‌نظر از استاندارهای زندگی که حداقلی از شرایط زیستی و ساختار سازمانی را مدنظر دارد، کیفیت زندگی شرایط مطلوب زندگی را در همۀ ابعاد انسانی جست‌وجو می‌کند؛ به این معنا که فرد نه‌تنها نیازهای اولیه‌اش برطرف می‌شود، ازنظر روحی و روانی نیز در شرایطی قرار می‌گیرد که از زندگی لذت می‌برد و در آن محیط احساس آرامش و رضایت می‌کند. کیفیت زندگی، بهبود محیط زندگی بر اثر بهبود ویژگی‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، کالبدی و جغرافیایی است که بر روند توسعۀ فردی و اجتماعی اثر می‌گذارد.

شهر و شهرنشینی خود یکی از مهم‌ترین شاخص‌های رفاه و توسعۀ اجتماعی و اقتصادی محسوب می‌شود؛ اما رشد شتابان آن می‌تواند سرانۀ برخورداری از بسیاری امکانات اجتماعی و اقتصادی را کاهش دهد و از این طریق پیامدهای آن به‌صورت کاهش سطح کیفیت زندگی در عرصه‌های مختلف شهری نمایان شود؛ بنابراین، محققان رشته‌های گوناگون، کیفیت زندگی، کیفیت مکان و بهزیستی انسانی را در نواحی شهری به‌عنوان ابزاری برای پشتیبانی از سیاست‌گذاری‌های عمومی، تدوین و پایش استراتژی‌های مدیریت و برنامه‌ریزی شهری و درک و اولویت‌بندی مسائل مطالعه کردند. براساس این بررسی، شناخت و مطالعۀ کیفیت زندگی با توجه به بسترهای مهم شهری، در توانایی جذب و حفظ سرمایه‌های انسانی، بسیار اهمیت دارد (سلطانی و همکاران، 1394: 72).

هم‌اکنون مراکز تحقیقاتی گوناگونی به سنجش کیفیت زندگی در سطح ملی و بین‌المللی می‌پردازند. در ایالت متحدۀ آمریکا از دهۀ 1960، انستیتو تحقیقات اجتماعی در دانشگاه میشیگان و مرکز نظرسنجی شیکاگو، کیفیت زندگی را مطالعه کردند و از سال 1995 با تأسیس انجمن بین‌المللی پژوهش‌های کیفیت زندگی، پژوهش دربارۀ این مفهوم به‌خوبی نهادینه شد (نوغانی و همکاران، 1388: 112). همچنین از تجارب اخیر سنجش کیفیت زندگی شهری می‌توان به دو نمونۀ زیر اشاره کرد: فعالیت‌ «شبکه‌های سیاست‌پژوهی کانادا» که از سال 1994 تأسیس شده (Michalski, 2001) و «نظام رصد کیفیت زندگی» که از سال 2002 در شورای شهر پورتو ایجاد شده است. این رصد شامل دو بخش عینی و ذهنی است (Santos &Martins, 2006).

توجه به سازۀ کیفیت زندگی در کشوری مانند ایران به‌لحاظ مطالعاتی و سیاست‌گذاری از دو بُعد درونی و بیرونی ضرورت و اهمیت دارد. از بُعد درونی، ضرورت کاربرد این مفهوم را می‌توان در مواردی چون ارزیابی آثار سیاست‌های اجتماعی، ارزیابی تصمیم‌گیری‌های انجام‌شده در سطح خُرد و کلان، بهبود خدمات‌رسانی، ترغیب مشارکت عمومی، اعتلای حقوق انسانی، توزیع برابر منابع و مانند اینها جست‌وجو کرد. ابعاد بیرونی ضرورت توجه به سازۀ کیفیت زندگی در کشور، با روند رو به رشد جهانی‌شدن شدت بیشتری می‌یابد. در عصر جهانی‌شدن، مناطق مختلف در جذب سرمایه‌هایی با همدیگر رقابت می‌کنند که مرزهای ملی را به رسمیت نمی‌شناسند. ازطریق ارتقای کیفیت زندگی است که بسیاری از افراد و سرمایه‌ها تمایل می‌یابند تا در آن منطقه به سکونت، کار و سرمایه‌گذاری بپردازند؛ از این رو می‌توان ادعا کرد که در وضعیت کنونی، دستیابی به توسعه از هر بُعد آن بدون توجه به سازۀ کیفیت زندگی امکان‌پذیر نیست (غفاری و همکاران، 1391: 109).

نظر به اینکه ابعاد کیفیت زندگی شهری در پژوهش‌های مختلف متفاوت است و شهر اصفهان نیز به‌عنوان یکی از کلان‌شهرهای کشور، با پیامدهای رشد شتابان شهرنشینی و پیامدهای حاصل از آن، همچون کاهش سطح کیفیت زندگی روبه‌روست، نیازمند سیاست‌گذاری کلان در این زمینه است؛ بنابراین هدف از این پژوهش، دستیابی به داده‌هایی است که بتواند مسیر سیاست‌گذاری را در زمینۀ کیفیت زندگی شهری تسهیل کند. شوربختانه پیشینۀ پشتیبان در پژوهش‌های کیفیت زندگی شهری به‌اندازۀ کافی جزئیات هریک از ابعاد این مفهوم را بررسی نکرده‌اند و اتفاق‌نظری نیز دربارۀ ابعاد تشکیل‌دهندۀ کیفیت زندگی شهری ندارند. به‌علاوه پژوهش‌های انجام‌شده در شهر اصفهان، بیش از آنکه در راستای ابعاد شهری کیفیت زندگی باشد، ابعاد روانی و فردی این مفهوم را بررسی کرده است؛ بنابراین برای دستیابی به داده‌های مدنظر، باید به دو سؤال پاسخ داد: اول آنکه در نظر شهروندان کدام‌یک از ابعاد کیفیت زندگی شهری مهم‌تر است و در نظر آنها اولویت بالاتری دارد و دوم آنکه درک آنان از مؤلفه‌های حاکم بر این ابعاد چیست و دقیقاً چه مضامینی را برای هریک از ابعاد کیفیت زندگی در نظر می‌گیرند؟ در راستای دستیابی به هدف مذکور، پژوهش حاضر با مقیاس پهناگستر انجام شده است و به‌صورت شفاف به هریک از سؤالات فوق پاسخ می‌دهد.

پیشینۀ پژوهش

پیشینۀ نظری

پیشینۀ مفهوم کیفیت زندگی شهری با مفهوم کلی کیفیت زندگی، به‌ویژه از اوایل قرن بیستم در هم تنیده شده است. هم‌زمان با رشد شهرها، تلقی از کیفیت زندگی در فضایی گسترده به‌عنوان کیفیت زندگی در شهرها، محیط شهری و شهروندان فهمیده شده است و به شکلی است که در تدوین پیشینۀ این حوزه، نمی‌توان از این تنوع و در هم تنیدگی مصون ماند. می‌توان ادعا کرد اولین‌بار و به‌طور مشخص، پیگو^[2] در سال 1920 در کتاب «اقتصاد و رفاه»، به مفهوم کیفیت زندگی به صورتی مستقیم اشاره کرده است. او در این کتاب، دربارۀ حمایت دولت از قشرهای کم‌درآمد جامعه و تأثیر این حمایت بر آنها و همچنین بودجۀ ملی بحث می‌کند. پس از آن و پس از چهار دهه در سال 1960، این مفهوم در گزارش کمیسیون ریاست جمهوری دربارۀ اهداف ملی آمریکا مطرح شد (Wood, 1999 به نقل از غفاری و همکاران، 1391). گزارش کمیسیون مذکور، متمرکز بر برنامه‌های اجتماعی مانند آموزش و نیروی انسانی، توسعۀ اجتماعی و مسکن، سلامتی و رفاه بود (Lynda & Diana, 2005 به نقل از غفاری و همکاران، 1391: 110).

نظر به اینکه این مفهوم گسترۀ وسیعی را در بر می‌گیرد، معانی گوناگونی برای آن مطرح شده است. برخی آن را  قابلیت زیست‌پذیری یک ناحیه، بعضی دیگر سنجه‌ای برای میزان جذابیت و برخی به‌عنوان رفاه عمومی، بهزیستی اجتماعی، شادکامی، رضایتمندی و... تفسیر کرده‌اند (رضوانی و همکاران، 1388: 93). همچنین این مفهوم با مفاهیمی چون زندگیِ خوب، باارزش، رضایت‌بخش و شاد، هم‌پوشی دارد (مک کرا وب همکاران، 2006 به نقل از پوراحمد و همکاران، 1391: 22).

در طی سه دهۀ اخیر، مفهوم کیفیت زندگی وسعت بیشتری پیدا کرده است که ابعاد آن را می‌توان به‌صورت سلسله‌مراتبی از پایین به بالا، به‌صورت زیر بیان کرد: بهزیستی فیزیکی^[3]، بهزیستی مادی^[4]، حقوق^[5]، ادخال اجتماعی^[6]، روابط بین فردی^[7]، خودتعینی^[8]، رشد فردی^[9] و بهزیستی عاطفی^[10] (Schalock, 2004 به نقل از غفاری و همکاران، 1391: 112).

یکی از اختلافات مهمی که بین متخصصان کیفیت زندگی وجود دارد، دیدگاه آنها دربارۀ ذهنی یا عینی‌بودن این مفهوم است. بر همین اساس می‌توان محققان کیفیت زندگی را به سه دسته تقسیم کرد: دستۀ اول کسانی‌اند که فقط به بُعد ذهنی کیفیت زندگی توجه دارند؛ دسته دوم برخلاف دستۀ اول، کیفیت زندگی را ازلحاظ عینی بررسی می‌کنند؛ اما دستۀ سوم که به نظر، روز به روز نیز بر تعداد آنها افزوده می‌شود، کسانی‌اند که دید جامع‌تری نسبت‌به این مفهوم دارند و معتقدند که کیفیت زندگی را باید از دو بُعد عینی و ذهنی بررسی کرد (Schalock, 2004 به نقل از غفاری و همکاران، 1391: 113).

در این نگاه، کیفیت زندگی را می‌توان با سنجش احساس‌های ذهنی شخص از خشنودی دربارۀ جنبه‌های گوناگون زندگی ارزیابی کرد (شیخاوندی، 1388: 121 به نقل از غفاری و همکاران، 1391). سازمان بهداشت جهانی نیز کیفیت زندگی را درک افراد از جایگاهشان در زندگی، با توجه به بافت فرهنگی و نظام ارزشی که در آن زندگی می‌کنند، تعریف می‌کند. سازمان بهداشت جهانی^[11] (1993) مفهوم وسیعی را از کیفیت زندگی مدنظر قرار می‌دهد که این مفهوم تلفیقی از سلامت فیزیکی، وضعیت روان‌شناختی، سطح استقلال، روابط اجتماعی، اعتقادات فردی و ارتباط این عوامل با ویژگی‌های محیطی است (به نقل از غفاری و همکاران، 1391: 114).

فیلیپس^[12] (2006) در زمینۀ کیفیت زندگی، این مفهوم را در ابعاد فردی و جمعی با استفاده از مؤلفه‌های عینی و ذهنی بررسی کرده است. از دید فیلیپس، لازمۀ کیفیت زندگی فردی در بُعد عینی، نیازهای اساسی و برخورداری از منابع مادی برای برآوردن خواسته‌های اجتماعی شهروندان است و در بُعد ذهنی، به داشتن استقلال عمل در موارد زیر اشاره می‌کند: الف) افزایش رفاه ذهنی شامل لذت‌جویی، رضایتمندی، هدف‌داری در زندگی و رشد شخصی؛ ب) رشد و شکوفایی در مسیر سعادت و دگرخواهی؛ ج) مشارکت در سطح گسترده‌ای از فعالیت‌های اجتماعی. کیفیت زندگی در بُعد جمعی آن، بر ثبات و پایداری محیط فیزیکی و اجتماعی، منابع اجتماعی درون گروه‌ها و جوامعی که در آن زندگی می‌کنند، تأکید دارد و شامل موارد زیر می‌شود: انسجام مدنی، هم‌کوشی و یکپارچگی، روابط شبکه‌ای گسترده و پیوندهای موقتی در تمامی سطوح جامعه، هنجارها و ارزش‌هایی اعم از اعتماد، نوع‌دوستی و رفتار دگرخواهانه، انصاف، عدالت اجتماعی و برابری‌طلبی (غفاری و همکاران، 1391: 116).

در یک نگاه می‌توان کیفیت زندگی را شرایط عینی مطلوب محیطی و ارزیابی مثبت فردی از این شرایط تعریف کرد (پوراحمد و همکاران، 1391: 21).

اگر مفهوم کیفیت زندگی را مفهوم جامعی با دو بعد ذهنی (بهزیستی)^[13] و عینی (کیفیت مکان)^[14] بدانیم، مفهوم کیفیت زندگی شهری^[15] نیز جامع و واجد همان دو بعد است. در گذشته تمرکز بر ابعاد مادی کیفیت زندگی شهری بوده است؛ اما در حال حاضر پژوهش‌ها، هر دو جنبۀ عینی و ذهنی کیفیت زندگی شهری را درخور توجه قرار می‌دهند (Murgaš & Klobučník, 2018: 184).

کیفیت زندگی شهری مقوله‌ای میان‌رشته‌ای، پیچیده، چندبعدی و مرتبط با جنبه‌های ذهنی (کیفی) و عینی (کمی) است که تعاریف و مفاهیم متعددی همچون ارتباط متقابل جامعه، سلامت، اقتصاد و شرایط محیطی (Schyns & Boelhouwer, 2004: 5  به نقل از علی‌اکبری و امینی، 1389)، احساسات مثبت با شاخص‌هایی همچون رضایت، شادمانی و امنیت، رضایت اجتماعی با شاخص‌هایی همچون دسترسی به فرصت‌های اجتماعی مثل اشتغال، ثروت و اوقات فراغت (سیف‌الدینی، 1381: 375 به نقل از علی‌اکبری و امینی، 1389)، احساس خوب مرتبط با حس مکان یا هویت مکان (Profect &. Power, 1992 به نقل از علی‌اکبری و امینی، 1389) و احساس رضایت کلی از زندگی (Tuan Seik, 2000: 46 به نقل از علی‌اکبری و امینی، 1389) از آن ارائه شده است. به این ترتیب جوهرۀ اصلی کیفیت زندگی شهری، تأمین هم‌زمان نیازهای مادی و معنوی انسان است (پورجعفر و دیگران، 1384: 9 به نقل از علی‌اکبری و امینی، 1389) که برای شناخت و ارزیابی آن، معمولاً به دو دسته شاخص‌های ذهنی (کیفی) و عینی (کمی) در زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و زیست‌محیطی توجه می‌شود (پورجعفر و دیگران، 1384: 124 به نقل از علی‌اکبری و امینی، 1389).

تمایز مفهوم کیفیت زندگی شهری از مفهوم کلی کیفیت زندگی، به‌طور مشخص‌تری در پیشینۀ تجربی این حوزه مشهود است. البته در این بخش نیز تنوع و تفاوت زیاد است و میزان اختصاص‌داشتن ابعاد و شاخص‌ها به تلقی پژوهشگر از مفهوم کلی‌تر برمی‌گردد. 

پیشینۀ تجربی

ابعاد کیفیت زندگی شهری در پژوهش‌های مختلف متفاوت است؛ برای مثال اشنایدر^[16] (1976) در پژوهشی که بر شهرهای آمریکایی انجام داده است، در مرحلۀ اول شش بعد را برای کیفیت زندگی در این شهرها در نظر گرفته است که این ابعاد عبارتند از: نابسامانی‌های اجتماعی (سرقت‌ها در هر 100 هزار نفر و نرخ معتادان)، مشارکت (درصد واجدین شرایطی که در انتخابات ریاست جمهوری شرکت کردند و سرانۀ مالیات‌دهندگان)، آموزش (میانگین سال‌های تحصیل انجام‌شده توسط جمعیت بالغ)، درآمد و اشتغال (درصد نیروی فعال بیکار، درصد خانوارهای با درآمد کمتر از 3000 دلار و سرانۀ درآمد)، محیط‌زیست (درصد مساکن زیر استاندارد، کیفیت هوا و هزینۀ حمل‌ونقل برای خانوار 4 نفره) و بهداشت (مرگ و میر اطفال در هر 1000 تولد و نرخ خودکشی در هر 100 هزار نفر) (Massam, 2002: 123 به نقل از لطفی، 1388). ویش^[17] (1986) در یک جمع‌بندی، ابعاد کیفیت زندگی را شامل این موارد می‌داند: نشاط اقتصادی، حس مکان، فعالیت‌های فرهنگی، موجودی مسکن باکیفیت، دسترسی آسان به خدماتی مانند بهداشت، ورزش، آموزش، خرید، مراقبت از کودکان، سازمان‌های اجتماعی، نیاز به ایجاد یک محیط پایدار و امنیت و حریم خصوصی. همچنین در سال 1993، در پژوهشی با عنوان پروژۀ شهر سالم که در تورنتو انجام شده بود، پنج بعد برای سنجش کیفیت زندگی شهری در نظر گرفته شد. این ابعاد شامل موارد زیر می‌شود: حیات اقتصادی (بیکاری، اشتغال، میزان خط فقر و خانوارهای کم‌درآمد)، محیط‌زیست (اکسید نیتروژن، ذرات معلق، منوکسید کربن و تولید زباله)، بهداشت جامعه (تعداد مرگ و میر و همچنین مرگ و میر افراد بی‌خانمان)، حمل‌ونقل (نوع حمل‌ونقل) و ایمنی (جرم) (لطفی، 1388: 73). بولینگ^[18] (1995) با مطالعه‌ای بر 2000 نفر از شهروندان انگلیسی، دوازده اولویت مرتبط با کیفیت زندگی را در تجارب زیستۀ آ‌نها شناسایی کرد که به ترتیب شامل موارد زیر است: روابط خانوادگی، سلامت شخصی، سلامت نزدیکان، امور مالی/مسکن و استانداردهای زندگی، روابط با دیگر افراد، امکان و توانایی کار، موارد دیگر (جرم و جنایت، سیاست، خوشبختی/ رفاه)، زیست اجتماعی/ فعالیت‌های تفریحی، شرایط کار و رضایت از شغل، آموزش، مذهب و زیست معنوی و محیط (آلودگی، زباله، سروصدا، امنیت و تمیزی). لور^[19] (2000) نیز مطالعۀ دیگری را در دو مرحله انجام داد. در مرحلۀ اول هجده محله و محیط اطراف آن به شکل تصادفی در شهر مکزیکو انتخاب شدند. در این مناطق 320 ساکن داوطلب براساس چهار وضعیت اجتماعی-اقتصادی (بالا، متوسط، متوسط پایین و پایین) و دو ردۀ سنی 20 تا 35 و 36 تا 50 و در هر دو جنس برای مشارکت دعوت به همکاری شدند. در مرحلۀ دوم هم 768 نفر از 16 ناحیۀ شهر براساس متغیرهایی که پیش‌تر ذکر شد (سن، جنس و وضعیت اقتصادی-اجتماعی) به شکل مساوی انتخاب شدند. در مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته با گروه اول، مؤلفه‌های مدنظر شهروندان مکزیکی در حوزۀ کیفیت زندگی احصا شد. این مؤلفه‌ها در قالب 109 مورد جمع‌بندی و با توجه به دو شاخص رضایت و اهمیت به نمونۀ دوم برای ارزیابی ارائه شد. حوزه‌های موضوعی شناسایی‌شده در مرحلۀ اول شامل کار، کودکان، روابط زوجی، رفاه اقتصادی، رفاه جسمی، خانواده، محیط، جامعه‌پذیری، دوستان نزدیک، ابعاد اجتماعی، توسعۀ فردی، تصویر خود، محیط اجتماعی، فعالیت‌های تفریحی، کارهای مربوط به منزل، فقدان‌ها، ابعاد اخلاقی، مذهبی، تجارب فردی و خلاقیت و دانش فردی‌اند. نکتۀ جالب توجه اینکه جامعه‌پذیری و دوستان نزدیک، قدرتمندترین حوزه‌های تببین‌گر مفهوم کیفیت زندگی در این مطالعه‌اند. به عبارت دیگر برای جامعۀ مطالعه‌شده، اخذ حمایت عاطفی و پذیرش توسط شبکه‌های اجتماعی اطرافشان، بزرگ‌ترین عامل ایجاد بهزیستی ذهنی است.

در مقایسه با این مطالعه، پژوهش فلانگان^[20] (1978) در ایالات متحدۀ آمریکا نشان داد مهم‌ترین عوامل تبیین‌گر کیفیت زندگی رفاه مادی، کار و سلامت‌اند. این در حالی است که مؤلفه‌های شناسایی‌شده برای کیفیت زندگی در مطالعۀ فلانگان، کاملاً شبیه مؤلفه‌های مطالعۀ لور هستند و این اولویت‌های متفاوت به فرهنگ متفاوت مکزیک و آمریکا بازمی‌گردد. همچنین پروژه‌ای با محوریت شبکه‌های سیاست‌پژوهی کانادا^[21] (2000) و با مشارکت سازمان‌های متعدد، با هدف شناسایی شاخص‌های کیفیت زندگی و رصد این پدیده در یک گسترۀ ملی انجام شد. چهار پرسش‌ اصلی این مطالعه شامل این موارد بود: در کانادا چه مؤلفه‌هایی تشکیل‌دهندۀ کیفیت زندگی‌اند؟ حوزه‌های دارای اولویت مربوط به کیفیت زندگی و شاخص‌های مناسب برای اندازه‌گیری کیفیت زندگی کدام‌اند؟ رضایت از مسائل مربوط به کیفیت زندگی تا چه اندازه است؟

این پروژه با مشارکت 346 نفر از شهروندان کانادایی در 21 شهر و شهرستان مختلف از 9 ایالت، در قالب چهل گروه (هفده گروه شامل شهروندان نواحی شهری، نه گروه شامل اهالی نواحی روستایی، هفت گروه شامل افراد تأثیرگذار، پنج گروه شامل اقشار آسیب‌پذیر و سه گروه شامل جوانان) انجام شد. افراد مشارکت‌کننده در دو دستۀ اول، با رویه‌های شبه‌تصادفی و سه گروه بعدی با راهبردهای نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شدند. از مباحث این گروه‌ها 17 حوزۀ موضوعی و به ترتیب اولویت، شامل حقوق سیاسی/ارزش‌های عمومی، سلامت، آموزش، محیط و کالبد، شرایط و برنامه‌های اجتماعی، بهزیستی فردی، نظام حقوقی و قانونی، اقتصاد، اشتغال، اجتماع، والدین و فرزندان، حکمرانی، خانواده، دوستان و پیوندها، اطلاعات و رسانه، زیرساخت‌ها و حمل‌ونقل، تنوع و چندفرهنگ‌گرایی و حرفه‌های فرهنگی به دست آمد که هریک متکی بر پنج مضمون برسازنده بودند. در این مطالعه مضامین مسلط و یا تقاطعی شامل 1) دسترسی؛ 2) امنیت یا کنترل شخصی؛ 3) دسترس‌پذیری و 4) عدالت یا انصاف شناسایی شدند. همچنین مشارکت‌کنندگان در این مطالعه برای 17 حوزۀ موضوعی پیشنهادی، شاخص‌های مدنظر را پیشنهاد کردند، آنها اولویت این هفده حوزه را برای شخص خودشان و برای کانادا تعیین و آنها را براساس نیاز به اصلاح و ارتقا رده‌بندی کردند. بر این اساس حوزۀ سلامت، آموزش و محیط کالبدی مهم‌ترین حوزه‌های مدنظر شهروندان برای ارتقا و اصلاح شناخته شدند. در پژوهش مک کرا، شی و استیمسون^[22] (2006)، ارتباط بین ابعاد عینی کیفیت زندگی با شاخص‌هایی نظیر تراکم (افراد، مسکونی)، فاصله (از بیمارستان، مدرسه، مراکز خرید، اماکن ورزشی) و هزینه (مسکن و اجاره) و ابعاد ذهنی کیفیت زندگی با شاخص‌هایی نظیر درک (آلودگی هوا، آلودگی صوتی و ازدحام و ترافیک) و رضایت (محله، محلی، منطقه‌ای، از دسترسی به مدرسه، بیمارستان، امکانات ورزشی و مراکز خرید) در جنوب شرقی ایالت کوینزلند در استرالیا بررسی شده است. همچنین در مطالعۀ سانتوس، مارتینز و بریتو^[23] (2007) کیفیت زندگی شهری براساس بیست شاخص‌ فضاهای سبز، تمیزی شهری، آلودگی (هوا، آب، سر و صدا)، تراکم اشغال، کیفیت شهری و معماری، ترافیک، حمل‌ونقل عمومی، امکانات فرهنگی، تفریح فرهنگی، فضاهای تفریحی، امکانات ورزشی، امکانات آموزشی – کودکستان‌ها، مدارس، امکانات آموزش عالی، بیمارستان (دولتی و خصوصی)، مراکز بهداشتی، پرستاری، مهد کودک‌ها، خانه‌های سالمندان، امکانات تفریحی، تجارت و خدمات به مردم، خرید و اجاره، کیفیت و شرایط مسکن، جرم، ناامنی شهری، فقر و محرومیت و رفتار اجتماعی و مدنی بررسی شده است. شنلیر، ایلدیز و آکتاش^[24] (2008) مطالعه‌ای را با هدف ارزیابی درک مردم شهر قوجاایلی، یکی از بزرگ‌ترین شهرهای صنعتی ترکیه، از کیفیت زندگی‌شان و مقایسه با رضایت شهروندان در شهرهای اروپایی انجام دادند. به این منظور از هر دو دسته شاخص عینی و ذهنی استفاده شد. در بخش ابعاد عینی به پنج حوزۀ ابعاد اجتماعی-اقتصادی، مشارکت در زیست مدنی، آموزش و پرورش، محیط و فرهنگ و فراغت توجه شد. در بخش ذهنی شهروندان به ابعادی چون فرصت‌های شغلی، هزینه‌های مسکن، ایمنی، نظافت شهر، حمل‌ونقل عمومی، کیفیت هوا و رضایت کلی از کیفیت زندگی شهرشان اشاره کرده‌اند. در این مطالعه کیفیت زندگی شهری با متغیرهایی چون امکانات اجتماعی و فرهنگی، امکانات آموزشی، کیفیت محیط، کفایت خدمات بهداشتی، ایمنی، کیفیت خدمات بهداشتی، حمل‌ونقل عمومی و روابط همسایگی سنجیده شد. اگرچه قوجاایلی شهری صنعتی است، براساس نتایج، ایمنی بالاترین متغیر اثربخش در کیفیت زندگی شهروندان این شهر است. سراج‌الدین^[25] و همکاران (2013) نیز هفت بعد را برای کیفیت زندگی شهری مطرح می‌کنند که این ابعاد شامل موارد زیرند: 1. کیفیت محیط‌زیست شهری که به جنبه‌های طبیعی محله اشاره دارد (دسترسی هوا، آب و زمین پاک و مواد غیرسمی، صرفه‌جویی در منابع و به حداقل رساندن تقاضای انرژی با استفاده از فن‌آوری‌های صرفه‌جویی در انرژی، ایجاد امکان لذت‌بردن از چشم‌انداز طبیعی با فراهم‌کردن طیف وسیعی از مناطق سبز، توزیع آن در محله و ارائۀ راه‌های مناسب برای کنترل و مدیریت زباله؛ 2. کیفیت فیزیکی شهری که به امکانات، بافت فیزیکی شهری، استفاده از زمین، خدمات و زیرساخت‌ها اشاره دارد؛ 3. کیفیت تحرک شهری که دربارۀ مسائل دسترسی، ترافیک و حمل‌ونقل بحث می‌کند (فراهم‌کردن جایگزینی برای استفاده از ماشین، برای کاهش بار ترافیکی، به حداقل رساندن آلودگی هوا و حفظ انرژی، فراهم‌کردن خیابان‌هایی با فضای دوستانه برای تردد عابر پیاده و دوچرخه‌سوار و تشویق افراد به پیاده‌روی ازطریق شکل شبکۀ راه‌ها)؛ 4. کیفیت اجتماعی شهری شامل شاخص‌هایی است که به ابعاد اجتماعی محله، یعنی تعامل افراد، انتخاب‌های فردی و مشارکت شهروندان و وجود محیط‌های امن اشاره دارد؛ 5. کیفیت روان‌شناختی شهری که با احساس شهروندان نسبت‌به محلۀ خود، مانند هویت محلی ارتباط دارد؛ 6: کیفیت اقتصادی شهری که محله را مکانی برای فعالیت‌های اقتصادی مشخص می‌کند؛ 7: کیفیت سیاسی شهری دربردارندۀ حاکمیت یکپارچۀ شهری، وجود قوانین و مقررات برای کنترل تغییرات و ترویج مشارکت جامعه در تصمیم‌گیری شورا می‎شود (Serag El Din et al., 2013: 89-92).

صدیقی، دستخوان و اویلا^[26] (2014) با این پیش‌فرض که کیفیت زندگی شهری یکی از مهم‌ترین جذب‌کنندگان جمعیت در شهرهاست، رابطۀ متقابل بین جمعیت و عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی شهری نظیر اشتغال و ساختار تجاری، حمل‌ونقل، مسکن و خدمات در شهرهای تازه‌تأسیس ایران را بررسی کردند. یافته‌های مدل پیشنهادی نشان می‌دهد افزایش در ساخت و ساز و همچنین حمل‌ونقل، امکانات و سیاست‌های تقویت‌کنندۀ مشاغل باعث افزایش جذب این شهرها و باعث ورود جمعیت و درنهایت تعادل جمعیت در سراسر کشور می‌شود. با تجزیه و تحلیل مدل شبیه‌سازی‌شده، متوجه می‌شویم پیروی از سناریوهای مختلف، بر رشد جمعیت تأثیر می‌گذارد. تأسیسات ساختمانی و خدماتی ارتباط مستقیمی با جذابیت شهر دارند و باعث افزایش جریان جمعیت و ایجاد تعادل در جمعیت می‌شوند. علاوه بر این، با توجه به این یافته‌ها، سیاستی که به کسب و کار پاداش می‌دهد، می‌تواند تعداد مشاغل را در بلندمدت و کوتاه‌مدت افزایش دهد.

روش تحقیق و چارچوب نمونه‌گیری

جامعۀ آماری این مطالعه که به شیوۀ پیمایش انجام شده است، شهروندان 15 تا 65 سال شهر اصفهان‌اند که با بهره‌گیری از نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای، 1806 نفر از آنها مطالعه شدند. براساس این نوع نمونه‌گیری، به‌صورت تصادفی، در هر منطقه چند محله انتخاب شد (تعداد محلات انتخابی در هر منطقه متناسب با جمعیتش تعیین شد)؛ سپس در هر محله، چند بلوک به‌صورت تصادفی انتخاب شد و در هر بلوک پرسشگران با عدد فاصلۀ تعیین‌شده، خانه‌ها را انتخاب ‌کردند و نمونۀ مدنظر خود را ‌یافتند. ابزار گردآوری داده‌ها نیز پرسش‌نامۀ محقق‌ساخته (با سؤالات بسته و باز) بود و اطلاعات، ازطریق مصاحبۀ رودررو گردآوری شد؛ این‌گونه که سؤالات به‌صورت مصاحبه‌ای پرسش شده و پرسش‌گر براساس پاسخ دریافتی از پاسخگو، نظرات آنان را ثبت کرده است. بخشی از سؤالات پرسش‌نامه به‌صورت بسته و بخشی دیگر به‌صورت باز طراحی شده بود. دربارۀ سؤالات بستۀ مرتبط با کیفیت زندگی، شهروندان هفده بُعد کیفیت زندگی شهری را اولویت‌بندی کردند؛ سپس یافته‌های به دست آمده از این اولویت‌بندی به کمک آمار تبیینی (آزمون فریدمن، خوشه‌بندی) تحلیل شد. سؤالات باز پرسش‌نامه در قالب دغدغه‌های شهروندان دربارۀ ابعاد کیفیت زندگی طراحی شد؛ به این شکل که از پاسخگو درخواست شد تا سه مورد از مهم‌ترین دغدغه‌ و نگرانی‌ خود را دربارۀ شهر اصفهان بیان کند که پرسشگر نیز پاسخ مدنظر را به‌صورت تفصیلی یادداشت کرد. برای تحلیل داده‌های به دست آمده از سؤالات باز، از تکنیک تحلیل مضمون استفاده شد. تحلیل مضمون، تحلیل مبتنی بر استقرای تحلیلی است که در آن محقق ازطریق طبقه‌بندی داده‌ها و الگویابی درون‌داده‌ای و برون‌داده‌ای به یک سنخ‌شناسی تحلیلی دست می‌یابد (محمدپور، 1397: 389). بر این اساس با استفاده از مضامین پایه (کدها و نکات کلیدی متن)، مضامین سازمان‌دهنده (مضامین به دست ‌آمده از ترکیب و تلخیص مضامین پایه) و مضامین فراگیر (مضامین عالی در بر گیرندۀ اصول حاکم بر متن به‌مثابۀ کل)، شبکۀ مضامین فهم شهروندان از کیفیت زندگی شهری در اصفهان تدوین شد. براساس توضیحات فوق، بخش اول یافته‌ها مبتنی بر سؤالات بسته و بخش دوم برآمده از سؤالات باز است.

یافته‌های تحقیق

بخش اول: اولویت‌‎های ابعاد کیفیت زندگی شهری

به‌منظور اولویت‌بندی ابعاد کیفیت زندگی، از پاسخگویان در قالب سؤالات بسته خواسته شد تا ابعاد 17گانۀ طراحی‌شده برای کیفیت زندگی را با توجه به میزان اهمیتشان، به ترتیب اولویت‌بندی کنند.^[27] این ابعاد 17 گانه عبارتند از: مسکن، شغل و درآمد، سلامت و بهداشت، فراغت، تفریح و ورزش، روابط اجتماعی، ایمنی و امنیت، کیفیت آب و هوا، تحصیل و آموزش، فضای سبز، زیبایی محیط و منظر شهری، حمل‌ونقل، زیرساخت‌های شهری (آب، گاز، برق)، گردشگری و میراث فرهنگی، صنعت، مذهب، فرهنگ و اینترنت و خدمات الکترونیک. براساس داده‌های به دست آمده و به کمک آزمون فریدمن، این ابعاد اولویت‌بندی شدند. همان‌گونه که در شکل 1 مشاهده می‌شود، شغل و درآمد، مسکن، سلامت و بهداشت، ایمنی و امنیت و کیفیت آب و هوا، پنج اولویت اول شهروندان اصفهانی است و گردشگری و میراث فرهنگی، اینترنت و خدمات الکترونیک، صنعت، زیبایی محیط و منظر شهری و فضای سبز نیز پنج اولویت آخر شهروندان است.

شکل 1- اولویت‌های ابعاد کیفیت زندگی ازنظر شهروندان

Fig 1- Priorities of quality of life dimensions from the perspective of citizens

پس از آن ابعاد کیفیت زندگی با استفاده از تحلیل خوشه‌ای براساس نظر شهروندان، در 5 دسته‌ خوشه‌بندی شد. این خوشه‌ها عبارتند از:

- بعد زیستی با میانگین رتبۀ 53/1؛

- بعد آموزشی با میانگین رتبۀ 73/2؛

- بعد فرهنگی با میانگین رتبۀ 05/3؛

- بعد مدنی با میانگین رتبۀ 37/3؛

- بعد مدرن با میانگین رتبۀ 32/4.

میانگین رتبۀ هر خوشه، میزان اهمیت آن دسته از ابعاد کیفیت زندگی را برای پاسخگویان نشان می‌دهد. هرچه میانگین به دست آمده از یک دسته بیشتر باشد، دستۀ مذکور اهمیت کمتری برای پاسخگویان دارد و جزء اولویت‌های پایین‌تر قرار می‌گیرد و بالعکس.

متناسب با خوشه‌های به دست آمده و میانگین‌های رتبه‌ای ذکرشده، هرم سلسله‌مراتب کیفیت زندگی شهری تدوین شد. همان‌گونه که از هرم مذکور بر می‌آید، ابعاد مختلف کیفیت زندگی را می‌توان در یک رابطۀ سلسله‌مراتبی تحلیل کرد. در این هرم ابعاد کیفیت زندگی در پنج طبقه قرار می‎‌گیرد. در قاعدۀ هرم، ابعاد حیاتی‌تر و ساده‌تر زندگی باکیفیت و در رأس آن ابعاد پیچیده‌تر، ولی کمتر حیاتی قرار می‌گیرند. براساس تحلیل خوشه‌ای و با توجه به این مطلب، طبقات سلسله‌مراتب زندگی باکیفیت شهری ازنظر شهروندان از پایین به بالا عبارت است از:

یک) ابعاد زیستی زندگی شهری باکیفیت، شامل شغل و درآمد، مسکن، سلامت و بهداشت، ایمنی و امنیت و کیفیت آب و هوا؛

دو) ابعاد فرهنگی زندگی شهری باکیفیت، شامل فرهنگ و مذهب؛

سه) ابعاد آموزشی زندگی شهری باکیفیت، شامل تحصیل و آموزش؛

چهار) ابعاد مدنی زندگی شهری باکیفیت، شامل فراغت، تفریح و ورزش، روابط اجتماعی، زیبایی محیط و منظر شهری، فضای سبز، زیرساخت‌های شهری و حمل‌ونقل؛

پنج) ابعاد مدرن زندگی شهری باکیفیت، شامل صنعت، گردشگری و میراث فرهنگی، اینترنت و خدمات الکترونیک.

براساس این هرم، شهروندان زمانی به ابعاد بالای هرم توجه خواهند داشت که ابعاد قرارگرفته در قاعدۀ هرم تأمین شده باشد. بر این اساس تأمین اولویت زیستی در سطح شهر، گام آغازین زندگی باکیفیت خواهد بود.

شکل2- هرم خوشه‌بندی اولویت‌های ابعاد کیفیت زندگی شهری

Fig 2- The clustering pyramid of the priorities of the urban quality of life dimensions

بخش دوم: مضامین کیفیت زندگی شهری در اصفهان از نگاه شهروندان اصفهانی

همان‌گونه که ذکر شد، دغدغه‌های بیان‌شده دربارۀ کیفیت زندگی شهری در اصفهان با استفاده از تکنیک تحلیل مضمون تحلیل شد و درنهایت مشخص شد که شهروندان شرکت‌کننده‌ در این مطالعه، کیفیت زندگی شهری را در اصفهان در قالب سه مضمون فراگیر «مطلوبیت شهر»، «تهدیدات شهر» و «تمهیدات شهر» درک می‌کنند. در ادامه هریک از این مضامین فراگیر، مضامین سازمان‌دهنده و مضامین پایۀ آنها تشریح می‌شود.

شکل 3- شبکۀ مضامین کیفیت زندگی شهری در اصفهان

Fig 3- The thematic network of urban quality of life in Isfahan

مطلوبیت شهر

ازنظر شهروندان اصفهانی، شهر مطلوب باید «تمیز»، «زیبا و چشم‌نواز»، «روشن»، «ایمن»، «امن» و واجد «خیابان‌ها و گذرهای سالم و هموار»، «ناوگان حمل‌ونقل ارزان، تمیز، خلوت، منظم و نو»، «زیرساخت‌های شهری سالم»، «امکانات محله‌ای» و «تعاملات اجتماعی گرم و مؤدبانه» باشد. مضامین سازمان‌دهندۀ فوق شامل مضامین پایه‌ای‌اند که در ادامه آمده است.

تمیز: دغدغۀ شهروندان دربارۀ «تمیزی» شهر، به مسائلی همچون «وجود زباله، نبود تمیزی و نظافت، وجود حیوانات موذی (موش و..) و نبود ساعت مشخص جمع‌آوری زباله» بازمی‌گردد.

زیبا و چشم‌نواز: «لزوم زیباسازی شهر، کمبود آب‌نما و حوضچه، توجه‌نکردن به نمای ساختمان‌ها، کمبود فضای سبز و پارک، لزوم درختکاری بیشتر و نرسیدن به فضای سبز در پارک»، از نگرانی‌های شهروندان راجع به «زیبا و چشم‌نواز‌بودن» منظر شهری است.

روشن: ازنظر شهروندان، «روشن‌بودن» شهر، برگردان «تاریکی معابر، روشنایی نامناسب محل و نبود تیر چراغ‌برق» است.

ایمن: یکی از دغدغه‌های شهروندان دربارۀ شهر اصفهان، نبود ایمنی است. در این راستا آنها به «نبود ایمنی در رانندگی» و «نبود ایمنی در تردد عابران پیاده» اشاره داشته‌اند. «تصادفات زیاد و مرگ و میر، فرهنگ بد رانندگی، عبور ماشین سنگین و وانت از کوچه‌ها، زیادبودن موتورسیکلت در شهر و لزوم جمع‌آوری آنها، نبود علائم راهنمایی در کوچه‌ها، نبود چراغ‌قرمز در کوچه‌ها، خیابان‌ها و تعداد زیاد چراغ‌های راهنمایی و رانندگی» مسائل مطرح‌شده در رابطه با «نبود ایمنی در رانندگی»، «لزوم خط‌کشی عابر پیاده و نبود پل عابر پیاده»، از مسائل مطرح‌شده راجع به «نبود ایمنی در تردد عابران پیاده» است.

امن: امن‌بودن فضای شهری از دغدغه‌ها و نگرانی‌های شهروندان اصفهانی بوده است. در این راستا مسائل مطرح‌شده از سوی آنان، «نبود امنیت برای بانوان، لزوم مواجهه با جرایم، دزدی، اسیدپاشی و برخوردنکردن با عوامل آن، توزیع مواد مخدر، وجود اراذل و اوباش، وجود افراد مزاحم، کمبود پلیس و لزوم افزایش نیروهای تأمین امنیت» است.

واجد خیابان‌ها و گذرهای سالم و هموار: یکی از ویژگی‌های شهر باکیفیت، «وجود خیابان‌ها و گذر‌های سالم و هموار» است. «خرابی خیابان‌ها و کوچه‌ها، وجود چاله و دست‌انداز در خیابان‌ها، کم‌عرضی خیابان‌ها، وضعیت نامطلوب آسفالت و خرابی پیاده‌روها» از مسائل مطرح‌شده در این زمینه است.

واجد ناوگان حمل‌ونقل ارزان، تمیز، خلوت، منظم و نو: براساس دیدگاه شهروندان، ناوگان حمل‌ونقل عمومی باید «منظم و برنامه‌دار»، «ارزان»، «تمیز»، «خلوت»، «واجد وسایل نقلیه مکفی» و «نو» باشد که به ترتیب معطوف به «تردد نامنظم اتوبوس‌های شهری»، «گرانی کرایه‌های حمل‌ونقل»، «کثیفی اتوبوس»، «شلوغی اتوبوس‌ها»، «کمبود وسایل حمل‌ونقل عمومی» و «فرسودگی وسایل نقلیه» است.

واجد زیرساخت‌های شهری سالم: «وجود زیرساخت‌های شهری سالم» معطوف به دغدغه‌های شهروندان دربارۀ «جمع‌شدن آب فاضلاب و خرابی فاضلاب» است.

واجد امکانات محله‌ای: شهروندان راجع به افزایش کیفیت شهر، خواهان وجود امکانات شهری مانند «امکانات درمانی، فرهنگی، تجاری، تفریحی و الکترونیک» هستند. «امکانات درمانی» برگردان «نبود داروخانه، دکتر و درمانگاه در محل»، «امکانات فرهنگی» برگردان «کمبود سینما و کتابخانه و نبود امکانات فرهنگی و ورزشی در محله» و «امکانات تجاری» برگردان «کمبود مغازه و مرکز خرید در محل» است.

تعاملات اجتماعی گرم و مؤدبانه: مسائل بیان‌شده دربارۀ «تعاملات اجتماعی گرم و مؤدبانه» شامل «روابط سرد، وضعیت روحی- روانی به هم ‌ریخته و پرخاشگری مردم» می‌شود.

تهدیدات شهر

«بحران آب»، «بیماری‌ها»، «آلودگی‌ها»، «ساختمان‌های متراکم و مرتفع»، «ازدحام»، «مخاطرات صنعت»، «مهاجرپذیری»، «ناهنجاری‌های فرهنگی»، «ترافیک»، «مخاطرات شغلی و درآمدی»، «مدیریت ناکارآمد» و «زوال فرهنگ بومی و میراث فرهنگی» ازجمله تهدیداتی است که شهر اصفهان را در راستای دستیابی به کیفیت زندگی مطلوب تهدید می‌کند. مضامین پایۀ هریک از مضامین سازمان‌دهندۀ فوق، به قرار زیر است.

دغدغۀ شهروندان دربارۀ «آلودگی‌ها» معطوف به «آلودگی هوا و آب، وجود گرد و خاک و آلودگی صوتی» است. دربارۀ «بحران آب»، شهروندان نگرانی‌هایی همچون «مسئلۀ زاینده‌رود، کمبود بارش، کمبود آب، خشکسالی و اسراف آب» را دارند. همچنین «وجود بیماری‌های ناشی از آلودگی‌ها و افزایش بیماری‌هایی همچون افسردگی»، نگرانی‌هایی است که شهروندان دربارۀ «بیماری‌ها» اعلام کرده‌اند.

مؤلفۀ «ازدحام» حاصل نگرانی شهروندان دربارۀ «شلوغی شهر و جمعیت زیاد» و «زوج و فردکردن ناهماهنگ خودروها، وجود طرح‌های ترافیکی ناکارآمد و مسیرهای بی آر تی^[28] است که باعث تنگی خیابان‌ها شده است، مسئلۀ مترو و وجود خودروهای تک‌سرنشین» از دغدغه‌های آنان دربارۀ «ترافیک» است. همچنین آ‌نها دربارۀ «ساختمان‌های متراکم و مرتفع»، به مضامینی همچون «ارتفاع زیاد ساختمان‌ها، برج‌سازی و تراکم ساختمان‌ها» اشاره داشته‌اند.

«مخاطرات صنعت» معطوف به مسائلی همچون «آثار مخرب انرژی هسته‌ای، تعداد زیاد کارخانه‌ها و صنایع و وجود کارگاه‌های صنعتی در بین مناطق مسکونی» و «مخاطرات شغلی و درآمدی» معطوف به دغدغه‌هایی همچون «گرانی، تورم، درآمد پایین و ناپایدار، فقر، اختلاف طبقاتی، بیکاری، مشکل اشتغال، وضعیت قراردادی مشاغل و وضعیت بد کشاورزی و مشکلات آن» است.

«چند قومیتی بودن شهر، وجود افراد غیربومی به‌ویژه حضور افغان‌ها در شهر»، از دغدغه‌های شهروندان راجع به «مهاجرپذیری» بوده است. در این باره آنان به «وضعیت نامطلوب افغان‌ها در ایران، مانند وضعیت نامطلوب درس‌خواندن افغان‌ها، وضعیت مبهم اقامت آنها و گسترش بی‌رویۀ شهر» اشاره داشته‌اند. «فساد اجتماعی، اعتیاد، بی‌حجابی، تکدی‌گری و آسیب‌های ناشی از قهوه‌خانه‌ها» نیز نگرانی‌های شهروندان دربارۀ «ناهنجاری‌های فرهنگی» است. همچنین «از بین رفتن فرهنگ سنتی، تخریب میراث فرهنگی و لزوم توجه به بافت سنتی» از مصادیق «زوال فرهنگ بومی و میراث فرهنگی» است.

«مدیریت ناکارآمد» برساختۀ زیرمقوله‌هایی همچون «بی‌قانونی»، «رابطه‌مداری»، «تبعیض»، «فساد»، «کاغذبازی»، «بی‌برنامگی»، «نبود نظارت»، «بی‌مسئولیتی» و «تأخیر در فعالیت‌ها» است. دغدغه‌های ابرازشده توسط شهروندان دربارۀ «بی‌قانونی»، شامل «بی در و پیکری، تغییرات زیاد قوانین و شهرسازی بی‌قاعده» است و راجع به «رابطه‌مداری»، شامل «غلبۀ رابطه بر ضابطه، پارتی‌بازی و باندبازی» و دربارۀ «تبعیض» شامل «عوارض زیاد، رسیدگی‌نکردن به مناطق محروم، بی‌عدالتی، تبعیض در رسیدگی به مناطق مختلف شهر و توزیع نامتناسب خدمات عمومی» می‌شود.

مسائلی همچون «فساد اداری و مالی»، برسازندۀ «فساد»، «روند نامشخص انجام کارهای اداری، معطلی در کارهای اداری، بوروکراسی ناکارآمد و رسیدگی‌نکردن به ارباب‌رجوع» برسازندۀ «کاغذبازی» است و «نبود هماهنگی بین مسئولان و ساخت‌وساز بی‌برنامه و زیاد» نیز برسازندۀ «بی‌برنامگی» است.

دربارۀ «نظارت‌نکردن» شهروندان به دغدغه‌هایی همچون «نبود کنترل و نظارت از جانب مسئولان و نظارت‌نکردن بر قیمت‌ها»، دربارۀ «بی‌مسئولیتی» به «لزوم رسیدگی بیشتر به شهر و محله‌ها و مشکلات مردم، رسیدگی‌نکردن به امور توسط شهرداری و جوابگونبودن مسئولان در قبال مردم» و راجع به «تأخیر در فعالیت‌ها» به «تأخیر در پروژه‌های عمرانی شهرداری و کارهای نیمه‌تمام آن مانند مصلی و ورزشگاه نقش جهان» اشاره کرده‌اند.

تمهیدات شهر

مقولۀ فراگیر «تمهیدات شهر» اصفهان، سیاست‌هایی مانند «ترغیب به گردشگری»، «تقویت آداب فرهنگی»، «نوسازی» و «تسهیل تملیک و تأمین مسکن» هستند که ازنظر شهروندان باید به اجرا درآیند. چنین مضامین سازمان‌دهنده‌ای خود از مضامین پایه‌ای تشکیل شده‌اند که در ادامه مطرح شده است.

ترغیب به گردشگری: معطوف به «کمبود گردشگر، لزوم جذب توریست و نبود هتل برای جهانگردان» است.

تقویت آداب فرهنگی: برگردان «پایین‌بودن فرهنگ مردم، لزوم فرهنگ‌سازی برای جوانان، رعایت‌نکردن‌ حریم شخصی توسط افراد، سد معبر در محل و آدرس‌دادن غلط» است.

نوسازی: «رسیدگی‌نکردن به بافت فرسوده، وجود زمین‌های مخروبه و بایر در محل» مسائل اشاره‌شدۀ شهروندان دربارۀ «نوسازی» است.

تسهیل تملیک و تأمین مسکن: مضامینی چون «کمبود مسکن، نداشتن خانۀ مناسب، گرانی مسکن، کرایۀ بالای مسکن، مشکل سند خانه‌های قدیمی، وجود ساختمان‌های نیمه‌کاره، اخذ مجوز از شهرداری و مشکلات ساخت و ساز، نداشتن پلاک خانه و اسم برای کوچه‌ها» نگرانی‌ها و دغدغه‌های شهروندان را دربارۀ «تسهیل تملیک و تأمین مسکن» نشان می‌دهد.

بحث و نتیجه

همان‌گونه که پیش‌تر نیز اشاره شد، مفهوم کیفیت زندگی شهری و مضامین آن، یکی از دغدغه‌های سیاست‌گذاران و پژوهشگران شهری است. این مفهوم (سازه)، مفهومی پیچیده، پویا و چندبُعدی است که پنداشت‌های مختلفی از آن وجود دارد. نتایج مطالعات مشابه در سراسر دنیا نیز نشان می‌دهد شهروندان از زمانی به زمان دیگر و از مکانی به مکان دیگر، فهم متفاوتی از اولویت‌ها و مؤلفه‌های برسازندۀ کیفیت زندگی دارند. چنان‌که در کانادا سلامت، آموزش و محیط کالبدی، در ایالات متحدۀ آمریکا رفاه مادی، کار و سلامت، در مکزیک جامعه‌پذیری و دوستان و در ترکیه (قوجاایلی) ایمنی مهم‌ترین ابعاد کیفیت زندگی از دیدگاه شهروندان‌اند.

اصفهان نیز مثل همۀ شهرهای بزرگ با رشد سریع شهرنشینی و مشکلات برآمده از آن به‌ویژه کاهش کیفیت زندگی شهروندان روبه‌روست. در همین راستا، پژوهش‌های گوناگونی در این زمینه انجام شده است؛ اما به‌علت متنوع‌بودن ابعاد کیفیت زندگی و مؤلفه‌های آن، گسترۀ وسیعی از دانش نظری/تجربی شکل گرفته و ممکن است با زیست و زندگی روزمرۀ شهر در ارتباط نباشد و به دغدغه‌های شهروندان پاسخ ندهد. این امر نه‌تنها روند سیاست‌گذاری را با مشکل روبه‌رو خواهد کرد، نقش مؤثر خود را در بهبود کیفیت زندگی شهری شهروندان نیز از دست می‌دهد؛ بنابراین در این پژوهش در کنار اولویت‌بندی ابعاد کیفیت زندگی شهری، به دغدغه‌های شهروندان دربارۀ کیفیت زندگی شهری در شهر اصفهان رجوع شد تا مؤلفه‌های برسازندۀ کیفیت زندگی شهری در اصفهان استخراج شود.

یافته‌های حاصل از اولویت‌بندی ابعاد کیفیت زندگی، مؤید این موضوع است که دغدغۀ اصلی شهروندان اصفهانی حول پنج محور شغل و درآمد، مسکن، سلامت و بهداشت، ایمنی و امنیت و کیفیت آب و هوا می‌گردد و این ابعاد می‌توانند محورهای اصلی سیاست‌گذاری‌های آتی را در زمینۀ کیفیت زندگی شهری تشکیل دهند. این گروه از ابعاد کیفیت زندگی براساس تحلیل خوشه‌ای، بعد زیستی کیفیت زندگی نامیده شدند. آنچه در میان رتبۀ اجزای همین گروه درخور توجه است، اولویت ابعاد کمی (درآمد و مسکن) به ابعاد کیفی (سلامت و بهداشت، ایمنی و امنیت و کیفیت آب و هوا) است. از این جهت می‌توان نتیجه گرفت وجوه زیستی و کمی، مهم‌ترین وجوه کیفیت زندگی در شهر اصفهان‌اند؛ بنابراین در کنار تقسیم‌بندی‌های قبلی نظیر ابعاد عینی و ذهنی،  از تقسیم‌بندی بدیعی با عنوان کمی و کیفی نام برده می‌شود.

دربارۀ مضامین برسازندۀ کیفیت زندگی شهری، یافته‌ها حاکی از سه مضمون فراگیر تهدیدات، تمهیدات و مطلوبیت شهر اصفهان است. تهدیدات آن دسته از مضامینی‌اند که رسیدن شهر اصفهان را به زندگی باکیفیت تهدید می‌کنند. این مضامین شامل «بحران آب»، «بیماری‌ها»، «آلودگی‌ها»، «ساختمان‌های متراکم و مرتفع»، «ازدحام»، «مخاطرات صنعت»، «مهاجرپذیری»، «ناهنجاری‌های فرهنگی»، «ترافیک»، «مخاطرات شغلی و درآمدی»، «مدیریت ناکارآمد» و «زوال فرهنگ بومی و میراث فرهنگی» است. در مقایسۀ مؤلفه‌ها و ابعاد، همان‌طور که مشاهده می‌شود، گسترۀ این تهدیدات وسیع است و شامل همۀ ابعاد پنج‌گانه می‌شود؛ اگرچه نگرانی‌ها در بعد زیستی بیشتر است. تمهیدات شهری آن دسته از سیاست‌هایی‌اند که شهروندان اجرای آنان را برای رسیدن به یک زندگی باکیفیت ضروری می‌دانند. «ترغیب به گردشگری»، «تقویت آداب فرهنگی»، «نوسازی» و «تسهیل تملیک و تأمین مسکن» ازجمله این سیاست‌هایند. درنهایت شهر مطلوب، شهری است که «تمیز»، «زیبا و چشم‌نواز»، «روشن»، «ایمن»، «امن» و واجد «خیابان‌ها و گذرهای سالم و هموار»، «ناوگان حمل‌ونقل ارزان، تمیز، خلوت، منظم و نو»، «زیرساخت‌های شهری سالم»، «امکانات محله‌ای» و «تعاملات اجتماعی گرم و مؤدبانه» باشد. ناگفته پیداست که بسیاری از مؤلفه‌های مدنظر شهروندان، در بعد مدنی دسته‌بندی می‌شود و معدود مضامین مندرج در ابعاد دیگر در مقیاس محله‌ای است. توجه به این نکته که تهدیدات درک‌شده بیشتر در قاعدۀ هرم (بعد زیستی) و مطلوبیت‌ها عمدتاً در رأس هرم (بعد مدنی) متمرکزند، برای تحلیل ذهن شهروندان و اولویت‌بندی اقدامات، الهام‌برانگیز و تعیین‌کننده است.

در پایان با الهام از برخی تجارب مانند «نظام رصد کیفیت زندگی» که از سال 2002 در شورای شهر پورتو پایه‌گذاری شد (Santos & Martins, 2006)، این مطالعه مبنای مطالعات بعدی با اهدافی نظیر شناسایی (و یا دقیق‌شدن) ابعاد کیفیت زندگی و مؤلفه‌های برسازندۀ آن ازنظر شهروندان به شکل کلی، ارزیابی کیفیت زندگی در شهر اصفهان، ارزیابی کیفیت زندگی فرد در منطقۀ مسکونی و ارزیابی سطح رضایت از کیفیت زندگی فردی قرار می‌گیرد. یکی از اهداف این رصد، ارزیابی‌های دوره‌ای عینی و ذهنی برای بررسی‌های تکاملی و مقایسه‌ای است.

[1] Urban Quality of Life

[2] Pigou

[3] physical wellbeing

[4] material wellbeing

[5] rights

[6] social inclusion

[7] interpersonal relations

[8] self-determination

[9] personal development

[10] Emotional Wellbeing

[11] Who Qol Group

[12] Phillips

[13] Well-being

[14] Quality of place

[15] Quality of urban life

[16] Schneider

[17] Wish

[18] Bowling

[19] Lever

[20] Flanagan

[21] CPRN

[22] McCrea, Shyy & Stimson

[23] Santos,  Martins & Brito

[24] Senlier, Yildiz & Aktaş

[25] Serag El Din et al.

[26] Seddighi, Dastkhan & Owlia

[27] ابعاد هفده‌گانه به‌صورت مجزا بر کارت‌هایی نوشته شده بود و پاسخگویان کارت‌ها را به ترتیب اهمیتی که برای آنها داشت، کنار هم قرار می‌دادند.

[28] BRT